ΒΙΩΣΙΜΗ ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ 1

Transcript

1 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1 ΒΙΩΣΙΜΗ ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ 1 ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΥΚΑΛΑΣ Καθηγητής Α.Π.Θ. Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης 1. ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Η βιώσιμη ανάπτυξη αναγνωρίστηκε τον Ιούνιο του 1992 με τη διακήρυξη του Ρίο ως μια κεντρική επιδίωξη παγκόσμιας εμβέλειας. Η διατύπωσή της ακολούθησε μια διαδρομή σκέψης, που προσπαθούσε να συνθέσει την οικονομική μεγέθυνση με τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και την παραγωγικότητα της φύσης. Όπως ειδικότερα διατυπώθηκε στην περίφημη Ατζέντα 21 (δηλαδή το σχετικό κεφάλαιο 2 της αναλυτικής διακήρυξης του Ρίο, που αναφέρεται στη βιώσιμη ανάπτυξη), η βιώσιμη ανάπτυξη συνεπάγεται την αρμονική συμβίωση ανάμεσα στις διαφορετικές ανθρώπινες κοινότητες μεταξύ τους και γενικότερα σε σχέση με το περιβάλλον και τη φύση. Στο γενικό επίπεδο, η βιώσιμη ανάπτυξη βασίζεται σε τρεις αρχές (Caring for the Earth, 1991, UNCED, 1992). Η πρώτη αναφέρεται στην ανάγκη για ικανοποιητικές συνθήκες ζωής για τις παρούσες και τις μέλλουσες γενιές. Η δεύτερη υπογραμμίζει την εξάρτηση της ανθρώπινης κοινωνίας από τους φυσικούς πόρους. Η τρίτη αρχή συνθέτει τις δύο προηγούμενες τονίζοντας, ότι η διατήρηση της ανθρώπινης κοινωνίας προϋποθέτει την κατάλληλη χρήση των φυσικών πόρων στο πλαίσιο μιας βιώσιμης λύσης. Το γεγονός ότι οι αρχές της σημαντικής αυτής διακήρυξης έχουν επαναληφθεί σε τόσες πολλές περιπτώσεις, από διαφορετικές κατευθύνσεις και με διαφορετική σειρά, οδηγεί σε κάποια σχετική σύγχυση, που αναπαράγει κυκλικά ή/και μεμονωμένα την αι- 1 Το παρόν κείμενο βασίζεται σε ιδέες που παρουσιάστηκαν αρχικά σε εισήγησή μου με τίτλο Sustainable spatial development and policy integration frameworks: political ecology and European perspectives στο σεμινάριο Sustainability, risk and nature: the political ecology of water in advanced societies, April 1999, University of Oxford and European Science Foundation. Οι απόψεις αυτές αποτέλεσαν και τμήμα ενός εκτενέστερου άρθρου μου με τίτλο Βιώσιμη ανάπτυξη: μια διεθνώς ανοιχτή συζήτηση για τη σχέση ανάπτυξης και περιβάλλοντος, Περιβάλλον και Δίκαιο, Τ.14, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 4/2000, Νομική Βιβλιοθήκη, σ

2 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2 τιολόγηση τους. Μερικές φορές, για παράδειγμα, αρκεί η απλή αναφορά στη διακήρυξη του Ρίο ή την Ατζέντα 21 (UNCED, 1992) για να τεκμηριωθεί η αναμφισβήτητη αλήθεια ή το ακλόνητο επιχείρημα υπέρ ή εναντίον κάποιας επιμέρους άποψης. Στις περιπτώσεις αυτές βέβαια κινούμαστε πολύ μακριά από το αρχικό πνεύμα της διακήρυξης, που είναι ο συνειδητός προσανατολισμός της ανθρώπινης προσπάθειας στη σύνθεση της κοινωνίας και της φύσης προς μια συνολικά βιώσιμη κατεύθυνση της ανάπτυξης. Χαρακτηριστικό παραδειγμάτων αναμενόμενων δυσκολιών προσφέρει η βασική διαφοροποίηση απέναντι στο στόχο της βιώσιμης ανάπτυξης τόσο ανάμεσα στις πλούσιες και φτωχές χώρες όσο και εσωτερικά σε κάθε ομάδα χωρών ανάμεσα στο τμήμα του πληθυσμού που ζει κάτω από τα όρια της φτώχειας και την υπόλοιπη κοινωνία ή το πλουσιότερο τμήμα της. Η παγκοσμιότητα του στόχου της βιωσιμότητας επιβάλλει αυτή την οπτική. Οι πλουσιότερες χώρες ή τμήματα του πληθυσμού έχοντας πετύχει (τουλάχιστον συγκριτικά) ψηλά επίπεδα διαβίωσης επιδιώκουν την περαιτέρω βελτίωση ιδιαίτερα ως προς κάποιες σχετικά παραμελημένες διαστάσεις, όπως είναι η ποιότητα του περιβάλλοντος στους χώρους εργασίας, στις διατροφικές συνήθεις ή την εξυπηρέτηση των αναγκών της τρίτης ηλικίας. Αντίθετα, οι περισσότερες φτωχές χώρες και ομάδες πληθυσμού οραματίζονται ακόμα την εξασφάλιση ενός ελάχιστου ανεκτού επιπέδου διαβίωσης μέσα από τη βελτίωση της οικονομικής τους θέσης. Οι δυο πλευρές αντιλαμβάνονται συνεπώς με εντελώς διαφορετικό τρόπο τους περιβαλλοντικούς κινδύνους της μη-βιώσιμης ανάπτυξης, γεγονός που δεν επιτρέπει την απλή αναγωγή τους σε ένα κοινό παρονομαστή, π.χ. περί κατανομής των ευθυνών και υποχρεώσεων απέναντι σε κάποια επικείμενη παγκόσμια περιβαλλοντική καταστροφή (Harvey 1995,1996, Beck 1995). Η διαίρεση αυτή είναι κρίσιμη οποτεδήποτε απαιτείται διαπραγμάτευση για την υιοθέτηση συγκεκριμένων μέτρων πολιτικής, όπως για παράδειγμα για το αν και σε τι ποσοστό πρέπει να μειωθεί η κατανάλωση ενέργειας και λοιπών φυσικών πόρων από κάθε χώρα, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα. Πρέπει λοιπόν να γίνει κατανοητό ότι η επιδίωξη της βιώσιμης ανάπτυξης αποτελεί ένα

3 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 3 δύσκολο πολιτικό και τεχνικό εγχείρημα, που απαιτεί ευρηματικές και καινοτόμους προσεγγίσεις, οι οποίες θα πρέπει, για παράδειγμα, να εγγυηθούν ότι μια επιβράδυνση των υψηλών επιπέδων κατανάλωσης των αναπτυγμένων χωρών δεν θα προκαλέσει ανεργία και συνολικότερο περιορισμό της ευημερίας των πολιτών τους. Αντίστοιχα, είναι σχεδόν αδιανόητο να ζητάει κανείς από μια φτωχή χώρα να περιορίσει την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, όταν αυτή αποτελεί την κύρια πηγή εσόδων και συναλλάγματος (Guha and Martinez-Alier, 1997). Η ανατροπή των κοινωνικών προτεραιοτήτων, που απαιτούν τέτοιες επιλογές, τις καθιστά ιδιαίτερα απίθανες αν όχι ανέφικτες. Από αυτήν την άποψη απαιτείται συντονισμός και συνεργασία σε πολλαπλά επίπεδα αλλά και αναγνώριση της αρχής της ισότητας και αλληλεξάρτησης μέσα σε ένα παγκόσμιο σύστημα. Η προσπάθεια αυτή θα πρέπει να καταλήξει σε μια αναδιανομή υποχρεώσεων και δικαιωμάτων σε όλα τα γεωγραφικά επίπεδα λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες και τα μέσα, που διαθέτει το καθένα. Διαφορετικά είναι πολιτικά ανέφικτο αλλά και ηθικά ανεπίτρεπτο να επιδιώκεται η βιωσιμότητα ως προς μια μόνο συνιστώσα της ή σε μια μόνο περιοχή ή σε όφελος ενός μόνο τμήματος του πληθυσμού, όταν αυτό γίνεται σε βάρος της ευημερίας ή της θέλησης των υπόλοιπων μερών. Το προκύπτον πολιτικό πρόγραμμα απαιτεί μια σφαιρική αντιμετώπιση στο πλαίσιο μιας συνολικής και ολοκληρωμένης αντίληψης της βιώσιμης ανάπτυξης, που προϋποθέτει δραστική αναδιάρθρωση των τρόπων παραγωγής και κατανάλωσης αλλά και δραστική ανακατανομή του ονομαστικού και του πραγματικού εισοδήματος ανάμεσα σε περιοχές και κοινωνικές ομάδες. Τα παραπάνω μας οδηγούν στη διατύπωση δυο βασικών θέσεων ή προειδοποιητικών σημάτων, που θα πρέπει να συνοδεύουν την αναφορά στη βιώσιμη ανάπτυξη: ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ Ι: Η βιώσιμη ανάπτυξη μπορεί να μετατραπεί σε μια υπερβολικά άκαμπτη και συντηρητική έννοια, εάν χρησιμοποιηθεί με τρόπους, που παγιώνουν την υπάρχουσα κατάσταση επικαλούμενη την ανάγκη αποφυγής περιβαλλοντικών κινδύνων. Το αντίδοτο βρίσκεται σε μια προσέγγιση, που καθιστά τη βιωσιμότητα καινοτόμο και ευέλικτη έννοια, που ενσωματώνει τη δυνατότητα εξέλιξης και μετασχηματισμού της κοινωνίας.

4 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 4 ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ II: Η βιώσιμη ανάπτυξη μπορεί να μετατραπεί σε μια υπερβολικά ελαστική και παραπλανητική έννοια, εάν χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει ή να απορρίψει οποιαδήποτε πολιτική πρόταση χαρακτηρίζοντας την ως φιλική ή εχθρική προς τις αρχές της βιωσιμότητας χωρίς περαιτέρω επιχειρηματολογία. Το αντίδοτο εδώ είναι η αποφυγή της ιδεολογικής και γενικευτικής χρήσης της εξετάζοντας σε κάθε περίπτωση θεωρητικά και εμπειρικά τη σχέση της με το γενικό και ειδικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εφαρμόζεται. 2. Η ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΩΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ Το παρόν άρθρο διαπιστώνει την ανάγκη περαιτέρω ανάπτυξης επιστημονικού διαλόγου ανάμεσα στις διαφορετικές προσεγγίσεις και τη θεμελίωση των απόψεων σε έννοιες και επιχειρήματα που δεν κατασκευάζονται συμπτωματικά (π.χ. με αφορμή ένα νομοθέτημα, μια προσωπική αντιπαράθεση, ένα ιδιαίτερο γεγονός) για να ξεχαστούν στη συνέχεια αλλά συνδέονται με τη μακρόχρονη και συνεχιζόμενη ανοιχτή συζήτηση για τη βιώσιμη ανάπτυξη, που εξελίσσεται σε διεθνές επίπεδο (Heinen 1994, Redcliff 1994, Auty and Brown 1995). Ένα μεγάλο μέρος αυτής της συζήτησης κατανοεί τη «βιώσιμη ανάπτυξη» ως πεδίο διαπραγμάτευσης και ανταλλαγής ανάμεσα στην οικονομική μεγέθυνση και την ποιότητα του περιβάλλοντος και ανάμεσα σε σημερινές και μελλοντικές απολαβές. Οι προσεγγίσεις αυτές, που συνοδεύονται και από αναλυτικές επεξεργασίες (π.χ. της περιβαλλοντικής οικονομικής), ενσωματώνουν ουσιαστικά εντός της ίδιας θεωρίας το διχασμό, που διαπιστώθηκε ως εξωτερική σύγκρουση σε πολλές πρόσφατες συζητήσεις. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται για παράδειγμα να αιτιολογηθούν μέτρα αντιρρύπανσης ή εισαγωγής νέας τεχνολογίας, ως συμβολή τόσο στην ανταγωνιστικότητα των προϊόντων όσο και στην προστασία του περιβάλλοντος ή/και ως σημερινό κόστος για μελλοντικό όφελος (Eckersley 1995). Υπάρχουν όμως και προσεγγίσεις που τοποθετούν τις μορφές της σχέσης περιβάλλοντος και ανάπτυξης μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο του κυρίαρχου τρόπου ανάπτυξης. Στις περιπτώσεις αυτές η βιώσιμη ανάπτυξη δεν προκύπτει ως συμβιβασμός αλλά ως συμπληρωματικότητα και επίλυση της αντίθεσης φύση/κοινωνία όπου η πρώτη θεωρείται de

5 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 5 facto κοινωνικοποιημένη, ενώ η δεύτερη αποτελεί ουσιαστικά μια δεύτερη φύση μέσα στη φύση. Ορισμένες μαρξικής καταγωγής απόψεις έχουν φτάσει στο σημείο να θεωρούν ότι η κυρίαρχη αντίθεση κεφαλαίου και εργασίας στις σύγχρονες αναπτυγμένες κοινωνίες έχει μεταφερθεί στην αντίθεση φύσης και κοινωνίας (ή πρώτης και δεύτερης φύσης) (Benton 1994,1996). Είναι σημαντικό να τονιστεί εδώ ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το ζήτημα της βιώσιμης ανάπτυξης δεν επιλύεται τοπικά αλλά συνδέεται με την παγκοσμιότητα της ανάπτυξης. Η βιώσιμη ανάπτυξη θα πρέπει να εξεταστεί με όρους ισότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης ανάμεσα στις χώρες αλλά και στο εσωτερικό κάθε χώρας υπερβαίνοντας τη διαίρεση ανάμεσα στις οικονομικές, οικολογικές και κοινωνικές διαστάσεις της σχέσης ανάπτυξης και περιβάλλοντος. Η έμφαση στις οικονομικές πλευρές προβάλλεται συνήθως, όταν γίνεται αναφορά στην παγκόσμια οικονομία οπότε αναλύεται κυρίως η λογική των αγορών και των επιχειρήσεων. Οι οικολογικές διαστάσεις τονίζονται κυρίως από τις πλουσιότερες χώρες και τμήματα του πληθυσμού που έχουν ήδη επιλύσει βασικά υλικά προβλήματα και αναζητούν βελτίωση της ποιότητας ζωής. Τέλος, οι πολιτικές διαστάσεις εμφανίζονται συνήθως σε σχέση με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι φτωχότερες χώρες και ομάδες πληθυσμού, π.χ. σε σχέση με την ιδιοκτησία των φυσικών πόρων ή με τη μαζική φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό (Harvey 1996). Η διάκριση αυτή συγκαλύπτει στο θεωρητικό πεδίο μια πραγματική διαίρεση σύμφωνα με την οποία οι πλούσιες χώρες και κοινωνικές ομάδες καταναλώνουν δυσανάλογα πολλούς φυσικούς πόρους και παράγουν περιβαλλοντικές πιέσεις, τις οποίες υφίστανται, επίσης, δυσανάλογα οι φτωχότερες. Η συγκάλυψη αυτή ευνοείται εν μέρει από την αντικειμενική γεωγραφική συγκέντρωση ορισμένων κρίσιμων πρώτων υλών (π.χ. βασικά μεταλλεύματα, πετρέλαιο, κ.λπ.) στις φτωχότερες περιοχές του πλανήτη και τα ψηλά επίπεδα κατά κεφαλή κατανάλωσης τους στις αναπτυγμένες χώρες. Ευνοείται όμως δευτερογενώς και από το χαμηλότερο περιβαλλοντικό κόστος (π.χ. λόγω μεγαλύτερης ανοχής, λόγω απόστασης από τα επίπεδα κορεσμού, λόγω προτεραιότητας των οικονομικών αναγκών, κ.λπ.) που οδηγεί στην εγκατάσταση ή μεταφορά μεγάλου μέρους της ρύπανσης στις φτωχότερες περιοχές.

6 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 6 Τελικά, όσο διατηρείται η διάκριση ανάμεσα στις διαφορετικές αυτές συνιστώσες των πιέσεων, που ασκούνται στο περιβάλλον, οι συνέπειες τους απομονώνονται γεωγραφικά και χρονικά σε διαφορετικά σημεία/στιγμές και απομακρύνεται η κατανόηση του συνολικού χαρακτήρα της βιώσιμης ανάπτυξης ως σύνθετης πολιτικής επιδίωξης με ισότιμες οικολογικές, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις. Με την υιοθέτηση της επιδίωξης της βιώσιμης ανάπτυξης απαιτείται δραστικός μετασχηματισμός των άμεσων και μακροπρόθεσμων αναγκών και πολιτικών, των θεωριών και των πρακτικών σε όλο το φάσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Το γεγονός αυτό έχει άμεσες επιπτώσεις στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον και προσδιορίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνεται ο πολεοδομικός και χωροταξικός σχεδιασμός (Roberts 1996α, 1996β). Η προσπάθεια αυτή βρίσκεται διεθνώς σε εξέλιξη και απαιτείται σημαντική πρόοδος ως προς τη θεωρητική συνοχή και την πρακτική αποτελεσματικότητα των όσων αποφασίζονται στο όνομα της βιώσιμης ανάπτυξης σε σχέση με τη συνολική βελτίωση της ποιότητας ζωής αλλά και την ενίσχυση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής. Αυτό σημαίνει, για παράδειγμα, ότι τα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος θα πρέπει να εξετάζονται σε σχέση με τις επιπτώσεις στην ανταγωνιστικότητα και την απασχόληση και αντίστροφα. Τονίζεται ωστόσο ότι υπάρχουν ακόμα ανυπέρβλητες δυσκολίες για την επιχειρησιακή εφαρμογή ενός προτύπου βιώσιμης ανάπτυξης καθώς προκύπτουν ειδικά τεχνικά ζητήματα για τον υπολογισμό μεγεθών όπως τα δικαιώματα των μελλοντικών γενιών, η φέρουσα ικανότητα των περιοχών ή η ανανέωση των φυσικών πόρων και η αποκατάσταση του περιβάλλοντος. Σε κάθε περίπτωση απαιτείται η προσεκτική και ταυτόχρονη διατύπωση προτεραιοτήτων σε όλα τα επίπεδα, προκειμένου να υπάρξει ολοκλήρωση των πολιτικών, που προκαλούν άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στο περιβάλλον (Liberatore 1997). Στο σημείο αυτό δύο ακόμα προειδοποιητικά σήματα σε σχέση με την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης μπορούν να διατυπωθούν: ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ III: Η βιώσιμη ανάπτυξη μπορεί να οδηγήσει σε πλήρη διάχυση και εξαφάνιση της περιβαλλοντικής συνιστώσας, εάν ερμηνευτεί ως στοιχείο, που απλώς συνοδεύει τις υπόλοιπες τομεακές πολιτικές. Η σφαιρική διαμόρφωση μιας συνολικής και πολιτικής, όπου η βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί τον κοινό τόπο-πλαίσιο για την ολοκλή-

7 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 7 ρωση των τομεακών πολιτικών, προστατεύει από αυτόν τον κίνδυνο. ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ IV: Η βιώσιμη ανάπτυξη μπορεί να υποστεί μετάλλαξη προς δογματικού τύπου εκδοχές, εάν η περιβαλλοντική συνιστώσα θεωρηθεί αξιωματικά ότι θα πρέπει να κυριαρχεί σε όλες τις άλλες διαστάσεις και πολιτικές χωρίς περαιτέρω επιχειρήματα ή επεξηγήσεις. Η συνολική θεώρηση της βιώσιμης ανάπτυξης μπορεί και εδώ να προστατεύσει τη θεωρία και την πράξη από τέτοιες αδικαιολόγητες απαιτήσεις. 3. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η συζήτηση για τη βιώσιμη ανάπτυξη παραμένει διεθνώς ανοιχτή. Εδώ παρουσιάζονται δύο προσεγγίσεις, που φαίνεται, πως συνοψίζουν ικανοποιητικά τα ζητήματα, που θα κυριαρχήσουν στις συζητήσεις των επόμενων χρόνων. Ταυτόχρονα, αποτελούν εκδοχές της τρέχουσας ευρωπαϊκής εμπειρίας με την οποία οι εμπλεκόμενοι φορείς είναι ήδη εξοικειωμένοι ή αναμένεται ότι θα κληθούν σύντομα να αντιμετωπίσουν (CEC 1993, Dodds 1997). Η πρώτη εκδοχή εισάγει την έννοια του «περιβαλλοντικού χώρου» όπως διατυπώνεται στην έκθεση «Towards Sustainable Europe: the Study» (Spangenberg 1995). Στην έκθεση γίνεται σαφές από την αρχή ότι «αν οι πλούσιες χώρες συνεχίζουν να καταναλώνουν κατά κεφαλή δυσανάλογα μεγάλο μέρος των φυσικών πόρων του πλανήτη, το ίδιο δικαίωμα διατηρούν και οι φτωχές χώρες». Ο περιβαλλοντικός χώρος περιλαμβάνει αρχές με βάση τις οποίες θα πρέπει να γίνουν λεπτομερείς υπολογισμοί για τη χρήση και αναδιανομή των πόρων και την αναδιάρθρωση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Ο σεβασμός της δημοκρατικής αρχής της ισότητας προβλέπει τον ίδιο βαθμό ανάπτυξης για κάθε χώρα και ο περιβαλλοντικός χώρος προσδιορίζει την αναδιανομή, που απαιτείται, προκειμένου ο στόχος αυτός να πραγματοποιηθεί. Το πρακτικό συμπέρασμα είναι η ανάγκη για αποτελεσματική χρήση μιας πεπερασμένης ποσότητας φυσικών πόρων και όχι η συνεχής αύξηση της κατανάλωσης τους. Η δεύτερη ιδέα είναι περισσότερο πραγματιστική. Πρόκειται για τις σχετικά προωθημένες θέσεις, που υιοθέτησε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με τη δημοσιοποίηση της «Λευκής Βίβλου για την Ανάπτυξη, την Ανταγωνιστικότητα και την Απασχόληση για τη Μετάβαση στον 21ο

8 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 8 αιώνα» (EC 1994), όπου αναγνωρίστηκε η ανεπάρκεια του κυρίαρχου τρόπου ανάπτυξης και οι αρνητικές συνέπειές του για τους πολίτες της Ε. Ε. Η πρόταση, που διατυπώνεται, αφορά στην επιδίωξη της βιώσιμης ανάπτυξης και το σχετικό αναπροσανατολισμό πολλών επιμέρους τομεακών πολιτικών. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση θα πρέπει να προβλέπονται μέτρα για: α) τη μείωση της ρύπανσης μέσω αντιστροφής της σχέσης της με την ανάπτυξη και β) τη γενική βελτίωση της ποιότητας ζωής όπου συμπεριλαμβάνονται η προστασία της φύσης, του τοπίου και του δομημένου περιβάλλοντος. Η αναμενόμενη επιβράδυνση των επιπέδων κατανάλωσης αντισταθμίζεται από την προοπτική καλύτερης ποιότητας συνθηκών ζωής και εργασίας. Πρόκειται για αρχές, που ενεργοποιούν εξαιρετικά πολύπλοκες τεχνικές επεξεργασίες. Για παράδειγμα αναμένεται ότι η εισαγωγή νέων καθαρών τεχνολογιών θα ωφελήσει έμμεσα την ανταγωνιστικότητα σε διεθνές επίπεδο. Για το σκοπό αυτό όμως η βιομηχανική και ενεργειακή πολιτική θα πρέπει να επανασχεδιαστούν σε μικρο-οικονομικό επίπεδο και βραχυπρόθεσμο ορίζοντα ενσωματώνοντας στοιχεία όπως ο περιβαλλοντικός φόρος, η ρύθμιση της εσωτερικής αγοράς, η επιβολή κανόνων στο διεθνές εμπόριο, η ανανέωση της περιβαλλοντικής υποδομής κ.ά. Μια τόσο σύνθετη επιδίωξη δεν μπορεί και δεν πρέπει βέβαια να έχει προνομιακούς εκφραστές, ούτε και να αποτελεί μια αυτό-εκτελούμενη ή αυτό-προσδιοριζόμενη διαδικασία. Αντίθετα, προϋποθέτει συνειδητή πολιτική απόφαση για τη διάθεση των απαραίτητων μέσων, ευρεία κοινωνική αποδοχή και συναίνεση και συστηματική επιστημονική και τεχνική υποστήριξη. Η υιοθέτηση προγραμμάτων βιώσιμης ανάπτυξης και η επίτευξη συμφωνίας ως προς τους στόχους και την κατανομή του κόστους και του οφέλους από την εφαρμογή τους, ενεργοποιεί μια ιδιαίτερα επίπονη διαδικασία, που απαιτεί θεσμικές μεταρρυθμίσεις και οικονομικές αναδιαρθρώσεις και επιβάλλει ρήξεις με καθιερωμένες αντιλήψεις και πρακτικές (Lipietz 1992,1996). Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί αυτός ο γενικός αναπροσανατολισμός της ανθρώπινης κοινωνίας να θεωρηθεί δεδομένος ή ότι προκύπτει αυτομάτως από τις γενικές αρχές της βιωσιμότητας ούτε βέβαια και να επιβληθεί μονομερώς από κάποια μερική αντίληψη σχετικά με το περιεχόμενο και τις προτεραιότητες της βιώσιμης ανάπτυξης.

9 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 9 4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Όσα αναπτύχθηκαν προηγούμενα θεμελιώνουν την αναγκαιότητα μιας συνολικής προσέγγισης της βιώσιμης ανάπτυξης, που θα οδηγούσε στην επανεξέταση των τρόπων ανάπτυξης, που ακολουθούν οι σύγχρονες κοινωνίες. Η έμφαση στη σημασία της ανθρώπινης πράξης ως ιστορικής δύναμης και στη διαλεκτική σχέση φύσης και κοινωνίας, που έχουν σταδιακά περιθωριοποιηθεί από την τρέχουσα συμβατική αντίληψη περί παγκοσμιοποίησης ως κυριαρχίας των αγορών, θα πρέπει να επιβεβαιώσει εκ νέου την εξηγητική και απομυθοποιητική της δύναμη. Η βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί έτσι μια έννοια, που εμπεριέχει κριτικά και απελευθερωτικά στοιχεία, που ενισχύουν ένα νέο αναστοχαστικό ορθολογισμό, καθώς θέτει θεμελιώδη ερωτήματα για τον προσανατολισμό της σύγχρονης κοινωνίας σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον, τον υλικό πλούτο και την κοινωνική δικαιοσύνη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ - Auty Μ. R. and Brown K., eds. (1995): Approaches to sustainable development, Pinter: London. - Beck U. (1995): Ecological Politics in an Age of Risk, Polity Press, Oxford. - Benton T. (1994): The greening of Machiavelli: the evolution of international environmental politics, Earthscan: London. - Benton T. (1996): The greening of Marxism (Democracy and ecology), Guilford Press, London. - Caring for the Earth: A strategy for sustainable living, (1991): IUCN, UNEP, WWF, Gland, Switzerland. - CEC, (1993): Administrative structures for environmental management in the European Community, DG XI, Brussels. - Dodds F., ed. (1997): The way forward: beyond agenda 21, Earthscan: London. - EC (1994): White paper on Growth, Competitiveness and Ways Forward into the 21st Century, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. - Eckersley Robyn (1995): Markets, the state and the environment: towards

10 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 10 integration, Macmillan: London. - Guha R. and J. Martinez-Alier, (1997): Varieties of environmentalism, Earthscan: London. - Harvey D. (1995): The environment of justice in Merrifield, A. and E. Swyngedouw, eds., The urbanization of injustice, Lawrence and Wishart: London. - Harvey D. (1996): Justice, nature and the geography of difference, Blackwell: Oxford. - Heinen T. J. (1994): «Emerging, diverging and converging paradigms of sustainable development», International Journal of Sustainable Development and World Ecology, vol. 1, pp Liberatore A. (1997): «The integration of sustainable development objectives into EU policy-making», pp , in Baker, S.,Kousis, M., Richardson, D. and S. Young, eds. (1997), The politics of sustainable development: theory policy and practice within the European Union, Routledge: London. - Lipietz A. (1995): Green Hopes: the future of political geography, Polity Press: Lipietz A. (1992): Towards a New Economic Order: postfordism, ecology and democracy, Oxford Un.Press: Polity. - Redcliff M. (1994): «Reflections on the sustainable development debate», International Journal of Sustainable Development and World Ecology, vol. 1, pp Roberts P. (1996): «European spatial planning and the environment: planning for sustainable development», European Environment, vol. 6, Roberts P (1996): «Sustainable regional planning», Regional Studies, vol.28.8, Spangenberg J. H. (1995): «Towards Sustainable Europe; the Study», Wuppertal Institute for Climate, Environment, Energy. - UNCED (1992), United Nations Conference on Environment and Development, Rio Summit, AGENDA21.