ΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕ Ο ΑΝΑΤΟΛ. ιακή. Πτυχι. ιδυμότειχο 2015

Transcript

1 Πτυχιακή Εργασία: Παναγιωτόπουλου Α. Τ.Ε.Ι. Α.Μ.Θ. Σ.Ε.Υ.Π.. Τμήμα Νοσηλευτικής Διδυμοτείχου υ. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛ ΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕ Ο ΟΝΙΑΣ - ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Ι ΥΜΟΤΕΙΧΟΥ. Πτυχι ιακή Εργασία Θέμα: «Ψυχική νόσος και στίγμα: ιαδικασία αποστιγματισμού στην κοινότητα» Εικόνα 1- Πηγή: Φοιτήτρια: ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Α.Ε.Μ.: 458 Eπιβλέπουσα Καθηγήτρια: ΣΕΒΑΣΤΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ Έναρξη: 09/05/2014 Παράταση: 27/10/2014 Παράδοση: 26/04/2015 ιδυμότειχο

2 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ - ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Ι ΥΜΟΤΕΙΧΟΥ. Πτυχιακή Εργασία Θέμα: «Ψυχική νόσος και στίγμα: ιαδικασία αποστιγματισμού στην κοινότητα» Φοιτήτρια: ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Α.Ε.Μ.: 458 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: ΣΕΒΑΣΤΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ Έναρξη: 09/05/2014 Παράταση: 27/10/2015 Παράδοση: 26/04/2015 ιδυμότειχο

3 Πρωτόκολλο εργασίας Πτυχιακή Εργασία: «Ψυχική νόσος και στίγμα. ιαδικασία αποστιγματισμού στην κοινότητα» Φοιτήτρια: Παναγιωτοπούλου Αναστασία Α.Ε.Μ. 458 Εγκρίνεται προς αξιολόγηση. Ημερομηνία: Η επόπτρια Σεβαστού Φωτεινή Msc Καθηγήτρια Εφαρμογών ΠΕ Εργαστηριακή Συνεργάτης Σ.Ε.Υ.Π. Α.Μ.Θ. Τ.Ε.Ι. Τμήμα Νοσηλευτικής ιδυμοτείχου 2

4 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 1. Σεβαστού Φωτεινή Εισηγήτρια

5 ήλωση μη λογοκλοπής «Βεβαιώνω ότι η παρούσα διπλωματική εργασία είναι αποτέλεσμα δικής μου δουλειάς και γραμμένη με δικά μου λόγια. Στις δημοσιευμένες ή μη δημοσιευμένες πηγές που αναφέρω έχω χρησιμοποιήσει εισαγωγικά, όπου χρειάζεται και έχω παραθέσει τις πηγές τους στο τμήμα της βιβλιογραφίας.» Ημερομηνία 20/04/2015. Υπογραφή Ονοματεπώνυμο φοιτητή/τριας Παναγιωτοπούλου Αναστασία 4

6 Πίνακας Συντομογραφιών ICD - 10: 10 η αναθεώρηση της ιεθνούς Στατιστικής Ταξινόμησης Νόσων και Συναφών Προβλημάτων Υγείας - International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems (ICD) DSM IV: ιαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών ιαταραχών Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders Π.Ο.Υ: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας NAMI: National Alliance on Mental Illness Ε.Ε.: Ευρωπαϊκή Ένωση E.O.Κ.: Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα ΑΠΘ: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θράκης Το.Ψ.Υ.: Τομείς Ψυχικής Υγείας Τ.Ε.Ψ.Υ.: Τομεακών Επιτροπών Ψυχικής Υγείας ΠΕΨΑΕΕ: Πανελλαδική Ένωση για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση και Επαγγελματική Επανένταξη Κοι.Σ.Π.Ε.: Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης Σ.Ο.Ψ.Υ.: Σύλλογος οικογενειών για την ψυχική υγεία ΠΨΕ: Παγκόσμια Ψυχιατρική Εταιρεία Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.: Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής 5

7 Πίνακας Εικόνων Σελίδα Εικόνα 1 εξώφυλλο. 6

8 Πίνακας Περιεχόμενων Σελίδα Εσώφυλλο... 1 Πρωτόκολλο έγκρισης πτυχιακής εργασίας.. 2 Τριμελή Εξεταστική Επιτροπή... 3 ήλωση μη λογοκλοπής... 4 Συντομογραφίες... 5 Κατάλογος Εικόνων... 6 Περιεχόμενα. 7 Ευχαριστίες Περίληψη. 14 Αbstract Πρόλογος Εισαγωγή Κεφάλαιο 1: Bασικές Έννοιες. Ιστορική Αναδρομή. 1.1 Βασικοί ορισμοί ψυχικής ασθένειας, στίγματος, στερεότυπων, προκαταλήψεων και διακρίσεων Η αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας ανά τους αιώνες. Ιστορική Αναδρομή Σύγχρονη εποχή και στιγματισμός ψυχικά πασχόντων Ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών και διαταραχών συμπεριφοράς, σύμφωνα με την έκδοση 2008 της ICD 10 & DSM-V Επιδημιολογικά ευρήματα ψυχικών διαταραχών και στίγματος Ψυχική νόσος. Στίγμα και εργασία

9 Kεφάλαιο 2: Γενικά στοιχεία για το στίγμα. 2.1 Στίγμα Στίγμα και Βιοϊατρικό μοντέλο της ψυχικής νόσου Κατηγορίες στίγματος Κοινωνικό Στίγμα, Μια Επικρατούσα ιαχρονική Κατάσταση Κ κοινή γνώμη απέναντι στην ψυχική ασθένεια και το στίγμα Αντίληψη του στίγματος από τους μη στιγματισμένους Η διαχείριση του στίγματος Kεφάλαιο 3: Επιπτώσεις και συνέπειες στίγματος. 3.1 Παράγοντες που οδηγούν στο στιγματισμό των Ψυχικά Αρρώστων Συνέπειες του στίγματος Προβλήματα στέγασης Ευκαιρίες απασχόλησης Παραβατικότητα Εγκληματικότητα κοινωνική απομόνωση Αρνητικές επιπτώσεις στην πορεία της νόσου Οι ψυχολογικές συνέπειες Αρνητικές επιπτώσεις στην οικογένεια Kεφάλαιο 4: Παραδείγματα ψυχιατρικών ασθενών που έχουν πολύ καλή εξέλιξη στη ζωή τους. 4.1 Η εμπειρία της ψυχικής ασθένειας ή πως ο ασθενής βιώνει την ασθένεια Η αληθινή ιστορία της Elyn Saks Peter Lehmann, πρώην έγκλειστος ψυχιατρείου και επίτιμος διδάκτορας του ΑΠΘ ιάφοροι πρώην έγκλειστοι ψυχιατρικής κλινικής, μιλούν για την εμπειρία τους

10 Kεφάλαιο 5: Η διαχείριση των ψυχικά ασθενών στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. 5.1 Η διαχείριση της ψυχικής νόσου στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Επιδημιολογικά δεδομένα της ψυχικής νόσου στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Η διαχείριση της ψυχικής νόσου στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Η ένταξη της Ελλάδος στην Ε.Ο.Κ. και η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση Το Εθνικό Πρόγραμμα «Ψυχαργώς» Η Α φάση του Προγράμματος «Ψυχαργώς» ( ) Η Β φάση του Προγράμματος «Ψυχαργώς» ( ) Κεφάλαιο 6: Κοινοτική Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας. 6.1 Ο ρόλος του κοινοτικού νοσηλευτή ψυχικής υγείας Ο ρόλος του νοσηλευτή κοινότητας και ψυχικής υγείας στην Πρωτοβάθμια, ευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια Φροντίδα Ψυχικής Υγείας και Πρόληψης Νοσηλευτικές στάσεις προς τον άρρωστο Η τέχνη της επικοινωνίας στη Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας Στρατηγικές Αποτελεσματικής Επικοινωνίας για τη μείωση του στίγματος κατά της ψυχικής νόσου Ενεργητική Ακρόαση Συμφωνία Συγκεκριμένος λόγος Ενσυναίσθηση Το χιούμορ στη φροντίδα ψυχικά ασθενών Κεφάλαιο 7: Επιβάρυνση των ατόμων και των οικογενειών που φροντίζουν ασθενείς με ψυχικές διαταραχές. 7.1 Οικογενειακή Επιβάρυνση και στίγμα

11 Κεφάλαιο 8: Ανθρώπινα δικαιώματα και ψυχική ασθένεια. 8.1 Τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών και η σχετική νομοθεσία Η Προστασία των δικαιωμάτων Μέσα και Θεσμοί Αστικά ικαιώματα. 97 Κεφάλαιο 9: Αντιμετώπιση του στίγματος. 9.1 Πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση του στίγματος και την καταπολέμηση των προκαταλήψεων και των διακρίσεων Στρατηγικές αντιμετώπισης του στίγματος ιαμαρτυρία Επιμόρφωση - Εκπαίδευση Επαφή Η αντιμετώπιση του στίγματος και η έννοια της συνηγορίας για την ψυχική νόσο Η σημασία της συνηγορίας για την ψυχική υγεία Η έννοια της συνηγορίας για την ψυχική υγεία Το Ευρωπαϊκό ίκτυο των Χρηστών και Επιζώντων της ψυχιατρική Κεφάλαιο 10: Οι οργανώσεις χρηστών και οικογενειών στη χώρα μας Εισαγωγή Σύλλογος ενάντια στην προκατάληψη για την ψυχική διαταραχή «Αναγέννηση» Η δράση του συλλόγου Πανελλαδική Ένωση για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση και Επαγγελματική Επανένταξη (ΠΕΨΑΕΕ) Σκοποί της ΠΕΨΑΕΕ Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης (ΚοιΣΠΕ) Σωματείο «Αυτοεκπροσώπησης» και ομάδα «Αυτοεκπροσώπησης ευπαθών κοινωνικών ομάδων»

12 10.6 Σύλλογοι οικογενειών των ατόμων με ψυχική νόσο - Σύλλογος οικογενειών για την ψυχική υγεία (Σ.Ο.Ψ.Υ.) Ενδιαφέροντα και διεκδικήσεις του συλλόγου Κεφάλαιο 11: Μεθοδολογία Ανάπτυξης Προγραμμάτων και Παρεμβάσεων από τους Φορείς σε Θέματα Καταπολέμησης του Στίγματος και Ευαισθητοποίησης της Κοινότητας Εισαγωγή Επικοινωνιακός Τομέας - ημιουργία επικοινωνιακού & ενημερωτικού υλικού Παρουσίαση με slides ή διαφάνειες Φυλλάδια (16-24 σελίδες) Μικρό βιβλίο - οδηγός (<36 σελίδες) Κόμικς Κασέτα Ταινία Multimedia Ιστοσελίδα Teleconference Πρόγραμμα συνεργασίας για την ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινωνιών Η συνεργασία με φορείς και οργανώσεις της κοινότητας Πολιτιστικά Καλλιτεχνικά ρώμενα Προγραμματισμένες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις ιοργάνωση happenings Εκδήλωση σε κάποιο κεντρικό κατάστημα της περιοχής Κινηματογραφικό αφιέρωμα στην ψυχική ασθένεια Συνεργασία με τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Επιμόρφωση σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας

13 11.8 Εκπαίδευση σε επαγγελματίες υγείας στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας ή στα Γενικά Νοσοκομεία Εκπαίδευση συγγενών και ασθενών μέσω της ψυχοεκπαιδευτικής παρέμβασης Παρέμβαση Ενημέρωση στα σχολεία Σεμινάρια, Ημερίδες, Συνέδρια Κεφάλαιο 12: Προγράμματα ενάντια στο στίγμα Η τηλεφωνική γραμμή του ΕΠΙΨΥ Πρόγραμμα «Ανοίξτε τις πόρτες» (Open the doors) Οι Κυνηγοί Στίγματος Συμπεράσματα Επίλογος Βιβλιογραφία

14 Ευχαριστίες Η γνώση και η εμπειρία που αποκομίζει κανείς από την εκπόνηση µιας πτυχιακής εργασίας εξαρτώνται, όχι µόνο από την ατομική προσπάθεια, αλλά και από τη πολύτιμη συμβολή ορισμένων ατόμων που στέκονται αρωγοί στην προσπάθεια ολοκλήρωσής της. Η παρούσα εργασία δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί, χωρίς την συμβολή αυτών των ατόμων, που θα ήθελα να ευχαριστήσω προσωπικά, όπως την εποπτεύουσα καθηγήτρια Σεβαστού Φωτεινή, για την τιμή που μου έκανε να εποπτευθεί την πτυχιακή μου εργασία, καθώς και για την αμέριστη συμπαράσταση και εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου. Επίσης, θα ήθελα να την ευχαριστήσω για την καθοριστική συμβολή της στην αναζήτηση της βιβλιογραφίας, καθώς και για την παραχώρηση πολύ σημαντικού υλικού που με βοήθησε να τεκμηριώσω πληρέστερα την συγκεκριμένη βιβλιογραφική ανασκόπηση. Ιδιαίτερες ευχαριστίες επίσης, θα ήθελα να εκφράσω στους γονείς μου, στους οποίους είμαι ευγνώμων από καρδιάς για την ολόψυχη αγάπη και υποστήριξή τους σε όλες μου τις επιλογές, διότι χωρίς τη στήριξή τους δεν θα κατακτούσα ποτέ το στόχο αυτό. 13

15 Περίληψη Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στο στίγμα, στις στάσεις και στις αντιλήψεις της κοινότητας για την ψυχική νόσο και τον ψυχικά πάσχοντα. Η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος έγινε με κριτήριο την αναγνώριση, ότι οι ψυχικές διαταραχές είναι ευρέως διαδεδομένες, προκαλούν πόνο, τόσο σε ατομικό, όσο και σε οικογενειακό επίπεδο και συνάμα επηρεάζουν οικονομικά την κοινωνία. Εκτός, όμως, από το οικονομικό κόστος, η κοινωνία επιβαρύνεται και με το ηθικό στίγμα της ανάλγητης στάσης της στα «διαφορετικά» μέλη της. Η αρνητική αυτή κοινωνική αντίδραση, συμβάλλει στην κρατική και κοινωνική παραμέληση, στη συρρίκνωση των ατομικών δικαιωμάτων και στην περιθωριοποίηση. Στα πρώτα κεφάλαια της εργασίας, γίνεται μία προσπάθεια προσδιορισμού βασικών εννοιών, όπως «ψυχική ασθένεια, στίγμα, προκατάληψη, στερεότυπα και διάκριση» και μέσα από μια μικρή ιστορική αναδρομή, περιγράφεται η αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας ανά τους αιώνες. Επίσης, μέσω του συστήματος ICD 10 και DSM-V γίνεται αναφορά στην ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών και τα επιδημιολογικά ευρήματα αυτών. Στη συνέχεια, παρουσιάζoνται οι συνέπειες του στίγματος, τόσο στον ίδιο τον ασθενή, όσο και στην οικογένειά του καθώς και οι τρόποι αντιμετώπισής του, είτε μέσω εκστρατειών ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, είτε μέσω κάποιων νομικών και πολιτικών πρωτοβουλιών, είτε μέσω της εκπαίδευσης των οικογενειών τους. Έμφαση δίδεται στον ρόλο του νοσηλευτή καθώς και στην πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή πρόληψη του φαινομένου και κυρίως στις διαδικασίες αποστιγματισμού των ψυχικά πασχόντων και των οικογενειών τους, στην κοινότητα. Τέλος, παρουσιάζονται τα προγράμματα και οι φορείς που ασχολούνται με την καταπολέμηση του στίγματος, τόσο σε παγκόσμιο, όσο και σε τοπικό επίπεδο. Στην εποχή μας, αν και έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό σημαντική τεχνολογική πρόοδος, δεν έχουν ακόμη εξαλειφθεί οι πάγιες προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που αφορούν τη διαφορετικότητα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται κοινωνικός αποκλεισμός των ευάλωτων πληθυσμιακών ομάδων με προβλήματα ψυχικής υγείας. Τα άτομα που αξιολογούνται αρνητικά από τη κοινωνία, χαρακτηρίζονται ως στιγματισμένα και πολύ συχνά είναι τα άτομα που πάσχουν από ψυχική διαταραχή. Λέξεις κλειδιά: ψυχική νόσος, στίγμα, κοινωνικός αποκλεισμός, ρόλος του νοσηλευτή, αντιμετώπιση στίγματος. 14

16 Abstract This essay focuses on the stigma, attitudes and community perceptions of mental illness and the mentally ill. The choice of this subject was based on the criterion of recognition that mental disorders are widespread, causing pain both at the individual and family level and provoke affordable affect in society. However, apart from the financial cost, society burdened with the moral stigma of cruel attitude of the "other" members. This negative social reaction of stigma contributes to more neglecting attitudes of the state and social services, ignoring civil rights and concluding to marginalization. In the first chapter of this article there was a try to identify basic concepts about beliefs and attitudes, mental illness, stigma, prejudice, stereotypes and discrimination and then presented the people's perceptions of people with mental disorders. On the follow, they are mentioned the consequences of stigma both to the patient and his family as well as methods of control, either through information and awareness campaigns, or through some legal and policy initiatives as well as education programs of their families. Emphasis is given to the role of the nurse in primary, secondary and tertiary prevention of the stigma phenomenon and processes destigmatization of the mentally ill and their families. Finally, presented the programs and institutions involved in combating stigma both globally and locally. Nowadays, although it has largely achieved significant technological progress, not yet eliminated standing prejudices and stereotypes related to diversity, thus creating social exclusion of vulnerable population groups with mental health problems. Individuals are evaluated negatively by society, characterized as stigmatized and very often people suffering from mental disorder. Key words: mental illness, stigma, social exclusion, the role of the nurse, addressing stigma 15

17 «H προκατάληψη είναι ένα βαρύ φορτίο, που θολώνει το παρελθόν, απειλεί το μέλλον και κάνει το παρόν απρόσιτο». Maya Angelou Αμερικανίδα Συγγραφέας 16

18 Πρόλογος Στις παλαιότερες εποχές ο όρος «στίζειν» αντιπροσώπευε τη δημιουργία ενός σημαδιού στους σκλάβους, ώστε να αναγνωρίζεται η θέση τους στην κοινωνική δομή και να φαίνεται ότι είναι μικρότερης αξίας. Κατά συνέπεια, στίγμα μπορεί να θεωρηθεί η κοινωνική κατασκευή με την οποία ένα διακριτό χαρακτηριστικό κοινωνικής απαξίωσης αποδίδεται στους άλλους, ώστε να αναγνωρίζονται και να απαξιώνονται. Εμπεριέχει αρνητισμό και κοινωνική υποτίμηση, γεγονός πολύ δυσβάστακτο για τους ψυχικά ασθενείς. 1 Οι ψυχικά πάσχοντες αναγκάζονται να αντιμετωπίσουν δύο σοβαρές καταστάσεις ταυτόχρονα, από την μία την ίδια την ασθένειά τους, που εκδηλώνεται με ποικιλία συμπτωματολογίας, όπως παραισθήσεις, ψευδαισθήσεις, έκπτωση λειτουργικότητας, διαταραχές της διάθεσης δημιουργώντας τους προβλήματα στην εργασία καθώς επίσης και στην προσωπική και την οικογενειακή ζωή και από την άλλη, την παρεξήγηση και τον στιγματισμό τους από τον κοινωνικό περίγυρο λόγω της ψυχικής νόσου από την οποία πάσχουν. 2 Ιδιαίτερα σημαντικός κρίνεται ο ρόλος του/της νοσηλευτή/τριας στην πρόληψη του στίγματος στους ψυχικά πάσχοντες και συγγενείς τους καθώς και στις ειδικές παρεμβάσεις για τον αποστιγματισμό τους στην κοινότητα. 17

19 Εισαγωγή Η κοινωνία αισθάνεται άβολα με την ψυχική ασθένεια, επειδή δεν μοιάζει με τις υπόλοιπες σωματικές ασθένειες, όπως οι καρδιακές παθήσεις και ο καρκίνος. Ο όρος ψυχική ασθένεια αντιπροσωπεύει το μυστηριώδες, το αινιγματικό, το ανεξιχνίαστο, το «άλλο», το ξένο από τη συλλογική ταυτότητα. Η ψυχική ασθένεια εμπνέει φόβο και ενστικτώδεις αναπόφευκτες συμπεριφορές στην κοινωνική αλληλεπίδραση, που έρχονται να «δικαιολογηθούν» από αντιλήψεις για τον πάσχοντα, σχετικές με το απρόβλεπτο της συμπεριφοράς του, την επικινδυνότητα, την κοινωνική δυσλειτουργία, την ανικανότητα ανταπόκρισής του σε απαιτήσεις της εργασιακής και οικογενειακής ζωής, αντιλήψεις που ανακαλούνται αυτόματα στον κοινό νου με το άκουσμα της φράσης «ψυχικά πάσχων». 2,9 Το στίγμα και η διαδικασία στιγματισμού περιλαμβάνουν δύο βασικά στοιχεία, την αναγνώριση του σημείου που διαφοροποιεί ή διακρίνει αυτόν που στιγματίζεται και την επαγόμενη απαξίωση του ατόμου. Πολλές σύγχρονες κοινωνίες θεωρούν τους ψυχικά πάσχοντες ως ντροπιαστική κατάσταση, τόσο για τους ίδιους, όσο και για την οικογένεια τους. Σε μερικούς πολιτισμούς, η ύπαρξη ενός συγγενούς με ψυχικό νόσημα μπορούσε να εμποδίσει την πρόοδο των άλλων μελών της οικογένειας, ακόμη και να καταστρέψει τις προοπτικές γάμου της νεαρής κόρης ή αδερφής. 1 Λόγω των ανακριβειών, της παραπληροφόρησης ή της άγνοιας, οι άνθρωποι έχουν καταλήξει να πιστεύουν ότι οι πάσχοντες από μία ψυχική διαταραχή έχουν αδύναμο χαρακτήρα ή είναι εξ ορισμού βίαιοι, δημιουργώντας στο νου τους μια ψευδή και αρνητική εικόνα ενός «τρελού» και επικίνδυνου για την δημόσια υγεία ατόμου, που χρήζει άμεσης νοσηλείας σε ψυχιατρικό ίδρυμα. Η ασθένεια είναι συχνά η αιτία για να βρεθεί το άτομο χωρίς εργασία, μακριά από την οικογένεια και το κοινωνικό περιβάλλον. Ο ψυχικά ασθενής έχοντας όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, συνεχίζει και σήμερα να βρίσκεται στο περιθώριο της κοινωνίας, απομονωμένος και στιγματισμένος προκαλώντας την αντίδραση της κοινωνίας. Ο στιγματισμός της ψυχικής ασθένειας, δεν αποτελεί σύγχρονο φαινόμενο. Τα ιστορικά στοιχεία συγκλείνουν στην άποψη, πως το στίγμα συνοδεύει την ψυχική νόσο ανά τους αιώνες, ανεξαρτήτως κουλτούρας, έθνους και θρησκευτικών πεποιθήσεων. 1 18

20 Ο άνθρωπος που φέρει τη «σφραγίδα» της ψυχικής ασθένειας, αντιμετωπίζεται με φόβο και δυσπιστία στις διαπροσωπικές και κοινωνικές του σχέσεις. Η τάση για εφαρμογή διακρίσεων, άνισης δηλαδή μεροληπτικής μεταχείρισης εξαιτίας της ψυχικής νόσου και παράλληλα στέρησης των δικαιωμάτων που έχει κάθε πολίτης, παρατηρείται σε όλους σε τομείς που σχετίζονται με την κοινωνική υπόσταση του ατόμου (αγορά εργασίας, εύρεση κατοικίας, κοινωνικές σχέσεις ακόμη και στην αντιμετώπιση που λαμβάνει από υπηρεσίες υγείας). 1,5 Αν και το στίγμα των φυσικών ασθενειών, όπως ο καρκίνος, η φυματίωση και η επιληψία έχουν μειωθεί αισθητά παγκοσμίως, το στίγμα για τους ψυχικά άρρωστους ανθρώπους παραμένει αναλλοίωτο. 96 Μελέτες έχουν δείξει, πως ο στιγματισμός στις ψυχικές ασθένειες είναι σημαντικά μεγαλύτερος σε σχέση με τις άλλες μορφές στιγματισμού και οι απόψεις που κυριαρχούν για αυτά τα άτομα είναι, πως είναι άτομα επικίνδυνα που ποτέ δεν πρόκειται να γίνουν καλά. Σημαντικό ρόλο σε αυτό, παίζουν η έλλειψη γνώσης και πληροφόρησης, αλλά και ο τρόπος ο οποίος προσεγγίζεται το θέμα αυτό από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Αυτή η προσέγγιση συχνά γίνεται με λάθος τρόπο, αφού παρουσιάζουν τους ανθρώπους αυτούς, ως άτομα δυσάρεστα και δύσκολα. 96,97 Το στίγμα μπορεί να ασκήσει τεράστια επίδραση στην ποιότητα ζωής του ατόμου. Συνήθως, τα ψυχικά διαταραγμένα άτομα που βιώνουν τον στιγματισμό, είτε απομονώνονται από το κοινωνικό σύνολο από φόβο για την αντιμετώπιση που δέχονται, είτε υιοθετούν και λαμβάνουν ως φυσιολογική αυτή την αντιμετώπιση επιφορτίζοντας ακόμα περισσότερο την κατάστασή τους. 97 Στην παρούσα εργασία, γίνεται προσπάθεια προσέγγισης της ψυχικής νόσου από μια διαφορετική οπτική, αυτή των ανθρώπων που πάλεψαν, για τη βελτίωση των συνθηκών στα άσυλα και την ένταξη των ψυχικά ασθενών στην κοινότητα. Τα άτομα με ψυχικές ασθένειες αντιμετωπίζουν συχνά στην δημόσια κοινωνική ζωή το στίγμα και αρκετές φορές ίσως, υποφέρουν από αυτοστίγμα. Αυτή η εργασία αποσκοπεί στην αποσαφήνιση της έννοιας της ψυχικής ασθένειας και του στίγματος όσον αφορά τις συνέπειες για τα άτομα με ψυχική ασθένεια. Μετά από μια εννοιολογική επισκόπηση του στίγματος, αναφέρονται κάποιες κορυφαίες έννοιες της ψυχικής ασθένειας και του στίγματος και οι συνέπειες του στιγματισμού, με ιδιαίτερη έμφαση στο αυτοστίγμα, αλλά και την χειραφέτηση και τον φόβο του στιγματισμού ως εμπόδιο για τη χρήση των υπηρεσιών υγείας. 19

21 Συγκεκριμένα στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται επεξήγηση των όρων της ψυχικής ασθένειας, του στίγματος, των στερεότυπων, των προκαταλήψεων και των διακρίσεων. Στη συνέχεια, μέσα από μια σύντομη ιστορική αναδρομή, βλέπουμε την αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών ανά τους αιώνες. Ακολουθεί η ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών και των διαταραχών της συμπεριφοράς, σύμφωνα με τη διεθνή στατιστική ταξινόμηση των νόσων και των συναφών προβλημάτων υγείας (ICD 10 & DSM V), καθώς και τα ποσοστά εμφάνισης της καθεμίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο, παρουσιάζεται το βιοϊατρικό μοντέλο της ψυχικής νόσου και οι κατηγορίες του στίγματος. Στην συνέχεια, αναλύεται ο στιγματισμός ατόμων σε μια κοινωνική συνύπαρξη και ποια είναι η κοινή γνώμη που επικρατεί, απέναντι στην ψυχική ασθένεια και το στίγμα. Επίσης, αναφέρεται η άποψη που έχουν οι μη στιγματισμένοι για το στίγμα και πως το διαχειρίζονται. Στο τρίτο κεφάλαιο, αναλύονται οι παράγοντες που οδηγούν στο στιγματισμό των ψυχικά αρρώστων και οι συνέπειες του στίγματος, σύμφωνα με μελέτες που πραγματοποιήθηκαν από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης καθώς και τη Μονάδα Υποστήριξης και Παρακολούθησης «Ψυχαργώς- Β φάση». Στο τέταρτο κεφάλαιο, ακολουθούν παραδείγματα ψυχιατρικών ασθενών που κατόπιν θεραπευτικών παρεμβάσεων, έχουν αναβαθμίσει την ποιότητα ζωής τους και έχουν κατορθώσει να επανενταχθούν ενεργά στην κοινωνία. Στο πέμπτο κεφάλαιο, αναλύονται τα επιδημιολογικά δεδομένα που αφορούν τα αποτελέσματα διεθνών μελετών της ψυχικής νόσου στην Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας. Ενδιαφέρον προξενεί η ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ. και οι θετικές εκβάσεις της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης μέσω του Εθνικού Προγράμματος «Ψυχαργώς». Στο έκτο κεφάλαιο, περιγράφεται ο ρόλος του κοινοτικού νοσηλευτή ψυχικής υγείας και τα επίπεδα της πρόληψης. Επιπλέον, η Hildegard Peplau, μια πρωτοπόρος της ψυχιατρικής νοσηλευτικής μας περιγράφει τη σχέση ανάμεσα στο νοσηλευτή και τον ασθενή, τις φάσεις της σχέσης αυτής και ποια συμπεριφορά πρέπει να έχει ο νοσηλευτής γενικότερα απέναντι στον άρρωστο. Η επικοινωνία και οι στρατηγικές επίτευξής της μαζί με τη χρήση του χιούμορ, οδηγούν στην πληρέστερη κατανόηση των περιστατικών, στην ορθότερη αξιολόγηση και τελικά σε ποιοτική φροντίδα του ψυχικά πάσχοντα. 20

22 Στο έβδομο κεφάλαιο, αναλύεται ο ρόλος που διαδραματίζει η οικογένεια απέναντι στα άτομα με ψυχική διαταραχή καθώς και τις διάφορες δυσκολίες που συναντά και βιώνει στην καθημερινότητά της. Στο όγδοο κεφάλαιο, τονίζονται τα δικαιώματα, η σχετική νομοθεσία και τα μέσα κι οι θεσμοί που αφορούν την προστασία των ψυχικά ασθενών, ώστε να αντιμετωπιστεί ο στιγματισμός και να σταματήσει η περιθωριοποίηση τους. Στο ένατο κεφάλαιο, περιγράφονται οι στρατηγικές αντιμετώπισης του στίγματος και οι προσπάθειες που γίνονται για να παρθούν πρωτοβουλίες, ώστε να καταπολεμηθεί το στίγμα. Ακόμη, γίνεται αναφορά στο κίνημα της συνηγορίας και τις κατακτήσεις του, με έμφαση στην αυτοσυνηγορία των χρηστών υπηρεσιών ψυχικής υγείας και στη δράση του Ευρωπαϊκού ικτύου Χρηστών και Επιζώντων της Ψυχιατρικής, Στο δέκατο κεφάλαιο, υπάρχει εκτενής αναφορά στα διάφορα σωματεία που υπάρχουν στην Ελλάδα με βασικούς τους στόχους την ψυχοκοινωνική αποκατάσταση των ψυχικά διαταραγμένων ατόμων, την επαγγελματική τους επανένταξη και την ομαλή κοινωνικοποίησή τους. Στο ενδέκατο κεφάλαιο, βλέπουμε τη μεθοδολογία ανάπτυξης προγραμμάτων και παρεμβάσεων από τους φορείς σε θέματα καταπολέμησης του στίγματος και ευαισθητοποίησης της κοινότητας. Στο τελευταίο κεφάλαιο, το δωδέκατο, περιγράφονται τα προγράμματα για την καταπολέμηση του στίγματος. Τέλος, παρατίθενται τα συμπεράσματα, ο επίλογος και η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε για την εργασία. 21

23 Κεφάλαιο 1 - Bασικές Έννοιες. Ιστορική Αναδρομή. 1.1 Βασικοί ορισμοί ψυχικής ασθένειας, στίγματος, στερεότυπων, προκαταλήψεων και διακρίσεων Η αστικοποίηση της κοινωνίας, των δύο τελευταίων αιώνων, η συνεχής εξειδίκευση και αύξηση των απαιτήσεων σε τυπικά προσόντα, κατάφεραν να σκιαγραφήσουν τα πλαίσια της «κανονικότητας» των ατόμων, τοποθετώντας τους «μη κανονικούς», στη σφαίρα της περιθωριοποίησης. Η σύγχρονη εποχή και κυρίως η αστική «τάξη», έχει την τάση να αντιλαμβάνεται άμεσα ή έμμεσα το διαφορετικό και να συμπεριφέρεται σαν να απειλείται από αυτό. Γεγονός που γίνεται αντιληπτό, μέσα από κάποιες συγκεκριμένες ασθένειες (π.χ. φυματίωση, καρκίνος, ψυχικές ασθένειες), καθώς και τα χαρακτηριστικά και οι συμπεριφορές που τις συνοδεύουν, σχετίζονται µε την κινητοποίηση προκαταλήψεων σε βάρος των ατόμων που πάσχουν από αυτές. 2,10 Η ψυχική ασθένεια είναι ένα μοτίβο σκέψης ή συμπεριφοράς, ή μια ανωμαλία η οποία προκαλεί πόνο ή και ανικανότητα, και η οποία δεν είναι αναπτυξιακά ή κοινωνικά καθορισμένη. Γενικά, η ψυχική νόσος καθορίζεται από ένα συνδυασμό του πώς ένα άτομο αισθάνεται, ενεργεί, σκέπτεται ή αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα. Είναι δυνατόν να σχετίζεται με συγκεκριμένες περιοχές ή λειτουργίες του εγκεφάλου ή και του υπόλοιπου νευρικού συστήματος, συχνά σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, 7 αλλά μπορεί ακόμη και να συνδέεται με τα γονίδια ή την εμπειρία. 7,9 Τα αίτια των ψυχικών διαταραχών ποικίλλουν και σε κάποιες περιπτώσεις δεν είναι ξεκάθαρα και κάποιες θεωρίες συγχωνεύουν ευρήματα από ένα ευρύ φάσμα πεδίων. Οι υπηρεσίες βασίζονται σε ψυχιατρικά νοσοκομεία ή στην κοινότητα, και η αποτίμηση γίνεται από ψυχιάτρους, κλινικούς ψυχολόγους και κλινικούς κοινωνικούς λειτουργούς, οι οποίοι χρησιμοποιούν διάφορες μεθόδους, αλλά συχνά βασίζονται στην παρατήρηση και στις ερωτήσεις. Η κλινική θεραπεία παρέχεται από ποικίλους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Η ψυχοθεραπεία και η ψυχιατρική θεραπευτική αγωγή είναι δύο κύριες επιλογές θεραπείας, όπως είναι η κοινωνική παρέμβαση, η ισότιμη υποστήριξη και η αυτοβοήθεια. Σε μια μειονότητα των περιπτώσεων, μπορεί να υπάρξει ακούσιος περιορισμός ή ακούσια θεραπεία, όπου η νομοθεσία το επιτρέπει. 7 22

24 Τα άτομα με ψυχική ασθένεια έχουν μερικές φορές δυσκολίες επικοινωνίας μαζί με άλλους ανθρώπους, ή με το να ακολουθήσουν αυτό που ονομάζεται φυσιολογική ζωή. Θεραπεία και ορισμένα φάρμακα μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα με ορισμένες ψυχικές ασθένειες να ζήσουν μία καλύτερη ζωή. υστυχώς όμως, παρόλη την επιστημονική πρόοδο και εξέλιξη στις μεθόδους αντιμετώπισης και θεραπείας, ακόμα και σήμερα η ψυχική νόσος, εξακολουθεί να είναι συνώνυμη με την «τρέλα», το ανεξήγητο και μυστηριώδες, ή το τρομακτικό και βίαιο και συνοδεύεται από πολλές λαθεμένες απόψεις, προκαταλήψεις, δοξασίες και φόβους που της προσδίδουν το χαρακτήρα του μύθου και το στοιχείο του στίγματος. 1 Οι ψυχικές διαταραχές και διαταραχές της συμπεριφοράς θεωρούνται κλινικά σημαντικές καταστάσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από μεταβολές στη σκέψη, στην διάθεση ή την συμπεριφορά και που συνδυάζονται µε προσωπική δυσφορία και/ή έκπτωση της λειτουργικότητας. εν είναι απλά διαφοροποιήσεις μέσα στα πλαίσια της φυσιολογικής διακύμανσης, αλλά αναφέρονται σε ανώμαλα ή παθολογικά αίτια. Αυτές οι εκδηλώσεις, για να κατηγοριοποιηθούν ως διαταραχές, πρέπει να έχουν διάρκεια, να υποτροπιάζουν και να προκαλούν κάποιο βαθμό προσωπικής δυσφορίας ή έκπτωσης της λειτουργικότητας σε έναν ή περισσότερους τομείς της ζωής. 1 Ως ψυχική νόσος ορίζεται ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων και εμπειριών που προκαλούν προβλήματα στη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά του ανθρώπου αλλά και στην επικοινωνία του με τους άλλους. Η ψυχική νόσος μπορεί να προσβάλλει άτομα κάθε ηλικίας, παιδιά, εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους και μπορεί να παρουσιαστεί σε κάθε οικογένεια. Μπορεί να αναφέρεται σε καταστάσεις πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, από την κατάθλιψη και τις αγχώδεις διαταραχές ή τις φοβίες, μέχρι την πιο σοβαρή που είναι η σχιζοφρένεια. Μια ψυχική διαταραχή μπορεί να είναι αποτέλεσμα σωματικής ασθένειας ή να εκδηλώνεται με σωματική συμπτωματολογία. Οι διάφορες ψυχικές διαταραχές εκδηλώνονται με μια ποικιλία συμπτωμάτων, όπως είναι η ψυχική ένταση, η συναισθηματική αστάθεια, η διαταραγμένη συμπεριφορά, η έκπτωση της μνήμης, η μειωμένη επίγνωση της πραγματικότητας, οι ψευδαισθήσεις ή οι παραληρητικές ιδέες. Τα συμπτώματα αυτά εμφανίζονται ξαφνικά ή γίνονται έντονα μετά από μια περίοδο φυσιολογικής ζωής. 3,8,12 Το στίγμα είναι μια ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που στερεί από κάποιον το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής, ενώ ταυτόχρονα τον 23

25 αναγκάζει να προσπαθεί να κρύψει, όταν είναι δυνατόν, την αιτία που προκαλεί αυτήν την αντιμετώπιση. Βαρύνουσα σημασία δεν έχει η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά, αλλά η σημασία που της αποδίδουν οι άλλοι και οι συνέπειες που έχει για το ίδιο το άτομο η παραβίαση των κοινωνικών κανόνων και των κανονιστικών προτύπων, καθώς και τα τεχνάσματα που το άτομο υιοθετεί για να αποκρύψει ή να συγκαλύψει την έκταση της απόκλισής του από αυτά τα πρότυπα. Τα πρότυπα αυτά αναφέρονται στην κοινωνική τάξη, το φύλο, την εθνότητα, τη θρησκεία, την ψυχική υγεία, την εμφάνιση, την κοινωνική συμπεριφορά. Η αδυναμία της επιβεβαίωσης αυτών των κανονιστικών προτύπων ερμηνεύεται από τους άλλους σαν καταπάτηση των κανόνων της κοινωνικής συνάντησης. Συνεπώς, στιγματισμένο είναι ένα άτομο του οποίου η κοινωνική ταυτότητα, ή η κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει, τίθεται υπό πλήρη αμφισβήτηση, υποτιμάται και αλλοτριώνεται. 1,4 Το στίγμα και η διάκριση μπορεί να προσθέσει στον πόνο και ανικανότητα σχετιζόμενη με τις ψυχικές διαταραχές (ή με το να έχει διαγνωσθεί κάποιος με μια ψυχική διαταραχή ή με το να κρίνεται για αυτό), πράγμα που οδηγεί σε διάφορες κοινωνικές κινητοποιήσεις που προσπαθούν να αυξήσουν την κατανόηση και να αντικρούσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Η πρόληψη εμφανίζεται πλέον σε κάποιες στρατηγικές της ψυχικής υγείας. 3,8 Η ετικετοποίηση που υφίστανται αυτά τα άτομα, δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο την κατάσταση, την αποκατάστασή αλλά και την ομαλή ενσωμάτωσή τους από την κοινωνία. εν είναι καθόλου τυχαίο πως μέσα από έρευνες που γίνονται κατά καιρούς, η ύπαρξη μαθήματος στα σχολεία και η επαφήσυναναστροφή (εργαστηριακό μάθημα) των μαθητών με ψυχικά ασθενείς ευνοεί την στάση των μαθητών απέναντι σε αυτούς σε ποσοστό έως και 74%. 4 Με αυτόν τον τρόπο, γίνεται κατανοητό πόσο σημαντική είναι η εκπαίδευση και γενικότερα η πληροφόρηση που πρέπει να έχει και να παίρνει ο κόσμος για την ευαίσθητη ομάδα των ψυχικά διαταραγμένων ατόμων. 1,4 Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις είναι τρεις έννοιες που συνδέονται στενά με την κατανόηση του στίγματος και τις περισσότερες φορές υιοθετούνται, ακόμη και από τους ίδιους τους ψυχικά ασθενείς, οι οποίοι τελικά, ντροπιασμένοι και μόνοι απομακρύνονται στο περιθώριο των λίγων, των «μη κανονικών», των στιγματισμένων. 3 Αποτελούν υπεραπλουστευμένες, συχνά παραπλανητικές και παρερμηνευμένες πεποιθήσεις που γίνονται αποδεκτές συλλογικά και οδηγούν σε άκριτες γενικεύσεις για άτομα και ομάδες. 3,11 24

26 Η προκατάληψη είναι μια περίπλοκη έννοια που σύμφωνα με τους κοινωνικούς ψυχολόγους και τους κοινωνιολόγους έχει πρωταρχική σημασία για την κατανόηση των σχέσεων και των αντιπαραθέσεων μεταξύ των ομάδων. Αναφέρεται σε γνώμες ή στάσεις που έχουν τα μέλη μιας ομάδας απέναντι σε κάποια άλλη ομάδα. Οι γνώμες και οι στάσεις αυτές έχουν σχηματιστεί εκ των προτέρων και βασίζονται κυρίως σε εικασίες και φήμες παρά σε αποδείξεις και δεν μεταβάλλονται εύκολα ακόμα και αν έρθουν αντιμέτωπες με άλλες πληροφορίες. Οι προκατειλημμένοι άνθρωποι μπορεί να έχουν ευνοϊκές, ή αρνητικές προκαταλήψεις απέναντι στις άλλες ομάδες. 6 Οι προκαταλήψεις είναι οι γνωσιακές και συναισθηματικές αντιδράσεις που αναπτύσσονται, όταν ένα άτομο ή μια ομάδα ενστερνίζεται τα αρνητικά στερεότυπα (για παράδειγμα, αποδέχομαι την πεποίθηση ότι τα άτομα με κάποια ψυχική ασθένεια είναι επικίνδυνα και τα φοβάμαι). Είναι καταστάσεις που αποκαλύπτουν την ετοιμότητα του ανθρώπου να ενεργήσει αρνητικά απέναντι στο αντικείμενο της προκατάληψης, χωρίς να εξετάσει αν μια τέτοια συμπεριφορά είναι δικαιολογημένη. 3 Οι προκαταλήψεις οδηγούν αξιωματικά σε αρνητικές συμπεριφορές που αναπόφευκτα θα επιφέρουν τις διακρίσεις. Ο όρος «διάκριση» αναφέρεται σε συμπεριφορές, πρακτικές και μεταχειρίσεις, ευνοϊκές ή δυσμενείς, που απορρέουν από τις διαφορές μεταξύ των ατόμων σε σχέση με την εθνική τους καταγωγή, την ηλικία, το γένος, τη θρησκεία, τις σωματικές και ψυχικές ιδιαιτερότητες, την κοινωνική και οικονομική του θέση, τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό, τη συμπεριφορά, τις πολιτισμικές αξίες. Ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες, τις άμεσες και τις έμμεσες διακρίσεις. Άμεση διάκριση υπάρχει όταν ένα πρόσωπο υφίσταται λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση από ένα άλλο πρόσωπο, λόγω κάποιου χαρακτηριστικού από το προαναφερόμενα. Έμμεση διάκριση υπάρχει όταν μια ουδέτερη συμπεριφορά ή πρακτική ενδέχεται να προκαλέσει μειονεκτική μεταχείριση προσώπων λόγω εθνικής τους καταγωγής, της θρησκείας ή των πεποιθήσεων που έχουν, λόγω κάποιας σωματικής ή νοητικής αδυναμίας. 13 Συνήθως, οι διακρίσεις είναι πιο ανεπαίσθητες στην πραγματικότητα. Για το λόγο αυτό ονομάζονται έμμεσες διακρίσεις. Οι διακρίσεις είναι προκατειλημμένες συμπεριφορές που επιτείνουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα άτομα με κάποια σοβαρή ψυχική ασθένεια στην προσπάθειά τους να επανακτήσουν την κοινωνική λειτουργικότητά τους και να 25

27 ενταχθούν στην κοινωνία. Αποτελούν αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που ξεκινάει όταν κάποιος χαρακτηρίζεται ως διαφορετικός. 13 Η μεροληπτική συμπεριφορά εκδηλώνεται ως αποκοπή των στιγματισμένων από το υπόλοιπο σύνολο, αποδοκιμασία, αποφυγή, προσβλητικές και αποδοκιμαστικές εκδηλώσεις συμπεριφοράς ή ακόμη και πράξεις βίας. Κλασικό παράδειγμα αδικαιολόγητης διάκρισης αποτελεί ο δισταγμός των εργοδοτών να προσλαμβάνουν άτομα ιστορικό ψυχικών παθήσεων, όχι εξαιτίας των φυσικών ή των πνευματικών τους προσόντων, αλλά εξαιτίας των στερεοτύπων που έχουν ενστερνιστεί με αποτέλεσμα να προκαταβάλλονται και υποκύπτουν στις εν λόγω αδικαιολόγητες διακρίσεις. 14 Παρόλα αυτά στην «κοινή γνώμη» αναπτύσσονται ποικίλες απόψεις, γι αυτούς που είναι διαφορετικοί και σε κάθε περίπτωση, οι επιπτώσεις αυτές επηρεάζουν άμεσα τη ζωή των ανθρώπων που νοσούν. Η ψυχολογική πίεση και οι δυσχερείς συνθήκες που διαμορφώνουν την καθημερινότητά τους επιδεινώνουν την ήδη βεβαρημένη ψυχική τους υγεία. Όταν υιοθετούνται αρνητικές απόψεις ακολουθούν και αρνητικές συμπεριφορές και αυτό έχει αρνητικό αντίκτυπο στην πορεία και στην έκβαση της ψυχικής νόσου και της κοινωνικής ένταξης και ενσωμάτωσης των ψυχικά ασθενών. 4,13 Η στερεοτυπική εικόνα που χρησιμοποιείται συνήθως σε άτομα με ψυχική ασθένεια, είναι ο κίνδυνος, πράγμα το οποίο δημιουργεί μια στάση αποξένωσης τους από το κοινωνικό σύνολο. Συντηρείται από την αμάθεια και την προκατάληψη. Ο στιγματισμός του ψυχικά ασθενή είναι παλιά υπόθεση. Τα άσυλα που στο παρελθόν χρησίμευαν ως χώροι συνάθροισης των ασθενών, βοήθησαν να διαιωνιστεί η δαιμονοποίηση των ασθενών. Η μεροληπτική και αρνητική στάση απέναντι στην ψυχική ασθένεια, οδηγεί στην καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ασθενών και στον αποκλεισμό τους από το κοινωνικό σύνολο Η αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας ανά τους αιώνες. Ιστορικές Αναφορές. Ο στιγματισμός της ψυχικής ασθένειας δεν αποτελεί σύγχρονο φαινόμενο. Τα ιστορικά στοιχεία συγκλείνουν στην άποψη πως το στίγμα συνοδεύει την ψυχική νόσο ανά τους αιώνες, ανεξαρτήτως κουλτούρας, έθνους και θρησκευτικών πεποιθήσεων. 1 Στην εποχή της Αρχαίας Ελλάδας, κυριαρχούσε η αντίληψη, ότι η 26

28 ψυχική ασθένεια είναι αποτέλεσμα της δράσης δαιμόνων. Γι αυτό, ο ψυχικά άρρωστος πίστευαν ότι ήταν άτομο με θεϊκές ιδιότητες. Ο πρωτοπόρος της ανάλυσης της ψυχοπαθολογίας είναι ο Ιπποκράτης, ο οποίος περιέγραψε με έναν δικό του τρόπο, τις βασικές αρχές και τους λόγους των ψυχικών παθήσεων, κάνοντας λόγο για «ιερή νόσο» (επιληψία). Θεωρούσε τον εγκέφαλο την έδρα της νόησης και των αισθήσεων και όχι την καρδιά, ενώ οι ψυχικές παθήσεις δεν οφείλονταν σε διαταραχή της καρδιάς. Ήταν ο πρώτος που περιέγραψε τις πιο βασικές διαταραχές «τις φρενίτιδες» και τους έδωσε ονόματα που χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, τη λεγόμενη υστερία, μανία, μελαγχολία, άνοια, παράνοια. 13,14 Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, οι περισσότερες ψυχικές διαταραχές, οφείλονται σε κάποια ανώμαλη έκκριση ή σύσταση ή θερμοκρασία των τεσσάρων χυμών του σώματος «αίμα, λέμφο, κίτρινη και μαύρη χολή». Θεωρείται λοιπόν, ότι ο ανθρώπινος χαρακτήρας προσδιορίζεται από την αναλογία των σωματικών αυτών χυμών που κατά το ιπποκράτειο σύστημα διακρίνεται σε αιματώδη, λεμφατικό και χολερικό. Παρόμοιες απόψεις με τον Ιπποκράτη για την προέλευση των ψυχικών διαταραχών είχαν κάποιοι φιλόσοφοι, όπως ο ημόκριτος και ο Αριστοτέλης, ο οποίος πρότεινε το θέατρο για την κάθαρση από τις ψυχικές ασθένειες. 6 Κατά την εποχή του σκοταδισμού, τον Μεσαίωνα (5 ος 15 ος αιώνας), παρατηρείται ότι υπάρχει απόρριψη των Ιπποκρατικών πεποιθήσεων, έχοντας αυτό ως αποτέλεσμα την παραμέληση και την απαράδεκτη συμπεριφορά της κοινωνίας απέναντι στους ψυχικά πάσχοντες. Κατάσταση που πηγάζει σύμφωνα με τα τότε δεδομένα από την υπερβολική και έντονη θρησκευτικότητα και ηθικολογία. 13,14 Στο Μεσαίωνα, άτομα με κάποιο είδος σχιζοφρένειας θεωρούνταν αμαρτωλά και πιο συγκεκριμένα υποστηριζόταν ότι τα άτομα αυτά είναι τιμωρία από τον θεό. Πίστευαν ότι ο ψυχικά ασθενής έχει κυριευτεί από το διάβολο, κατηγορούνταν για μαγεία και τιμωρούνται με θάνατο στην πυρά της Ιεράς Εξέτασης ή με εγκλεισμό σε ιδρύματα για να μη μεταδώσει τη μόλυνση και τη μιαρότητα και στους άλλους. 6 Σε αντίθεση, η Μουσουλμανική πίστη, υποστήριζε ότι αυτά τα άτομα είναι δώρο από τον θεό και μπορούν να προβλέπουν το μέλλον καθώς διέθεταν μαντικές ικανότητες. 13,14 Στην Ευρώπη, στα πλαίσια του ρωμαιοκαθολικισμού και προτεσταντισμού, η ψυχική ασθένεια θεωρούνταν έργο του διαβόλου, έχοντας ως αποτέλεσμα συχνούς εξορκισμούς, το οποίο συνεπάγονταν θανάτους πολλών ασθενών. 13,14 Στην εποχή της Αναγέννησης, παρατηρείται ότι η ανάπτυξη της 27

29 επιστήμης και της τεχνολογίας φέρνει νέα μέτρα αντιμετώπισης τέτοιων καταστάσεων. 13,14 O 18ος αιώνας αποτελεί ορόσημο για την αλλαγή στην ψυχιατρική περίθαλψη. O Pinel υπήρξε ιστορικά ο «απελευθερωτής των τρελών» από τις αλυσίδες τους. Αναδιοργάνωσε κτιριακά τα άσυλα χωρίζοντάς τα σε πτέρυγες και διαχωρίζοντας τους τροφίμους. 6 Έριξε φως στις ψυχικές ασθένειες, δημιουργώντας μια αλλαγή στον τρόπο σκέψης και αντίδρασης απέναντι στο άκουσμα μιας ψυχικής ασθένειας. Τα άσυλα έγιναν κατάλληλα για την σωστή περίθαλψη ενός πάσχοντα, οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα, τα οποία σχετίζονταν με την θρησκεία μειώθηκαν και με την ανάπτυξη του ανθρωπισμού και της τεχνολογίας, δόθηκε έμφαση στην μοναδικότητα και την ελευθερία του ατόμου. 6 Τον 19ο αιώνα δεν υπάρχει βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ψυχικά ασθενών στα άσυλα, οι οποίοι παρέμεναν στοιβαγμένοι, ρακένδυτοι ή γυμνοί και δεμένοι με αλυσίδες. Ακόμη ήταν σύνηθες το φαινόμενο τις Κυριακές σε ορισμένα άσυλα της Αγγλίας και της Γαλλίας, το κοινό να επισκέπτεται τους έγκλειστους, όπως στους ζωολογικούς κήπους, έναντι αντιτίμου εισόδου. 6 Στις αρχές του 20ού αιώνα η ψυχιατρική περίθαλψη περιελάμβανε άσυλα με στοιβαγμένους ψυχιατρικά ασθενείς σε τεράστιες ψυχιατρικές πτέρυγες, σε απάνθρωπες και άθλιες συνθήκες ζωής, αποκομμένους από την κοινωνία και μόλις μετά το 1984 άρχισε να εφαρμόζεται στην Ελλάδα σοβαρό πρόγραμμα ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και αποσυλοποίησης των ψυχικά πασχόντων με προσπάθεια επανένταξης τους στην κοινωνία Σύγχρονη εποχή και στιγματισμός ψυχικά πασχόντων. Τετρακόσια πενήντα περίπου εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από ψυχιατρικές διαταραχές, είκοσι τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από σχιζοφρένια και εκατόν είκοσι ένα εκατομμύρια από κατάθλιψη. 90 Ευρήματα μελετών που διεξήχθησαν στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στην Ελλάδα, συμφωνούν ότι οι ψυχικές διαταραχές είναι συχνές. 98 Στον 21ο αιώνα, η κοινωνία αν και οφείλει να κοιτά με διαφορετική οπτική το πρόβλημα της ψυχικής ασθένεια, εντούτοις στην σύγχρονη πραγματικότητα ακόμη και σήμερα υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, οι οποίοι πάσχουν από χρόνια κατάθλιψη, αλλά φοβούνται να μιλήσουν, για να μην τους κατακρίνει ο 28

30 κόσμος. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που παλεύουν με τους εφιάλτες τους κάθε μέρα, αλλά διστάζουν να το δείξουν, γιατί θα τους επικρίνει ο κόσμος και γιατί φοβούνται τον στιγματισμό. 12 Παρόλα αυτά, έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος στην αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας από την πλευρά της πολιτείας. Οι κυβερνήσεις έδειξαν να κατανοούν ότι η παραμέληση της ψυχικής υγείας οδηγεί μόνο σε μεγέθυνση του προβλήματος. Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση, που βρίσκεται σε εξέλιξη στις περισσότερες χώρες του κόσμου, στηριζόμενη στις αρχές της αποϊδρυματοποίησης και της παροχής φροντίδας στην κοινότητα, στοχεύει στην προώθηση της αυτονόμησης του ασθενούς. Ακόμα στα πλαίσια μιας διαφορετικής πολιτικής για την ψυχική υγεία γίνεται κατανοητό ότι ένα μέρος της εργασίας των εμπλεκομένων φορέων πρέπει να κατευθύνεται προς το κοινό, με στόχο μέσα από ενημερωτικές εκστρατείες και εκπαιδευτικά προγράμματα να αλλάξουν οι στάσεις του απέναντι στην ψυχική ασθένεια. 9,12 Την τελευταία δεκαετία διαφάνηκε έντονα η τάση της αυτοοργάνωσης, τόσο στους ίδιους τους χρήστες, όσο και στις οικογένειες που έχουν την κύρια φροντίδα των ασθενών. ημιουργήθηκαν σύλλογοι, ομοσπονδίες που συσπειρώνουν ένα μεγάλο κομμάτι χρηστών και εκφράζουν την επιθυμία τους να γίνουν σεβαστά αλλά και να διευρυνθούν τα δικαιώματά τους και να βελτιωθεί η ποιότητα της φροντίδας και της ζωής τους. Οι οργανώσεις αυτές που σε μεγαλύτερο βαθμό έχουν αναπτυχθεί στο εξωτερικό και σε μικρότερο στη χώρα μας έχουν πλέον και οι ίδιες αναλάβει το έργο της καταπολέμησης του στίγματος και των διακρίσεων που αυτές συνεπάγονται και τα άτομα χαρακτηρίζονται ψυχικά ασθενή. Επίσης, η συμμετοχή των χρηστών σε αυτές συμβάλλει αποτελεσματικά στην άρνηση του αυτοστιγματισμού. Γεγονός, πολύ σημαντικό για τη βελτίωση της υγείας του ασθενή. Συνοψίζοντας, η ετερότητα, δηλαδή το να είναι κάποιος διαφορετικός από τους άλλους και να ανήκει σε αριθμητικά μικρότερες πληθυσμιακές ομάδες, δείχνει να είναι ένα από τα κυριότερα στοιχεία του κοινωνικού αποκλεισμού. Η ετερότητα επιφυλάσσει σχεδόν αυτόματα μια θέση αδυναμίας, μια κατάσταση «ευπάθειας» του ατόμου στο κοινωνικό πεδίο. Ένα άτομο γίνεται θύμα, στιγματίζεται, επειδή και μόνον ανήκει σε μια ομάδα με συγκεκριμένα και διαφορετικά χαρακτηριστικά, κοινωνικά, οικονομικά, επαγγελματικά, ή επειδή πάσχει από οργανική, πνευματική ή ψυχική αρρώστια. 9,12,14 29

31 1.4 Ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών και διαταραχών συμπεριφοράς, σύμφωνα με την έκδοση 2008 της ICD 10 & DSM-V. Οργανικές ψυχικές διαταραχές, συμπεριλαμβανομένων των συμπτωματικών Ψυχικές διαταραχές και διαταραχές της συμπεριφοράς που οφείλονται στη χρήση ψυχοδραστικών ουσιών Σχιζοφρένεια, σχιζότυπη διαταραχή και παραληρητικές διαταραχές ιαταραχές της διάθεσης [συναισθηματικές] Νευρωσικές, συνδεόμενες με το stress και σωματόμορφες διαταραχές Σύνδρομα που εκδηλώνονται στη συμπεριφορά και σχετίζονται με διαταραχές των φυσιολογικών λειτουργιών και σωματικούς παράγοντες ιαταραχές της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς στον ενήλικα 16 Νοητική καθυστέρηση ιαταραχές της ψυχολογικής ανάπτυξης ιαταραχές της συμπεριφοράς και του συναισθήματος με έναρξη συνήθως κατά την παιδική ηλικία και την εφηβεία Μη καθορισμένη ψυχική διαταραχή 1.5 Επιδημιολογικά ευρήματα ψυχικών διαταραχών και στίγματος. Ο μεγαλύτερος όγκος της έρευνας για το στίγμα που συνοδεύει την ψυχική ασθένεια επικεντρώνεται στη διερεύνηση των στάσεων του γενικού πληθυσμού ή ειδικών πληθυσμιακών ομάδων απέναντι στους ασθενείς με ψυχιατρικές διαταραχές. 99 Πολλοί παράγοντες έχουν βρεθεί να παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση αυτών των στάσεων, κάποιοι σχετικοί με τα άτομα που στιγματίζονται και κάποιοι με τα άτομα ή τις ομάδες που εκδηλώνουν αυτές τις στιγματιστικές στάσεις. 100,101 Συγκεκριμένα, τα συμπτώματα και η βαρύτητα της νόσου, όπως και το άρρεν φύλο, επηρεάζουν αρνητικά τις στάσεις του γενικού πληθυσμού απέναντι στους ψυχικά ασθενείς. 102 Από την πλευρά των ατόμων που εκδηλώνουν στιγματιστικές στάσεις, 103 η μεγάλη ηλικία, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, η απουσία διαπροσωπικής επαφής με έναν ασθενή με ψυχιατρική διαταραχή, η έλλειψη πληροφόρησης ή η ημιμάθεια, ο φόβος που σχετίζεται με την πεποίθηση της επικινδυνότητας των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας και η έκθεση σε 30

32 ενημέρωση από τα Μ.Μ.Ε. και ειδικά την τηλεόραση, συνδέονται άμεσα με την ύπαρξη πιο στιγματιστικών αντιλήψεων και στάσεων. 100,103 Ένα αρκετά μεγάλο μέρος του πληθυσμού παγκοσμίως εκφράζει την αρνητική στάση του απέναντι στα άτομα με ψυχικές διαταραχές. Μάλιστα το ποσοστό είναι πολύ πιο υψηλό σε χώρες όπως οι Η.Π.Α. και της δυτικής Ευρώπης, εύρημα που δημιουργεί ερωτηματικά, λόγω του ότι οι χώρες αυτές θεωρούνται σύγχρονες, πρωτοπόρες και με υψηλού μορφωτικού επιπέδου ανθρώπους. Η στάση απέναντι στην ψυχική υγεία βρέθηκε πως μπορεί να διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό. Κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική αυτή η ανακάλυψη καθώς καταργεί τον μύθο, ότι η λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες έχουν πιο αρνητική στάση απέναντι στους ψυχικά διαταραγμένους ανθρώπους. 104,106 Στην Ελλάδα, η έρευνα για τις στάσεις του γενικού πληθυσμού απέναντι στους ασθενείς με ψυχιατρικές διαταραχές χρονολογείται από το 1979, οπότε και μελετήθηκαν οι στάσεις ενός δείγματος 1574 ενηλίκων του γενικού πληθυσμού σε δύο δήμους της Αθήνας πριν την έναρξη παροχής υπηρεσιών από το τοπικό Κέντρο Κοινοτικής Ψυχικής Υγιεινής (Κ.Κ.Ψ.Υ.). Για τη μέτρηση των στάσεων χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα Ο.ΜΙ. (Οpinion about Mental illness), η οποία αναπτύχθηκε από τους Cohen and Struening το 1962 και περιέχει 51 θέματα τύπου Likert με απαντήσεις από 1-6 το κάθε ένα από αυτά, διατυπώνοντας κλιμακωτά το βαθμό συμφωνίας με μια σειρά από θετικές και αρνητικές προτάσεις. Στην επανάληψη της έρευνας, δεκατέσσερα χρόνια μετά, καταγράφηκαν βελτιωμένες στάσεις: λιγότερη αυταρχικότητα, περισσότερη ανεκτικότητα και παράλληλη τάση για αποδοχή της ενσωμάτωσης του ψυχικά ασθενή. Οι δύο αυτές έρευνες υπήρξαν ιδιαίτερα διαφωτιστικές ως προς την έκταση του κοινωνικού στιγματισμού στην Ελλάδα, ωστόσο το δείγμα ήταν περιορισμένο σε κατοίκους δύο δήμων της Αθήνας ενώ η κλίμακα O.MI, αν και διαθέτει σημαντικά ερευνητικά πλεονεκτήματα, δεν ανταποκρίνεται στο σύγχρονο ερευνητικό προβληματισμό για τις διαστάσεις του στίγματος. 105 Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα το 2004 από το πρόγραμμα «Αντιστίγμα» βρέθηκε ότι η βασική πηγή πληροφόρησης του πληθυσμού για τις ψυχικές διαταραχές ήταν η τηλεόραση ενώ οι γνώσεις ήταν ελλιπείς και εμποτισμένες με μύθους, στερεότυπα και προκαταλήψεις. Ποσοστό 81,3% των συμμετεχόντων βρέθηκε να πιστεύουν ότι οι ψυχικά πάσχοντες έχουν διχασμένη 31

33 προσωπικότητα. Ποσοστό 74,6% ότι είναι επικίνδυνοι και ποσοστό 78% ότι δεν μπορούν να εργαστούν. 15 Σε μια μεγάλης εμβέλειας ανθρωπολογική-επιδημιολογική έρευνα που έγινε στην Ελλάδα 15 κατά το 2005, από την Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (Ε.ΠΑ.ΨΥ.) σε συνεργασία με τα Ερευνητικό κέντρο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας Lille-Γαλλίας, βρέθηκε ότι από το γενικό πληθυσμό ένα ποσοστό 29% πάσχει από τουλάχιστον μια ψυχική διαταραχή. Ποσοστό 16,8% εμφανίζει διαταραχές συναισθήματος και ποσοστό 17% αγχώδεις διαταραχές. Ψυχωτικά συμπτώματα βρέθηκαν σε ποσοστό 2,22%, ενώ οι διαταραχές συνδεόμενες με χρήση αλκοόλ εμφανίστηκαν σε ποσοστό 2,89% και οι διαταραχές συνδεόμενες με χρήση ναρκωτικών σε ποσοστό 1%. Το αυτοκτονικό ρίσκο βρέθηκε σε ποσοστό της τάξεως του 7% καθώς επίσης, υψηλά ποσοστά κατάθλιψης βρέθηκαν σε γυναίκες, ηλικιωμένους (άνω των 75 ετών), ανέργους, φοιτητές, νοικοκυρές. Ο αυτοκτονικός ιδεασμός και η αϋπνία εμφανίζονται συχνότερα σε γυναίκες, ηλικιωμένους (άνω των 75 ετών) και νέους ηλικίας από 18 έως και 39 ετών. Το άγχος παρατηρήθηκε συχνότερα σε νέους 18-39, σε υπαλλήλους, ανέργους, φοιτητές και νοικοκυρές. 111 Από τα ευρήματα έγινε εμφανές το στίγμα που εξακολουθεί να συνοδεύει τις έννοιες της τρέλας και της ψυχικής ασθένειας, καθώς σε μεγάλο βαθμό οι ερωτώμενοι τις συνέδεσαν με την επικινδυνότητα και τη βία. Επίσης ένα μεγάλο ποσοστό (85%) απάντησαν ότι ένας τρελός δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του και δεν έχει συναίσθηση της κατάστασης του. Είναι σημαντικό ότι από τον κόσμο που ερωτήθηκε αρκετοί απάντησαν ότι θα φρόντιζαν στο σπίτι τους ένα ψυχικά ασθενή (60%), ενώ οι περισσότεροι (πάνω από 70%) αναγνώρισαν το μεγάλο φορτίο που αυτό συνεπάγεται για την οικογένεια. Γενικότερα, το ψυχιατρικό νοσοκομείο ως τόπος φροντίδας ενός τρελού, ενός ψυχικά ασθενούς και ενός καταθλιπτικού δεν αποτελεί πρώτη λύση για τους περισσότερους που ρωτήθηκαν. Φαρμακευτική αγωγή και κοινωνική υποστήριξη είναι οι συχνότερες απαντήσεις για τον τρόπο φροντίδας. 111 Σε άλλη έρευνα, που πραγματοποιήθηκε στην Αγγλία το 2007, βρέθηκε ότι ένας στους τέσσερις ανθρώπους αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας κάθε χρόνο καθώς επίσης, ότι όσοι εργάζονται σε αναλογία ένα προς έξι (1:6) θα αναπτύξει κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας στο μέλλον. Επιπροσθέτως, αποδείχτηκε ότι το 42% των ανθρώπων με ψυχική διαταραχή αντιμετωπίζουν το στίγμα και την κοινωνική διάκριση τουλάχιστον 1 φορά τον μήνα. Tο 58% των 32

34 συμμετεχόντων ατόμων δηλώνει ότι το στίγμα και η κοινωνική διάκριση τους δυσκολεύει στην αντιμετώπιση, περισσότερο ακόμη και από την ίδια την ψυχική διαταραχή, ενώ ποσοστό 63% των ενηλίκων, δήλωσαν ότι γνωρίζουν άτομα που πάσχουν από κάποια μορφή ψυχικής διαταραχής. 112 Στην ίδια έρευνα, βρέθηκε ότι ένας στους δέκα νέους ανθρώπους έχουν βιώσει κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας και έχουν αντιμετωπίσει το στίγμα, την δυσμενή διάκριση και απαξίωση στην καθημερινότητα τους. Το 28% των ατόμων που έπασχαν από κάποια ψυχική διαταραχή περίμεναν περισσότερο από ένα έτος για να ενημερώσουν την οικογένεια τους, ότι έχουν πρόβλημα ψυχικής υγείας, λόγω του φόβου τους για στιγματισμό. Το 8.5% των ατόμων που υποφέρουν από ψυχική διαταραχή, δεν το έχουν πει ακόμη στην οικογένεια τους. Σύμφωνα με έρευνα που έγινε το 2008, στην Αμερική βρέθηκε ότι από τα πέντε άτομα που πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή τα δύο, νοιώθουν ότι πρέπει να το κρατήσουν μυστικό από τον εργασιακό χώρο τους, το πρόβλημα ψυχικής υγείας που αντιμετωπίζουν. Σε έρευνα που έγινε στον ήμο της Αθήνας (2009), βρέθηκε ότι οι οκτώ στους δέκα συνδέουν αρκετές ομάδες ψυχικών διαταραχών με ακραία επικινδυνότητα (δημόσιος κίνδυνος) και με ανικανότητα για εργασία. Με βάση την επιθυμητή κοινωνική απόσταση που αποτελεί το δείκτη κοινωνικού στιγματισμού, οι πιο στιγματισμένες ομάδες είναι οι χρήστες ουσιών και οι ψυχικά ασθενείς, ενώ οι λιγότερο στιγματισμένες είναι οι μετανάστες και τα άτομα με σωματική αναπηρία. Επιπλέον, δηλώνουν σε συντριπτικό ποσοστό ότι θα πρέπει να γίνουν προσπάθειες για την αντιμετώπιση του στίγματος στις ομάδες που πλήττονται. Ένα μεγάλο μέρος των ερωτηθέντων εξέφρασαν την πρόθεση να συμβάλλουν και οι ίδιοι σε ενέργειες αποστιγματισμού. 113 Άλλη έρευνα, που έγινε την ίδια περίοδο σχετικά με τις γνώσεις και στάσεις του πληθυσμού απέναντι στα άτομα με σχιζοφρένεια έδειξε αρνητικές στάσεις που κλιμακώνονταν ανάλογα με το βαθμό της προσωπικής επαφής και σχέσης με τον ασθενή. Ποσοστό 32,9% δεν θα έπιαναν ποτέ κουβέντα με τον ασθενή, 35,2 % δεν θα έμεναν στην ίδια γειτονιά, 61% δεν θα του έδιναν δουλειά και 75% δεν θα έμεναν μαζί του