ΙΙΙ.3. Ο ρόλος του θύµατος

Transcript

1 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 69 κρατούν, κυρίως οι κοινωνικά και ατοµικά διαµορφωµένες ανησυχίες τους και, άρα, οι απαντήσεις τους αντανακλούν τις άτυπες κοινωνικές αντιδράσεις απέναντι στο εγκληµατικό φαινόµενο. ΙΙΙ.3. Ο ρόλος του θύµατος ΙΙΙ.3.Α. Το πλαίσιο Το θύµα και οι συγγενείς του διέθεταν, κατά την εποχή της ιδιωτικής επίλυσης των διαφορών, ιδιαίτερα µεγάλες εξουσίες 157. Η εκδίκηση µέσα από την ανταπόδοση του κακού που προκλήθηκε από το δράστη, έδινε στο θύµα προνοµοιακή θέση στην απονοµή δικαιοσύνης, µετατρέποντάς το σε καθοριστικό παράγοντά της. Τα «δικαιώµατα» 158 αυτά του θύµατος υποχώρησαν σταδιακά και παράλληλα µε την εξέλιξη των κοινωνιών, ενώ η απονοµή της δικαιοσύνης µέσα από το ποινικό σύστηµα, προσδιόρισε τη συµµετοχή του είτε ως µάρτυρα είτε ως πολιτικώς ενάγοντα. Έτσι, το αρχικό δίπολο δράστης-θύµα, διαµορφώνεται στη σχέση δράστης-θύµα-κράτος και, κάτω απ αυτό το πρίσµα, το έγκληµα δεν δηµιουργεί υποχρεώσεις προς το θύµα αλλά ένα χρέος προς την πολιτεία, το οποίο θα πληρώσει ο εγκληµατίας, εφόσον καταδικαστεί. Το σχήµα αυτό προξένησε, ωστόσο, σηµαντικές αντιδράσεις για όσους πιστεύουν πως «στο σενάριο αυτό δεν υπάρχει χώρος για τα θύµατα, δεν υπάρχει ρόλος για να παίξουν» 159. Είναι γεγονός πως το ενδιαφέρον, στο πλαίσιο αυτό, επικεντρώνεται, κυρίως, στον εγκληµατία, στη βελτίωσή του και στην αποτροπή από µελλοντικά εγκλήµατα τόσο του ίδιου (ειδική ποινική πρόληψη), όσο και άλλων µελών του κοινωνικού συνόλου 157 Για την «εξέλιξη του εγκλήµατος και της τιµώρησής του», βλ. Α. Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Εγχειρίδιο Εγκληµατολογίας, Μέρος Α, Νοµική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1984, σ. 51επ. Για το θύµα, βλ., επίσης, Κ. Δ. Σπινέλλη, «Έγκληµα και θύµα», Μνήµη Ν. Χωραφά, Η. Γάφου, Κ. Γαρδίκα, Τ. Β, Α. Σάκκουλας, Αθήνα-Κοµοτηνή, 1986, σ. σ , καθώς και Σ. Αλεξιάδης, Εγκληµατολογία, Δ έκδ., Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2004, σ. 247επ. 158 Έχει διατυπωθεί, ωστόσο, και η άποψη πως η ιδιωτική επίλυση των διαφορών αποτελούσε ένα βάρος για το θύµα (χρόνος, δαπάνες και κίνδυνος βεντέτας) και ότι βασικός λόγος της δηµόσιας ποινικής δίωξης ήταν ακριβώς η απαλλαγή του θύµατος από αυτό και η «µόνωσή» του από τον κατηγορούµενο (J. M. Dolliver, Victims rights constitutional amendment: a bad idea whose time shoud not come, The wayne law review, vol. 34, 1/1987, σ.σ , όπως παραπέµπεται στο Ezzat A. Fattah, Victims rights: past, present and futur. A global view, στο Α. Μαγγανάς (εκδ. επιµ. ), Τιµητικός Τόµος για την Α. Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Τ. Α, Νοµική Βιβλιοθήκη-Bruyland, Αθήνα-Βρυξέλλες, 2003, σ. σ E. A. Fattah, Victims rights: past, present and futur. A global view, όπ. παραπ., 2003, σ. 373.

2 70 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ (γενική ποινική πρόληψη). Η ιδιότητα, εντούτοις, του θύµατος ως πολιτικώς ενάγοντα, η οποία µπορεί να αποκτηθεί εφόσον θεµελιώνεται δικαίωµα αποζηµίωσης από την αξιόποινη πράξη, µετατρέπει το θύµα σε παράγοντα της ποινικής δίκης, επιτρέποντάς του να συµβάλει ενεργά στην πρόοδο της συνολικής διαδικασίας. Ο περιορισµός των δικαιωµάτων του θύµατος σε συνδυασµό και µε τη «διαπίστωση της αδυναµίας του επικεντρωµένου στον εγκληµατία συστήµατος της ποινικής δικαιοσύνης να προλάβει το έγκληµα και εποµένως και τη δηµιουργία θυµάτων» 160, δηµιούργησε σε µια µεγάλη µερίδα των πολιτών την εντύπωση ότι το θύµα είναι πολύ συχνά «αγνοηµένο» 161. Ήδη, πριν τον β παγκόσµιο πόλεµο, δηµιουργήθηκε µια νέα επιστηµονική κατεύθυνση η «θυµατολογία», για την πατρότητα της οποίας ερίζουν σύµφωνα µε τον καθηγητή Αλεξιάδη- ο Hans v.hentig, µε το έργο του «Ο εγκληµατίας και το θύµα του» (1948) και ο B.Mendelsohn, µε µια παλαιότερη µελέτη του (1937) για τη σπουδαιότητα µελέτης του θύµατος καθώς και µια διάλεξή του στο Βουκουρέστι (1947) µε τίτλο «Η θυµατολογία» 162. Ο όρος αυτός παρέπεµπε, αρχικά, στην περιγραφή «µιας περιοχής µελέτης σχετικής µε τη σχέση µεταξύ θύµατος και δράστη» 163. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και µετά, όµως, η «θυµατολογία» περιέγραφε µια γενικότερη προσέγγιση σχετική µε το θύµα και αναφερόταν, συχνά, ως τοµέας της επιστήµης της Εγκληµατολογίας 164. Η δεκαετία αυτή σηµατοδοτεί, µάλιστα, «την επιστροφή του θύµατος στην κεντρική σκηνή της πολιτικής της ποινικής δικαιοσύνης Τα συµφέροντα και τα συναισθήµατα των θυµάτων παρόντων θυµάτων, οικογενειών των θυ- µάτων, δυνάµει θυµάτων, προβαλλόµενης εικόνας του «θύµατος»- καλούνται τώρα σε υποστήριξη µέτρων ποινικών διακρίσεων» Κ. Δ. Σπινέλλη, «Έγκληµα και θύµα», όπ. παραπ., 1986, σ G. Houchon, «Το θύµα, συντελεστής προόδου στην Εγκληµατολογία», µτφρ. Γ. Νικολόπουλου, Ελληνική Επιθεώρηση Εγκληµατολογίας, τ. 1, 1988, σ. σ (11). 162 H. v. Hentig, The criminal and his victim, New Haven, 1948 και B. Mendelsohn, La victimologie (Bucarest 1947), Revue internationale de Criminologie et de Police Technique, Vol. XXI, 1967, στο Σ. Αλεξιάδης, όπ. παραπ., 2004, σ S. Walklate, λήµµα: Victimology, E. McLaughlin & J. Muncie (Eds), The Sage dictionary of Criminology, 2006, όπ. παραπ., σ Το ίδιο. Για τη «θυµατολογία», βλ. αντί άλλων Β. Αρτινοπούλου & Α. Μαγγανάς, Θυ- µατολογία και όψεις θυµατοποίησης, Νοµική βιβλιοθήκη, Αθήνα 1996, και τις εκεί παραποµπές, καθώς και Β. Βλάχου, «Το θυµατολογικό κίνηµα: Διαµόρφωση, τάσεις και εξέλιξη», στο Β. Αρτινοπούλου (Επιµ. ), Νέα κοινωνικά κινήµατα. Εγκληµατολογική προσέγγιση, Τετράδια Εγκληµατολογίας 2, Νοµική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2000, σ. σ D. Garland, The culture of control, όπ. παραπ., 2001, σ. 11.

3 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 71 Κατά την παραπάνω χρονική περίοδο, αρχίζουν να δραστηριοποιούνται και οι διεθνείς οργανισµοί προς την κατεύθυνση της προστασίας των δικαιωµάτων των θυµάτων 166. Έτσι, η Επιτροπή Υπουργών του Συµβουλίου της Ευρώπης υιοθέτησε, στις 28 Σεπτεµβρίου 1977, την απόφαση (77) 27, για την «αποζηµίωση των θυµάτων του εγκλήµατος», η οποία συνιστά στις Κυβερνήσεις των κρατών-µελών να αναλάβουν την αποζηµίωση των θυµάτων σοβαρών σωµατικών βλαβών ή των ατόµων που εξαρτώνται από άτοµο που πέθανε εξ αιτίας εγκληµατικής ενέργειας, στην περίπτωση που δεν µπορούν να αποζηµιωθούν µέσω άλλης οδού 167. Το ενδιαφέρον αυτό οδήγησε στην υπογραφή της διεθνούς «Σύµβασης για την αποζηµίωση των θυµάτων εγκληµάτων βίας» (1983), ως αναγκαιότητας καθιέρωσης νέων µεθόδων για την αποζηµίωση των θυµάτων, εφόσον οι παραδοσιακές κρίθηκαν µη ικανοποιητικές 168. Σχετικές είναι και οι Συστάσεις R(85) 11 για τη «Θέση του θύµατος στο πλαίσιο του ποινικού δικαίου και της ποινικής διαδικασίας», καθώς και R (87) 21 για τη «Βοήθεια προς τα θύµατα και την πρόληψη της θυµατοποίησης», του Συµβουλίου της Ευρώπης 169. Η Σύσταση 11 του Η παγκόσµια Εταιρεία Θυµατολογίας, διοργανώνει, κάθε τρία χρόνια, ένα Παγκόσµιο Συµπόσιο Θυµατολογίας αλλά και ετήσιους κύκλους, στους οποίους συζητούνται θέ- µατα θεωρητικά και πρακτικά που αφορούν το θύµα (Α. Τσήτσουρα, «Νεότερες τάσεις στη θυµατολογία. Τι συζητήθηκε στο 10ο Διεθνές Συµπόσιο Θυµατολογίας. Montreal, Καναδάς, 6-11 Αυγούστου 2000», Ποινικός Λόγος, τ. 2/2001, σ. σ ). 167 Σ. Αλεξιάδης, Κείµενα αντεγκληµατικής πολιτικής, Δ έκδ., Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2005, σ Ι. Φαρσεδάκη, Η κοινωνική αντίδραση στο έγκληµα και τα όριά της, Νοµική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, χ. χ., σ Όπως αναφέρει ο Αλεξιάδης (Κείµενα αντεγκληµατικής πολιτικής, όπ. παραπ., 2005, σ. 265) η Ελλάδα έχει υπογράψει την παραπάνω σύµβαση αλλά δεν την έχει κυρώσει µε νόµο (άρ. 28 παρ. 1 Σ. ) και άρα δεν εφαρµόζεται. Η χώρα µας έχει κυρώσει, ωστόσο τη «Σύµβαση κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων, σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής µεταχείρισης ή τιµωρίας» (Ν. 1782/1988) που προβλέπει αποζηµίωση των θυµάτων, ενώ µε το Ν. 1897/1990 «Περί απονοµής συντάξεως και παροχής βοήθειας σε θύµατα τροµοκρατίας κλπ», προβλέπεται η απονοµή σύνταξης στα θύµατα τροµοκρατικών ενεργειών και στις οικογένειές τους καθώς και η αποζηµίωση για υλικές ζηµιές ή νοσήλεια κλπ. Ανάλογη είναι και η διάταξη του Ν. 2042/1992 για την πρόωρη συνταξιοδότηση εκείνων οι οποίοι διέκοψαν τη λειτουργία της επιχείρησής τους συνεπεία τροµοκρατικής ενέργειας (Σ. Αλεξιάδης, 2005, όπ. παραπ., σ. 265). Στην περίπτωση αποζηµίωσης των θυµάτων βασανιστηρίων καθιερώνεται, σύµφωνα µε µια άποψη, η «ιδιόρρυθµη µορφή ευθύνης της πολιτείας, η οποία ουσιαστικά αυτοτιµωρείται καθώς αυτή, µέσω των κρατικών λειτουργών, είναι και ο δράστης του εγκλήµατος» [Π. Καραγκουνίδης, «Η αποζηµίωση των θυµάτων του εγκλήµατος από το κράτος», στο Η. Δασκαλάκη κ. ά. (Επιµ. ), Εγκληµατίες και θύµατα στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Αφιέρωµα στη µνήµη Ηλία Δασκαλάκη, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), Αθήνα, 2000, σ. σ (190)]. 169 Σ. Αλεξιάδης, Κείµενα αντεγκληµατικής πολιτικής, όπ. παραπ., 2005, σ. 191επ. και 262επ., αντίστοιχα.

4 72 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ επισηµαίνει ότι οι ανάγκες του θύµατος θα πρέπει να λαµβάνονται υπόψη καθ όλα τα στάδια της ποινικής δικαιοσύνης (αστυνοµία, δίωξη, εξέταση θύµατος, ακροατήριο, εκτέλεση ποινής, προστασία ιδιωτικής ζωής, ειδική προστασία θύµατος). Για το λόγο αυτό, κάνει ρητή αναφορά στην ανάγκη εκπαίδευσης των φορέων άσκησης του επίσηµου κοινωνικού ελέγχου του εγκλήµατος, ώστε να συµπεριφέρονται στο θύµα µε τη δέουσα ευαισθησία αλλά και να το ενηµερώνουν για τα δικαιώµατά του και τις επιλογές του. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να επισηµάνουµε ότι, στο εισαγωγικό της κείµενο, αναφέρεται πως η παραδοσιακή στόχευση του συστήµατος ποινικής δικαιοσύνης στη σχέση κράτους-εγκληµατία, «έτεινε µάλλον να αυξήσει παρά να ελαττώσει τα προβλήµατα του θύµατος». Έτσι, διατυπώνεται η σαφής θέση ότι «θεµελιώδη λειτουργία της ποινικής δικαιοσύνης πρέπει να αποτελεί η ικανοποίηση των αναγκών και η προστασία των συµφερόντων του θύµατος», η οποία αιτιολογείται, άλλωστε, µέσα από την ανάγκη για τόνωση της εµπιστοσύνης του θύµατος στην ποινική δικαιοσύνη και αποδοτικότερη συνεργασία µαζί της. Υπογραµµίζεται, τέλος, ότι τα προτεινόµενα µέτρα δεν συγκρούονται µε «άλλους στόχους του ποινικού δικαίου όπως είναι η ενίσχυση των κοινωνικών τύπων και η επανένταξη των εγκληµατιών» αλλά µπορεί να βοηθούν και σε ενδεχόµενο συµβιβασµό µεταξύ δράστη και θύµατος 170. Και η µεταγενέστερη Σύσταση 21/1987, αναφέρεται στις σοβαρές και ποικίλες συνέπειες της θυµατοποίησης και στην ανάγκη µέριµνας για την ανάληψη και άλλων µορφών βοήθειας προς τα θύµατα, εφόσον «σε πολλές περιπτώσεις η παρέµβαση του συστήµατος ποινικής δικαιοσύνης, µόνη, δεν είναι επαρκής για την εξάλειψη της βλάβης και της ανωµαλίας που προκλήθηκε από το έγκληµα» 171. Στο πλαίσιο αυτό, υπογραµµίζεται πως θα πρέπει να αναπτυχθούν δηµόσιες ή ιδιωτικές υπηρεσίες παροχής βοήθειας στα θύµατα και να ευαισθητοποιηθεί το κοινό για την προαγωγή αλληλεγγύης στο θύµα και στην οικογένειά του. Η σύσταση καλεί, τέλος, την ανάληψη µέτρων πρόληψης της θυµατοποίησης, ιδιαίτερα των ευάλωτων κοινωνικών οµάδων, και διεξαγωγής επιστηµονικών ερευνών στον τοµέα της θυµατοποίησης 172. Μια νέα Σύσταση του Συµβουλίου της Ευρώπης βρίσκεται, εξάλλου, σε στάδιο επεξεργασίας η οποία αποτελεί αναθεωρηµένη µορφή της προαναφερθείσας 170 Το ίδιο, σ Το ίδιο, σ Ι. Φαρσεδάκη, Η κοινωνική αντίδραση απέναντι στο έγκληµα και τα όριά της, όπ. παραπ., χ. χ., σ. 118.

5 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 73 21/ Η Σύσταση αυτή επιχειρεί να καλύψει, κατ αρχάς, το σηµαντικό κενό που απορρέει από την αοριστία και ασάφεια του ορισµού του θύµατος. Ως θύµα, το οποίο δικαιούται να είναι δέκτης της προβλεπόµενης βοήθειας ορίζεται «το φυσικό πρόσωπο το οποίο υπέστη βλάβη σωµατική, ψυχική, οικονοµική, από ενέργειες ή παραλείψεις που συνιστούν παραβάσεις του ποινικού κώδικα του κράτους-µέλους. Ο όρος θύµα περιλαµβάνει και την οικογένεια και τα εξαρτηµένα από το θύµα µέλη» (άρθρο 1). Και ο ΟΗΕ επέδειξε έµπρακτα το ενδιαφέρον του για τα θύµατα, µέσα από τη «Διακήρυξη βασικών Αρχών Δικαιοσύνης για τα θύµατα του εγκλήµατος και της κατάχρησης εξουσίας», η οποία διατυπώθηκε από το 7ο Συνέδριό του, στο Μιλάνο, το 1985, καθώς και τη δηµοσίευση των «Βασικών Αρχών και Κατευθύνσεων που πρέπει να διέπουν την αποκατάσταση και αποζηµίωση των θυµάτων παραβίασης του διεθνούς δικαίου ανθρωπίνων δικαιωµάτων και του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου», από την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωµάτων του Οικονοµικού και Κοινωνικού Συµβουλίου των Η.Ε., το Το πνεύµα της συµπαράστασης στα θύµατα και πρόληψης της µελλοντικής θυ- µατοποίησης ενυπάρχει, άλλωστε, και σε µια σειρά από άλλα διεθνή κείµενα, όπως και στη Διακήρυξη των κρατών-µελών του ΟΗΕ της Πολλές εθνικές νοµοθεσίες έχουν λάβει σειρά µέτρων προστασίας και αποζηµίωσης των θυµάτων εγκληµατικότητας και ιδιαίτερα βίαιης. Τα µέτρα αυτά έχουν αυξηθεί ιδιαίτερα µετά το Σεπτέµβριο 2001 αλλά διατηρούν µεγάλη ποικιλοµορφία. Για το λόγο αυτό, το Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης εξέδωσε την υπ αρ.2004/80 Οδηγία για την κρατική αποζηµίωση θυµάτων εγκληµατικών ενεργειών. Η οδηγία αυτή προβλέπει δικαίωµα ικανοποιητικής αποζηµίωσης των υπηκόων και των νοµίµων κατοίκων των κρατών-µελών, οι οποίοι έγιναν θύµατα σοβαρών εγκληµατικών πράξεων 173 Ε. Παπαθανασόπουλος, «Εµπορία ανθρώπων, θυµατολογικές όψεις και προθεσµία περίσκεψης κατά το Ν 3386/2005», Ποινική Δικαιοσύνη, 12/2006, σ. σ E/CN. 4/2000/62, στο Α. Τάκη, «Αποκαταστατική ποινική δικαιοσύνη στην ΕΕ: Κρατική αποζηµίωση για τα θύµατα εγκληµατικών ενεργειών και η Οδηγία 2004/80 του Συµβουλίου της ΕΕ», Ποινική Δικαιοσύνη, 12/2006,σ. σ (1442). 175 Bangkok Declaration, Synergies and Responses: Strategic Alliances in Crime Prevention and Criminal Justice, στο Α. Τάκη, «Αποκαταστατική ποινική δικαιοσύνη στην ΕΕ: Κρατική αποζηµίωση για τα θύµατα εγκληµατικών ενεργειών και η Οδηγία 2004/80 του Συµβουλίου της ΕΕ», όπ. παραπ., 2006, σ (υπ. 11).

6 74 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ όταν ο δράστης είναι άγνωστος ή δεν µπορεί να διωχθεί επιτυχώς ή στερείται πόρων για να αποζηµιώσει το θύµα 176. Πολλά από αυτά αποσκοπούν στην ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης και στην άµβλυνση της έντασης µεταξύ δράστη και θύµατος, µέσα και από την προώθηση της διαµεσολάβησης 177. Έχει διατυπωθεί, µάλιστα, η άποψη πως αµβλύνονται τα όποια ανταποδοτικά συναισθήµατα των θυµάτων, εφόσον «η ανταπόδοση είναι αποτέλεσµα της απογοήτευσης από τη σωφρονιστική-αναµορφωτική και γενικοπροληπτική πολιτική» 178. Τα µέτρα αυτά προβλέπουν, εκτός από τις περιπτώσεις αποζηµίωσης, και άλλες µορφές συ- µπαράστασης στο θύµα 179 και εντάσσονται στη γενικότερη κατεύθυνση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης (restorative justice, justice restaurative). Στο πλαίσιο αυτό επιδιώκεται η επίλυση του «βασικού κοινωνικού προβλήµατος» του εγκλήµατος και των αποδιοργανωτικών συνεπειών του στο δεδοµένο κοινωνικό σύνολο 180. Οι υποστηρικτές της επανορθωτικής (αποκαταστατικής) δικαιοσύνης πιστεύουν ότι «έχει τη δυνατότητα να φθάσει σε ένα σύστηµα πιο δίκαιο για το θύµα, πιο καθησυχαστικό για την κοινότητα και πιο ευνοϊκό για τον παραβάτη» 181. Το σύστηµα αυτό θεωρείται ότι παρουσιάζει 176 Α. Τάκης, «Αποκαταστατική ποινική δικαιοσύνη στην ΕΕ: Κρατική αποζηµίωση για τα θύµατα εγκληµατικών ενεργειών και η Οδηγία 2004/80 του Συµβουλίου της ΕΕ», όπ. παραπ., Ενδεικτική είναι και η Σύσταση R (99) 19, για τη «Διαµεσολάβηση σε ποινικές υποθέσεις», στο Σ. Αλεξιάδης, Κείµενα αντεγκληµατικής πολιτικής, όπ. παραπ., 2005, σ Κ. Δ. Σπινέλλη, «Έγκληµα και θύµα», όπ. παραπ., 1986, σ Ενδεικτικά τα παραδείγµατα του ελληνικού θεσµικού πλαισίου, όπως για παράδειγµα, η διεξαγωγή της δίκης χωρίς δηµοσιότητα όταν συντρέχουν λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων (άρ. 93 παρ. 2 Σ. ) ή προστασία των θυµάτων και µαρτύρων σε υποθέσεις οργανωµένης εγκληµατικότητας (άρ. 9 Ν. 2928/2001), καθώς και η προστασία θυµάτων εµπορίας ανθρώπων (Ν. 3064/2002) αλλά και ενδοοικογενειακής βίας (άρ. 21 & 22 του Ν. 3500/2006). 180 Σ. Αλεξιάδης, «Η Αποκαταστατική Δικαιοσύνη: Μια άλλη αντιµετώπιση του εγκληµατικού φαινοµένου», στο Τιµητικός Τόµος για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη, Τ. ΙΙ, Σάκκουλας Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2007, σ. σ (992). 181 Α. Μαγγανάς, «Η επανορθωτική δικαιοσύνη (restorative justice) ως µέσον επίτευξης της κοινωνικής ειρήνης», Ποινική Δικαιοσύνη, 5/2000, σ. σ (555), ο οποίος υποστηρίζει, επιπρόσθετα, ότι η «επανορθωτική απάντηση, εµφανίζεται πιο προχωρηµένη από τις καταργητικές θέσεις του Louk Hulsman» λόγω της προτεραιότητας που αποδίδει στα εναλλακτικά µέτρα που θα αντικαταστήσουν την ποινή (σ. 561). Ο συγγραφέας παραδέχεται, ωστόσο, ότι το σύστηµα αυτό για να λειτουργήσει αποτελεσµατικά προϋποθέτει ουσιαστικές αλλαγές, διαφορετικά θα παραµείνει µια πιο «ανθρώπινη αντιµετώπιση προβληµατικών καταστάσεων» που δεν θα µπορεί, όµως, να αποτελέσει «µια ολική και σφαιρική αντιµετώπιση της κατάστασης» (το ίδιο).

7 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 75 περισσότερα πλεονεκτήµατα από το τιµωρητικό/ανταποδοτικό σύστηµα, το οποίο στηρίζεται στην αντιπαράθεση δράστη-θύµατος, και το προνοιακόποινικό σύστηµα, το οποίο «παραµελεί» το θύµα 182. Οι διαδικασίες της επανορθωτικής δικαιοσύνης και, κυρίως, η ποινική διαµεσολάβηση αποτελούν, σύµφωνα µε µια άποψη, «την τρίτη οδό ανάµεσα στην κατασταλτική και την αναµορφωτική δικαιοσύνη» 183. Στόχος της αποκαταστατικής δικαιοσύνης είναι η επίτευξη κοινωνικής ειρήνης και για το λόγο αυτό ορισµένοι προσέδωσαν στη σχετική µε αυτή θεωρία, το χαρακτηρισµό της «Ειρηνοποιού Εγκληµατολογίας» 184. Έντονος προβληµατισµός διατυπώνεται, ωστόσο, ακόµα και από τους υπέρµαχους του κινήµατος προστασίας των θυµάτων 185, σχετικά µε τα όρια των δικαιωµάτων των θυµάτων, τα οποία όταν είναι υπερβολικά θα σήµαιναν ενδεχοµένως «παλινδρόµηση σε παλαιές εκδικητικές διαδικασίες ή και παραµέληση της προστασίας του κοινωνικού συνόλου» 186. Υποστηρίζεται, ακόµη, ότι «η σύνδεση της όποιας συµµετοχής του θύµατος στην ποινική διαδικασία µε την επιδίωξη προσωπικών οικονοµικών του συµφερόντων, που εξαρτώνται µάλιστα από την καταδίκη του κατηγορουµένου, νοθεύει το χαρακτήρα της δίκης και την καθιστά -αντίθετα µε τα προσδοκώµενα- επικίνδυνη για τη σωστή λειτουργία του µηχανισµού ποινικής καταστολής» 187. Ο προβληµατισµός σχετικά µε τα όρια των δικαιωµάτων των θυµάτων εκφράστηκε, όµως, και στο 10ο Διεθνές Συµπόσιο Θυµατολογίας, από τον καθηγητή του πανεπιστηµίου του Vancouver Ezzat Fattah, ο οποίος επισήµανε «την ανάγκη ανάπτυξης δεοντολογίας στο πλαίσιο της Θυµατολογίας, έτσι ώστε 182 Το ίδιο, σ Α. Τσήτσουρα, «Νεότερες τάσεις στη θυµατολογία. Τι συζητήθηκε στο 10ο Διεθνές Συ- µπόσιο Θυµατολογίας. Montréal, Καναδάς, 6-11 Αυγούστου 2000», όπ. παραπ., 2001, σ Σ. Αλεξιάδης, «Η Αποκαταστατική Δικαιοσύνη: Μια άλλη αντιµετώπιση του εγκληµατικού φαινοµένου», όπ. παραπ., 2007, σ Η Καθηγήτρια Κ. Δ. Σπινέλλη αναφέρει διαζευκτικά και τη φράση «η επιστροφή στο θύµα σε νέες βάσεις», στο «Έγκληµα και θύµα», όπ. παραπ., 1986, σ Το ίδιο, σ Σ. Αλεξιάδης, Εγκληµατολογία, όπ. παραπ., 2004, σ Ο ίδιος επισηµαίνει αναλυτικά τις επιφυλάξεις για την υιοθέτηση του συστήµατος της αποκαταστατικής δικαιοσύνης από τη χώρα µας, χωρίς να τις θεωρεί, ωστόσο, ανασταλτικούς παράγοντες εφαρµογής του (στο Σ. Αλεξιάδης, «Η Αποκαταστατική Δικαιοσύνη: Μια άλλη αντιµετώπιση του εγκληµατικού φαινοµένου», όπ. παραπ., 2007, σ. 1008επ).

8 76 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ η µελέτη του θύµατος και η αντίδραση στη θυµατοποίηση να είναι όσο το δυνατό περισσότερο αντικειµενικές» και να µην οδηγούν σε «ανταποδοτικές στάσεις ως προς τον δράστη αλλά µάλλον να επιζητείται, µε τη συµβολή των δύο µερών, η καλύτερη λύση στο πρόβληµα που δηµιουργήθηκε» 188. Η επιζητούµενη, στο πλαίσιο της ποινικής δικαιοσύνης, ισορροπία µεταξύ δράστη θύµατος δεν φαίνεται να επιτυγχάνεται στην πράξη. Αντίθετα, τις τελευταίες δύο δεκαετίες το θύµα διαδραµατίζει, σε επικοινωνιακό επίπεδο, κεντρικό ρόλο στην απονοµή της ποινικής δικαιοσύνης και «κινητήρια δύναµη των ποινικών πολιτικών» 189. Είναι ενδεικτικό ότι στην Αµερική πολλοί νόµοι που ψηφίστηκαν πήραν τα ονόµατα θυµάτων (όπως Megan s law, Jenna s law, the Brady bill κλπ) 190. Η εµπειρία του θύµατος δεν είναι πλέον «ατοµική και άτυπη» αλλά «κοινή και συλλογική» 191. Ένα νέο «συλλογικό νόηµα αποδίδεται στην ιδιότητα/κατάσταση του θύµατος (victimhood)» 192, µια νέα ταυτότητα αποδίδεται σε µια µερίδα πολιτών, η οποία κάθε άλλο παρά οµοιογενής είναι. Η κατάσταση αυτή πολιτικοποιήθηκε πολύ εύκολα, εφόσον το θύµα είναι η αδύναµη πλευρά και ουδείς θα µπορούσε να της αρνηθεί τη βοήθεια και συµπαράστασή του. Προκειµένου να αιτιολογηθούν οι «θυµατο-κεντρικές» µεταρρυθµίσεις γίνεται επίκληση της έννοιας της ισορροπίας 193. Η έννοια αυτή εκφραζόµενη µέσα από τον αγγλικό όρο balance, που σηµαίνει και ζυγαριά, ορθά θεωρείται ότι παραπέµπει, µέσα 188 Α. Τσήτσουρα, «Νεότερες τάσεις στη θυµατολογία. Τι συζητήθηκε στο 10ο Διεθνές Συ- µπόσιο Θυµατολογίας. Montreal, Καναδάς, 6-11 Αυγούστου 2000», όπ. παραπ., 2001, σ P. Landreville, «Από την κοινωνική ένταξη στη διαχείριση των κινδύνων; Οι πολιτικές και οι πρακτικές στο κεφάλαιο των ποινών», όπ. παραπ., 2005, σ Βλ. επίσης, D. Salas, L inquiétant avènememt de la victime, Sciences Humaines, Grand Dossier: VIOLENCES, Hors série, N o 47, Δεκέµβριος 2004/Ιανουάριος - Φεβρουάριος D. Garland, The culture of control, όπ. παραπ., 2001, σ Το ίδιο. 192 Το ίδιο, σ I. Edwards, An ambiguous participant. The crime victim and criminal justice decisionmaking, στο British Journal of Criminology, 44/2004,σ. σ (968). Για την «εξασφάλιση µιας απαραίτητης ισορροπίας» µεταξύ συµφερόντων του θύµατος και του δράστη καθώς και περιορισµού στο ελάχιστο των περιπτώσεων «αντικοινωνικών εκδηλώσεων και αντεκδικήσεων», κάνει λόγο και ο καθηγητής Κ. Ν. Βουγιούκας, «Προς µια θυµατολογική πολιτική στην Ευρώπη», στο Ν. Ε. Κουράκης (εκδ. επιµ. ), Ν. Κ. Κουλούρης (συνεργ. ), Αντεγκληµατική Πολιτική ΙΙ, Ποινικά, Α. Σάκκουλας, Αθήνα-Κοµοτηνή, 2000, σ. σ (75).

9 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 77 από ένα σχήµα λόγου, σε µια απλουστευτική προσέγγιση του ζητήµατος, η οποία δεν αρµόζει για την εξέταση του θέµατος 194. Στην έννοια αυτή στηρίχθηκαν, ωστόσο, πολλές νοµοθετικές µεταρρυθ- µίσεις τα τελευταία χρόνια, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αµερική. Ενδεικτικό είναι το παράδειγµα του Victim Personal Statement (VPS) Scheme που θεσµοθετήθηκε στη Μ.Βρετανία, τον Οκτώβριο 2001, στη βάση της Χάρτας των Θυµάτων (Victims Charter, Home Hoffice, 1996) 195. Στο πλαίσιο αυτό, το θύµα καλείται να εξηγήσει, µε δικά του λόγια, πώς επηρεάστηκε από την εγκληµατική προσβολή. Συνήθως, συµπληρώνεται στην αστυνοµία, σε χωριστό έγγραφο από εκείνο της µαρτυρικής του κατάθεσης. Το θύµα µπορεί να συµπληρώσει και επιπλέον VPS οποιαδήποτε χρονική στιγµή πριν την εκδίκαση της υπόθεσης, αναφέροντας όσες πληροφορίες δεν συµπεριέλαβε στην αστυνοµική του κατάθεση ή ο,τιδήποτε άλλο επιθυµεί 196, µε την επισή- µανση ότι δεν πρέπει να αναφέρει καµία άποψη σχετικά µε το πώς θα πρέπει το δικαστήριο να τιµωρήσει το δράστη. Ο ρόλος του VPS είναι, πράγµατι, αρκετά ασαφής. Από τη µια πλευρά δεν καθιστά το θύµα συντελεστή της διαµόρφωσης της δικαστικής απόφασης αλλά, από την άλλη, διακινδυνεύει να του δηµιουργήσει εσφαλµένες εντυπώσεις και προσδοκίες για τη συµµετοχή του στην ποινική διαδικασία. Έτσι, παρότι τα κυβερνητικά κείµενα φαίνεται να τοποθετούν το θύµα στο κέντρο της πολιτικής τους, στην πραγµατικότητα, αυτό συνεχίζει να αντιµετωπίζεται ως «πάροχος πληροφοριών» ενώ η προσωπική του αποτίµηση (VPS) διαδρα- µατίζει, σύµφωνα µε τον I.Edwards, το ρόλο του «εκφραστή» (expressor) Ο P. Rock (After homicide: Practical and political responses to bereavement, Clarenton, Oxforf, 1998, σ. 108) αναφέρει χαρακτηριστικά: «Αν οι δράστες έχουν δικαιώµατα και προνόµια, το ίδιο θα έπρεπε (και για τα θύµατα) Αν στους δράστες παρέχονται άφθονες συµβουλές και υποστήριξη, το ίδιο θα έπρεπε (και για τα θύµατα) Αν οι δράστες έχουν ένα Υπουργείο Εσωτερικών (Home Office), τα θύµατα και οι επιζήσαντες θα έπρεπε να έχουν ένα Υπουργείο Θυµάτων Τα χρήµατα που ξοδεύονται για τους δράστες θα έπρεπε να συγκεντρώνονται για τα έξοδα των θυµάτων και επιβιωσάντων», όπως αναφέρεται αναλυτικότερα στο I. Edwards, όπ. παραπ.,, An ambiguous participant. The crime victim and criminal justice decision-making, 2004, σ Όπως περιγράφεται αναλυτικά από τον I. Edwards, όπ. παραπ., 2004, σ. 977επ. 196 Όπως για παράδειγµα: την ανάγκη του για επιπλέον υποστήριξη, για ενηµέρωση σχετικά µε την εξέλιξη της υπόθεσης, αν αισθάνεται ανασφάλεια, πώς επηρεάστηκε από τη θυµατοποίησή του κλπ. Βλ. Home Office, Making a Victim Personal Statement: http: //www. homeoffice. gov. uk/justice/victims/personal/index/htm, I. Edwards,, An ambiguous participant. The crime victim and criminal justice decisionmaking, όπ. παραπ., 2004, σ. 977.

10 78 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ Υπάρχει, ωστόσο, µια διττή χρησιµότητα στο ρόλο αυτό, η οποία συνίσταται, κατά την παραπάνω άποψη: α) στην ενδυνάµωση της εµπιστοσύνης των θυµάτων/πελατών στην ποινική διαδικασία και β) στην κάθαρση που απορρέει από την έκφραση των συναισθηµάτων και άρα, στο κλείσιµο της υπόθεσης, από την πλευρά του θύµατος. Παρόµοια παραδείγµατα θυµατο-κεντρικής πολιτικής αποτελούν και οι νόµοι για τους δράστες σεξουαλικών εγκληµάτων (Sex Offenders Act 1997) και για τους ψυχικά διαταραγµένους, στη χώρα αυτή. Και στις δύο περιπτώσεις προβλέφθηκαν ορισµένοι καταναγκασµοί στους δράστες, οι οποίοι αιτιολογήθηκαν στη βάση της προστασίας των παρόντων και µελλοντικών θυµάτων. Οι καταναγκασµοί αφορούν την υποχρέωση των πρώτων να δηλώνουν στην αστυνοµία τη διεύθυνση της κατοικίας τους και την πιθανότητα προσωρινής κράτησης των δεύτερων 198. Είναι προφανές ότι η επιζητούµενη ισορροπία µέσα από την επιστροφή του θύµατος στο προσκήνιο οδήγησε στην αυστηροποίηση της αντιµετώπισης των εγκληµατιών. Για το λόγο αυτό, η σύγχρονη αυτή τάση της αντεγκληµατικής πολιτικής είναι δεκτική έντονης κριτικής σχετικά, αφ ενός µε τα δικαιώµατα των υπόπτων και κατηγορου- µένων και, αφ ετέρου µε εκείνα των θυµάτων, τα οποία αν και φαινοµενικά προβάλλονται ως καίριας σηµασίας, ουσιαστικά παραµένουν ανεκπλήρωτα, σύµφωνα και µε την κριτική που προέρχεται από τους υπέρµαχους αυτών των δικαιωµάτων 199. ΙΙΙ.3.Β. Η ερευνητική εµπειρία Η αντικειµενική τιµωρητικότητα, όπως εκφράζεται µέσα από την αυστηροποίηση της αντιµετώπισης των εγκληµατιών, συµπίπτει µε τη διεκδίκηση από πλευράς θυµάτων περισσοτέρων δικαιωµάτων κατά την απονοµή της ποινικής δικαιοσύνης. Συσχετίζεται, επίσης, µε τις νοµοθετικές µεταρρυθµίσεις, εφόσον συχνά αποτελεί την αιτιολογία τους και τη νοµιµοποιητική τους βάση, ώστε να τους προσδίδει τελικά το χαρακτήρα των θυµατο-κεντρικών πολιτικών. Οι υπέρµαχοι των δικαιωµάτων των θυµάτων, όπως εκφράζονται µέσα από τις επιστηµονικές τάσεις της Θυµατολογίας, διαχωρίζουν τη θέση τους ως προς την αυστηρότερη τιµώρηση των δραστών, υποστηρίζοντας ότι 198 J. Laing, Diversion of mentally disordered offenders: Victim and offender perspectives, Criminal Law Review, 1999, σ E. A. Fattah, Towards a critical victimology, MacMillan,London, 1992.

11 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 79 το βάρος τους επικεντρώνεται στη δυνατότητα του συστήµατος απονοµής της ποινικής δικαιοσύνης «να φθάσει σ ένα σύστηµα πιο δίκαιο για το θύµα, πιο καθησυχαστικό για την κοινότητα και πιο ευνοϊκό για τον παραβάτη» 200. Κάτω απ αυτό το πρίσµα, υποστηρίζεται ότι το θύµα «δίνει µεγαλύτερη ση- µασία στην έκφραση συγνώµης απ ό,τι στην οικονοµική αποκατάσταση» 201. Το ερευνητικό ζητούµενο, στην προκειµένη περίπτωση, είναι η ύπαρξη ή όχι της λεγόµενης υποκειµενικής τιµωρητικότητας των θυµάτων. Πολλές είναι οι έρευνες που καταλήγουν στη διαπίστωση περί µη διαφοροποίησης των θυµάτων από τα µη θύµατα, ως προς τις τιµωρητικές στάσεις τους. Ενδεικτική είναι η εµπειρία από την εφαρµογή της διαµεσολάβησης στις περιπτώσεις της αρµοδιότητας της Εισαγγελίας ανηλίκων στη Γερµανία, η οποία είναι ιδιαίτερα δηµοφιλής τόσο στους συντηρητικούς κύκλους οι οποίοι εστιάζουν στα δικαιώµατα των θυµάτων- όσο και στους προσκείµενους στις καταργητικές θέσεις οι οποίοι εκλαµβάνουν τη διαµεσολάβηση «ως ευκαιρία να ιδιωτικοποιηθεί η διένεξη» 202. Στο παραπάνω πλαίσιο, η διαµεσολάβηση αποσκοπεί: α)στη συµφιλίωση δράστη-θύµατος, β) στην οικονοµική ή συµβολική αποζηµίωση του θύµατος από το δράστη και γ) στην εγκατάλειψη της ποινικής δίωξης ή στη µείωση της ποινής, στην περίπτωση αποζηµίωσης του θύµατος. Η επαφή µεταξύ δράστη-θύµατος εκτιµάται ότι αµβλύνει ή εξαφανίζει την επιθυµία του τελευταίου για επιβολή ποινής, ακό- µα και όταν δεν οδηγεί σε συµφιλίωση. Ενέργειες που αποδείχθηκαν αποτελεσµατικές προς αυτή την κατεύθυνση είναι: συνοµιλίες µεταξύ των δύο µερών ακολουθούµενες από συγνώµη ή αποζηµίωση, υπηρεσίες προς το θύµα, κοινωφελής εργασία, κοινές δραστηριότητες, συµβολικές κινήσεις συµφιλίωσης. Συνολικά, τα προγράµµατα διαµεσολάβησης στη Γερµανία, καλύπτουν ένα 5%-10% των υποθέσεων που φθάνουν στην Εισαγγελία ανηλίκων και εκτιµώνται θετικά, σύµφωνα µε τα ερευνητικά πορίσµατα, τόσο από τους δράστες όσο και από τα θύµατα, λόγω της µείωσης της εχθρότητας και του φόβου του θύµατος αλλά και της θετικής έκβασης της διαµάχης καθώς και της αποκατάστασης των ζηµιών. Αξίζει, τέλος, να σηµειωθεί, ότι σύµφωνα µε τα παραπάνω στοιχεία, ο βαθµός γενικής και ειδικής πρόληψης δεν διαφοροποιείται από τον αντίστοιχο στις παραδοσιακές ποινικές κυρώ- 200 Α. Μαγγανάς, «Η επανορθωτική δικαιοσύνη (restorative justice) ως µέσον επίτευξης της κοινωνικής ειρήνης», όπ. παραπ., 2000, σ Το ίδιο, σ Η γερµανική εµπειρία περιγράφεται αναλυτικά στο Α. Μαγγανάς, 2000, όπ. παραπ., σ. 559.

12 80 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ σεις. Το πόρισµα αυτό είναι, κατά τη γνώµη µας, ιδιαίτερα σηµαντικό γιατί, στην περίπτωση αυτή θα υπερτερούσαν τα πλεονεκτήµατα της διαµεσολάβησης έναντι των µειονεκτηµάτων του εγκλεισµού (οικονοµικό κόστος για δράστη, θύµα και κοινωνικό σύνολο, στιγµατιστικές συνέπειες για τον δράστη και την οικογένειά του, ψυχολογικές συνέπειες σε δράστη και θύµα). Παρόµοια προγράµµατα έχουν εφαρµοστεί στις ΗΠΑ και Καναδά, χωρίς να έχουν τύχει πάντοτε της κοινής αποδοχής των δραστών και θυµάτων. Έτσι, οι «Οργανώσεις Εναλλακτικής Δικαιοσύνης», στον Καναδά, οι οποίες βασίζονται στη διαµεσολάβηση, δέχθηκαν ορισµένες επικρίσεις αναφορικά µε τους αντικειµενικούς τους στόχους 203. Οι επικρίσεις αυτές προέρχονται από κάποιες οργανώσεις θυµάτων ( plaidoyer victimes ), οι οποίες αντέδρασαν σε µια σχετική νοµοθετική µεταρρύθµιση που αφορούσε τους ανήλικους δράστες (το Μάιο 1987). Οι αντιδράσεις τους συνοψίζονται στην άποψή τους ότι «Ζητάµε από το θύµα µετά από τις τραυµατικές εµπειρίες που υπέστη, να καταβάλει µία επιπλέον προσπάθεια για να βοηθήσει ένα νέο να συνειδητοποιήσει την ευθύνη του. Το θύµα γίνεται, µε τον τρόπο αυτό, ένα παιδαγωγικό εργαλείο». Διαφοροποιήσεις στις στάσεις των θυµάτων απορρέουν, επίσης, και από το είδος του εγκλήµατος. Έχει διαπιστωθεί πως η ιδέα της διαµεσολάβησης, για παράδειγµα, είναι λιγότερο δηµοφιλής µεταξύ των θυµάτων εγκληµάτων κατά των προσώπων, για τα οποία και είχε αρχικά εµπνευσθεί 204. Στο πλαίσιο αυτό, αξίζει να σταθούµε και στους λόγους καταγγελίας των αδικηµάτων στην αστυνοµία, από την πλευρά των θυµάτων. Οι έρευνες θυµατοποίησης καταγράφουν, παραδοσιακά, τους λόγους µη καταγγελίας 205. Η διεθνής έρευνα θυµατοποίησης (ICVS), από το 1996 και µετά, άρχισε να καταγράφει και τους λόγους καταγγελίας, προσφέροντας ιδιαίτερα χρήσιµες πληροφορίες σχετικά µε τις στάσεις των θυµάτων και τις διαφοροποιήσεις τους ανάλογα µε το είδος του αδικήµατος. Οι απαντήσεις για τα πέντε αδικήµατα που αφορούν γενικότερα την ερώτηση περί καταγγελίας στην αστυνοµία, για την ICVS του 2000, εµφανίζονται στον πίνακα 5: 203 Το ίδιο, σ M. Killias, Précis de Criminologie, όπ. παραπ., 2001, σ Βλ. αναλυτικά Χ. Ζαραφωνίτου, Εµπειρική Εγκληµατολογία, όπ. παραπ., β έκδ., 2004, σ. 265επ.

13 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 81 Πίνακας 5 Λόγοι καταγγελίας στην αστυνοµία: όλες οι χώρες (ποσοστό %) * Κλοπή από αυτοκίνητο (**) Διάρρηξη Ληστεία Σεξουαλική επίθεση Απειλές και σωµατικές βλάβες Σύνολο 5 εγκληµάτων Έπρεπε να καταγγελθεί λόγω σοβαρότητας Ανταπόδοση Ανάκτηση Ιδιοκτησίας Για να το σταµατήσει Ασφαλιστικοί λόγοι Για να ζητήσει βοήθεια Αποζηµίωση Άλλο/Δεν ξέρω * Επιτρέπονταν οι πολλαπλές απαντήσεις, έτσι τα ποσοστά µπορεί να αθροίζουν περισσότερο από 100% ** Λόγοι καταγγελίας για κλοπές από αυτοκίνητα δεν καταγράφηκαν στην Ελβετία Πηγή: J. van Kesteren, P. Mayew, P. Nieuwbeerta, Criminal victimization in 17 industrialised countries, NSCR, 2000, σ. 69 Από τα παραπάνω στοιχεία γίνεται εµφανής η διαφοροποίηση των θυ- µάτων εγκληµάτων κατά των προσώπων και ειδικότερα σεξουαλικών επιθέσεων και σωµατικών βλαβών και απειλών. Κυρίαρχος λόγος καταγγελίας

14 82 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ στην αστυνοµία από την πλευρά τους ήταν «για να το σταµατήσουν» (53% και 39% αντίστοιχα), ενώ ήταν περισσότεροι όσοι έγιναν θύµατα παρόµοιων εγκληµάτων που επιθυµούσαν κάποια βοήθεια (26% και 23% αντίστοιχα). Η στάση αυτή των θυµάτων δύο κατ εξοχήν εγκληµάτων βίας κατά των προσώπων, είναι ενδεικτική των ψυχολογικών συνεπειών αυτής της µορφής εγκληµατικότητας και του φόβου που αισθάνονται τα θύµατα στο ενδεχόµενο νέας θυµατοποίησής τους ή θυµατοποίησης άλλων προσώπων. Στα αδικήµατα κατά της ιδιοκτησίας, τα οποία συνοδεύονται από βία κατά προσώπων (ληστεία) ο κυρίαρχος λόγος καταγγελίας ήταν η «ανταπόδοση» (40%), ενώ στα αντίστοιχα που συνοδεύονται από βία κατά πραγµάτων (διάρρηξη) ο κυρίαρχος λόγος ήταν ότι «έπρεπε να καταγγελθεί γιατί ήταν σοβαρό» (44%). Η «ανταπόδοση» («ελπίδα ότι ο δράστης θα συλληφθεί και θα τιµωρηθεί») παραµένει, ωστόσο, σηµαντικός λόγος καταγγελίας για όλα σχεδόν τα αδικήµατα, µε εξαίρεση την κλοπή από αυτοκίνητο, όπου κυριαρχούν οι «λόγοι αποζηµίωσης» (36%). Ο λόγος αυτός γίνεται, όµως, σηµαντικότερος στα εγκλήµατα κατά των προσώπων, εφόσον κατέχει την πρώτη θέση των απαντήσεων µεταξύ των θυµάτων της ληστείας και των σωµατικών βλαβών και απειλών (µαζί µε την επιθυµία τους να σταµατήσουν το δράστη, προφανώς µέσω της τιµώρησής του) και τη δεύτερη θέση µεταξύ των θυµάτων σεξουαλικών επιθέσεων. Από τα στοιχεία αυτά συνάγεται, πράγµατι, ότι οι στάσεις των θυµάτων κατά των προσώπων είναι περισσότερο τιµωρητικές σε σχέση µε εκείνες των θυµάτων κατά της ιδιοκτησίας. Από την άλλη πλευρά, η αποζηµίωση δεν φαίνεται να παίζει αξιοσηµείωτο ρόλο στην αιτιολόγηση της καταγγελίας των θυµάτων, σε αντίθεση µε την επιθυµία τους να ζητήσουν κάποια βοήθεια, η οποία φαίνεται σηµαντικότερη στα εγκλήµατα κατά των προσώπων. Σηµαντικός λόγος είναι, επίσης, και η «πεποίθηση περί υποχρεώσεως για καταγγελία λόγω της σοβαρότητας του εγκλήµατος», ο οποίος υπερτερεί µεταξύ των θυµάτων αδικηµάτων κατά της ιδιοκτησίας, στα οποία φαίνεται να είναι µικρότερη η συναισθηµατική φόρτιση και να υπερτερεί, άρα, το ορθολογικό καθήκον κάθε πολίτη για καταγγελία των αξιόποινων πράξεων. Η «ανάγκη να πάρουν πίσω την ιδιοκτησία τους», τέλος, αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά από τα θύµατα αυτής της κατηγορίας, στα οποία και προσιδιάζει.

15 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 83 Σύµφωνα µε τα πορίσµατα της έρευνάς µας στους κατοίκους της Αθήνας, το , οι δύο βασικοί λόγοι µη καταγγελίας στην αστυνοµία, οι οποίοι αναφέρθηκαν από όσους δήλωσαν εµπειρία θυµατοποίησης, ήταν ότι το θεώρησαν «ασήµαντο γεγονός» (39,4%) και ότι «δεν εµπιστεύονται την αστυνοµία» (39,4% επίσης). Το 12,1% επικαλέστηκε ότι επρόκειτο για «προσωπική του υπόθεση» και το 9,1% δεν εξήγησε τους λόγους που τον οδήγησαν στην απόφαση περί µη καταγγελίας. Ενδεικτικά είναι και τα στοιχεία της πρόσφατης Ευρωπαϊκής Έρευνας Θυµατοποίησης 207, το κυριότερο συµπέρασµα της οποίας είναι η διαφοροποίηση του δείκτη καταγγελιών ανάλογα µε το είδος των αδικηµάτων. Έτσι, σε όλες τις χώρες καταγγέλλονται σχεδόν όλα τα αδικήµατα που αφορούν κλοπές αυτοκινήτων ή δικύκλων καθώς και οι διαρρήξεις, για τον ευνόητο λόγο διεκδίκησης της ασφαλιστικής αποζηµίωσης. Αντίθετα, καταγγέλλεται µόνο το ένα τρίτο των επιθέσεων κατά προσώπων (σωµατικές βλάβες) και των απειλών (Σχεδιάγραµµα 2). Αξίζει να διευκρινιστεί, ωστόσο, ότι στην περίπτωση επίθεσης µε χρήση βίας, το ποσοστό καταγγελίας είναι πολύ µεγαλύτερο (45%) απ ό,τι στην περίπτωση απλών απειλών (29%). Το µικρότερο ποσοστό καταγγελίας καταγράφηκε στα σεξουαλικά αδικήµατα (28%), στα οποία αξίζει να αναφερθεί ότι οι καταγγελίες ήταν ακόµη λιγότερες στις περιπτώσεις που υπήρξε αµυντική συµπεριφορά από την πλευρά του θύµατος (10%). 206 Χ. Ζαραφωνίτου (Επιστ. Υπεύθ.), Ανασφάλεια, φόβος του εγκλήµατος και στάσεις των κατοίκων της Αθήνας για το εγκληµατικό φαινόµενο, αδηµοσίευτη έρευνα, Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα, Ορισµένα πορίσµατα της εν λόγω έρευνας περιλαµβάνονται στο Χ. Ζαραφωνίτου, «Εγκληµατολογικές προσεγγίσεις του φόβου του εγκλήµατος και της (αν)ασφάλειας», Ποινική Δικαιοσύνη, τ. 8-9, 2006, σ. σ EUICS report, The Burden of Crime in the EU, A comparative Analysis of the European Survey of Crime and Safety (EU ICS), όπ. παραπ., σ. 68επ., 2005.

16 84 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ Σχεδιάγραµµα 2 Ποσοστά θυµατοποίησης από διάρρηξη κατοικίας που καταγγέλθηκαν στην αστυνοµία το 2005 Ποσοστό % Πηγή: EUICS report, The Burden of crime in the EU, A Comparative Analysis of the European Crime and Safety Survey (EU ICS) 2005 Τα πορίσµατα των ερευνών θυµατοποίησης είναι ενδεικτικά, σύµφωνα µε τα παραπάνω, της µειωµένης εµπιστοσύνης των θυµάτων απέναντι στην αστυνοµία. Και οι έρευνες στάσεων, παρά τις διαφοροποιήσεις τους, αντανακλούν επίσης ένα γενικό αίσθηµα ανικανοποίητου των θυµάτων από

17 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 85 την αντιµετώπιση που τους επιφυλάσσει η πολιτεία. Το σχήµα αυτό µοιάζει αρκετά οξύµωρο αν λάβουµε υπόψη µας τις αλλαγές της αντεγκληµατικής πολιτικής των τελευταίων ετών προς όφελος των θυµάτων 208, οι οποίες µετέβαλαν το ποινικό σύστηµα «σε µια υπηρεσία για ατοµικά θύµατα αντί για ένα δηµόσιο φορέα επιβολής του νόµου» 209. Η αντίφαση αυτή θα µπορούσε να ερµηνευτεί µέσα από τις άστοχες πολιτικές επιλογές στον τοµέα της ποινικής δικαιοσύνης, οι οποίες προώθησαν κατασταλτικότερες πολιτικές, παρά τις επιστηµονικές επισηµάνσεις για τη µη αποτελεσµατικότητά τους, ως µορφή άµεσων απαντήσεων στο κοινωνικό πρόβληµα της εγκληµατικότητας. Οι επιλογές αυτές είναι, εξάλλου, ενδεικτικές της απουσίας ουσιαστικού και σοβαρού προβληµατισµού για τη σφαιρική αντιµετώπιση σηµαντικών κοινωνικών ζητηµάτων και για το λόγο αυτό δεν είναι πειστικές για τις άµεσα ενδιαφερόµενες πλευρές. IΙΙ.4. Ο ρόλος των µέσων µαζικής ενηµέρωσης ΙΙΙ.4.Α. Το πλαίσιο Αναφερόµενοι στο ρόλο των µέσων µαζικής ενηµέρωσης (µµε), στη δια- µόρφωση τιµωρητικών στάσεων, αναφερόµαστε, κατ αρχήν, στις γενικότερες επιδράσεις τους στις απόψεις, στάσεις και αντιλήψεις του κοινού. Η σχέση των µέσων µαζικής ενηµέρωσης -ως ποµπού µηνυµάτων-, µε το κοινό -ως αποδέκτη αυτών των µηνυµάτων - έχει αποτελέσει το αντικείµενο πολλών και διαφορετικής επιστηµονικής προέλευσης µελετών. Όσον αφορά, ειδικότερα, τη σχέση τους µε το εγκληµατικό φαινόµενο και την ποινική δικαιοσύνη, δόκιµη είναι η κατάταξη των θεωρητικών προσεγγίσεων, σε τρεις µεγάλες κατηγορίες 210 : α) την προσέγγιση των αποτελεσµάτων, β) την προσέγγιση της κυρίαρχης ιδεολογίας και γ) τη θεσµική προσέγγιση. α) Η προσέγγιση των αποτελεσµάτων υποθέτει πως : 1) Τα µµε, και ειδικότερα η τηλεόραση, αποτελούν την κυριότερη πηγή κατανόησης από πλευράς του κοινού, του εγκλήµατος και του νόµιµου ελέγχου του. 2) Η πληροφόρηση για τα θέµατα αυτά είναι διαστρεβλωµένη. 3) Το κοινό αποδέχεται χωρίς αµφισβήτηση την πληροφόρηση αυτή. 208 Ο D. Garland, (The culture of control, όπ. παραπ., 2001, σ. 121), κάνει λόγο για victim policy αντιδιαστέλλοντάς τη µε την crime policy. 209 Το ίδιο, σ Σύµφωνα µε την κατηγοριοποίηση του R. Ericson, "Mass media, crime, law, and justice", Bristish Journal of Criminology, vol. 31, 3/1991, σ. σ

18 86 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ 4) Η έκθεση του κοινού σ αυτή τη διαστρεβλωµένη πληροφόρηση οδηγεί και σε αντίστοιχες σκέψεις και συµπεριφορές. Ανάλογα µε την αµεσότητα των αποτελεσµάτων αυτών, γίνεται αναφορά στο «υποδερµικό µοντέλο», σύµφωνα µε το οποίο µια απλή έκθεση στα µηνύµατα των µµε αρκεί για να επηρεάσει άµεσα στάσεις και δράσεις, σε αντίθεση µε το «µοντέλο καλλιέργειας», στη βάση του οποίου απαιτείται µια σταθερή έκθεση για µεγάλο χρονικό διάστηµα στα µηνύµατα αυτά ώστε να υπάρχουν συνέπειες στη συµπεριφορά των δεκτών τους. Άµεσα συνδεδεµένη µε την προσέγγιση αυτή είναι και εκείνη περί «κυ- µάτων εγκληµατικότητας» (crime waves) 211, τα οποία δηµιουργούνται από την υπερβολική και υπερτονισµένη προβολή θεµάτων εγκληµατικότητας, η οποία δηµιουργεί την εντύπωση κλιµακούµενης αύξησής της. Έρευνες έχουν διαπιστώσει ότι, σε αντίθεση µε τον τηλεθεατή ελαφρών προγραµµάτων, ο σοβαρότερος τηλεθεατής αντιλαµβάνεται τον κόσµο πιο επικίνδυνο, απ ό,τι είναι πραγµατικά 212. Έτσι, οι υποστηρικτές αυτής της προσέγγισης, αν και αναγνωρίζουν και τη δράση άλλων παραγόντων, επιρρίπτουν, ωστόσο µεγάλο µερίδιο ευθύνης στα µµε για «τη δηµιουργία φόβου του εγκλήµατος, επιθετικών τρόπων ζωής και µιας αδικαιολόγητης τροποποίησης της νοµοθεσίας και της εφαρµογής του ποινικού δικαίου» 213. Σε κάθε περίπτωση, είναι δύσκολο να αµφισβητηθεί ότι η πληροφόρηση που παρέχουν τα µµε σχετικά µε το εγκληµατικό φαινόµενο είναι επιφανειακή και µονόπλευρη. Όσον αφορά ειδικότερα τα είδη εγκληµάτων, αποτελεί κοινή διαπίστωση η σχεδόν αποκλειστική ενασχόλησή τους µε τα εγκλήµατα βίας, τα οποία αποτελούν, ωστόσο, ένα µικρό µέρος της συνολικής εγκλη- µατικότητας. Σύµφωνα µε τα στοιχεία που καταγράφει η ευρωπαϊκή στατιστική για το έγκληµα και την ποινική δικαιοσύνη 214, ο µέσος όρος του δείκτη ανθρωποκτονιών από πρόθεση, το 2003, ήταν 6,3/ κατοίκους, του βιασµού 10/ και της ληστείας 79/ Τη διαπίστωση περί δυσα- 211 M. Fishman, Crime waves as ideology, Social Problems, 25/1978, σ. σ Για το ενδεικτικό και πολύ γνωστό παράδειγµα που αναφέρει σχετικά µε τη δηµιουργία λανθασµένων εντυπώσεων περί αύξησης της εγκληµατικότητας βίας κατά ηλικιωµένων ατόµων, βλ. επίσης H. J. Schneider, «Το έγκληµα στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης», µτφρ., Μ. Μαυρής & Ζ. Κερασίδη, Ελληνική Επιθεώρηση Εγκληµατολογίας, 3-4/1989, σ. σ (90επ. ) 212 H. J. Schneider, «Το έγκληµα στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης», όπ. παραπ., 1989, σ Το ίδιο. 214 Σύµφωνα µε τα στατιστικά δεδοµένα που δηµοσιεύονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Βλ., M. Aebi et al., European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics-2006.

19 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 87 νάλογης και υπερβολικής προβολής των σοβαρών εγκληµάτων από τα µµε, κάνει και για τη Γαλλία ο R.Cario 215, ο οποίος αναφέρει ότι τα εγκλήµατα αυτά δεν αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 10% των ετήσιων καταδικών, ενώ τα κακουργήµατα µόνο το 0,5%. Ειδικά για τις ανθρωποκτονίες επιση- µαίνει ότι µειώνονται προοδευτικά και το 2000 ήταν οκτώ φορές λιγότερες από το Η υπερβολική και επαναλαµβανόµενη προβολή που τους επιφυλάσσουν τα µµε δηµιουργεί, παρόλα αυτά, την εντύπωση ότι αποτελούν γενικευµένη απειλή. Προς την κατεύθυνση αυτή συµβάλλει και ο τρόπος προβολής των σχετικών µε την εγκληµατικότητα θεµάτων. Κύρια χαρακτηριστικά του αποτελούν η δραµατοποίηση των γεγονότων και η συγκινησιακή φόρτισή τους, ενώ βασικό ζητούµενο είναι ο εντυπωσιασµός, ώστε το µήνυµα να γίνει πιο ελκυστικό. Το έγκληµα και η ποινική δικαιοσύνη, θα µπορούσαµε να πούµε, ότι προσφέρονται για τη δηµιουργία εντυπωσιασµού γιατί αποτελούν την εξαίρεση από τον κανόνα, την εκτροπή ή την παραβίαση των κοινωνικών κανόνων 216. Ο τρόπος παρουσίασης της είδησης και η τεχνική της αφήγησης δηµιουργούν τις προϋποθέσεις του εντυπωσιασµού, ο οποίος φαίνεται να κυριαρχεί στο λεγόµενο λαϊκό Τύπο. Ενδεικτικό είναι το παράδειγµα που αναφέρει ο H.J.Schneider 217 για την παρουσίαση θεµάτων εγκληµατικότητας από µια σοβαρή εφηµερίδα, την Franfurter Allgemeine Zeitung και µια λαϊκή αντίστοιχα, την Bild Zeitung. Σε καµία από τις δύο δεν υπήρχε αναλυτική περιγραφή του θέµατος. Το ενδιαφέρον επικεντρωνόταν στα περιγραφικά στοιχεία της εξωτερικής εµφάνισης του δράστη και η µόνη βασική διαφοροποίηση συνίστατο στον ήπιο και µετριοπαθή τρόπο παρουσίασης της είδησης από την πρώτη εφηµερίδα, σε αντίθεση µε το συγκινησιακά φορτισµένο τρόπο που χρησιµοποίησε η δεύτερη. Στο πλαίσιο του επιζητούµενου εντυπωσιασµού προτιµούνται τα πιο παράξενα, σπάνια και βίαια εγκληµατικά συµβάντα. Στα περιστατικά αυτά συγχέεται εύκολα το πραγµατικό µε το φανταστικό και ο δράστης χαρακτηρίζεται ως τέρας που «χάνει την ανθρώπινη ιδιότητα και απορρίπτεται απ την κοινωνία» 218. Συνέπεια των παραπάνω είναι ότι, τα άτοµα που ενδιαφέ- 215 R. Cario, Médias et insécurité: entre droit d informer et illusions sécuritaires, Recueil Dalloz, 2/2004, σ. σ (77). 216 Κ. Βρύζας, «Ο εντυπωσιασµός στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 61, 1986, σ. σ (100). 217 H. J. Schneider, «Το έγκληµα στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης», όπ. παραπ., 1989, σ Κ. Βρύζας, «Ο εντυπωσιασµός στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης», όπ. παραπ., 1986, σ. 105.

20 88 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ρονται περισσότερο για το είδος αυτών των ειδήσεων επιδεικνύουν, συχνά, και µια ανάλογη ανάγκη για αύξηση της καταστολής. Αξίζει, ωστόσο, να υπογραµµιστεί ότι η επίδραση των µµε στις στάσεις, απόψεις και συµπεριφορές του κοινού δεν διαφοροποιείται µόνο στη βάση του τρόπου προβολής των ειδήσεων αλλά και στη βάση των χαρακτηριστικών των δεκτών τους. Έτσι, έχει διαπιστωθεί ότι το ενδιαφέρον για τις «εντυπωσιακές ειδήσεις» είναι µεγαλύτερο στα χαµηλότερα κοινωνικά στρώµατα, στις γυναίκες και γενικότερα, σε όσους αισθάνονται ότι είναι «κοινωνικά πιο εύθραυστοι και αποµονωµένοι» 219. Αντίστοιχα, θεωρείται µεγαλύτερη η επίδραση της προβαλλόµενης εγκληµατικής βίας στα πολύ νεαρά άτοµα και διατυπώνονται ποικίλες προσεγγίσεις για τη λειτουργία της (προτροπή σε αναπαραγωγή της βίας, κάθαρση ή εξουδετέρωση της οπτικοποιηµένης βίας) 220. Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται και από τα πορίσµατα της διερεύνησης των κοινωνικών αναπαραστάσεων για το έγκληµα και τον εγκληµατία 221. Στο πλαίσιο αυτό παρατηρείται «µια αποκρυσταλλωµένη αναπαράσταση του εγκλήµατος» στους νέους (15-24 ετών), η οποία συνοψίζεται στη βιαιότερη έκφραση της εγκληµατικής συµπεριφοράς (ανθρωποκτονία) και αποτυπώνεται ανάγλυφα µέσα από τα στοιχεία που τη συνθέτουν (θύµα-δράστης-όπλο). Η εικόνα αυτή µας παραπέµπει, πράγµατι, στην τηλεοπτική και κινηµατογραφική παρουσίαση του φαινοµένου 222, η επίδραση της οποίας φαίνεται να είναι µεγαλύτερη στην ηλικιακή αυτή οµάδα. β) Η προσέγγιση της κυρίαρχης ιδεολογίας εκλαµβάνει τα µµε ως ένα µηχανισµό ιδεολογικής αναπαραγωγής και «διατήρησης της ηγεµονίας» 223. Έχοντας αρκετά κοινά σηµεία µε την προσέγγιση των αποτελεσµάτων, οδη- 219 Το ίδιο, σ R. Cario, Médias et insécurité: entre droit d informer et illusions sécuritaires, όπ. παραπ., σ. 79. Για µια αναλυτική προσέγγιση του ρόλου των µµε βλ., αντί άλλων Μ. Σεραφετινίδου, Κοινωνιολογία των µέσων µαζικής επικοινωνίας, Βιβλιοθήκη κοινωνικής επιστήµης και κοινωνικής πολιτικής, Gutenberg, Αθήνα Για το «θεωρητικό και εµπειρικό πλαίσιο» των επιδράσεων της προβαλλόµενης από τα µµε βίας, βλ. επίσης, Ε. Λαµπροπούλου, Η κατασκευή της κοινωνικής πραγµατικότητας και τα µέσα µαζικής επικοινωνίας. Η περίπτωση της βίας και της εγκληµατικότητας, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1997, σ. 63 επ. 221 Χ. Ζαραφωνίτου, Α. Μαντόγλου, «Η κοινωνική αναπαράσταση του εγκλήµατος και του εγκληµατία», όπ. παραπ., Το ίδιο, σ R. Ericson, Mass media, crime, law, and justice, όπ. παραπ., 1991,σ. 221.

21 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 89 γεί στη διατύπωση της θέσης για τη δηµιουργία ηθικού πανικού ως συνέπειας της έκθεσης στη σχετική µε το έγκληµα πληροφόρησης. Πρόκειται για µια έννοια η οποία χρησιµοποιήθηκε από τον S.Cohen 224 για να περιγράψει τις αντιδράσεις του κοινού στην Αγγλία απέναντι στους Mods και Rockers οµάδες νεαρών µε προσεγµένα και µοντέρνα ρούχα που οδηγούσαν βέσπες ή µε δερµάτινα µπουφάν που οδηγούσαν µηχανές µεγάλου κυβισµού- οι οποίοι απασχόλησαν τη βρετανική κοινωνία της δεκαετίας του Ο S.Cohen µελέτησε το ρόλο των µµε στην προβολή του συγκεκριµένου θέµατος και την αναγωγή του σε κυρίαρχο πρόβληµα της νεολαίας, ενδεικτικό της κοινωνικής παρακµής. Στο πλαίσιο αυτής της µελέτης του, διαπίστωσε πως τα µµε υπερέβαλαν, παρουσιάζοντας ως µεγαλύτερο των αριθµό των συµµετεχόντων στις οµάδες αυτές και ως σηµαντικότερες τη βία και τις ζηµίες που προκαλούσαν. Η υπερβολή αυτή συνοδευόταν, εξάλλου, και από τη δρα- µατοποιηµένη παρουσίαση των γεγονότων και την επιλογή των εντυπωσιακών τίτλων. Διαπίστωσε, επίσης, πως η κάλυψη του θέµατος από πλευράς µµε, περιελάµβανε και πολλά προγνωστικά από την πλευρά τους, σχετικά µε την επέκταση της βίας και των συγκρούσεων. Τέλος, συµπέρανε πως το ενδιαφέρον των µµε επικεντρωνόταν ιδιαίτερα στην εξωτερική εµφάνιση των νέων και ιδιαίτερα στα ρούχα και το χτένισµά τους, οδηγώντας στη δηµιουργία στερεοτύπων. Ο τρόπος της επικοινωνιακής αυτής διαχείρισης είχε, σύµφωνα µε τον S.Cohen, συνέπειες στη µορφή του κοινωνικού ελέγχου. Οι συνέπειες αυτές συνίσταντο: α) στη διάχυση, έτσι ώστε συµβάντα από άλλες περιοχές να συνδυάζονται µε το αρχικό συµβάν, β) στην κλιµάκωση, έτσι ώστε να επιζητούνται συνεχώς και αυστηρότερα µέτρα για να αντιµετωπιστούν οι απειλές και γ) στην καινοτοµία, η οποία αναφέρεται στις αυξηµένες εξουσίες της αστυνοµίας και της ποινικής δικαιοσύνης, προκειµένου να αντιµετωπιστούν οι εν λόγω απειλές. Η ανάλυση αυτή συνδέει την ένταση του κοινωνικού ελέγχου µε το στιγµατισµό και την περιθωριοποίηση ορισµένων οµάδων νέων µε κοινωνικά παρεκκλίνουσα συµπεριφορά και εκ νέου µε την ανάγκη για περισσότερο έλεγχο κ.ο.κ. Η προσέγγιση του ηθικού πανικού συσχετίζει, σύµφωνα µε τα παραπάνω, την προβολή του εγκληµατικού φαινοµένου από τα µµε µε τις τιµωρητικές στάσεις του κοινού (υποκειµενική τιµωρητικότητα) καθώς και µε την 224 S. Cohen, Folk devils and moral panics, MacGibbon & Kee, London, 1972.

22 90 ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ αυστηροποποίηση των ποινικών πολιτικών (αντικειµενική τιµωρητικότητα). Αντίστοιχη είναι και η προσέγγιση της εγκληµατικότητας του δρόµου (street crime), µε ειδικότερη αναφορά στις ληστείες στους δρόµους (mugging), από τους S.Hall & ά. 225, σύµφωνα µε τους οποίους η έµφαση που δόθηκε στα µεγάλα ποσοστά εµπλοκής νεαρών µαύρων στις αξιόποινες αυτές συµπεριφορές και οι συζητήσεις που ακολούθησαν σχετικά µε την εξεύρεση τρόπων προστασίας των αθώων θυµάτων, δηµιούργησε έναν ηθικό πανικό, ο οποίος µε τη σειρά του κατέληξε στην αύξηση ενός αυταρχικού λαϊκισµού στη Μ.Βρετανία, τη δεκαετία του Η έννοια του ηθικού πανικού τέθηκε, ωστόσο, σε αµφισβήτηση από µερίδα επιστηµόνων, οι οποίοι υποστήριξαν ότι οι αντιδράσεις που περιλαµβάνει δεν αποτελούν, πλέον, εξαίρεση αλλά κανόνα και ότι η χρήση εντυπωσιασµού από τα µµε, αποτελεί µέρος µιας κουλτούρας προώθησης των προβαλλοµένων θεµάτων τους, για λόγους καθαρά εµπορικούς 226. γ) Η θεσµική προσέγγιση, τέλος, την οποία πρεσβεύει και ο ίδιος ο R.Ericson, αντιτίθεται στη µονοσήµαντη δράση των δύο παραπάνω προσεγγίσεων, οι οποίες επικεντρώνονται στις επιδράσεις των µµε στους δέκτες τους και θεωρεί ότι «οι επιδράσεις αυτές είναι συνάρτηση όχι µόνο της οργάνωσης, του περιεχοµένου και του τρόπου παρουσίασης των µµε αλλά, επίσης, των ευρύτερων κοινωνικών δικτύων, µέρος των οποίων είναι αυτά, οι πηγές τους και οι αναγνώστες τους» 227. Αναδεικνύεται, έτσι, ο σηµαντικός ρόλος της αλληλόδρασης ποµπού και δέκτη µηνυµάτων, ενώ επισηµαίνεται ο σηµαντικός ρόλος του νόµου ως θεσµού αλληλοεµπλεκόµενου µε τα µµε. Οι δύο αυτοί κοινωνικοί θεσµοί, άµεσα συσχετισµένοι, διαµορφώνουν τις πραγµατικότητες του εγκλήµατος, της δικαιοσύνης και της κοινωνικής τάξης. Κάτω απ αυτό το πρίσµα, δεν γίνεται δεκτή η θέση της προσέγγισης των αποτελεσµάτων, πως τα µµε αποτελούν την κύρια πηγή γνώσης του κοινού σχετικά µε το έγκληµα, το νόµο και τη δικαιοσύνη αλλά υποστηρίζεται ότι αυτά αποτελούν µία πηγή µεταξύ άλλων. Δεν γίνεται, επίσης δεκτό, ότι τα µµε διαστρέφουν την πραγµατικότητα αλλά ότι παρέχουν µια λογική, έναν τρόπο κατάταξης και ερµηνείας της πραγµατικότητας, ο οποίος βοηθά το κοινό να κατασκευάσει τις 225 S. Hall, C. Critcher, T. Jefferson, J. Clarke, B. Roberts, Policing the crisis, Macmillan,London, A. McRobbie & S. Thornton, Rethinking moral panic for multimediated social worlds, British Journal of Sociology, 4/46, 1995, σ. σ R. Ericson, Mass media, crime, law, and justice, όπ. παραπ., 1991, σ. 221.