Για τη θεραπεία Gestalt (άρθρο, 2007)

Transcript

1 Για τη θεραπεία Gestalt (άρθρο, 2007) Ενα κείµενο του 2007, ύστερα από συνέντευξη, για περιοδικό σχετικό µε τη Γιόγκα. Κάθε ολοκληρωµένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση, στηρίζεται σε κάποιες βασικές αρχές για την ανθρώπινη φύση. Ποιές είναι αυτές οι αρχές στην περίπτωση της ψυχοθεραπείας Gestalt? Η ψυχοθεραπεία Gestalt χτίστηκε από τον Fritz Perls και τους Laura Perls, Paul Goodman, Isadore From, οι οποίοι συνδύασαν µε τον δικό τους δηµιουργικό τρόπο το ενδιαφέρον τους για µιά ευρύτερη κοινωνική κριτική, τη δυναµική των φύλλων, σκέψεις και πρακτικές από την Ανατολή, τις αντιληπτικές αρχές της ψυχολογίας Gestalt, την κοινωνική ψυχολογία του Kurt Lewin (1951), τη δουλειά των Edmund Husserl (1931) και Martin Heidegger (Cohn, 2002) στη φαινοµενολογία, την επιρροή του Otto Rank (1958), την προοπτική του Martin Buber (1958) για τον διαλογικό υπαρξισµό. Ακόµη, η ψυχοθεραπεία Gestalt σχετίζεται γενικότερα µε τις κεντρικές ιδέες του υπαρξισµού για τον θάνατο (απώλεια), την ελευθερία, την ευθύνη, τη µοναξιά τη µαταιότητα και τη νοηµατοδότηση.

2 2 Η ψυχοθεραπεία Gestalt, ολιστική και υπαρξιακή στη βάση της, δεν δέχεται τον διαχωρισµό σε σώµα και πνεύµα. Η ύπαρξη είναι µιά αδιάσπαστη ολότητα, ο κάθε άνθρωπος είναι ένα µοναδικό σύµπαν υποκειµενικής εµπειρίας και επίγνωσης που λειτουργεί στον χωρόχρονο µε όλες του τις όψεις ενοποιηµένες σε ένα «όλον» (Van de Rief, Korb, Gorrell, 1988; Rubenfeld, 2000). Η ψυχοθεραπεία Gestalt δεν διαχωρίζει τίποτα σε κατηγορίες. Κάθε όψη του κόσµου είναι ένα φαινόµενο, ένα µοναδικό «εδώ και τώρα», µιά φυσιολογική ροή ασταµάτητης αλλαγής, µιά «διαδικασία». Ο ίδιος ο άνθρωπος είναι ένα σύνολο διαδικασιών, και όλα συµβαίνουν και παρέρχονται καθώς τα υπάρχοντα στοιχεία µιάς κατάστασης αλληλεπιδρούν µε τα νέα στοιχεία που αδιάκοπα προστίθενται, σε µιά συνεχιζόµενη διαδικασία µεταβολών (Yontef, 1993). Η «διαδικασία» είναι πολύ σηµαντική µεθοδολογικά για τη θεραπεία Gestalt: ο θεραπευτής συνήθως δεν ρωτά «γιατί», αλλά εξερευνά µαζί µε τον θεραπευόµενο το «πώς». Πχ αν ο θεραπευόµενος αναφέρει ότι ξαφνικά έχει πονοκέφαλο, ο θεραπευτής δεν θα περιοριστεί σε συζήτηση «για» τον πονοκέφαλο, αλλά θα ζητήσει από τον θεραπευόµενο να τον περιγράψει, να τον βιώσει, να του µιλήσει για την εµπειρία του, να «γίνει» ο πονοκέφαλος, ακόµη και να τον αυξοµειώσει. Ποιές είναι µερικές από τις θεµελιώδεις έννοιες της ψυχοθεραπείας Gestalt? Κατ αρχήν, υποστηρίζει πως ο ανθρώπινος οοργανισµός (σώµα και πνεύµα) αλληλεπιδρά διαρκώς µε το περιβάλλον µέσα στις κοινωνικές και ψυχικές τους διαστάσεις, µέσα από αντιληπτικές, κινητικές και συναισθηµατικές λειτουργίες, δηµιουργώντας έτσι ένα ενοποιηµένο πεδίο (Perls, Hefferline, & Goodman, 1951). Στην πραγµατικότητα, αυτό το πεδίο είναι ό,τι υπάρχει γύρω µας µε εµάς µαζί, αφού ο οργανισµός είναι συστατικό του πεδίου και όχι απλά ένα άτοµο «µέσα» σε ένα περιβάλλον (Yontef, 2001). Το πεδίο είναι µοναδικό την κάθε στιγµή, και επηρεάζεται από ό,τι έχει µόλις συµβεί (Parlett, 1990), ενώ οι δυνάµεις που ενεργούν στο πεδίο είναι τόσο οι ενδοψυχικές του οργανισµού όσο και αυτές του περιβάλλοντος. Η έννοια του πεδίου διαφέρει από αυτήν του συστήµατος, στο ότι το πεδίο αναφέρεται κυρίως σε µιά αδιάκοπη «διαδικασία» συσχετισµού και όχι απλά σε ένα σύνολο (σύστηµα) που τα µέρη του αλληλεπιδρούν (Hodges, 1996; Kepner, 1994). Κάθε άτοµο αντιλαµβάνεται το πεδίο του σε µιά δεδοµένη στιγµή µε τον δικό του τρόπο που είναι µοναδικός. Κι εδώ, βρίσκεται µιά ουσιαστική διαφορά µε την ψυχανάλυση: ο θεραπευτής Gestalt δεν ερµηνεύει τον άνθρωπο απέναντί του, ούτε θεωρεί την παρατήρησή του «αντικειµενική». Ο θεραπευτής Gestalt παρατηρεί µόνο τη φαινοµενολογία του θεραπευόµενου και εισάγει τον

3 3 υποκειµενισµό του στη διαδικασία της θεραπείας. Πχ «βλέπω ότι χαµογελάς ενώ µιλάς για τον θυµό σου. Δεν ξέρω τι µπορεί να σηµαίνει αυτό και αν θέλεις µπορούµε να το συζητήσουµε». Ανέφερα ότι µιά βασική αρχή στη φαινοµενολογία είναι η απόλυτη υποκειµενικότητα κάθε εµπειρίας. «Είµαι» ό,τι βιώνω εδώ και τώρα, ο κόσµος για µένα υπάρχει µόνο από τη στιγµή και µε τον τρόπο που τον βιώνω. Ετσι, ουσιαστικά, κανένα φαινόµενο δεν µπορεί να παρατηρηθεί, αφού το ίδιο το γεγονός της παρατήρησης παράγει ένα άλλο φαινόµενο. Η φαινοµενολογία δεν ερµηνεύει, αλλά µελετά την διαρκώς µεταβαλλόµενη φύση της ανθρώπινης εµπειρίας εστιάζοντας στη «διαδικασία» της και στη υποκειµενικότητα της «πραγµατικότητας». Και βέβαια, αφού µόνον εγώ γνωρίζω τον κόσµο «µου», είµαι και ο µόνος υπεύθυνος γι αυτόν και για τις επιλογές µου. Σύµφωνα µε τη φαινοµενολογική µέθοδο συνυπάρχω διάφανος µε κάποιον «Αλλον» παραµερίζοντας όσο γίνεται προκαταλήψεις, υποθέσεις, προσδοκίες, Μιά άλλη βασική έννοια στην ψυχοθεραπεία Gestalt, ουσιαστικά ο πυρήνας της, είναι η επαφή ως κάθε διαδικασία συσχετισµού του οργανισµού και του περιβάλλοντος. Η επαφή δεν είναι κάτι στατικό, είναι αναπόφευκτα µιά «διαδικασία» που συµβαίνει στο όριο οργανισµού περιβάλλοντος, είναι µιά λειτουργία αυτού του ορίου. Συµβαίνει πάντα µέσα σε ένα φαινοµενολογικό πεδίο, και µε έναν τρόπο η διαδικασία της επαφής ορίζει το ίδιο το πεδίο (Spagnuolo- Lobb, 2001, p. 52). Ως επαφή θα λέγαµε την επίγνωση που έχει ένας οργανισµός για τις δυνατότητες που του παρέχουν νέα στοιχεία στο περιβάλλον του σε µιά δεδοµένη στιγµή, την ανάπτυξη µιάς συµπεριφοράς προς αυτά τα στοιχεία, την απόρριψη των άχρηστων στοιχείων, και την ανάπτυξη και αλλαγή του ίδιου του οργανισµού. Στην ψυχολογία, «gestalt» κατά κάποιο τρόπο σηµαίνει «µορφή». Πώς σχετίζεται αυτή η έννοια µε τη θεραπεία Gestalt? Για κάθε άνθρωπο, οι σκέψεις του, τα συναισθήµατά του, οι αίσθηση εσωτερικών και εξωτερικών ερεθισµάτων, η φυσιολογία του, οι παρελθοντικές του εµπειρίες, οι πεποιθήσεις του, η κουλτούρα του, κλπ, όλα αυτά, σχηµατίζουν ένα ακαθόριστο φόντο (το «ασυνείδητο» για την ψυχανάλυση). Από αυτό το φόντο, την κάθε στιγµή, αναδύεται στην επίγνωσή µου µιά ανάγκη (σωµατική, συναισθηµατική, ο,τιδήποτε). Τραβά την προσοχή και το ενδιαφέρον µου και διεγείρει την ενέργειά µου. Ακόµη, τείνει να οργανώσει την παροντική µου αντίληψη µαζί µε την προηγούµενη εµπειρία µου και την κινητική µου συµπεριφορά, ώστε να κινητοποιηθώ και να προσανατολιστώ προς το περιβάλλον και να µπω σε µιά διαδικασία επαφής για να ικανοποιήσω την ανάγκη µου αυτή. Καθώς ενοποιούνται όλα αυτά τα στοιχεία, σχηµατίζεται µία µορφή, µία «gestalt» (O' Leary, 1992). Μετά την επαφή, η µορφή αυτή βυθίζεται στο φόντο της εµπειρίας µου, καθώς κάτι νέο αναδύεται.

4 4 Αυτή η διαδικασία επαφής µέσα από τον σχηµατισµό µορφών είναι συνεχής, και όταν είναι αβίαστη και ολοκληρωµένη στην κάθε φάση της, ο οργανισµός ευηµερεί και αναπτύσσεται διαρκώς: οι µορφές είναι καθαρές, διαυγείς, έντονες, ενώ η επίγνωση καθώς και οι περιβαλλοντικές δυνατότητες ενοποιούνται σε ένα «όλον» εµπειρίας. Πώς συµβαίνει αυτή η διαδικασία επαφής και τι επιχειρεί να «θεραπεύσει» η Gestalt? Η επαφή συµβαίνει σε διάφορες φάσεις (Latner, 2000), και οι διακοπές αυτού του κύκλου επαφής σε οποιαδήποτε σηµεία και φάσεις του, αντιστοιχεί στην «παθολογία» όπως την αντιλαµβάνεται η θεραπεία Gestalt. Τέτοιες διακοπές (αντιστάσεις στην επαφή) εµποδίζουν τη ροή και την ολοκλήρωση του κύκλου επαφής και συνεπάγονται τον σχηµατισµό ατελών µορφών στη διαδικασία της (επιθυµώ κάποιον και δεν του το λέω, δεν εκφράζω τον θυµό µου, δεν οριοθετούµαι, έχω κάποιον στόχο και δεν κάνω τίποτα για αυτό, κλπ). Οι µη ολοκληρωµένες µορφές παραµένουν «ανοιχτές», δεν ξαναβυθίζονται στο φόντο, γίνονται «µισοτελειωµένες υποθέσεις µας» (Hatcher & Himelstein, 1976), απορροφώντας ενέργεια που θα µπορούσε να ξοδεύεται για επαφή στο παρόν. Πένθη που δεν ολοκληρώθηκαν, συναισθήµατα που δεν εκφράστηκαν ή που κρατιούνται µακριά από την επίγνωση, επιθυµίες που δεν αναδύθηκαν, είναι κι άλλα παραδείγµατα ανολοκλήρωτων µορφών. Συχνά, τέτοιες µορφές οδηγούν στον σχηµατισµό ολόκληρων κοµµατιών της ύπαρξής µας τα οποία παραµένουν αποξενωµένα από την εµπειρία µας (πχ «δεν µπορώ να καταλάβω γιατί πάντα ενεργώ έτσι...», «κάτι µε κάνει να συµπεριφέροµαι αλλιώς από αυτό που νιώθω ότι χρειάζοµαι να κάνω...», κλπ). Στις ανολοκλήρωτες και ατελείς µορφές η επίγνωση είναι χαµηλή, η εµπειρία διακόπτεται, το άτοµο δεν βιώνει αλλά σκέφτεται υπερβολικά, πάντα κάτι λείπει από το «όλον» της εµπειρίας. Ποιός είνα ο στόχος της θεραπείας Gestalt? Κεντρική σηµασία για την ψυχοθεραπεία Gestalt έχει η επίγνωση της εµπειρίας την κάθε στιγµή, σε ένα «εδώ και τώρα» που ρέει αδιάκοπα. Αυτό, ωστόσο, δεν έχει να κάνει µε µιά «ατοµικίστικη» αντίληψη του «ζήσε την κάθε στιγµή όπως σου έρθει», αφού η κάθε στιγµή εµπεριέχει όλη την ύπαρξη, προσδοκίες και όνειρα για το µέλλον, τις επιδράσεις του παρελθόντος, καθώς και τις σχέσεις του ατόµου µε το περιβάλλον. Για τη θεραπεία Gestalt, το σηµαντικό δεν είναι να ζω «για» τη στιγµή, αλλά «µέσα» στη στιγµή (Zinker, 1977). Με µιά τέτοια προοπτική το «φυσιολογικό» και το «µη φυσιολογικό» χάνει εντελώς τη σηµασία του. Ο πυρήνας της θεραπείας Gestalt, η επαφή, καθορίζει και ό,τι αφορά την παθολογία: σε ένα συνεχές µε

5 5 άκρα την αρρώστια και την υγεία, αντιστοιχούνται απλά η «καλή επιτυχηµένη» ή «κακή ατελής» επαφή. Η θεραπεία Gestalt λοιπόν µπορεί να δουλέψει µε τον οποιονδήποτε: τον κλινικά (σύµφωνα µε κάποια κρτήρια) «άρρωστο», ή και µε οποιονδήποτε «φυσιολογικό» άνθρωπο που απλά ζητά µιά καλύτερη ποιότητα ζωής. Για τη θεραπεία Gestalt ο «Εαυτός» δεν είναι άλλο από ένα σύστηµα επαφών την κάθε στιγµή. Ετσι, ο «Εαυτός» δηµιουργείται διαρκώς, είναι µιά συνεχής διαδικασία (Meyer, 1997). Με αυτή την έννοια η θεραπεία Gestalt είναι ουσιαστικά αισιόδοξη και βασίζεται στο ανθρώπινο δυναµικό και την ανάπτυξή του, αφού αν ενεργώ κάπως σε ορισµένες συνθήκες, σε κάποιες άλλες µπορώ να διαµορφώσω άλλα συστήµατα επαφής (να αναπτύξω τον «Εαυτό» µου) καλλιεργώντας την επίγνωσή µου στις νέες δυνατότητες επαφής και να προσαρµοστώ δηµιουργικά σε αυτές. Υπογραµµίζω ότι η έννοια της «προσαρµογής» δεν νοείται παθητικά και αµυντικά, αλλά ως η καλύτερη δυνατή οργάνωση των δυνατοτήτων ενός οργανισµού σε µιά κατάσταση επαφής. Και εδώ βρίσκεται ο στόχος της θεραπείας Gestalt: (α) στη δηµιουργική προσαρµογή του οργανισµού στις διαρκώς µεταβαλλόµενες συνθήκες, (β) στη µετάβαση από την περιβαλλοντική εξάρτηση στην αυτοϋποστήριξη για την επίτευξη αυτής της δηµιουργικής προσαρµογής (O'Leary, 1992). Σε τι συνίσταται η θεραπευτική διαδικασία στην Gestalt? Ο θεραπευτής Gestalt, για να πετύχει αυτούς τους στόχους της θεραπείας, δουλεύει µε την επίγνωση του θεραπευόµενου και τη θεραπευτική σχέση (Naranjo, 1970). Σε µιά πρώτη φάση ο θεραπευτής χρησιµοποιεί τη δική του επίγνωση για να εξερυνηθούν οι αντιστάσεις του θεραπευόµενου στην επαφή, και οι τρόποι διακοπής της. Γι αυτό, και είναι απολύτως απαραίτητο, ο θεραπευτής Gestalt, να έχει περάσει ο ίδιος από βαθειά και εκτεταµένη ατοµική και οµαδική θεραπεία, πέρα από την όποια θεωρητική του κατάρτιση και εκπαίδευση. Ο θεραπευτής Gestalt δουλεύει µε ό,τι υλικό φέρνει κάθε φορά ο θεραπευόµενος, και κάθε συνεδρία είναι µιά ολοκληρωµένη διαδικασία επαφής. Δεν ερµηνεύει, αλλά δουλεύει µε τη φαινοµενολογία του θεραπευόµενου εξερευνώντας µαζί τις αντιστ;σεις του τελευταίου στην επαφή (Passons, 1975). Η θεραπεία Gestalt χρησιµοποιεί τη φαινοµενολογική µέθοδο γιατί πιστεύει πως κάθε µέρος µιάς συµπεριφοράς εκφράζει την ολότητα του ατόµου, αφού όλα τα µέρη του συνδέονται και αλληλεπιδρούν (Perls, 1973). Ωστόσο, ο θεραπευτής Gestalt δεν ξεχνά ποτέ ότι και ο ίδιος αποτελεί µέρος του φαινοµενολογικού πεδίου στην κάθε συνεδρία, οπότε επιχειρεί να παίρνει υπ όψιν του και τον εαυτό του του, µε τη

6 6 σχετικότητα και τον υποκειµενισµό του, σε ό,τι συµβαίνει στη συνεδρία που «συνδηµιουργείται» τόσο από τον ίδιο όσο και από τον θεραπευόµενο (Van de Rief, 1989). Ο θεραπευτής Gestalt δεν «διδάσκει» στον θεραπευόµενο πώς να αποφεύγει το άγχος λόγω του οποίου διακόπτει την επαφή (Perls, et al., 1951). Αντίθετα, του συνιστά να «µένει µε αυτό», ως αναπόσπαστο στοιχείο και ενέργεια της αλλαγής, καθώς το εξερευνούν µαζί στο ασφαλές περιβάλλον της θεραπευτικής συνεδρίας, ώσπου ο θεραπευόµενος το βιώνει όχι ως αγωνία για την «καταστροφή» του παλιού αλλά ως διέγερση για την αφοµοίωση του καινούριου. Καθώς η θεραπεία εξελίσσεται, αναπτύσσεται και η θεραπευτική σχέση θεραπευτή θεραπευόµενου, ενώ δουλεύονται οι «µισοτελειωµένες υποθέσεις» του τελευταίου. Το παρελθόν δουλεύεται µέσα από το παρόν, οι ανοιχτές µορφές κλείνουν. Στην τελευταία φάση της θεραπείας ο θεραπευόµενος δουλεύει τα βαθειά υπαρξιακά του θέµατα, η σχέση του µε τον θεραπευτή γίνεται µιά πλούσια ανθρώπινη επαφή. Ο θεραπευόµενος έχει αυξήσει την επίγνωσή του, και βασίζεται στην αυτοϋποστήριξη για τη δηµιουργική του προσαρµογή στις εκάσοτε συνθήκες της αδιάκοπης εµπειρίας της ζωής του. Τέλος είναι σηµαντικό να τονίσω ότι ο θεραπευτής Gestalt δεν έχει κάποιο συγκεκριµµένο µοντέλο «αποκατάστασης» του θεραπευόµενου, ούτε προσπαθεί να «επιδιορθώσει» ο,τιδήποτε επάνω του.

7 7 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Buber, M. (1958). I and Thou. New York: Scribner. Hatcher, C. & Himelstein, P. (1976). Handbook of Gestalt therapy. New York: Jason Aronson. Hodges, C. Field theory. Unpublished manuscript presented at New York Institute for Gestalt Therapy, January,1997. Husserl, E. (1931). Ideas, Vol. 1. New York: Macmillan. Kepner, E. (1994). Gestalt Group Process. In Feder, B. & Ronall, R. (ed) Beyond the hot seat. Gestalt approaches to Group, New York: The Gestalt Journal Press, Inc. A division of: The Center for Gestalt Development. Latner, J. (2000). The theory of Gestalt therapy. In Nevis, C.E. (ed.) Gestalt Therapy: Perspectives and Applications, Gestalt Press. Lewin, K. (1951). Field theory in social sciences. New York: Harper and Row, Publishers, Inc. Meyer, K. (1997). Self as Process. Unpublished manuscript presented at NY Institute for Gestalt Therapy, 5 February. Naranjo, C. (1970). Present-centredness: technique, prescription and ideal. In Fagan, J. & Shepherd, L. (ed.) Gestalt therapy now, New York: Harper & Row. O Leary, E. (1992). Gestalt therapy. London: Chapman & Hall. Perls, F.S., Hefferline, R. S., Goodman, P. (1951). Gestalt therapy. Excitement and growth in the human personality. New York: Julian Press. Rank, O. (1958). Beyond Psychology. New York: Dover.

8 8 Spagnuolo-Lobb, M. (2001). From the epistemology of self to clinical specificity of Gestalt Therapy. In: Contact and Relationship in a Field Perspective, Bordeaux: L exprimerie-ifgt. Parlett, M. Reflections on field theory. Lecture at the 4th British Gestalt Conference, Nottingham, July Rubenfeld, I. (2000). Gestalt therapy and the BodyMind: An overview of the Rubenfeld Synergy method. In Nevis, C.E. (ed.) Gestalt Therapy: Perspectives and Applications, Gestalt Press. Van De Rief, V., Korb, M.E., & Gorell, J.J. (1988). Gestalt therapy: an Introduction. New York: Pergamon Press. Van De Rief, V. (1989). Gestalt therapy: Practice and theory. (2nd ed.). New York: Pergamon. Yontef, G. (1993). Awareness, Dialogue and Process. Essays in Gestalt therapy. Highland, New York: The Gestalt Journal Press, Inc. Yontef, G. (2001). Relational Gestalt Therapy: What it is, and what it is not. Why the adjective "relational"?. In: Contact and Relationship in a Field Perspective, Bordeaux: L exprimerie-ifgt. Zinker, J. (1977). Creative process in Gestalt Therapy. New York, First Vintage Books Edition.