ιαταραχές διαφοροποίησης του γεννητικού συστήµατος (Disorders of Sex Development) 1

Transcript

1 14 ιαταραχές διαφοροποίησης του γεννητικού συστήµατος (Disorders of Sex Development) 1 ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΔΑΚΟΥ-ΒΟΥΤΕΤΑΚΗ, 2 MΑΡΙΑ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, 3 ΑΜΑΛΙΑ ΣΕΡΤΕΔΑΚΗ 1 Ομότιμος Καθηγήτρια Παιδιατρικής Ενδοκρινολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών 2 Βιολόγος Α Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών 3 Βιοχημικός, PhD Human Genetics, Α Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία» ιαγνωστική προσπέλαση και αντιµετώπιση Γενικώς, οι κλινικές εκδηλώσεις διαταραχών εξέλιξης του γεννητικού συστή- µατος έχουν ταξινοµηθεί σε δύο κύριες κατηγορίες: άρρεν ψευδερµαφροδιτισµός, και θήλυς ψευδερµαφροδιτισµός. Στην πρώτη κατηγορία περιλαµβάνεται ένα ΧΥ άτοµο που δεν έφθασε στην τελείωση του όσον αφορά την εξέλιξη του γεννητικού συστήµατος, ένα ΧΥ άτοµο που δεν αρρενοποιήθηκε πλήρως (undervirilized male). Σε αντιδιαστολή στο θήλυ ψευδερµαφροδιτισµό ένα ΧΧ άτοµο αρρενοποιήθηκε από την επίδραση ανδρογόνων κατά την ενδοµήτρια ζωή 1. Η διαγνωστική προσπέλαση και αντιµετώπιση του µωρού µε αµφίβολα έξω γεννητικά όργανα αποτελεί πραγµατική πρόκληση για τον παιδίατρο ενδοκρινολόγο και τους επιστήµονες συναφών ειδικοτήτων. Μολονότι το πρόβληµα αυτό δεν µπορεί να θεωρηθεί επείγον, όπως µια οξεία χειρουργική κοιλία, εν τούτοις όλες οι διαγνωστικές διαδικασίες πρέπει να επιταχυνθούν, δεδοµένου του βιολογικά επείγοντος ορισµένων περιπτώσεων αλλά, όχι λιγότερο, του επείγοντος από άποψη ψυχοκοινωνική (η εναγώνια ερώτηση των γονέων εάν το µωρό είναι αγόρι ή κορίτσι). Βασική προϋπόθεση για την ορθολογική αντιµετώπιση του µωρού µε διαταραχές των έξω γεννητικών οργάνων αποτελεί η αναζήτηση της υποκείµενης µοριακής βλάβης που, εν πολλοίς, αλλά όχι πάντοτε καθορίζει την πρόγνωση και ενδεχοµένως την αντιµετώπιση. Πρέπει όµως να αναφερθεί εξ αρχής ότι παρά τις προόδους που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια στην αιτιολογική ταξινόµηση -231-

2 σχετικών διαταραχών, ένας µεγάλος αριθµός ανωµαλιών χαρακτηρίζεται «ιδιοπαθής». Το πρώτο µας µέληµα λοιπόν είναι η αποκάλυψη του παθογενετικού µηχανισµού που προκάλεσε την δυσαρµονία µεταξύ του στόχου της φύσεως (γονιδιακού υποστρώµατος) και του τελικού δηµιουργήµατος (φαινοτύπου). Το αµέσως επόµενο βήµα είναι η απόφαση που θα ληφθεί από µία οµάδα ειδικών µε βάση το σύνολο των δεδοµένων (εργαστηριακών, κλινικών και ψυχοκοινωνικών) 1) για το φύλο στο οποίο το άτοµο αυτό θα έχει την καλύτερη δυνατή ψυχοκινητική προσαρµογή και ποιότητα ζωής και 2) το είδος και το χρονοδιάγραµµα των σχετικών χειρουργικών επεµβάσεων, εφ όσον κριθούν αναγκαίες 1. Η οµάδα («συµβούλιο ειδικών») που θα κληθεί για την αντιµετώπιση του µωρού µε ανωµαλίες των έξω γεννητικών οργάνων περιλαµβάνει απαραιτήτως τον παιδίατρο, παιδίατρο ενδοκρινολόγο, ψυχίατρο µε ειδική εµπειρία, χειρούργο µε ειδική εµπειρία και γενετιστή 1,2. Η διαγνωστική πορεία και πιθανές διαγνώσεις θα καθοριστούν από τα κλινικά και εργαστηριακά δεδοµένα, που περιγράφονται παρακάτω χωριστά για το ΧΥ3-7 και το ΧΧ6-10 άτοµο. 1. Στο ΧΥ άτοµο Ι. Κλινικά δεδοµένα Όπως και σε άλλες κλινικές οντότητες, το οικογενειακό ιστορικό και τα δεδο- µένα της κλινικής εξέτασης αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο στον διαγνωστικό προσανατολισµό: 1) Εκτίµηση του µεγέθους και της µορφολογίας του πέους (µικρό µε ή χωρίς υποσπαδία) 2) Ψηλάφηση ή όχι γονάδων 3) Έξω γεννητικά όργανα φυσιολογικού θήλεως αλλά ψηλαφητές γονάδες 4) Ειδικές µορφογενετικές ή λειτουργικές διαταραχές που χαρακτηρίζουν συγκεκριµένες γονιδιακές διαταραχές 3 ΙΙ. Υπερηχοτοµογραφικός έλεγχος 1) Αναγνώριση γονάδων (όρχεως ή ωοθήκης) 2) Παρουσία ή απουσία µήτρας 3) Τυχόν διαταραχές του ουροποιητικού συστήµατος ΙΙΙ. Προσδιορισµός ορµονών 1) Τεστοστερόνης. Υψηλά επίπεδα σε ΧΥ βρέφος αποκλείουν αρκετές διαταραχές και δεν χρειάζεται δοκιµασία µε ανθρώπινη χοριακή γοναδοτροπίνη (hcg). Χαµηλά επίπεδα υπαγορεύουν την αναγκαιότητα για δοκιµασία hcg και προσδιορισµό τεστοστερόνης και των προδρόµων ουσιών, καθώς -232-

3 και της DHT πριν και µετά την χορήγηση hcg, για τη διαπίστωση τυχόν διαταραχών στην σύνθεση της τεστοστερόνης ή της DHT (Εικόνα 1). 2) Θυλακιοτρόπου (FSH) και ωχρινοτρόπου ορµόνης (LH). 3) DHT και σχέση τεστοστερόνης / DHT. Είναι αναγκαία η δοκιµασία µε hcg, µόνο εάν τα βασικά επίπεδα τεστοστερόνης είναι χαµηλά. IV. Γενετικός έλεγχος 1) SRY µε τη µέθοδο PCR καθώς και καρυότυπος. 2) Ανάλυση DNA: Αναζήτηση διαταραχών του γονιδίου στο οποίο προσανατολιζόµεθα ανάλογα µε τα προηγούµενα δεδοµένα. 2. Στο ΧΧ άτοµο Την πιο συχνή αιτία διαταραχών διαφοροποίησης του γεννητικού συστήµατος στο ΧΧ άτοµο αποτελεί η συγγενής υπερπλασία επινεφριδίων (ΣΥΕ). Η ΣΥΕ χαρακτηρίζεται από υπερπλασία του φλοιού των επινεφριδίων και είναι το αποτέλεσµα ανεπάρκειας ενζύµων που ενέχονται στη διαδροµή σύνθεσης της κορτιζόλης από τη χοληστερόλη. Το είδος και η βαρύτητα του φαινοτύπου καθορίζονται από την εντόπιση και την βαρύτητα της ενζυµικής διαταραχής, που προκύπτει από διαταραχές των αντιστοίχων γονιδίων 4,6. Ως εκ τούτου η αναζήτηση διαταραχών της στεροειδογένεσης αποτελεί πρωταρχική διαγνωστική διαδικασία 6,9. Συγκεκριµένα, ανωµαλίες των έξω γεννητικών οργάνων στο ΧΧ άτοµο ως αποτέλεσµα ΣΥΕ προκαλούνται από ανεπάρκεια των ένζυµων 3-β υδροξυστεροειδική αφυδρογονάση (3-βHSD), 11 υδροξυλάση, Ρ450 οξειδοαναγωγάση και 21 υδροξυλάση. Η ανεπάρκεια της 21 υδροξυλάσης αποτελεί την πλέον συχνή µορφή ΣΥΕ και καλύπτει ποσοστό >90% των περιπτώσεων. ιακρίνονται 2 µορφές η κλασική και η µη κλασική µορφή. Μόνο στην κλασική µορφή της ανεπάρκειας της 21 υδροξυλάσης παρατηρείται αρρενοποίηση των έξω γεννητικών οργάνων, η βαρύτητα της οποίας καθορίζεται από τον βαθµό της ενζυµικής ανεπάρκειας και κατ επέκταση από το είδος της µετάλλαξης του CYP21 Α2 γονιδίου. Άλλες σπάνιες αιτίες διαταραχών διαφοροποίησης του γεννητικού συστή- µατος του ΧΧ ατόµου είναι α) η λήψη προγεστερονικών προϊόντων από τη µητέρα κατά τη διάρκεια της κύησης, β) αρρενοποιητικοί όγκοι της µητέρας και γ) ανεπάρκεια της αρωµατάσης 10. Στην τελευταία περίπτωση υπάρχει ανεπάρκεια στην µετατροπή ανδρογόνων προς οιστρογόνα που προκαλεί τόσο συµπτώµατα υπερανδρογοναιµίας στην έγκυο (υπερτρίχωση, ακµή) όσο και αρρενοποίηση των έξω γεννητικών οργάνων του νεογνού. Στην εφηβεία τα άτοµα αυτά παρουσιάζουν διαταραχές ενήβωσης αυξηµένα επίπεδα ανδρογόνων και -233-

4 κύστεις στις ωοθήκες. Στις περιπτώσεις αυτές δεν διαπιστώνονται διαταραχές της στεροειδογένεσης στο νεογνό και η αρρενοποίηση δεν είναι προοδευτική µετά την γέννηση. Μετά την αποκάλυψη του βασικού παθογενετικού µηχανισµού, εφ όσον επιτευχθεί, δεύτερο βασικό µέληµα του συµβουλίου των ειδικών είναι ο κατά το δυνατόν καθορισµός του φύλου ανατροφής του µωρού µε βάση τα κλινικά, ορµονικά και µοριακά δεδοµένα και, όχι λιγότερο, τα ψυχοκοινωνικά δεδοµένα. Το σύνολο των δεδοµένων θα συζητηθεί εκτενώς µε τους γονείς, οι οποίοι θα µετάσχουν στην διαµόρφωση της τελικής απόφασης. Το πόρισµα αυτό συνιστά µια από τις δυσχερέστερες ιατρικές αποφάσεις αφού προσπαθεί να προβλέψει την λειτουργικότητα του ατόµου αυτού µετά από πολλά χρόνια, στηριζόµενο σε ανεπαρκή παρόντα δεδοµένα. Κυρίως δε, ο πρωταγωνιστής σε αυτή τη διαδικασία (το µωρό) δεν µπορεί να αποφανθεί και εκφράζεται δια εκπροσώπου, που είναι οι γονείς του. Αναπόφευκτα, δεν υπάρχει ιδανική λύση και το συµβούλιο θα καταλήξει στην καλύτερη δυνατή λύση τόσο ως προς το φύλο ανατροφής, όσο και ως προς το είδος και το χρονοδιάγραµµα τυχόν επεµβάσεων που θα κριθούν αναγκαίες. Πρέπει να τονιστεί ότι οι δυσχέρειες αντιµετώπισης του ατόµου µε διαταραχές διαφοροποίησης του γεννητικού συστήµατος και ιδιαίτερα εκείνες που σχετίζονται µε το φύλο ανατροφής δεν είναι του ίδιου επιπέδου βαρύτητας σε όλες τις περιπτώσεις. Όλες όµως απαιτούν αυστηρή εξατοµίκευση και αποφυγή δογµατισµού λαµβάνοντας υπ όψιν ότι οι εκάστοτε αποφάσεις δεν στηρίζονται σε δεδοµένα µακροπρόθεσµων, καλά σχεδιασµένων, µελετών. Όλα τα ΧΧ άτοµα µε ΣΥΕ και ανωµαλία των έξω γεννητικών οργάνων πρέπει να ανατρέφονται ως θήλεα. Έχουν απολύτως φυσιολογικά έσω γεννητικά όργανα (µήτρα, ωοθήκες, ωαγωγούς), φυσιολογική ενήβωση και φυσιολογική γονιµότητα, εφ όσον ρυθµίζονται καλά. Αντιµετωπίζονται δια βίου µε χορήγηση κορτικοστεροειδών στη µικρότερη δυνατή δόση που εξασφαλίζει φυσιολογική σωµατική ανάπτυξη, φυσιολογικά επίπεδα ανδρογόνων και ACTH (συνήθως υδροκορτιζόνη mg/m 2 /µέρα). Στα άτοµα µε την µορφή µε απώλεια άλατος χορηγείται επιπρόσθετα αλατοκορτικοειδές (Florinef-fludrocortisone) 0,1mg/ηµέρα. Συνιστάται η πλαστική των έξω γεννητικών οργάνων να γίνεται τους πρώτους µήνες ζωής από παιδοχειρουργό ή ουρολόγο µε εµπειρία σε σχετικές επεµβάσεις. Για το ΧΥ άτοµο µε πλήρη ανεπάρκεια ανταπόκρισης των ιστών στα ανδρογόνα δεν δηµιουργείται δίληµµα για το φύλο ανατροφής. Τα άτοµα αυτά ανατρέφονται ως θήλεα όπως επίσης τα ΧΥ άτοµα µε πλήρη ανεπάρκεια της πρωτεΐνης StAR και θηλυκό φαινότυπο. Το ΧΥ άτοµο µε µικρό πέος χωρίς υποσπαδία -234-

5 συνήθως ανατρέφεται ως αγόρι. Το πρόβληµα φύλου ανατροφής είναι ιδιαίτερα έντονο στις περιπτώσεις µερικής ανεπάρκειας ανταπόκρισης στα ανδρογόνα, στα άτοµα µε µεικτή γοναδική δυσγενεσία ή διαταραχές της ορχικής στεροειδογένεσης, και εκείνων αγνώστου παθογενετικού µηχανισµού (ιδιοπαθείς). Η καλύτερη δυνατή απόφαση είναι εκείνη που θα λάβει υπ όψιν τόσο τα βιολογικά όσο και τα ψυχοκοινωνικά δεδοµένα. Οι γονείς και µετέπειτα το ίδιο το παιδί πρέπει να στηριχθούν µακροπρόθεσµα όχι µόνον από τον ιατρό τους αλλά και από ψυχίατρο µε εµπειρία στα σχετικά προβλήµατα. Επειδή στην επικοινωνία µας µε την οικογένεια η ορολογία που θα χρησιµοποιηθεί έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, πρέπει να αποφευχθούν λέξεις που προκαλούν σύγχυση ή ενέχουν κοινωνικό στιγµατισµό. Πρόσφατα, ο σκεπτικισµός για την χρησιµοποιούµενη ορολογία αποτυπώθηκε στη δηµοσίευση που περικλείει κατευθυντήριες οδηγίες για την αντιµετώπιση σχετικών προβληµάτων1. Η επιτροπή που συγκροτήθηκε γι αυτό το σκοπό προτείνει τον όρο «disorders of sex development». Και ο ορισµός όµως αυτός εµπεριέχει τον όρο «sex disorder» που δεν είναι απαλλαγµένος από τον στιγµατισµό που µπορεί να µεταφέρει στην οικογένεια και στο ίδιο το πάσχον άτοµο. Ενδεχοµένως ο όρος «διαταραχές διαφοροποίησης του γεννητικού συστήµατος» περιγράφει το παθοφυσιολογικό υπόστρωµα του φαινοτύπου ενώ στερείται παντελώς λέξεων που µπορεί να παρερµηνευτούν από το περιβάλλον. Στον ορισµό «διαταραχή διαφοροποίησης του γεννητικού συστήµατος» µπορεί να προστεθεί περαιτέρω εξειδίκευση ανάλογα µε την υποκείµενη µοριακή διαταραχή (π.χ. 5α αναγωγάση κ.α). Πρέπει να τονιστεί ότι η ορολογία αυτή αποτελεί προσωπική πρόταση και όχι καθιερωµένη ορολογία 2. Τόσο η οικογένεια όσο και το ίδιο το άτοµο ενηµερώνονται πλήρως για το είδος της διαταραχής, την παθοφυσιολογία, τις απαιτούµενες χειρουργικές παρεµβάσεις και την πρόγνωση. Ιδιαίτερα αναγκαία είναι η συζήτηση αυτή µε το πάσχον άτοµο κατά την εφηβεία. Απαιτείται συχνή παρακολούθηση από παιδίατρο ενδοκρινολόγο και µετέπειτα από ενδοκρινολόγο ενηλίκων. Απαραίτητη είναι επίσης η ψυχολογική στήριξη στα διάφορα αναπτυξιακά στάδια του πάσχοντος ατόµου κατά τα οποία διαφοροποιούνται τα αναδυόµενα ερωτηµατικά και οι προσφερόµενες απαντήσεις. Ιδιαίτερη έµφαση πρέπει να δοθεί στην γενετική συµβουλευτική και στην παροχή πληροφοριών για την ερµηνεία της διαταραχής, την πιθανότητα επαναλήψεως στην ίδια οικογένεια καθώς και τις υπάρχουσες δυνατότητες για προγενετική διάγνωση και αντιµετώπιση

6 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Lee PA, Houk CP, Ahmed SF, Hughes JA. Consensus statement on management of intersex disorders. International Consensus Conference on Intersex. Pediatrics, 2006, 118: e488-e Dacou-Voutetakis C. A multidisciplinary approach to the management of children with complex genital anomalies. Nat Clin Pract Endocrinol Metab 2007, 3: Quigley CA, De Bellis A, Marschke KB, el-awady MK, Wilson EM, French FS. Androgen receptor defects: historical,clinical,and molecular perspectives. Endocr Rev 1995, 16: Sultan C, Paris F, Jeandel C, Lumbroso S, Galifer RB Ambiguous genitalia in the newborn. Semin Reprod Med 2002, 20: Αικ. άκου-βουτετάκη, Αµαλία Σερτεδάκη. ιαταραχές στην εξέλιξη του γεννητικού συστήµατος στο ΧΥ άτοµο και αντιµετώπιση. ΑΝΗΡ 2007, 9: Dracopoulou-Vabouli M, Maniati-Christidi M, Dacou-Voutetakis C. The Spectrum of Molecular Defects of the CYP21 Gene in the Hellenic Population: Variable Concordance between Genotype and Phenotype in the Different Forms of Congenital Adrenal Hyperplasia. J Clin Endocrinol Metab 2001, 86: Andersson S, Berman DM, Jenkins EP, Russell DW. Deletion of steroid 5-alpha-reductase 2 gene in male pseudohermaphroditism. Nature 1991, 354: Bose HS, Sugawara T, Strauss JF 3rd, Miller WL. The pathophysiology and genetics of congenital lipoid adrenal hyperplasia. International Congenital Lipoid Adrenal Hyperplasia Consortium. N Eng J Med 1996, 335: Simard J, Durocher F, Mebarki F, Turgeon C, Sanchez R, Labrie Y, et al. Molecular biology and genetics of the 3-beta-hydroxysteroid dehydrogenase/delta-5-delta-4 isomerase gene family. J Endocrin 1996, 150: S189-S Jones ME, Boon WC, McInnes K, Maffei L, Carani C, Simpson ER. Recognizing rare disorders: aromatase deficiency. Nat Clin Pract Endocrinol Metab 2007, 3:

7 Εικόνα 1. Επινεφριδιακή στεροειδογένεση -237-