ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ & ΓΕΩΦΥΣΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ & ΓΕΩΦΥΣΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΛΕΥΡΑΔΑΣ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ ΥΔΡΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΚΡΕΜΑΣΤΩΝ» ΣΥΝΤΑΞΗ: ΚΑΛΦΟΥΝΤΖΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΑΜΠΑΤΑΚΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α.Μ.:07033 ΠΑΤΡΑ 2013

2 Περίληψη Η εκπόνηση της πτυχιακής αυτής εργασίας πραγματοποιήθηκε στην περιοχή της Αλευράδας Αιτωλοακαρνανίας και ειδικότερα στη θέση του φράγματος των Κρεμαστών με κύριο σκοπό: την απόκτηση της τεχνογνωσίας που απαιτείται για την κατασκευή τέτοιων υδροηλεκτρικών έργων τη χαρτογράφηση της περιοχής γύρω από το φράγμα την επισήμανση των μέτρων αντιμετώπισης σε θέματα διαρροών, μετακινήσεων και στατικότητας που είναι αναγκαίο να λαμβάνονται σε τέτοιας κλίμακας υδροηλεκτρικά έργα τη μελέτη των τεχνικογεωλογικών χαρακτηριστικών των κροκαλοπαγών και ψαμμιτικών πετρωμάτων Όσον αφορά στους ψαμμίτες, αυτοί εκ πρώτης όψεως δίνουν την εντύπωση ότι είναι ασβεστόλιθοι λόγω του συμπαγούς της δομής τους, παρουσιάζουν υψηλότατες αντοχές σε μοναξονική θλίψη και το συνδετικό υλικό αποτελείται σε μεγάλο βαθμό μόνο από χαλαζία. Τα κροκαλοπαγή πετρώματα της περιοχής είναι ορθοκροκαλοπαγούς φύσεως καθώς οι ασβεστολιθικές τους κροκάλες βρίσκονται σε σημειακή και εφαπτομενική επαφή παρουσιάζοντας ένα σαφώς εκπεφρασμένο σκελετό (clast framework). Κρίσιμο σημείο της έρευνας κρίθηκε η αποσαφήνιση του υλικού πλήρωσης του κροκαλοπαγούς. Καθώς αυτό μπορεί να ποικίλλει από χαλαζιακό, ασβεστολιθικό έως και σιδηρομαγνησιούχο, προσδίδει κάθε φορά διάφορες ιδιότητες στο πέτρωμα και το καθιστά ενίοτε επιρρεπές στην παρουσία διακλάσεων ικανών να φέρουν νερό σε ικανοποιητικές ποσότητες οι οποίες εκδηλώνονται στις διαρροές. Όπως αναφέρεται και σε επόμενο κεφάλαιο, οι διαρροές αυτές είναι καθ όλα ασήμαντες και μπορούν να θεαθούν καθαρά και στα δύο αντερείσματα του φράγματος. αποτέλεσαν δε τροχοπέδη κατά την ανέγερσή του. Η πτυχιακή αυτή εργασία θα μπορούσε να χωριστεί στις εξής φάσεις: εύρεση κατάλληλης βιβλιογραφίας εύρεση τοπογραφικών χαρτών παρεχομένων από τη ΔΕΗ εύρεση φύλλου Αλευράδας κλίμακας 1 : από ΙΓΜΕ μελέτη των τεχνικογεωλογικών χαρακτηριστικών των πετρωμάτων της γεωλογικής ζώνης Γαβρόβου ξενάγηση στην περιοχή του έργου από εργοδηγό της ΔΕΗ γεωλογική χαρτογράφηση δειγματοληψία κροκαλοπαγών και ψαμμιτικών πετρωμάτων κοπή και διαμόρφωση κυλινδρικών δειγμάτων για εργαστηριακή μελέτη μικροσκοπική μελέτη με την κατασκευή λεπτών τομών αναπαραγωγή σε ηλεκτρονική μορφή με χρήση του προγράμματος AutoCad της χαρτογραφημένης περιοχής σύνταξη κειμένου 1

3 Αφιερωμένη στην οικογένειά μου που με την ηθική βοήθεια και οικονομική στήριξή της μου επέτρεψαν να ακολουθήσω αυτή τη θαυμάσια επιστήμη, στους σεβαστούς κυρίους καθηγητές διότι μου άνοιξαν νέους πνευματικούς ορίζοντες και στους φίλους μου για τις ανεπανάληπτες στιγμές που ζήσαμε κατά τη διάρκεια των σπουδών μας. Ευχαριστίες Η παρούσα πτυχιακή εργασία εκπονήθηκε από το φοιτητή Καλφούντζο Κωνσταντίνο του τμήματος Γεωλογίας της Σχολής Θετικών Επιστημών του πανεπιστημίου Πατρών. Το εργαστηριακό κομμάτι της μελέτης πραγματοποιήθηκε στο εργαστήριο της Τεχνικής Γεωλογίας κατά το ακαδημαϊκό έτος υπό την επίβλεψη του υποψήφιου διδάκτορα Βαγενά Νικολάου. Στον καθηγητή κύριο Σαμπατακάκη Νικόλαο οφείλω τις θερμές μου ευχαριστίες για την καθοδήγηση και υποστήριξή του καθ όλη τη διάρκεια της διεκπεραίωσης της παρούσας πτυχιακής. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στον Δρ. γεωλόγο της ΔΕΗ κύριο Ντάλια Δημοσθένη για την παροχή των τοπογραφικών χαρτών, βιβλιογραφίας, εξειδικευμένων και κατευθυντήριων γνώσεων πάνω στις μεθόδους κατασκευής των φραγμάτων. Ευχαριστώ επίσης τον εργοδηγό της ΔΕΗ κ. Γκεσούλη Κωνσταντίνο για την ξενάγηση στο χώρο του έργου με ειδικό όχημα της επιχείρησης. Το φίλο και συμφοιτητή μου Παπαδόπουλο Παναγιώτη για τη βοήθειά του στην εργαστηριακή μελέτη με χρήση πολωτικού μικροσκοπίου. Τη φίλη και συμφοιτήτριά μου Κάβουρα Αικατερίνη Παρασκευή για την αρωγή της στην ηλεκτρονική αναπαραγωγή της γεωλογικής χαρτογράφησης με χρήση του προγράμματος AutoCad. Τέλος, την οικογένειά μου για την ηθική και οικονομική υποστήριξη καθώς και την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. 2

4 Περιεχόμενα 1. Σύντομη ιστορική ανασκόπηση 1.1. Υδροηλεκτρικά έργα 2. Συνοπτική αναφορά στα φράγματα 2.1. Σχεδιασμός φραγμάτων 2.2. Γεωλογική έρευνα Γεωμορφολογικά κριτήρια Γεωλογικά κριτήρια 3. Ευρύτερη περιοχή 3.1. Λιθολογία 3.2. Τεχνικογεωλογικό υπόβαθρο 3.3. Τεκτονική Ρήγματα 3.4. Υδρογεωλογία 4. Θέση φράγματος Κρεμαστών 4.1. Εισαγωγή 4.2. Περιοχή έργου 4.3. Γεωλογικά στρώματα στη θέση του φράγματος 5. Πλήρωση του ταμιευτήρα και προβλήματα 5.1. Πλήρωση του ταμιευτήρα 5.2. Προβλήματα λειτουργίας Σεισμικότητα Διαρροές Παραμορφώσεις στέψης Τεχνικογεωλογικά προβλήματα 6. Μέτρα αντιμετώπισης 6.1. Σημαντικότητα επικινδυνότητα φράγματος 6.2. Διαρροές 6.3. Υδροστατικές πιέσεις στη θεμελίωση 6.4. Μετακινήσεις 7. Γεωτεχνική έρευνα 7.1. Εισαγωγή 7.2. Δειγματοληψία πετρωμάτων και διαμόρφωση δειγμάτων (δοκιμίων) 7.3. Προσδιορισμός πορώδους, πυκνότητας και λόγου κενών 7.4. Προσδιορισμός της ταχύτητας των υπερήχων κυμάτων διαμέσου ψαμμιτικού δείγματος (Ultrasonic Pulse Method) 7.5. Προσδιορισμός του δείκτη σημειακής φόρτισης (Point load index) 7.6. Προσδιορισμός αντοχής σε μονοαξονική θλίψη (Uniaxial compression test) 7.7. Λεπτές τομές Κροκαλοπαγές Ψαμμίτης 8. Γεωλογική χαρτογράφηση 9. Βιβλιογραφία 9.1. Ελληνική βιβλιογραφία 9.2. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία 3

5 1. Σύντομη ιστορική ανασκόπηση Τα πρώτα φράγματα που κατασκεύασε η ΔΕΗ, ήταν του Λούρου 1954, του Λάδωνα 1955 και του Ταιριού Και τα τρία ήταν από σκυρόδεμα, βαρύτητας του Λούρου, τοξωτό του Ταιριού και βαρύτητας μετά διακένων στοιχείων του Λάδωνα. (Μπορεί να χαρακτηρισθεί και αντηριδωτό). Τα φράγματα αυτά μελετήθηκαν και κατασκευάστηκαν από ξένες μελετητικές και κατασκευαστικές εταιρίες, με εξαίρεση το φράγμα Λούρου, όπου συμμετείχε από ελληνικής πλευράς η εταιρεία ΕΤΕΡ Α.Ε.. Έξι χρόνια αργότερα, το 1965, με αμερικανικές πιστώσεις, κατασκευάστηκε το χωμάτινο φράγμα Κρεμαστών, ένα από τα μεγαλύτερα της Ευρώπης, που αποτέλεσε και την πρώτη καινοτομία της εποχής αυτής σχετικά με τον τύπο αυτού. Ήταν το πρώτο χωμάτινο φράγμα. Τη μελέτη και κατασκευή πραγματοποίησαν οι αμερικανικές εταιρείες Engineering Consultants και Kaiser Engineering and constructors, αντίστοιχα. Το φράγμα αυτό αποτέλεσε την αρχή κατασκευής των μετέπειτα χωμάτινων ή λιθόρριπτων φραγμάτων. Στην κατασκευή του φράγματος Κρεμαστών απασχολήθηκαν πολλοί Έλληνες μηχανικοί καθώς και εργατοτεχνικό προσωπικό, που απέκτησαν εμπειρίες και εξειδίκευση, με φυσικό επακόλουθο να χρησιμοποιηθούν από τη ΔΕΗ στις Μελέτες και Κατασκευές φραγμάτων που κατασκευάστηκαν στη συνέχεια. Μετά το φράγμα Κρεμαστών κατασκευάστηκε το φράγμα Καστρακίου (1969), το οποίο παρουσίασε σημαντικό ενδιαφέρον, από την άποψη ότι ήταν το πρώτο φράγμα, που κατασκευάστηκε από ελληνικές κατασκευαστικές εταιρείες (ΟΔΩΝ ΟΔΟΣΤΡΩΜΑΤΩΝ, ΔΟΜΙΚΗ, ΕΔΟΚ ΕΤΕΡ Α.Ε.). Η μελέτη πραγματοποιήθηκε από την Εταιρεία Μελετών Ebasco Services Inc (U.S.A.) με ευρύτερη όμως συμμετοχή και Ελλήνων μηχανικών. Με την αποπεράτωση του φράγματος αυτού, τελείωσε και η εξάρτηση της ΔΕΗ από ξένες Μελετητικές και Κατασκευαστικές εταιρείες. Οι επόμενες κατασκευές φραγμάτων πέρασαν σε χέρια ελληνικά. Μετά το φράγμα Καστρακίου οι ελληνικές εμπειρίες επικεντρώθηκαν στις Μελέτες και Κατασκευές χωμάτινων και λιθόρριπτων φραγμάτων. Κατασκευάστηκαν τα φράγματα : Πολυφύτου το 1974, του Πουρναρίου το 1978, Σηκιάς και Ασωμάτων το 1985, Στράτου το 1985, Π. Αώου το 1986, ενώ συνεχίζεται η κατασκευή των φραγμάτων Θησαυρού στον ποταμό Νέστο και Μεσοχώρας Τρικάλων. Από τα φράγματα αυτή καινοτομία παρουσιάζει το λιθόρριπτο φράγμα Μεσοχώρας, του οποίου το στεγανό σημείο αποτελεί ανάντη πλάκα από σκυρόδεμα, η κατασκευή της οποίας απαιτεί ειδική τεχνική και εξειδικευμένο επιστημονικό και εργατοτεχνικό προσωπικό. Η μεγάλη αλλαγή στον τύπο φράγματος στην Ελλάδα φαίνεται ότι αρχίζει με την κατασκευή του φράγματος βαρύτητας, στη θέση Πλατανόβρυση του ποταμού Νέστου, με κυλινδρούμενο σκυρόδεμα (RCC). Το μεγάλο πλεονέκτημα του φράγματος αυτού, είναι η χρησιμοποίηση ιπτάμενης τέφρας στη σύνθεση του σκυροδέματος. Η εξοικονόμηση της τέφρας αυτής θα γίνει από τα λιγνιτοφόρα πεδία της Πτολεμαΐδος και θα έχει ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της του κόστος κατασκευής του Έργου. Η ανάθεση κατασκευής του φράγματος αυτού από τη ΔΕΗ έγινε στην κοινοπραξία ΑΕΓΕΞ HIDROGRANJIA ASI - RCC με την υπογραφή της σύμβασης PLH Z ( ) στις , συμβατικού προϋπολογισμού σε τρέχουσες τιμές δρχ.. 4

6 Πέρα από τα φράγματα αυτά, η ΔΕΗ έχει προγραμματίσει και την κατασκευή άλλων σε διάφορες θέσεις, τα οποία βρίσκονται σε διάφορα στάδια μελέτης. Στη συνέχεια αναφέρονται τα φράγματα που έχουν κατασκευαστεί και οι κυριότερες θέσεις φραγμάτων που μελετώνται (εικ.1) Υδροηλεκτρικά έργα: Λειτουργούν Θέσεις που έχουν μελετηθεί σε στάδιο προκαταρκτικής μελέτης ή προμελέτης Λούρος Στενό Καλαρίτικο (Άραχθος) Αγράς Πιστιανά (Άραχθος) Λάδων Ν. Πλαστήρας Μινίνα (Καλαμάς) Κρεμαστά Βροσίνα (Καλαμάς) Καστράκι Σουλόπουλο (Καλαμάς) Εδεσσαίος Γλύζιανη (Καλαμάς) Πολύφυτο Πουρνάρι Αρμάτα (Αώος) Ασώματα Βωβούσα (Αώος) Σφηκιά Ελεύθερο (Αώος) Στράτος Αγία Βαρβάρα (Αώος) Πηγές Αώου Πυρσογιάννη (Αώος) Επταχώρι (Αώος) Υπό κατασκευή Θησαυρός Συκιά Μεσοχώρα Αγ. Νικόλαος Πουρνάρι ΙΙ Μετσοβίτικος Ιλαρίωνας Πλατανόβρυση Θέσεις που έχουν μελετηθεί σε στάδιο προκαταρκτικής μελέτης ή προμελέτης Νεστόριο (Αλιάκμων) Κορομηλιά (Αλιάκμων) Σπήλαιο (Αλιάκμων) Μετόχι (Αλιάκμων) Τρίκωμο (Αλιάκμων) Περίστα Δενδροχώρι Τρικεριώτης (Αχελώος) Μαρκόπουλο (Αχελώος) Βίνιανη (Αχελώος) Αυλάκι (Αχελώος) 5

7 Προγραμματισμένα Τέμενος Αρκουδόρεμα Πύλη* Μουζάκι* Μαυρομάτι* *συνδεδεμένο με το έργο Εκτροπής του Αχελώου στη Θεσσαλία Εικ. 1: Φράγματα στον ελλαδικό χώρο (Λιάκουρης Δ. et al, Η Γεωλογία και τα φράγµατα της ΕΗ 1995). 6

8 2. Συνοπτική αναφορά στα φράγματα Τα φράγματα είναι Υδραυλικά Τεχνικά Έργα που φράσσουν τη ροή του ποταμού μιας κοιλάδας. Κατασκευάζονται κυρίως στις κοίτες φυσικών ρευμάτων, με διάταξη του άξονα κάθετα προς τη διεύθυνση ροής. Καταλαμβάνουν όλο το πλάτος της κοίτης και έχουν ύψος, που εξαρτάται από μεγάλο αριθμό παραμέτρων. Η κατασκευή τους άρχισε αφότου ο άνθρωπος χρειάστηκε να εκμεταλλευθεί το νερό για άρδευση, ύδρευση, παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ή να προστατευθεί από την πλημμυρική του δράση. Με μια συνεχώς βελτιούμενη τεχνική η κατασκευή φραγμάτων συνεχίζεται και σήμερα και μάλιστα στη χώρα μας, όπου η κατασκευή τους πρέπει να αποτελέσει στόχο και προοπτική, ώστε να επιτευχθεί πλήρης εκμετάλλευση του νερού για τις πολλαπλές χρήσεις του. Τα θέματα ύδρευσης, κυρίως των μεγάλων πόλεων και άρδευσης μόνο με τις κατασκευές φραγμάτων θα επιλυθούν, ενώ η υδροηλεκτρική αξιοποίηση του νερού μόνο κατά 23% έχει πραγματοποιηθεί. Τα φράγματα της ΔΕΗ, αν και έχουν υψηλό κόστος κατασκευής, δικαιολογούν την ύπαρξή τους, διότι το κόστος αυτό μειώνεται για τη ΔΕΗ αν εκτιμηθεί η πολλαπλή σκοπιμότητα που πολλές φορές εξυπηρετούν και ακόμη διότι τα εργοστάσιά τους λειτουργούν παράγοντας ηλεκτρική ενέργεια αιχμής. Τούτο οφείλεται στη δυνατότητα να τίθενται εντός ή εκτός λειτουργίας σε μικρό χρονικό διάστημα Σχεδιασμός φραγμάτων: Συνοπτική περιγραφή Φράγματα ΑΚΑΜΠΤΑ ΕΥΚΑΜΠΤΑ ΜΙΚΤΑ ή ΣΥΝΘΕΤΑ Βαρύτητας Χωμάτινα βαρύτητας Τοξωτά Λιθόρριπτα χωμάτινο (με ασφαλτικό τάπητα ανάντη ή πλάκα από σκυρόδεμα) Αντηριδωτά αντηριδωτό Κυριότερα συναφή έργα ενός φράγματος Αγωγός προσαγωγής Σήραγγα εκτροπής Σήραγγα φυγής Εκκενωτής πυθμένα Εκχειλιστής Σήραγγα προσπέλασης (Power tunnel) (Diversion tunnel) (Tailrace tunnel) (Botton outlet tunnel) (Spillway) (Access tunnel) 7

9 2.2. Γεωλογική έρευνα για την κατασκευή φράγματος Γεωμορφολογικά κριτήρια Η μορφολογία μιας κοιλάδας έχει μεγάλη σημασία στην κατασκευή φραγμάτων. Ιδανική περίπτωση κοιλάδας είναι εκείνη, που στη θέση του φράγματος στενεύει και αμέσως ανάντη διευρύνεται. Τούτο ευνοεί την κατασκευή μικρού όγκου και ύψους φράγματος ενώ παρέχεται η δυνατότητα συγκέντρωσης μεγάλου όγκου νερού στον ταμιευτήρα. Επίσης σημασία έχει η κλίση της κοιλάδας κατά μήκος της γραμμής ροής του ποταμού. Επιθυμητή τουλάχιστον για τα ΥΗ Έργα είναι εκείνη που έχει μικρή κλίση κατά μήκος του ταμιευτήρα και μεγάλη αμέσως κατάντη της θέσης του φράγματος. Οι κυριότεροι τύποι κοιλάδων από πλευράς Τεχνικής Γεωλογίας είναι : Οι χαράδρες (Gorges), όπου η σχέση χορδής : ύψους των φραγμάτων είναι μικρότερη του 3. (προσφέρονται για τοξωτά φράγματα) Στενές κοιλάδες (Narrow Valleys) σε σχήμα λατινικού V ή ανεστραμμένου Ελληνικού Π, όπου η σχέση χορδής : ύψους κυμαίνεται μεταξύ 3 και 6. (προσφέρονται κυρίως για φράγματα βαρύτητας) Πλατιές κοιλάδες (Wide Valleys) με σχέση χορδής : ύψους > 6 ή 7. (προσφέρονται για φράγματα βαρύτητας ή χωμάτινα) Οι επίπεδες (Flat country plains) Η μορφή μιας κοιλάδας εξαρτάται από τη γεωλογική και τεκτονική δομή της περιοχής, τον προσανατολισμό των ασυνεχειών, το βαθμό αποσάθρωσης των πετρωμάτων κλπ.. Έτσι οι κοιλάδες μπορεί να είναι σύμμετρες ή ασύμμετρες, καλυμμένες από υλικά κλιτύων ή όχι, κοιλάδες με αναβαθμίδες κλπ Γεωλογικά κριτήρια Είναι κριτήρια σημαντικότερα και από τα μορφολογικά. Παίζουν καθοριστικό ρόλο στην τελική επιλογή ή απόρριψη της θέσης φράγματος, του τύπου αυτού, το σχεδιασμό του, την ασφάλεια και ακόμα το κόστος και το χρόνο κατασκευής του. Η αρχική επιλογή μιας θέσης μπορεί να αποφασίζεται με βάση τους μορφολογικούς παράγοντες, η οριστικοποίησή της όμως στηρίζεται πρωταρχικά στα γεωλογικά κριτήρια. Τα κριτήρια αυτά έχουν σχέση με την ευρύτερη γεωλογική δομή της περιοχής, την πετρολογική σύσταση, την τεκτονική διεργασία των πετρωμάτων, την ποιότητα και αντοχή της βραχομάζας, τη γεωμετρική διάταξη αυτών στο χώρο, την ευστάθεια πρανών, τη διαπερατότητα, την ύπαρξη υλικών κατασκευής και γενικά την όλη συμπεριφορά της βραχομάζας. Τα γεωλογικά κριτήρια μπορούμε να δεχθούμε ότι. Είναι εκείνα που αν δεν ληφθούν σοβαρά υπόψη μπορούν να οδηγήσουν σε αστοχίες που πολλές φορές μπορεί να είναι καταστροφικές. Η περιοχή κατασκευής ενός φράγματος θα πρέπει να εξασφαλίζει ορισμένες προϋποθέσεις, οι σημαντικότερες των οποίων σε γενικές γραμμές είναι οι ακόλουθες : 8

10 Ύπαρξη των ικανών και αναγκαίων ποσοτήτων νερού που συγκεντρώνονται από τη λεκάνη απορροής. Εξασφάλιση στεγανότητας του ταμιευτήρα από τα πετρώματα τα οποία τον δομούν. Ευστάθεια των πρανών τόσο της λεκάνης κατάκλισης ή και υψηλότερων περιοχών, όσο και της θέσης του φράγματος. Ικανοποιητική γνώση της σεισμικότητας της περιοχής για τον υπολογισμό του συντελεστή ασφαλείας. Παρουσία στη λεκάνη απορροής και σε ικανοποιητικό βαθμό, ανθεκτικών στη διάβρωση βραχωδών και εδαφικών σχηματισμών, ώστε οι φερτές ύλες να εξασφαλίζουν τουλάχιστον τη διάρκεια ζωής που προβλέπεται από το Benefit Cost Ratio (Δείκτη ωφελιμότητας), που στην οικονομική ανάλυση λαμβάνονται τα 50 χρόνια. [Δείκτης ωφελιμότητας BCR ονομάζεται το πηλίκον της απόδοσης (Α) του έργου στη διάρκεια ζωής του, προς το ολικό κόστος (Κ) κατασκευής και συντήρησης λειτουργίας BCR=A/K. το έργο θεωρείται οικονομικό όταν ο δείκτης αυτός είναι μεγαλύτερος της μονάδας]. Εξασφάλιση ασφαλούς θεμελίωσης και στεγανότητας στη ζώνη του φράγματος. Παρουσία πετρωμάτων με ικανοποιητική φέρουσα ικανότητα για την κατασκευή του φράγματος και ποιότητα που να περιορίζει, όσο το δυνατόν περισσότερο, το κόστος υπογείων κατασκευών και να επιτρέπει την ασφαλή διάταξη των συναφών έργων. Ύπαρξη δανειοθαλάμων απόληψης υλικών κατασκευής σε αποστάσεις σχετικά μικρές από το έργο αν πρόκειται για χωμάτινα ή λιθόρριπτα φράγματα. 3. Ευρύτερη περιοχή 3.1. Λιθολογία Βρισκόμαστε στη δυτική Στερεά Ελλάδα, στα όρια των νομών Αιτωλοακαρνανίας και Ευρυτανίας. Αυτή η περιοχή αποτελεί τμήμα της γεωλογικής ζώνης Γαβρόβου Τριπόλεως η οποία αναπτύσσεται εντός ενός γεωσυγκλίνου που είναι πληρωμένο από ιζήματα φλύσχη και αβεστολιθικές μάζες με πηγή τροφοδοσίας το όρος Γάβροβο (Μακρυνόρος) (εικ 2). Ο χώρος στον οποίο αποτέθηκαν τα ιζήματα αυτής της Ζώνης αποτελούσε ένα μεγάλο υποθαλάσσιο ύβωμα ανάμεσα στις δύο θαλάσσιες αύλακες, αυτή της Ιόνιας και αυτή της Πίνδου. Βασικό χαρακτηριστικό είναι η συνεχής νηριτική και υφαλογόνα ιζηματογένεση από το Μ. Τριαδικό μέχρι το Ηώκαινο. Κατά το Πριαμπόνιο (Αν. Ηώκαινο) στο ανατολικό τμήμα της Ζώνης άρχισε η απόθεση του φλύσχη που συνεχίστηκε μέχρι το Αν. Ολιγόκαινο. Η ανθρακική ιζηματογένεση στη ζώνη ήταν συνεχής με εξαίρεση μια μικρής διάρκειας διακοπή στο Μ. Ηώκαινο. 9

11 Εικ. 2: Φύλλο Αλευράδας, κλίμακα 1: (από ΙΓΜΕ 2010). ΑΝΩΤΕΡΟ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ ΗΩΚΑΙΝΟ Με πορτοκαλί είναι περασμένο η ασβεστολιθική σειρά το Ανώτερου Παλαιόκαινου Ηωκαίνου της ζώνης Γαβρόβου, που στο φύλλο έχει μικρή μόνο εμφάνιση που περιορίζεται στην περιοχή της Γέφυρας Ταρτάνας (βορειοανατολικό τμήμα του χάρτη). Οι ασβεστόλιθοι από του οποίους αποτελείται διακρίθηκαν στους παρακάτω ορίζοντες: Ανώτερο Ηώκαινο: ασβεστόλιθοι βιογενείς (βιομικροσπαρίτες), βιοκλαστικοί, τεφρού χρώματος, λεπτόκοκκοι, λεπτο-μεσο-στρωματώδεις με: 10

12 Nummulites sp., Discocyclina sp., Heterostegina sp., Asterocyclina sp., Fabiana sp., Chapmanina sp., Alveolina sp., Miliolidae sp., algae (Codiaceae Lithothamnium sp.) Κατώτερο Μέσο Ηώκαινο: ασβεστόλιθοι βιοκλαστικοί, ανακρυσταλλωμένοι, μικριτικοί, βιτουμενιούχοι με: Sphareogyspina globula (REUSS), Heterostegina sp., Discocyclina sp., Asterocyclina sp., Nummilites sp.,solenomeris o gormani DOUVILLE Ανώτερο Παλαιόκαινο Κατώτερο Ηώκαινο: ασβεστόλιθοι με θραύσματα εχινοδέρμων και Nummulites sp., Alveolina sp., (in form flosculinisee), Discocyclina sp., Orbitolites sp. Ανώτερο Παλαιόκαινο: υφαλογενείς ασβεστόλιθοι με φύκη και κοράλλια. Miscellanea miscella (D ARCHIAC), Glomaveolina sp., Coskinolina sp., Miliolidae sp., Discocyclina sp. Πάχος έως 250m. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ Με πράσινο χρώμα είναι περασμένη η ασβεστολιθική σειρά του Κρητιδικού, όπου έχουν αναγνωρισθεί οι πιο κάτω ορίζοντες: Ανώτερο Σενώνιο: δολομιτιωμένοι ασβεστόλιθοι, σκοτεινόχρωμοι, με θραύσματα από ρουδιστές, Rhapydionina liburnica (STACHE), Rotaliidae, Miliolidae. Κατώτερο Σενώνιο: ασβεστόλιθοι υπόλευκου χρώματος, βιομικροσπαρίτες με θραύσματα ρουδιστών, Scandonea sammitica DE CASTRO, Cuneolina sp., Thaumatoporella parvovesiculifera (RAINERI), Miliolidae, Pseudocyclammina sphaeroidea GENDROT. Κενομάνιο: ασβεστόλιθοι (βιομικρίτες, βιοσπαρίτες ιωοσπαρίτες), ενδοκλάστες με γαστερόποδα και Favreina sp., Diclyclina sp., (Nummuloculina sp.), Nezzazatidae, Thaumatoporella parvovesi (RAINERI). Άλβιο Κενομάνιο: ασβεστόλιθοι μικριτικοί λατυποπαγείς, ενίοτε δολομιτιωμένοι και ανακρυσταλλωμένοι με: Sabaudia minuta (HOFKER), Pseudotextulariella sp., Textulariidae, Milliolidae. Ορατό πάχος: περίπου 1000m. Με τις ανοικτές αποχρώσεις του καφέ χρώματος είναι περασμένος ο φλύσχης της ζώνης Γαβρόβου, ο οποίος διαφέρει ουσιαστικά τόσο από εκείνον της Πίνδου, όσο και από εκείνου της Ιονίου ζώνης. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι η σημαντική ανάπτυξη κροκαλοπαγών τα οποία πολλές φορές σχηματίζουν πάγκους πάχους μεγαλύτερου και των 2m. Ακόμα μέσα στη μάζα των ιλυολίθων του φλύσχη Γαβρόβου διαπιστώνεται η παρουσία, σε μια τυχαία πυκνότητα και διασπορά, ημιστρογγυλωμένων ή καλά στρογγυλωμένων κροκαλών ή χαλίκων ασβεστολιθικής ή κερατολιθικής σύστασης (μιγματοποιημνένοι ιλιόλιθοι ή το mélange των Γάλλων). Η ζώνη αυτή χαρακτηρίζεται από μια ιζηματογένεση νηριτική υφαλώδη χωρίς σημαντικές αλλαγές των φάσεων μέχρι την εμφάνιση του Αν. Ηωκαίνου, που έδωσε μια σειρά ανθρακικών ιζημάτων συνολικού πάχους 1800 μ περίπου. Οι κατώτεροι ορίζοντες (Τριαδικό Ιουρασικό) δεν είναι γνωστή παρά μόνο στην ομόλογη σειρά της Τρίπολης. Προαλπικό υπόβαθρο της ζώνης αναφέρεται μόνο στην Πελοπόννησο και Κρήτη αλλά και εκεί αμφισβητείται έντονα τα τελευταία χρόνια. Πρόκειται για 11

13 μια σειρά ιζηματογενών ημιμεταμορφωμένων πετρωμάτων από φυλλίτες, χαλαζίτες και πλακώδεις ασβεστόλιθους που αναφέρονται στη βιβλιογραφία με τον όρο Plattenkalk. Η ανθρακική ιζηματογένεση άρχισε το Άνω Κρητιδικό και συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια του Μεσοζωικού και του Τριτογενούς μέχρι το Άνω Ηώκαινο. Θεωρείται ότι είναι συνεχής με μοναδική εξαίρεση μία διακοπή μικρής διάρκειας, που πιθανολογείται στο Μέσο Ηώκαινο, όπως συμπεραίνεται από μικρές βωξιτικές εμφανίσεις στην Αρκαδία και το όρος Κλόκοβα στο Αντίριο. Το Κρητιδικό αντιπροσωπεύεται από ασβεστολίθους και δολομίτες νηριτικής φάσης είναι δε γνωστό τόσο το ανώτερο, όσο και το κατώτερο. Στο Παλαιόκαινο Ηώκαινο αναπτύσσονται νηριτικοί ασβεστόλιθοι μερικές φορές λατυποπαγείς. Στην ανατολική πλευρά του Γαβρόβου οι ασβεστόλιθοι του Παλαιοκαίνου Ηωκαίνου επικάθονται σύμφωνα πάνω στους ασβστολίθους του Αν Κρητιδικού. Αντίθετα στο δυτικό μέρος τα ανθρακικά αυτά ιζήματα είτε λείπουν τελείως είτε οι ηωκαινικοί ασβεστόλιθοι με ελαττωμένο πάχος (10 20 μ) επικάθονται σύμφωνα πάνω στο Κρητιδικό. Από το Άνω Ηώκαινο (Λουτήσιο) άρχισε η απόθεση του φλύσχη που συνεχίστηκε όλο το Ολιγόκαινο. Στη δυτική πλευρά του Γαβρόβου ο φλύσχης επικάθεται ασύμφωνα στο Κρητιδικό. Στο τέλος του Ολιγοκαίνου η απόθεση σταμάτησε και επήλθε η οριστική ανάδυση της οροσειράς. Η περιοχή του φράγματος και του ταμιευτήρα δομείται από ιζηματογενείς σχηματισμούς του φλύσχη Γαβρόβου. Η θέση του φράγματος είναι μία στενωπός, που έχει διανοιχθεί μέσα σε πάγκους κροκαλοπαγών που εναλλάσσονται με αλλεπάλληλα στρώματα ιλυολίθων. Τα κροκαλοπαγή ταξινομήθηκαν σε τρεις βασικούς ορίζοντες. Τον ορίζοντα μεταξύ των απολ. υψομ m (ανωτ. κροκαλοπαγές), τον ορίζοντα μεταξύ m (μέσο. κροκαλοπαγές) και το κατώτερο κροκαλοπαγές κάτω των 170 m (απολ. υψομ.). Ψαμμίτες δομούν τα στρώματα που βρίσκονται κάτω από την ισοϋψή των 200 μέτρων εκατέρωθεν των οχθών του ποταμού Αχελώου. Η περιοχή του ταμιευτήρα δομείται επίσης από γεωλογικούς σχηματισμούς της διάπλασης του φλύσχη με επικράτηση κατά περιοχές, άλλοτε κροκαλοπαγών, άλλοτε ψαμμιτών, κυρίως όμως των ιλυολίθων, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα στεγανότητας. Η περιοχή της Αλευράδας δομείται στο μεγαλύτερο μέρος της από ιλυολίθους μέσα από τους οποίους γίνεται η διάνοιξη του νέου δρόμου που θα ενώνει τα χωριά της Πετρώνας και της Αλευράδας με το φράγμα των Κρεμαστών Τεχνικογεωλογικό υπόβαθρο Η περιγραφή της γεωλογίας της περιοχής του φράγματος των Κρεμαστών παρουσιάζεται εκτενώς από τους Gupta and Rastogi (1967). Η περιοχή χαρακτηρίζεται από επωθήσεις και διαιρείται σε τρεις ζώνες: (1) Πίνδου, (2) Γαβρόβου και (3) Ιόνια (εικ. 3). Στη ζώνη της Πίνδου, ανατολικά των Κρεμαστών υπάρχουν κυρίως ασβεστόλιθοι Ιουρασικής και Κρητιδικής περιόδου, μαζί με οφιόλιθους και σχιστόλιθους. Η ζώνη Γαβρόβου στην οποία ανήκει το φράγμα των Κρεμαστών χαρακτηρίζεται κυρίως από συμπαγείς ασβεστόλιθους. Περισσότερες λεπτομέρειες για τη γεωλογία στη θέση ακριβώς του φράγματος δίνονται σε επόμενη παράγραφο. Οι ασβεστόλιθοι απαντώνται και δυτικότερα στην Ιόνια ζώνη. 12

14 Εικ. 3: Γεωλογικός χάρτης της περιοχής της λίμνης των Κρεμαστών (τροποποιημένος από Gupta και Rastogi 1967). 13

15 3.3. Τεκτονική Η ζώνη Γαβρόβου αναπτύσσεται κατά μήκος ενός εκτεταμένου συγκλίνου στα ανατολικά της Ηπείρου και Ακαρνανίας μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο. Μέσα στο σύγκλινο αυτό που είναι πληρωμένο με ιζήματα φλύσχη αναδύονται οι ασβεστολιθικές μάζες του βουνού Γαβρόβου (Μακρυνόρος) και νοτιότερα των βουνών Κλόκοβας και Βαράσοβας. Η ζώνη επεκτείνεται στην Πελοπόννησο και εμφανίζεται στην περιοχή Τρίπολης σαν τεκτονικό παράθυρο με τελική επανεμφάνιση στην Πύλο (Δ. ΚΙΣΚΥΡΑΣ 1962, 1972). Η τελευταία εμφάνιση συνετέλεσε, ώστε να γίνει πρόταση για τη μετονομασία της ζώνης σε ενότητα Γαβρόβου Πύλου (ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ 1986). Η πρόταση αυτή στηρίχθηκε στο γεγονός ότι, αν και Γάβροβο Τρίπολη είναι πιθανά μέλη ενός μόνο παλαιογεωγραφικού χώρου, η ενότητα Γαβρόβου και η Πύλος παρουσιάζουν σχεδόν ταυτόσημες στρωματογραφικές και τεκτονικές ομοιότητες (στρωματογραφικές στήλες, ασυμφωνίες). Ακόμη αναπτύσσονται σε ανάλογο τεκτονικό χώρο, δεδομένου ότι οι δύο περιοχές βρίσκονται έξω από το μέτωπο καλύμματος της Πίνδου, ενώ η Τρίπολη εμφανίζεται σαν τεκτονικό παράθυρο κάτω από αυτήν. Τη ζώνη του Γαβρόβου διακρίνει μία βαριά τεκτονική δομή όπου επικρατούν μεγάλα κατακόρυφα ρήγματα και πτυχές μεγάλης ακτίνας καμπυλότητας που δίνουν μια ήρεμη γενική εικόνα (απουσία γενικών εφιππεύσεων, λεπιώσεων και πλευρικών αποκολλήσεων), γεγονός που έχει ευνοϊκή επίδραση στη μηχανική συμπεριφορά των πετρωμάτων. Οι αντικλινικές δομές αναπτύσσονται κατά μήκος αξόνων μέσης διεύθυνσης Β.ΒΔ Ν.ΝΑ που ταυτίζεται με τη διεύθυνση των βασικών ρηγμάτων, τα οποία έχουν διαπιστωθεί στην ευρύτερη περιοχή Ρήγματα Στη θέση του φράγματος έχει εντοπιστεί μια σειρά ρηγμάτων, σχεδόν κατακόρυφων σε διάταξη παράλληλη με τον άξονα του φράγματος. Συμβολίζονται με τα λατινικά γράμματα Α έως F και οι θέσεις τους φαίνονται στην εικ. 4: ρήγμα Α: στο ανάντη όριο του φράγματος ρήγμα Β, ανάντη του άξονα του φράγματος στην περιοχή υδροληψίας ρήγμα C, ανάντη του άξονα του φράγματος ρήγμα D, κατάντη του άξονα του φράγματος ρήγμα E, στο μέσο της απόστασης μεταξύ του άξονα και του κατάντη πόδα του φράγματος ρήγμα F, κατάντη του φράγματος. Το πάχος των ρηγμάτων κυμαίνεται από μερικά χιλιοστά έως μερικά μέτρα και είναι γεμάτα με ιλύ, άμμο, θραύσματα βράχου κλπ (ECI, 1974). Τα αποτελέσματα των δοκιμών διαπερατότητας έδειξαν ότι τα ρήγματα είναι αδιαπέρατα στις περιοχές όπου υπάρχουν ιλυόλιθοι, αλλά διαπερατά εκεί όπου υπάρχουν κροκάλες. Τα ρήγματα D και Ε είναι τα πιο σημαντικά από άποψη διαρροών. Το ρήγμα D απέχει μόλις 5.30m από τον άξονα του φράγματος στην κατάντη πλευρά. Η ζώνη επιρροής του είναι αρκετά ευρεία όπως έδειξαν οι γεωλογικές μελέτες. Το ρήγμα Ε βρίσκεται περίπου στο μέσο της απόστασης ανάμεσα στον άξονα και το κατάντη πόδι του φράγματος. Η ζώνη επιρροής του είναι ευρεία και εκτείνεται βαθιά και στα δύο αντερείσματα (ECI, 1974). 14

16 Εικ. 4: Ρηξιγενείς ζώνες στην περιοχή κατασκευής του φράγματος Κρεμαστών από ECI, 1974). Το τεκτονικό καθεστώς της περιοχής χαρακτηρίζεται από μία σειρά σχεδόν παράλληλων ρηγμάτων που τέμνουν τα στρώματα του φλύσχη κατά διεύθυνση ΒΔ ΝΑ. Τα ρήγματα αυτά συνιστούν μια επαλληλία μεταπτώσεων με ένα τεκτονικό έξαρμα κοντά στη θέση του φράγματος. Στο ανατολικό πρανές κατάντη της θέσης του φράγματος και πλησίον της θέσης του εκχειλιστή υπάρχουν χαρτογραφήθηκε ένα κατακόρυφο ρήγμα που κόβει τα στρώματα του φλύσχη και των κροκαλοπαγών. Το άλμα του ρήγματος που φαίνεται στην εικ. 5 είναι στο 1,50 μέτρο, ίσο δηλαδή με το πάχος του ανώτερου κροκαλοπαγούς στρώματος. 15

17 Εικ. 5: Φυσική τομή των εναλλασσόμενων γεωλογικών στρωμάτων κροκαλοποαγούς - ψαμμίτη στα κατάντη του φράγματος. Στην περιοχή του ταμιευτήρα χαρτογραφήθηκαν τέσσερα ρήγματα ΒΔ ΝΑ διεύθυνσης, τα τρία στο δυτικό τμήμα και το ένα στο ανατολικό. Τα ρήγματα αυτά προχωρούν στο εσωτερικό του βορείου τμήματος της Αλευράδας και της Συκιάς και ορίζουν το εκεί υδρογραφικό δίκτυο. Στο δυτικό και νοτιοδυτικό τμήμα της Αλευράδας το σύστημα των ρηγμάτων γίνεται πολυπλοκότερο, με πολλές διακλαδώσεις που λόγω της έντονης φυτοκάλυψης και του αποτόμου των πρανών που αυτά διαχωρίζουν καθιστάται δύσκολη και επικίνδυνη η μέτρηση των αριθμητικών τους στοιχείων. Τελικά όμως αυτά καταλήγουν να ενώνονται σε δυο τρία κύρια ρήγματα στην ανατολική όχθη του ποταμού Αχαλώου, Δ Α διεύθυνσης το ένα και ΒΔ ΝΑ διεύθυνσης τα άλλα δύο νοτιότερα όπως φαίνεται και στο χάρτη. Στις ανατολικές όχθες του ποταμού, στην περιοχή της Συκιάς δηλαδή, χαρτογραφήθηκαν έξι ρήγματα ΒΔ ΝΑ διεύθυνσης που κόβουν τον κατώτερο από του τρεις ορίζοντες κροκαλοπαγούς με άλμα 1 μέτρου. Το φράγμα έχει τοποθετηθεί επί τεκτονικού κέρατος (horst) με κανονικά (εξ εφελκυσμού) πολλάκις «ανοικτά» παρακατακόρυφα τεκτονικά ρήγματα εμφανή και εγκάρσια επί την ροήν του ποταμού και κλιμακούμενα σε βαθμίδες κατερχόμενα προς τα ανάντη και προς τα κατάντη του φράγματος. Λόγω του τεκτονισμού είχε δημιουργηθεί κατά μήκος των ασυνεχειών και ρηγμάτων (ή και επιφανειών διαστρώσεως) καρστικοποίηση των κροκαλοπαγών μέχρι δημιουργίας σπηλαιωδών κοιλοτήτων ιδίως στο εσωτερικό του δεξιού ακροβάθρου και εμφάνιση εκτεταμένη θειούχων θερμών πηγών σε αμφότερα τα ακρόβαθρα χρησιμοποιουμένων ως τα γνωστά τότε ιαματικά λουτρά. 16

18 Tα παραπάνω σημαντικά γεωλογικά-γεωτεχνικά χαρακτηριστικά έγιναν γνωστά κατά τη μελέτη και τον σχεδιασμό καθώς και κατά την κατασκευή ( ) του φράγματος, το οποίο αντί της λήψεως των αναγκαίων μέτρων εξοπλίσθηκε μόνο με ένα τυπικόν διάφραγμα τσιμεντενέσεων βασισμένο σε χονδρικό κανόνα (βάθος = 0,80 του υδροστατικού ύψους) Υδρογεωλογία Από άποψη υδρογεωλογικής συμπεριφοράς μπορεί να λεχθεί ότι ο φλύσχης Γαβρόβου ως βραχώδης μάζα, αντίθετα με ορισμένες αντιλήψεις περί εγγυημένης χαμηλής υδροπερατότητας προυσιάζει, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, υψηλή υδροπερατότητα που εξερτάται από τους ακόλουθους παράγοντες: Τη λιθολογική σύστασή του (ιλυόλιθοι, ψαμμίτες, κροκαλοπαγή). Το βαθμό τεκτονισμού (φύση μέγεθος και πυκνότητα διακλάσεων, παρουσία ή όχι ρηγμάτων). Την υδρογεωλογική ιστορία των σχηματισμών (πιθανή, έστω και περιορισμένη καρστικοποίηση των άκαμπτων μελών, παρουσία υδροθερμικών πηγών). Τα άκαμπτα μέλη του φλύσχη Γαβρόβου και ιδιαίτερα τα κροκαλοπαγή κοντά στα ελεύθερα πρανή, παρουσιάζουν αυξημένη υδροπερατότητα που οφείλεται στην παρουσία ανοικτών τεκτονικών συνεχειών, ορισμένες από τις οποίες έχουν διευρυνθεί, από την κυκλοφορία του υπόγειου νερού, σε ευρύτερους θύλακες. Οι θύλακες αυτοί στο σύνολό τους σχηματίζουν ένα άλλοτε συνεχόμενο, άλλοτε όχι ψευδοκάρστ στη βραχομάζα των σχηματισμών. Σειρά αλλεπάλληλων στρωμάτων ιλυολίθων κροκαλοπαγών μπορεί να ευνοήσει σημαντικές διαρροές και ως εκ τούτου προβλήματα στεγανότητας φράγματος, με αποτέλεσμα την επιβολή λήψης διορθωτικών μέτρων όπως τσιμεντενέσεις και αποστραγγίσεις. Η λιθολογική συνέχεια των ασβεστολίθων, η μονότονη ανάπτυξη αυτών κατά δεκάδες ή εκατοντάδες μέτρων και η αδρή τεκτονική τους δομή, επιτρέπουν την κυκλοφορία του υπόγειου νερού κατά μήκος των τεκτονικών ασυνεχειών με αποτέλεσμα την έντονη καρστικοποίησή τους και την ανάπτυξη στη βραχομάζα τους εκτεταμένων υδρολογικών λεκανών. Οι βαθείες αποστραγγίσεις και η πλούσια υδροφορία στους ασβεστολίθους της ζώνης αυτής, εκδηλώνεται με την παρουσία καρστικών πηγών ψηλών παροχών (κεφαλάρια), στα χαμηλώτερα σημεία του ορεινού αναγλύφου. Επί τόπου παρατήρηση στη θέση του φράγματος έδειξε ότι η υδροπερατότητα των σχηματισμών και ιδιαίτερα των κροκαλοπαγών ήταν ψηλή και οφείλεται στην κίνηση του νερού μέσα από τις τεκτονικές ασυνέχειες (ρήγματα, διακλάσεις), κυρίως όμως από την ύπαρξη ψευδοκάρστ. Κατά την πλήρωση του ταμιευτήρα σημαντικές διαρροές εμφανίστηκαν στα κατάντη αντερείσματα του φράγματος με την εκδήλωση πολυάριθμων πηγών σημαντικών παροχών. Οι ιλυόλιθοι αντίθετα είναι στεγανοί και μόνο κατά μήκος ορισμένων ρηγμάτων επιτρέπουν την κίνηση του υπόγειου νερού. Κατά μήκος ορισμένων ρηγμάτων μάλιστα αναβλύζουν θερμές θειούχες πηγές, οι οποίες πρόχειρα αξιοποιημένες αποτελούν ιαματικούς χώρους, τα γνωστά Λουτρά Κρεμαστών. Οι μεγάλες διαρροές εμφανίζονται σε ευρέα μέτωπα του ανώτερου και κυρίου του μέσου κροκαλοπαγούς και απολήγουν σε ελεύθερα φυσικά πρανή του φαραγγιού. Οι διαρροές αυτές εμφανίζονται επί των επαφών των κροκαλοπαγών στρωμάτων με 17

19 αυτά των ιλυολίθων και μέσα από τα ίδια τα στρώματα των κροκαλοπαγών. Στο δυτικό πρανές του φράγματος μάλιστα είναι ορατές δύο διαρροές πηγές. Αντί της λήψεως των αναγκαίων μέτρων εξοπλίσθηκε μόνο με ένα τυπικόν διάφραγμα τσιμεντενέσεων βασισμένο σε χονδρικό κανόνα (βάθος = 0,80 του υδροστατικού ύψους). Η εν λόγω παράλειψη και αβλεψία είχε ως αποτέλεσμα ευθύς από της ενάρξεως πληρώσεως του ταμιευτήρα (1966) εκτεταμένες διαρροές προς τα κατάντη λόγω αμέσου επικοινωνίας του ταμιευτήρα με τα τεκτονικά ρήγματα και τα καστικοποιημένα κροκαλοπαγή και την δημιουργία κινδύνων για την ευστάθεια τόσο του δεξιού ακροβάθρου όσον και του υπερκειμένου του υδροηλεκτρικού σταθμού αριστερού ακροβάθρου. Για την μείωση των κινδύνων κατέστη αναγκαία η κράτηση του ταμιευτήρα σε χαμηλή στάθμη επί μακρόν χρονικόν διάστημα και αντίστοιχη σημαντική απώλεια ενεργείας και η παράλληλη διεξαγωγή εργασιών τσιμεντενέσεων υπό ροήν και ως εκ τούτου μη ευχερώς ελεγχομένων, χρονοβόρων δε και δαπανηρών, καθώς και εργασιών αποστραγγίσεων προς έλεγχο των εντός των ακροβάθρων υδροστατικών πιέσεων. Για τη διεξαγωγή των εν λόγω εργασιών κατέστη αναγκαία η εκσκαφή εντός των ακροβάθρων δικτύου σηράγγων σε διάφορα επίπεδα ανάντη και κατάντη της αρχικής κουρτίνας τσιμεντενέσεων. Οι διαρροές και οι υδροστατικές πιέσεις ετέθησαν έτσι υπό έλεγχο, αλλά η απώλεια ύδατος (και αντιστοίχου ενεργείας) δεν εξαλείφθηκε, απαιτείται δε προσοχή στους χειρισμούς της λειτουργίας του ταμιευτήρα. 3. Θέση φράγματος Κρεμαστών 3.1. Εισαγωγή Το φράγμα των Κρεμαστών έχει κατασκευαστεί στον Αχελώο ποταμό στη θέση «Λουτρά», 3km περίπου κατάντη της συμβολής των ποταμών Αγραφιώτη και Ταιριού. Μελετήθηκε από το γραφείο μελετών Engineering Consultants Inc των Η.Π.Α. και κατασκευάστηκε από την κατασκευαστική εταιρεία Keiser Engineering and constructors (Η.Π.Α.). Η λίμνη των Κρεμαστών είναι η μεγαλύτερη τεχνητή λίμνη στην Ελλάδα. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών είναι η καθαρότερη της Ευρώπης και η 5 η καθαρότερη λίμνη παγκοσμίως. Βρίσκεται στα όρια των νομών Αιτωλοακαρνανίας και Ευρυτανίας. Συνορεύει με τα δημοτικά διαμερίσματα Ινάχου, Παρακαμπυλίων και Φράγκιστας. Η κατασκευή του φράγματος των Κρεμαστών ολοκληρώθηκε το 1969 συγκεντρώνοντας νερά από τέσσερα διαφορετικά ποτάμια: του Αχελώου, του Αγραφιώτη, του Ταιριού και του Τρικεριώτη. Δύο γέφυρες - Ταρτάνας και Επισκοπής συνδέουν το Βάλτο με την Ευρυτανία. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι παρά το μεγάλο όγκο των υλικών κατασκευής, το φράγμα κατασκευάστηκε μέσα σε ένα χρόνο περίπου (εικ. 6). Το φράγμα των Κρεμαστών, 55 km ΒΑ του Αγρινίου, είναι ένα από τα υψηλότερα χωμάτινα φράγματα στην Ευρώπη με ύψος 160m και μήκος στέψης 456m. Η κατασκευή του ξεκίνησε το Νοέμβριο του 1961 από την κατασκευάστρια εταιρία Kaiser Engineers & Constructors Inc. για λογαριασμό της Δημόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισμού (Δ.Ε.Η.) και ολοκληρώθηκε τον Ιανουάριο του

20 Εικ. 6: Θέση φράγματος (από εφαρμογή Google Earth). Πρόκειται για ένα χωμάτινο φράγμα με αργιλικό κεντρικό πυρήνα ύψους 155m οι δύο επιφάνειες του οποίου προστατεύονται από ημιπερατά υλικά. Το κέλυφος του φράγματος έχει κατασκευαστεί από διαπερατό υλικό κατάλληλα διαβαθμισμένο, αποτελούμενο από άμμο και χαλίκι (εικ. 7). Η κλίση του ανάντη πρανούς είναι 1:2.5 και του κατάντη 1:2. Το ανάντη πρανές προστατεύεται από στρώμα λιθορριπής (εικ. 8α, εικ. 8β). 19

21 Εικ. 7: Το φράγμα των Κρεμαστών. Κατάντη όψη (από ΔΕΗ). Γεωμετρικά χαρακτηριστικά φράγματος Κρεμαστών (Λιάκουρης, 1991α; ΔΕΗ) Τύπος Χωμάτινο με αργιλικό πυρήνα Μέγιστο ύψος (m) Υψόμετρο στέψης (m) 287 Πλάτος στέψης (m) 10 Μήκος στέψης (m) 456 Μέγιστο πλάτος στη βάση (m) 670 Συνολικός όγκος (m 3 ) Εγκατεστημένη ισχύς (MW) 437 (4*109) Ετήσια παραγόμενη ενέργεια (GWh)

22 Εικ. 8α: Κάθετη τομή του φράγματος Κρεμαστών στη μέγιστη διατομή (από ΔΕΗ). Εικ. 8β: Κάθετη τομή του φράγματος των Κρεμαστών στη μέγιστη διατομή (από ΔΕΗ). Το φράγμα των Κρεμαστών κατασκευάστηκε στο στενότερο σημείο της κοίτης του ποταμού Αχελώου με στόχο τη ρύθμιση της ροής του ποταμού και την αποθήκευση νερού για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ο ταμιευτήρας του φράγματος τροφοδοτείται από τα νερά των ποταμών Ταυρωπού, Αγραφιώτη και Αχελώου που ενώνονται σε απόσταση περίπου τριών χιλιομέτρων ανάντη του φράγματος (ΔΕΗ). Τα βασικά χαρακτηριστικά του ταμιευτήρα (εικ. 9) και της λεκάνης απορροής του (εικ. 10) δίνονται στον παρακάτω πίνακα. Χαρακτηριστικά μεγέθη της τεχνητής λίμνης Κρεμαστών Έκταση (km 2 ) 80.6 Χωρητικότητα στη μέγιστη στάθμη (m 3 ) 475 * 10 7 Έκταση λεκάνης απορροής (km 2 ) 3570 Μέγιστη ετήσια παροχή (m 3 /sec)

23 Εικ. 9: Κάτοψη της περιοχής κατασκευής του φράγματος των Κρεμαστών. Διακρίνεται η θέση του φράγματος, οι δευτερεύουσες κατασκευές (υδροληψία, υπερχειλιστής, σταθμός παραγωγής κτλ.) καθώς και η αρχική κοίτη του ποταμού Αχελώου πριν την κατασκευή του φράγματος (τροποποιημένο από ΔΕΗ). 22

24 Εικ. 10: Λεκάνη απορροής ταμιευτήρα φράγματος Κρεμαστών. Η λεκάνη έχει έκταση 2570 km2 με εκτιμώμενη ετήσια παροχή 105 m3/sec (από Ζαρρής et al., 2002) Περιοχή έργου Το φράγμα έχει τοποθετηθεί επί τεκτονικού κέρατος (horst) με κανονικά (εξ εφελκυσμού) πολλάκις «ανοικτά» κατακόρυφα τεκτονικά ρήγματα εμφανή και εγκάρσια επί την ροήν του ποταμού και κλιμακούμενα σε βαθμίδες κατερχόμενα προς τα ανάντη και προς τα κατάντη του φράγματος. Λόγω του τεκτονισμού είχε δημιουργηθεί κατά μήκος των ασυνεχειών και ρηγμάτων (ή και επιφανειών διαστρώσεως) καρστικοποίηση των κροκαλοπαγών μέχρι δημιουργίας σπηλαιωδών κοιλοτήτων ιδίως στο εσωτερικό του δεξιού ακροβάθρου και εμφάνιση εκτεταμένη θειούχων θερμών πηγών σε αμφότερα τα ακρόβαθρα χρησιμοποιουμένων ως τα γνωστά τότε ιαματικά λουτρά. Tα παραπάνω σημαντικά γεωλογικά-γεωτεχνικά χαρακτηριστικά έγιναν γνωστά κατά τη μελέτη και τον σχεδιασμό καθώς και κατά την κατασκευή ( ) του φράγματος, το οποίο αντί της λήψεως των αναγκαίων μέτρων εξοπλίσθηκε μόνο με ένα τυπικόν διάφραγμα τσιμεντενέσεων βασισμένο σε χονδρικό κανόνα (βάθος = 0,80 του υδροστατικού ύψους). Η εν λόγω παράλειψη και αβλεψία είχε ως αποτέλεσμα ευθύς από της ενάρξεως πληρώσεως του ταμιευτήρα (1966) εκτεταμένες διαρροές προς τα κατάντη λόγω αμέσου επικοινωνίας του ταμιευτήρα με τα τεκτονικά ρήγματα και τα καστικοποιημένα κροκαλοπαγή και την δημιουργία κινδύνων για την ευστάθεια τόσο του δεξιού ακροβάθρου όσον και του υπερκειμένου του υδροηλεκτρικού σταθμού αριστερού ακροβάθρου. Για την μείωση των κινδύνων κατέστη αναγκαία η κράτηση του ταμιευτήρα σε χαμηλή στάθμη επί μακρού χρονικού διαστήματος και αντίστοιχη σημαντική απώλεια ενεργείας και η παράλληλη διεξαγωγή εργασιών τσιμεντενέσεων υπό ροήν και ως εκ τούτου μη ευχερώς ελεγχομένων, χρονοβόρων δε και δαπανηρών, καθώς και εργασιών αποστραγγίσεων προς έλεγχο των εντός των ακροβάθρων υδροστατικών πιέσεων. Για τη διεξαγωγή των εν λόγω εργασιών κατέστη αναγκαία η εκσκαφή εντός των ακροβάθρων δικτύου σηράγγων σε διάφορα επίπεδα ανάντη και κατάντη της αρχικής κουρτίνας τσιμεντενέσεων (εικ. 11). Οι διαρρές και οι υδροστατικές πιέσεις ετέθησαν έτσι υπό έλεγχο, αλλά η απώλεια ύδατος (και αντιστοίχου ενεργείας) δεν εξαλείφθηκε, απαιτείται δε προσοχή στους χειρισμούς της λειτουργίας του ταμιευτήρα. 23

25 Εικ. 11: Φράγμα Κρεμαστών, (Κάτοψη και Μηκοτομή), Τελική διάταξη διαφραγμάτων: - - -, Ο.Α. Παπαγεωργίου, πολιτικός μηχανικός. 24

26 3.3. Γεωλογικά στρώματα στη θέση του φράγματος Τα πετρώματα κάτω και γειτονικά του φράγματος αποτελούνται από οριζόντια στρώματα φλύσχη που περιλαμβάνουν ιλυόλιθους, ψαμμίτες και κροκάλες. Τα στρώματα βυθίζονται με κατεύθυνση προς τα ανάντη, με κλίση που κυμαίνεται μεταξύ 2ο και 10ο (ECI, 1974) ενώ παρατηρείται εκλεκτική έντονη ρηγμάτωση (Μαρίνος και Καζίλης, 1991). Οι ιλυόλιθοι με στρώματα πάχους έως και 35m συνιστούν το σημαντικότερο σχηματισμό. Οι ψαμμίτες έχουν πάχος μικρότερο των 5m και τείνουν να παρουσιάζουν ασυνέχειες. Τα κροκαλοπαγή στρώματα έχουν πάχος έως και 70m και είναι περισσότερο ανθεκτικά στη διάβρωση σε σύγκριση με τα υπόλοιπα πετρώματα (ECI, 1974). Η διαπερατότητα του φλύσχη είναι γενικά χαμηλή, ακόμη και στην περίπτωση που η βραχόμαζα έχει εξασθενίσει σε σημαντικό βαθμό (Marinos and Hoek, 2001; Christoulas et al., 1988). Τα τρία κύρια κροκαλοπαγή στρώματα στην περιοχή των αντερεισμάτων του φράγματος φαίνονται παρακάτω (εικ. 12). Εικ. 12: Γεωλογική τομή στη θέση της μέγιστης διατομής του φράγματος Κρεμαστών από ECI, 1974). Το πάχος του «κατώτερου» κροκαλοπαγούς στρώματος όπου και έχει θεμελιωθεί το φράγμα μεταβάλλεται από το ένα αντέρεισμα στο άλλο και περιέχει φακούς ιλυολίθων και ψαμμίτη. Το «μέσο» κροκαλοπαγές στρώμα βρίσκεται περίπου στο μέσο της απόστασης μεταξύ της θεμελίωσης και της στέψης του φράγματος. Το «ανώτερο» κροκαλοπαγές στρώμα βρίσκεται κοντά στη στέψη του φράγματος και αποτελείται από σειρά σχετικά λεπτών κροκαλοπαγών στρωμάτων διαχωριζόμενων από ιλυολιθικά στελέχη (ECI, 1974). 25

27 Εικ. 13: Έργα διάνοιξης του νέου δρόμου που θα ενώνει τα χωριά της Πετρώνας και της Αλευράδας με το φράγμα των Κρεμαστών. Πρέπει όμως να αναφέρουμε εδώ τα πολλά προβλήματα που προέκυψαν κατά τη διάνοιξη αυτή κατά τους χειμερινούς μήνες, καθώς οι έντονες βροχοπτώσεις καθιστούσαν επικίνδυνες τις εργασίες διάνοιξης της νέας αρτηρίας καθώς τα βαρέα μηχανήματα δεν μπορούσαν να κινηθούν στο λασπώδες έδαφος. Ψαμμίτες ευρίσκονται σπασμωδικά ως απομονωμένα μπλοκ εκατέρωθεν των πρανών της υπό διάνοιξης οδού και επί των κορυφών λόφων υψομέτρου της τάξης των 400 περίπου μέτρων και άνω. Η περιοχή της Συκιάς όπου ευρίσκονται οι κτιριακές εγκαταστάσεις της ΔΕΗ, δομείται και αυτή στο μεγαλύτερο τμήμα της από ιλυολίθους. Ψαμμίτες συναντώνται μόνο από την ισοϋψή των 200 μέτρων μέχρι τις ανατολικές όχθες του Αχελώου ποταμού και πλησίον της θέσης του εκχειλιστή και των αγωγών προσαγωγής 26

28 5. Πλήρωση ταμιευτήρα και προβλήματα 5.1. Πλήρωση του ταμιευτήρα Η πλήρωση του ταμιευτήρα του φράγματος ξεκίνησε αμέσως μετά το κλείσιμο της σήραγγας εκτροπής τον Ιούλιο Την ημερομηνία εκείνη το υψόμετρο της στάθμης του νερού ήταν 144m. Τους έξι μήνες που ακολούθησαν ο ρυθμός αύξησης της στάθμης ήταν ιδιαίτερα υψηλός. Αξίζει να αναφερθεί ότι η στάθμη του νερού είχε αυξηθεί > 110m τα τέλη του Ιανουαρίου 1966 (Galanopoulos, 1967). Τον Μάιο 1966 η στάθμη του ταμιευτήρα έφτασε σε υψόμετρο 269m αρκετά χαμηλότερα από τη μέγιστη επιτρεπόμενη στάθμη των 284m και στη συνέχεια άρχισε να μειώνεται. Για τα επόμενα 3 χρόνια που ακολούθησαν η στάθμη πέραν των όποιων αυξομειώσεων διατηρήθηκε σε υψόμετρο χαμηλότερο των 268m φτάνοντας τη χαμηλότερη τιμή της (226m) τον Αύγουστο Αιτία ήταν οι εργασίες αποστράγγισης για την αντιμετώπιση εκτεταμένων διαρροών που εμφανίστηκαν ήδη τους πρώτους μήνες της πλήρωσης. Στη συνέχεια η στάθμη του ταμιευτήρα του φράγματος μεταβάλλονταν περιοδικά με τις υψηλότερες τιμές της στάθμης να καταγράφονται κυρίως την περίοδο Μαΐος - Ιούνιος και τις χαμηλότερες την περίοδο Νοέμβριος - Δεκέμβριος. Η μέγιστη τιμή της στάθμης του ταμιευτήρα που είχε καταγραφεί από την έναρξη της πλήρωσης μέχρι και τον Αύγουστο 2004 αντιστοιχούσε στον Μάιο 1994 με μέση μηνιαία τιμή 276.5m Προβλήματα λειτουργίας Σεισμικότητα Ορισμένοι ερευνητές (Comninakis et al., 1968; Gupta et al., 1972; Stein et al., 1982; Saxena et al., 1988) θεωρούν ότι το φράγμα των Κρεμαστών αποτέλεσε την πιθανότερη αιτία πρόκλησης μιας σεισμικής ακολουθίας την περίοδο με αποκορύφωμα το σεισμό μεγέθους 6.2 της κλίμακας ρίχτερ στις 5 Φεβρουαρίου Σύμφωνα με τους Gupta and Rastogi (1967) η περιοχή του φράγματος των Κρεμαστών χαρακτηρίζεται από έντονη σεισμικότητα. Χαρακτηριστικά αναφέρουν ότι την περίοδο έγιναν 49 σεισμοί μεγέθους > 5.3 και 28 σεισμοί μεγέθους > 7.1 σε μια περιοχή έκτασης 87000km2 γύρω από τα Κρεμαστά. Ωστόσο, στην περιοχή του ποταμού Αχελώου δεν είχε καταγραφεί σεισμός μεγέθους > 6 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ μέχρι την αρχή πλήρωσης του ταμιευτήρα. Η πλήρωση του ταμιευτήρα ξεκίνησε στις 21 Ιουλίου 1965 (ECI, 1974) και ήδη από τον Αύγουστο άρχισαν να γίνονται αισθητοί σεισμοί. Η εικ. 14 δείχνει 740σεισμικά γεγονότα που έλαβαν χώρα σε μια περιοχή διαστάσεων 100km 100km γύρω από τον ταμιευτήρα μεταξύ Αυγούστου 1965 και Φεβρουαρίου 1966 (Gupta and Rastogi, 1967). Ο σεισμός του Φεβρουαρίου 1966 μεγέθους 6.2 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ (Παπαζάχος και Παπαζάχου, 1989), που προκάλεσε το θάνατο ενός ανθρώπου, τον τραυματισμό 60, αρκετές κατολισθήσεις και ζημιές σε > 1500 σπίτια ήταν και ο πιο καταστροφικός. 27

29 Εικ. 14: Επίκεντρα των σεισμών που καταγράφηκαν την περίοδο Σεπτέμβριος 1965 Φεβρουάριος 1966 στην περιοχή του φράγματος των Κρεμαστών (από Gupta και Rastogi, 1967). Τα σεισμικά αυτά γεγονότα συνδέθηκαν από ορισμένους ερευνητές με την αύξηση του νερού στον ταμιευτήρα (Gupta and Rastogi, 1967; Galanopoulos 1967). Ο ταχύς ρυθμός αύξησης του νερού από το Νοέμβριο 1965 μέχρι τον Ιανουάριο 1966 ακολουθήθηκε σχεδόν αμέσως από αύξηση της σεισμικής δραστηριότητας το Νοέμβριο 1965 φτάνοντας σε μεγάλο αριθμό γεγονότων την περίοδο Ιανουαρίου Φεβρουαρίου 1966 (εικ. 15). Περιγραφές των πιθανών μηχανισμών πρόκλησης 54 των σεισμικών αυτών γεγονότων έχουν δοθεί από τους Papazachos et al. (1968) και Snow (1972), ενώ στοιχεία για την τεκτονική της περιοχής δίνονται από τους Billiris et al. (1991). 28

30 Εικ. 15: Μεταβολές στη στάθμη του νερού στον ταμιευτήρα του φράγματος των Κρεμαστών και αριθμός σεισμικών γεγονότων που καταγράφηκαν στην περιοχή την ίδια περίοδο (από Gupta και Rastogi, 1967) Διαρροές Τον Ιούλιο 1965 ολοκληρώθηκε η κατασκευή του φράγματος ως γεωτεχνικής δομής και στις 21 Ιουλίου του ίδιου χρόνου έκλεισε η σήραγγα εκτροπής. Μέσα στον 29

31 Αύγουστο 1965 παρατηρήθηκαν στα κατάντη περιοχές με υγρασία σε μικρή απόσταση από τον πόδα του φράγματος και τα δύο αντερείσματα (εικ. 16,17,18). Καθώς η στάθμη του νερού στον ταμιευτήρα συνέχιζε να αυξάνει, διαρροές, ο όγκος των οποίων αυξήθηκε σταδιακά, εμφανίστηκαν πάνω στις επιφάνειες των αντερεισμάτων (ECI, 1974). Οι μεγάλες διαρροές εμφανίστηκαν σε μέτωπα του ανώτερου και κυρίως του μέσου κροκαλοπαγούς, ενώ στο κατώτερο κροκαλοπαγές διαπιστώθηκαν περιοχές υψηλών διαπερατοτήτων μόνο κοντά στα ρήγματα C και D (βλ. εικ. 19; Λιάκουρης, 1991). Μέχρι την άνοιξη του 1966 οι διαρροές αυτές είχαν αναπτυχθεί πλήρως ενώ η στάθμη του ταμιευτήρα είχε φτάσει ήδη τα 142m (εικ.19). Εικ. 16: Διαρροές στον κατάντη πόδα του φράγματος Κρεμαστών την περίοδο (από ECI, 1974). 30

32 Εικ. 17: Διαρροές στο αριστερό αντέρεισμα του φράγματος Κρεμαστών (από ECI, 1974). Εικ. 18: Διαρροές στο δεξί αντέρεισμα του φράγματος Κρεμαστών (από ECI, 1974), 31

33 Εικ. 19: Περιοχές γύρω και πάνω στο φράγμα των Κρεμαστών όπου εντοπίστηκαν διαρροές (Ιούλιος 1968). Τα μικρά βέλη δείχνουν επίσης και τη θέση των ρηγμάτων. Για την αντιμετώπισή τους οργανώθηκε μια σειρά εργασιών επιπρόσθετων τσιμεντενέσεων ήδη από τις αρχές του Τα μέτρα προέβλεπαν την επέκταση της κουρτίνας τσιμεντενέσεων κάτω από το φράγμα μέχρι τα αντερείσματα και την τοποθέτηση τσιμεντοκονιάματος σε ένα από τα ρήγματα (ρήγμα D, εικ.12). Αργότερα μέσα στο 1966 ως επιπρόσθετη προστασία, διανοίχτηκαν τρεις στοές σε κάθε αντέρεισμα με στόχο την αποστράγγιση του νερού και την επιπλέον έγχυση τσιμεντοκονιάματος στις περιοχές των αντερεισμάτων κατάντη της κουρτίνας τσιμεντενέσεων. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής των στοών στο αριστερό αντέρεισμα εντοπίστηκαν μεγάλες ποσότητες νερού στην περιοχή γύρω από τη ρήγμα D (εικ.20). Με την ολοκλήρωση του προγράμματος των επιπρόσθετων μέτρων αποστράγγισης παρατηρήθηκε μείωση των διαρροών αλλά όχι σε ικανοποιητικό επίπεδο. Τον Αύγουστο 1967, με τη στάθμη του ταμιευτήρα να έχει πέσει στα 109m, διανοίχτηκε μια μικρή παράπλευρη στοά στη στοά αποστράγγισης του αριστερού αντερείσματος. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής της εντοπίστηκαν μεγάλες ποσότητες νερού. 32

34 Εικ. 20: Το ρήγμα D κατάντη του φράγματος Κρεμαστών. Στην περιοχή γύρω από αυτό εντοπίστηκαν μεγάλες ποσότητες νερού που μέσω του ρήγματος διοχετευόταν στην επιφάνεια (από ECI, 1974). Τον Ιανουάριο 1968 (στάθμη ταμιευτήρα 120m), μετά από ένα χρόνο παρατηρήσεων των διαρροών και την περιορισμένη αποτελεσματικότητα των μέχρι τότε μέτρων αντιμετώπισής τους η εταιρεία Engineering Consultants Ιnc. Κατέθεσε μία αναφορά που περιείχε προτάσεις για ένα πρόγραμμα εργασιών μακροπρόθεσμου ελέγχου. Οι εργασίες κρίθηκαν απαραίτητες για τη μείωση των υδροστατικών πιέσεων στα αντερείσματα οι οποίες βρέθηκαν να είναι σε υψηλότερα των κανονικών επίπεδα. Η απόδοση των έργων που είχαν γίνει ένα χρόνο νωρίτερα ήταν περιορισμένη καθώς μπορεί μεν να μείωσαν τις διαρροές σε κάποιες από τις περιοχές των αντερεισμάτων και του κατάντη κελύφους του φράγματος αλλά όχι σε ικανοποιητικό βαθμό. Από το μέσο κροκαλοπαγές διοχετεύονταν μεγάλες ποσότητες νερού υπό πίεση στην περιοχή του αντερείσματος πάνω από το σταθμό παραγωγής ενέργειας, το δεξί αντέρεισμα και το κατάντη κέλυφος του φράγματος. Από το κατώτερο κροκαλοπαγές διοχετεύονταν νερό στη σήραγγα εκτροπής και στο κατάντη κέλυφος του φράγματος. Επιπλέον υπήρχε ένδειξη υπόγειας διάβρωσης των αντερεισμάτων. Ο όγκος των διαρροών και των υδροστατικών πιέσεων ήταν τέτοιος ώστε κάτω από ορισμένες συνθήκες θα μπορούσε να προκαλέσει προβλήματα αστάθειας στην κατασκευή. 33

35 Πριν την έναρξη οποιωνδήποτε επιπλέον εργασιών τσιμεντενέσεων και αποστράγγισης σχεδιάστηκε και εγκαταστάθηκε ένα σύστημα από πιεζόμετρα. Οι εργασίες αποστράγγισης ξεκίνησαν μέσα στο 1968 και ολοκληρώθηκαν τον Απρίλιο 1973 (στάθμη ταμιευτήρα 240m). Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών ο ρυθμός των διαρροών από παροχές στο μέσο κροκαλοπαγές για το αριστερό αντέρεισμα μειώθηκε από 1.75l/sec σε 0.65l/sec για κάθε μέτρο μεταβολής της στάθμης του ταμιευτήρα. Στο δεξί αντέρεισμα πριν τις εργασίες αποστράγγισης διαρροές παρατηρούνταν σε περιόδους όπου η στάθμη του νερού στον ταμιευτήρα ήταν πάνω από 247m περίπου. Μετά το πέρας των εργασιών το δεξί αντέρεισμα παρέμενε στεγνό μέχρι και τα 257m στάθμης νερού. Οι παροχές από το κατώτερο κροκαλοπαγές στο αριστερό αντέρεισμα μειώθηκαν σε 65l/sec για επίπεδο στάθμης ταμιευτήρα m. Σήμερα και μέσω των έργων αποστράγγισης οι ποσότητες του νερού στο δεξί αντέρεισμα διοχετεύονται με ασφάλεια εκτός του φράγματος μέσω στοάς κοντά στον πόδα του φράγματος (εικ. 21). Η ροή είναι περίπου 170l/sec, ωστόσο για υψηλές τιμές της στάθμης του ταμιευτήρα οι τιμές των διαρροών μπορεί να φτάσουν και τα 400l/sec. Όπως προκύπτει από τις μετρήσεις στα πιεσόμετρα και στα υδατοφράγματα οι διαρροές και οι υδροστατικές πιέσεις στα αντερείσματα ακολουθούν την διακύμανση της λίμνης. Εικ. 21: Οι διαρροές στο δεξί αντέρεισμα του φράγματος Κρεμαστών συγκεντρώνονται μέσω των έργων αποστράγγισης και απομακρύνονται εκτός του φράγματος μέσω στοάς κοντά στον πόδα του φράγματος. Διακρίνονται επίσης το κατώτερο κροκαλοπαγές στρώμα δίπλα στις διαρροές, καθώς επίσης και το μεσαίο λίγο πιο πάνω. 34

36 Παραμορφώσεις στέψης Εκτός από τις διαρροές το φράγμα εμφανίζει καθιζήσεις σε σημεία της στέψης, ωστόσο το μέγεθός τους μέχρι σήμερα είναι εντός των ορίων που έχουν οριστεί στη μελέτη. Για την αποφυγή προβλημάτων υπερπήδησης (overtopping) του νερού της λίμνης σε περίπτωση υπερβολικής καθίζησης η μελέτη σχεδιασμού του φράγματος όριζε την κατασκευή της στέψης με κύρτωση (camper) μέγιστου ύψους 1.5m όση ήταν και η αναμενόμενη καθίζηση (ECI, 1974). Η μέγιστη καθίζηση της στέψης που είχε καταγραφεί μέχρι το 2002 ήταν 77cm δηλαδή περίπου το μισό της αναμενόμενης. Το μέγεθος αυτό της καθίζησης ήταν μικρότερο από την καθίζηση που είχε υποστεί στην πραγματικότητα η στέψη, καθώς η παραμόρφωση του φράγματος για περίπου ένα χρόνο μετά το κλείσιμο της σήραγγας εκτροπής δεν έχει καταγραφεί ή τουλάχιστον δεν ήταν διαθέσιμη. Εκτός από τις καθιζήσεις είχαν εντοπιστεί με οπτική παρακολούθηση και επιφανειακές διαρρήξεις στη στέψη παράλληλα στον άξονα του φράγματος (προφ. επικοινωνία με Φ. Στρεμμένο). Η παρουσία διαμήκων ρωγμών στη στέψη αποτελεί πιθανότατα ένδειξη διαφορικής καθίζησης της στέψης (Dascal, 1987). Επιπλέον, στην περιοχή του δεξιού αντερείσματος είχε παρατηρηθεί σιγμοειδής παραμόρφωση ως προς οριζόντιο επίπεδο με αποτέλεσμα το τμήμα αυτό της στέψης να κινηθεί προς τα ανάντη. Για την αντιμετώπιση των παραπάνω προβλημάτων είχαν πραγματοποιηθεί κατά διαστήματα εργασίες αποκατάστασης των τμημάτων της στέψης που είχαν υποστεί καθίζηση και αντικατάστασης τμημάτων του ασφαλτικού τάπητα που είχαν υποστεί ζημιές (εικ. 22). Εικ. 22: Νέος ασφαλτικός τάπητας στη στέψη του Φράγματος των Κρεμαστών σε τμήμα που είχε υποστεί καθίζηση. 35

37 Τεχνικογεωλογικα προβλήματα Το μείζον πρόβλημα του φράγματος Κρεμαστών ήταν η αντιμετώπιση των διαρροών από τα αντερείσματα μετά την πλήρωση του ταμιευτήρα. Το πρόβλημα δημιουργήθηκε διότι κατά τη μελέτη του Έργου σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε κουρτίνα συμβατικού τύπου, αν και υπήρχε ο προβληματισμός, από την ύπαρξη πολλών πηγών στην περιοχή, ακόμα και θερμών, πριν την κατασκευή του φράγματος. Μπρος στους κινδύνους που άρχισαν να διαφαίνονται για την ασφάλεια του Έργου, πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη δραστηριοποίηση των αρμόδιων τεχνικών υπηρεσιών της ΔΕΗ για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Έτσι από τον Απρίλη του 1970 υπογράφτηκε μια σύμβαση μεταξύ της ΔΕΗ και της εταιρίας Geotehnike Yugoslavia, που μειοδότησε για την εκτέλεση ενός συμπληρωματικού, αλλά πολύ εκτεταμένου προγράμματος γεωτρήσεων και σηράγγων τσιμεντενέσεων αποστραγγίσεων. Από τον Απρίλη του 1970 μέχρι το 1973 πραγματοποιήθηκαν για το σκοπό αυτό: Εκσκαφές σηράγγων αποστραγγίσεων τσιμεντενέσεων μήκους 1235 m. Διευρύνσεις υπαρχουσών σηράγγων, 890 m 3 όγκου υλικού. Δοκιμές υδροπερατότητας 600 ώρες. Γεωτρήσεις τσιμεντενέσεων μήκους m. Χρησιμοποίηση ενέματος m 3. Τοποθετήσεις 82 πιεζομέτρων. Οι τσιμεντενέσεις πραγματοποιήθηκαν στην κοίτη και κυρίως στα πρανή. Οι πιέσεις που εξασκήθηκαν ήταν εξαρτημένες από το βάθος των packers στις γεωτρήσεις. Γενικά όμως ήταν υψηλές. Βασικά συστατικά του ενέματος ήταν : Το τσιμέντο Portland με 10% pazzolan, άργιλος, μπετονίτης, πυριτικό νάτριο (SiO 2 /Na 2 O) και ανθρακικό νάτριο (Na 2 CO 3 ). Η σχέση νερού τσιμέντου κυμάνθηκε από 10:1 έως 0,8:1. Σε πολλές περιπτώσεις, όπου διαπιστώθηκαν καρστικά ανοίγματα, διανοίχθηκαν γεωτρήσεις διαμέτρου 8, μέσα από τις οποίες ρίχθηκε υδαρές σκυρόδεμα για την πλήρωση των ανοιγμάτων. Γενικά για τη σύνθεση του ενέματος έγιναν προσπάθειες, ώστε να ανταποκριθεί στις τοπικές συνθήκες διότι έπρεπε : α) Να πληρωθούν οι ανοικτές διακλάσεις και τα ρήγματα μήκους ολίγων εκατοστών, β) Να παραμείνει το ένεμα μετά την τσιμεντένεση χωρίς να παρασύρεται από την υπόγεια κυκλοφορία του νερού που είχε ταχύτητες κυμαινόμενες από 1 37 cm/sec, και γ) Να πήζει σε θερμοκρασία C. Μετά την εκτέλεση του προγράμματος των τσιμεντενέσεων στο αριστερό αντέρεισμα, από το μέσο κροκαλοπαγές, οι παροχές από τις αποστραγγιστικές γεωτρήσεις περιορίστηκαν στο 45% των παροχών που επικρατούσαν πριν τις τσιμεντενέσεις. Στο κατώτερο κροκαλοπαγές και στη σήραγγα εκτροπής οι απώλειες που μετρήθηκαν κυμάνθηκαν από lit/sec πριν τις τσιμεντενέσεις, ενώ περιορίστηκαν στα 65 lit/sec μετά. Στο δεξιό αντέρεισμα υπήρχαν αρκετές εμφανίσεις νερού. Μετά από τις τσιμεντενέσεις η περιοχή ήταν στεγανή. Στο κατώτερο κροκαλοπαγές δεν μπόρεσαν να γίνουν μετρήσεις διότι τούτο είχε καλυφθεί από τα νερά του ταμιευτήρα Καστρακίου. 36

38 Το δεύτερο σε σοβαρότητα πρόβλημα ήταν η ανακάλυψη μεγάλου διαβρωσιγενούς ανοίγματος κάτω από την κοίτη του ποταμού κατά τη διάρκεια των εργασιών προετοιμασίας του εδάφους θεμελίωσης του φράγματος. Πράγματι κατά την απομάκρυνση των ποταμίων αποθέσεων από την κοίτη διαπιστώθηκε το άνοιγμα αυτό πλάτους 4 5 m και βάθους 8 10 το οποίο μετέβαλε όλη την εικόνα της μορφολογικής τομής που είχε σχεδιαστεί με βάση τα αποτελέσματα των ερευνητικών γεωτρήσεων. Απ τις γεωτρήσεις που εκτελέσθηκαν στη θέση του άξονα του φράγματος καμία δε συνέπεσε να εκτελεσθεί στο διαβρωμένο τμήμα. Το πρόβλημα που παρουσιάστηκε είχε σοβαρές οικονομικές και χρονικές επιπτώσεις στην κατασκευή του Έργου. Αντιμετωπίστηκε με την απομάκρυνση των ποτάμιων αυτών αποθέσεων και την πλήρωση στη συνέχεια του κενού με σκυρόδεμα. Από τότε στα περισσότερα γεωερευνητικά προγράμματα, που αναπτύσσονταν για την έρευνα στις θέσεις φραγμάτων, καθιερώθηκε να εκτελούνται δύο τουλάχιστον γεωτρήσεις κεκλιμένες προς την κοίτη. Στη συνέχεια και όταν άρχισαν να χρησιμοποιούνται στην έρευνα οι γεωφυσικές διασκοπήσεις (σεισμικές μέθοδοι) κατά μήκος του άξονα του φράγματος, η ανάγκη εκτέλεσης κεκλιμένων γεωτρήσεων εξέλειπε. Άλλα προβλήματα που παρουσιάστηκαν ήταν τα ακόλουθα : Οι αστάθειες των πρανών στις παραλίμνιες περιοχές του ταμιευτήρα των Κρεμαστών με πλέον εκτεταμένες εκείνες στις περιοχές των κοινοτήτων Αγαλιανών και Ψηλοβράχου. Ακριβώς στη συμβολή του Μέγδοβα με τον κυρίως κλάδο του Αχελώου εκδηλώθηκαν εκτεταμένοι ερπυσμοί και κατολισθήσεις εδαφών (σχηματισμοί του φλύσχη), που είχαν ως αποτέλεσμα να καταστούν επικίνδυνα πολλά κτίσματα των κοινοτήτων, ιδιαίτερα εκείνα των Αγαλιανών. Οι ερπυσμοί αυτοί, λόγω της παρουσίας φλύσχη και της μεγάλης κλίσης των πρανών, προυπήρχαν της πλήρωσης της λίμνης, πλην όμως τα φαινόμενα επεκτάθηκαν όταν τα νερά αυτής προκάλεσαν διαβροχή των ποδαρικών των πρανών. Μετά από σχετικές αποφάσεις η ΔΕΗ συνεργάσθηκε με τα αρμόδια Υπουργεία και συμφώνησε με την πρόταση για μετεστέγαση των κατοίκων. Στα Κρεμαστά εκφράστηκαν φόβοι αστάθειας ακόμη και των στρωμάτων του φλύσχη στα πρανή κατάντη του φράγματος και κυρίως το αριστερό πάνω από τον ΥΗΣ. Δια τούτο τοποθετήθηκαν 10 περίπου κλισιόμετρα με συμβολισμούς Ι1, Ι2, Ι3 κλπ. στα οποία γινόταν έλεγχος τυχόν μετακινήσεων για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα κλισιόμετρα αυτά ήταν τα πρώτα που χρησιμοποίησε η ΔΕΗ στα Έργα της και τοποθετήθηκαν από την εταιρία ΕΔΟΚ ΕΤΕΡ Α.Ε. το 1966 κάτω από τις οδηγίες του πολίτικού μηχανικού κ. Λιάκουρη Δημητρίου ως εκπροσώπου τότε της Εταιρίας αυτής. Άλλες εκτεταμένες κατολισθήσεις εκδηλώθηκαν στο ΝΑ όριο της κοινότητας Επισκοπής, όπου καταστράφηκαν αγροκτήματα έκτασης μερικών δεκάδων στρεμμάτων. Τροποποίηση της Μελέτης γέφυρας Μέγδοβα (μήκους 602 m με 7 βάθρα, εκ των οποίων το υψηλότερο 100 m περίπου) αποό το γραφείο Δοξιάδη. Βρίσκεται στον ταμιευτήρα πάνω από το παλιό χωριό Επισκοπής που κατακλήστηκε και στο δρόμο Αγρινίου Καρπενησίου. Με την τροποποίηση επήλθε μικρή στροφή του άξονα για την επίτευξη θεμελίωσης βάθρου και ακροβάθρου στη δεξιά όχθη επί σταθερών στρωμάτων και ταυτόχρονα πρόβλεψη βαθμίδας εξισορρόπησης. 37

39 Προσαρμογή της αλλαγής της στατικής διάταξης στη γέφυρα Τατάρνας, όπως έχει σημειωθεί, διότι λόγω ολίσθησης (φλύσχης) δεν ήταν δυνατή η θεμελίωση άλλου μεσοβάθρου. Επίδραση των μεταλλικών επιφανειών των θειούχων υδάτων των πηγών που έφθαναν μέχρι το εσωτερικό του χώρου του υδροηλεκτρικού σταθμού. Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε με την εκτέλεση τσιμεντενέσεων και την κατασκευή σκυροδετημένων τοίχων πάχους μεγαλύτερου του απαιτούμενου σε στεγανά πετρώματα. 6. Μέτρα αντιμετώπισης 6.1. Σημαντικότητα Επικινδυνότητα φράγματος Η συντήρηση και παρακολούθηση του φράγματος των Κρεμαστών με στόχο τη σωστή και ασφαλή λειτουργία ολόκληρου του έργου είναι ζωτικής σημασίας με κοινωνικές, πολιτιστικές, πολιτικές και κυρίως οικονομικές επιρροές τόσο στην γύρω περιοχή και περιφέρεια όσο και σε ολόκληρη τη χώρα. Το φράγμα των Κρεμαστών είναι το μεγαλύτερο και το πρώτο προς τα ανάντη μιας σειράς φραγμάτων (Κρεμαστά Καστράκι Στράτος) που κατασκευάστηκαν στο ρου του ποταμού Αχελώου με στόχο τον έλεγχο των πλημμυρικών νερών και την εκμετάλλευση των παροχών τριών ποταμών; του Αχελώου, του Ταυρωπού και του Αγραφιώτη. Η στάθμη του νερού στον ταμιευτήρα των Κρεμαστών είναι εκείνη που καθορίζει και ελέγχει τη στάθμη του νερού και στους άλλους δύο κατάντη ταμιευτήρες του Καστρακίου και του Στράτου και κατ επέκταση τον όγκο του νερού στην κοίτη του Αχελώου κατάντη αυτών. Το έργο αυτό άλλαξε ολοκληρωτικά την τοπογραφία της περιοχής. Απότομες πλαγιές και χαράδρες έδωσαν τη θέση τους σε μια τεχνητή λίμνη μετατρέποντας την ευρύτερη περιοχή σε μία εξαιρετική επιλογή για τους λάτρεις του εναλλακτικού τουρισμού και συμβάλλοντας στην οικιστική αλλά και οικονομική ανάπτυξή της. Ο υδροηλεκτρικός σταθμός της ΔΕΗ στα Κρεμαστά αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μονάδες παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα με δυνατότητα ταυτόχρονης λειτουργίας τεσσάρων γεννητριών και παροχής ενέργειας έως και 1.3*106 ΜWh. Η βασική σημασία λειτουργίας του σταθμού είναι ο ρόλος του ως ρυθμιστή παροχής ενέργειας σε περιόδους αιχμής της κατανάλωσης για την αποφυγή blackout. 6.2.Διαρροές Για τον καθορισμό του ρυθμού των διαρροών σε συγκεκριμένες ζώνες του φράγματος, δημιουργήθηκε ένα σύστημα μέτρησης των διαρροών αποτελούμενο από 27 κατασκευές μέτρησης διαρροών (υδατοφράγματα) σε θέσεις που απεικονίζονται στην εικ. 23. Τα υδατοφράγματα ήταν τύπου Cipoletti, διατομής 90ο V, και ορθογωνικής διατομής όπως το υδατόφραγμα της εικ. 23 (ECI, 1974). Οι μετρήσεις ξεκίνησαν αμέσως μετά την έναρξη λειτουργίας του έργου και εντάθηκαν την περίοδο μετά το 1967 καθώς παρατηρήθηκαν αυξημένες τιμές. Σήμερα 38

40 χρησιμοποιούνται τα 16 υδατοφράγματα. Δυστυχώς περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη συχνότητα μέτρησης και τις τιμές των διαρροών δεν είναι διαθέσιμες. Εικ. 23: Σύστημα παρακολούθησης διαρροών και υδροστατικών πιέσεων στο φράγμα των Κρεμαστών. Διακρίνονται οι θέσεις κατασκευής των υδατοφραγμάτων για τη μέτρηση των διαρροών και των πιεζομέτρων για τη μέτρηση της πίεσης του νερού στο ανάχωμα Υδροστατικές πιέσεις στη θεμελίωση Για τον καθορισμό του μεγέθους των υδροστατικών πιέσεων στο μέσο και κατώτερο κροκαλοπαγές στρώμα στα αντερείσματα έχει εγκατασταθεί μια σειρά από 23 πιεζόμετρα. Μετά από τέσσερα χρόνια λειτουργίας τα 19 πιεζόμετρα συνέχισαν να λειτουργούν κανονικά (ECI, 1974). Στη συνέχεια ο αριθμός των πιεζομέτρων αυξήθηκε φτάνοντας τα 137 πιεσόμετρα. Δυστυχώς, περισσότερα δεδομένα δεν ήταν διαθέσιμα Μετακινήσεις Οι μετακινήσεις του φράγματος των Κρεμαστών παρακολουθούνται με χρήση γεωτεχνικών και γεωδαιτικών οργάνων. Οπτική παρακολούθηση: Το φράγμα εξετάζεται κατά διαστήματα οπτικά για να διαπιστωθούν αν υπάρχουν πιθανές δυσλειτουργίες ή τοπικές αστοχίες. Παρακολούθηση με γεωτεχνικά μέσα: Έχουν εγκατασταθεί δύο επιμηκηνσιόμετρα κοντά στο σταθμό παραγωγής ενέργειας και ένα 39

41 ανεστραμμένο εκκρεμές περίπου 100m από το σταθμό στην κατάντη πλευρά του φράγματος (εικ. 24). Δυστυχώς τα δεδομένα δεν ήταν διαθέσιμα. Παρακολούθηση με γεωδαιτικά μέσα: Το γεωδαιτικό σύστημα παρακολούθησης του φράγματος των Κρεμαστών αποτελείται από 25 σημεία ελέγχου εγκατεστημένα στη στέψη και τα πρανή του φράγματος καθώς επίσης 14 σημεία αναφοράς εγκατεστημένα στην ευρύτερη περιοχή του φράγματος όπως φαίνεται στην εικ. 25. Για τη διασφάλιση της σταθερότητας των σημείων αναφοράς είχε προβλεφθεί να γίνεται τριγωνισμός, συμπεριλαμβάνοντας έτσι στο δίκτυο ελέγχου των μετακινήσεων του φράγματος τριγωνομετρικά σημεία. Εικ. 24: Θέσεις εγκατάστασης των επιμηκηνσιομέτρων και του ανεστραμμένου εκκρεμούς για την παρακολούθηση των μετακινήσεων του φράγματος Κρεμαστών. 40