Αντιμετώπιση της κοινωνικής κρίσης στην καθημερινή ζωή

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ Αντιμετώπιση της κοινωνικής κρίσης στην καθημερινή ζωή ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ

2

3 Συγγραφέας Νικόλαος Φωτόπουλος Υπεύθυνος διαμόρφωσης επιστημονικών προδιαγραφών του εκπαιδευτικού υλικού Γεώργιος Κουλαουζίδης ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Επιστημονικός Υπεύθυνος για τις εκπαιδευτικές προδιαγραφές του υλικού Αλέξης Κόκκος Αναπληρωτής Επιστημονικός Υπεύθυνος Μάνος Παυλάκης Επιμέλεια Κειμένων Έφη Κωσταρά Το παρόν δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του υποέργου 8 με τίτλο «Συγγραφή και αξιολόγηση και αξιοποίηση υφιστάμενων εκπαιδευτικών υλικών προγραμμάτων εθνικής και τοπικής εμβέλειας» των πράξεων «Κέντρα Δια Βίου Μάθησης-Προγράμματα Εθνικής Εμβέλειας & Προγράμματα Τοπικής Εμβέλειας ΑΠ7» και «Κέντρα Δια Βίου Μάθησης-Προγράμματα Εθνικής Εμβέλειας & Προγράμματα Τοπικής Εμβέλειας ΑΠ8» οι οποίες έχουν ενταχθεί στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» (ΕΠΕΔΒΜ) του ΕΣΠΑ ( ), Άξονας Προτεραιότητας 7: «Ενίσχυση της Δια Βίου Εκπαίδευσης Ενήλικων στις 8 Περιφέρειες Σύγκλισης» με κωδικό MIS και Άξονας Προτεραιότητας 8: «Ενίσχυση της δια βίου εκπαίδευσης ενηλίκων στις 3 Περιφέρειες σταδιακής εξόδου» με κωδικό MIS και οι οποίες συγχρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο - ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους, μέσω του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.

4

5 Περιεχόμενα Σκοπός... 3 Προσδοκώμενα αποτελέσματα... 3 Λέξεις-Κλειδιά... 3 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Κατανοώντας την έννοια της κρίσης στην καθημερινότητα Η έννοια της κρίσης Κατανοώντας την κρίση Κρίση και καθημερινότητα Οι επιπτώσεις της κρίσης στην καθημερινή ζωή Οι επιπτώσεις της κρίσης στο σύγχρονο οικογενειακό περιβάλλον Οι αλλαγές στον εργασιακό βίο και οι επιπτώσεις τους Η κρίση και οι ευρύτερες κοινωνικές της επιπτώσεις Αντιμετωπίζοντας την κρίση: «Σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης Αλλαγές στις πρακτικές της καθημερινής κατανάλωσης: το πρώτο βήμα ενάντια στην κρίση Εναλλακτικές δυνατότητες και «σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης «Καλές πρακτικές» και καινοτόμες ιδέες για την αντιμετώπιση της κρίσης στην καθημερινότητα Αναγνωρίζοντας τις καλές πρακτικές αντιμετώπισης της κρίσης στην καθημερινή ζωή Σκέψου παγκόσμια δράσε τοπικά Σύνοψη Βιβλιογραφία

6 2

7 Σκοπός Σκοπό του εγχειριδίου αυτού αποτελεί η ανάδειξη και η κατανόηση του ζητήματος της κοινωνικοοικονομικής κρίσης, δίνοντας έμφαση στον τρόπο με τον οποίο αυτή μπορεί να αντιμετωπιστεί στο επίπεδο της καθημερινότητας. Ειδικότερα, η ενότητα αυτή εστιάζει σε στρατηγικές αντιμετώπισης της κρίσης μέσα από το πρίσμα του επαναπροσδιορισμού των κοινωνικών στάσεων αλλά και πρακτικών μας απέναντι σε βασικά ζητήματα του τρόπου με τον οποίο βιώνουμε αλλά και οργανώνουμε την καθημερινότητά μας. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Ολοκληρώνοντας τη μελέτη της ενότητας αυτής, οι εκπαιδευόμενοι θα είναι σε θέση : να αναγνωρίζουν και να κατανοούν τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικοοικονομικής κρίσης, να ερμηνεύουν ορθολογικά τις παραμέτρους που συνθέτουν την κοινωνικοοικονομική κρίση, τοποθετώντας συντεταγμένα τον εαυτό τους μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, να συνειδητοποιούν την ανάγκη μιας κριτικής «ανάγνωσης» της κρίσης μέσα από το πρίσμα της καθημερινότητάς τους. Λέξεις-Κλειδιά - κοινωνικοοικονομική κρίση - καθημερινότητα - ορθολογισμός - λαϊκισμός - δημιουργική αντιμετώπιση της καθημερινότητας - επαναπροσδιορισμός στάσεων - κοινωνική συνείδηση Εισαγωγικές παρατηρήσεις Στο Εγχειρίδιο αυτό επιχειρείται η προσέγγιση του ζητήματος της κοινωνικοοικονομικής κρίσης μέσα από την πρόκληση της αντιμετώπισής της στο επίπεδο της καθημερινότητας. Ειδικότερα, το εγχειρίδιο αυτό χωρίζεται σε τέσσερις Ενότητες. Στην πρώτη γίνεται μια σύντομη αναφορά στον εννοιολογικό προσδιορισμό αυτού που αποκαλούμε σήμερα 3

8 κοινωνικοοικονομική κρίση σε μια προσπάθεια να χαρτογραφήσουμε το πλαίσιο στο οποίο αναφερόμαστε. Η δεύτερη Ενότητα εστιάζει στο ζήτημα των επιπτώσεων της κρίσης στην καθημερινή ζωή, ενώ η τρίτη Ενότητα αναφέρεται σε πρακτικές αντιμετώπισης και «σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης. Η τέταρτη και τελευταία Ενότητα αναφέρεται σε καλές και εφαρμοσμένες στην πράξη πρακτικές αντιμετώπισης της κρίσης σε μια προσπάθεια να διαμορφώσουμε την προοπτική μια ενεργητικής απάντησης απέναντι στις αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης. Η μελέτη του συγκεκριμένου Εγχειριδίου δεν προϋποθέτει και δεν απαιτεί προηγούμενες γνώσεις σε σχέση με το επίπεδο της κοινωνικής κρίσης. Κι αυτό γιατί η κρίση δεν μας ενδιαφέρει τόσο ως προς τη βαθιά ανάλυση της προέλευσης και της δημιουργίας της, όσο ως προς την ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε ότι απέναντι σε μια αντικειμενικά προσδιοριζόμενη κοινωνική πραγματικότητα, τα υποκείμενα οφείλουν να αντιδράσουν ενεργητικά, δυναμικά και πολλές φορές με αίσθημα αλληλεγγύης και δημιουργικότητας. 4

9 1 Κατανοώντας την έννοια της κρίσης στην καθημερινότητα 1.1 Η έννοια της κρίσης Ο όρος «κρίση», σύμφωνα με τη νεωτερική του ερμηνεία, περιστρέφεται γύρω από το νόημα της ασθένειας και της νοσηρότητας, την έννοια της αμφιταλάντευσης των δυνάμεων που συγκρούονται σε μια κοινωνία, της παρακμής, της αποδιοργάνωσης, του κλονισμού, της κατάστασης πριν από την κατάρρευση και τον αφανισμό. H κρίση ως έννοια που υποδηλώνει ασθένεια ευδοκίμησε στο χώρο της φιλοσοφίας με αναφορές στην παρακμή του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της ευρωπαϊκής συνείδησης. Υπό μια άλλη διάσταση, η κρίση αναφέρεται στην απορρύθμιση των αξιών σε μία κοινωνία, την ηθική έκπτωση, την αδυναμία των ανθρώπων να προσαρμοστούν στις νέες και ραγδαίες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές μεταβολές. H ύπαρξη της κρίσης, πέρα από το αν αυτή υφίσταται αντικειμενικά ή όχι, ή ανεξάρτητα από το πώς την αντιλαμβάνεται ο καθένας, τεκμηριώνεται και μόνο στο γεγονός ότι ο σύγχρονος άνθρωπος τη βιώνει ως αίσθημα απογοήτευσης και ματαιοδοξίας. Η ματαίωση που πολλές φορές οι πολίτες νιώθουν, η απογοήτευση από τις πολιτικές και οικονομικές τους ηγεσίες, συνιστούν στην ουσία την ίδια τη φύση της κρίσης (Καστοριάδης, 2000). Στις μέρες μας η έννοια της κρίσης χρησιμοποιείται για να περιγράψει καταστάσεις οι οποίες συγκροτούν το αίσθημα μιας γενικότερης απειλής, καθώς και την παθολογία μιας πραγματικότητας που έχει ξεφύγει από τα φυσιολογικά όρια μέσα στα οποία θα έπρεπε αυτή να κινείται. Στην οικονομική της διάσταση, η κρίση ορίζεται ως μία κατάσταση όπου η οικονομία χαρακτηρίζεται από μια συνεχή μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας υπό την έννοια πως βασικά μεγέθη όπως η απασχόληση, το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν, οι επενδύσεις, το δημόσιο χρέος αντιμετωπίζουν πρόβλημα. Ειδικότερα, η οικονομική κρίση με βάση τη θεωρία των οικονομικών διακυμάνσεων παρεμβάλλεται ανάμεσα στη φάση της ανόδου και της καθόδου με τρόπο κυκλικά και διαδοχικά επαναλαμβανόμενο, χωρίς ωστόσο να γνωρίζει κανείς εκ των προτέρων το μέγεθος και τη χρονική διάρκειά της (Γεωργακόπουλος, κ.ά 1998). Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια έννοια εξαιρετικά σύνθετη, με πολλές χρήσεις και ερμηνείες και σε ορισμένες περιπτώσεις καταλήγει απροσδιόριστη και ασαφής. 5

10 Σχεδιάγραμμα 1. Οι τέσσερις φάσεις του επιχειρηματικού κύκλου σύμφωνα με τη θεωρία των οικονομικών διακυμάνσεων. Πηγή: Γεωργακόπουλου, Θ κ.ά. (1998) Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονομία. Αθήνα: Μπένος, σελ.440. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1 Με βάση τη σύντομη εννοιολόγηση του όρου «κρίση» και αφού διαβάσετε με προσοχή το παρακάτω κείμενο, να αναπτύξετε σε μία παράγραφο των γραμμών το δικό σας προβληματισμό για το φαινόμενο της κρίσης και την προοπτική της ελληνικής κοινωνίας. «Η ιστορία των οικονομικών κρίσεων και των ραγδαίων οικονομικών ανισορροπιών είναι γεμάτη από καυτά παραδείγματα συγκρούσεων και απρόβλεπτων αλλαγών. Βόρειος Αμερική και Δυτική Ευρώπη προσφέρουν σειρά από ιστορίες με συγκρούσεις και κοινωνικές αλλαγές που εκδηλώθηκαν μέσα στη βία που ακολούθησε την κάμψη της οικονομικής δραστηριότητας. ( ) Αναφέρομαι κυρίως στις απότομες διαταράξεις των κοινωνικών ισορροπιών που συμβαίνουν ή ακολουθούν τις βαθιές οικονομικές κρίσεις. Πώς δηλαδή θα αντιδράσουν οι πολίτες, και μάλιστα κάποιες ιδιαίτερες ομάδες, στη σκληρή, παρατεταμένη οικονομική δυσπραγία; Πώς θα προσδιορίσουμε τα σημεία πέραν των οποίων η πίεση ανοίγει δρόμους επικίνδυνης ανομίας και ανισορροπίας; Έτσι, το ερώτημα που θέτω είναι απλό: Όταν αυτή η περιπέτεια θα πλησιάζει προς το τέρμα της, ποιοι θεσμοί, ποιες κοινωνικές και προσωπικές συμπεριφορές θα έχουν αλλάξει, θα έχουν καταστεί ανενεργές; Θεωρώ, επομένως, πρόβλημα προτεραιότητας η ερευνητική 6

11 κοινότητα του τόπου να καταπιαστεί χωρίς χρονοτριβές με το θέμα. Είναι κατεπείγον, τα πολιτικά κόμματα, η κυβέρνηση, τα πανεπιστήμια να φωτίσουν με εναλλακτικές υποθέσεις τι θα μπορούσαμε να κάνουμε από τώρα, ώστε να διαχειριστούμε τις πιο ακραίες από τις αναδυόμενες εκρήξεις. Ερευνητικές ομάδες από οικονομολόγους, κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, θεολόγους, ιστορικούς πρέπει να σχηματισθούν για εντατική μελέτη του προβλήματος. ( ) Με ανησυχεί που η Ελλάδα, ενώ δεν βαδίζει σε μια ομαλή πορεία, δεν προετοιμάζεται για τις επιπτώσεις που θα εμφανισθούν π.χ. το 2020 ή το Πού θα βρίσκεται τότε το σημείο ισορροπίας και πώς θα επηρεάζει τη λειτουργία της κοινωνίας; Τι σοβαρά προβλήματα θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε; ( )» Απόσπασμα από το άρθρο του Αδαμάντιου Πεπελάση, «Από την οικονομική στην κοινωνική κρίση», Εφημ. Βήμα, 29/4/2012 Να προσπαθήσετε σε γραμμές να καταγράψετε στοιχεία/εμπειρίες/ εντυπώσεις γύρω από το πώς αποτυπώνεται η κρίση στην ελληνική κοινωνία στα 4 αυτά επίπεδα. 1.2 Κατανοώντας την κρίση Είναι σαφές ότι το πρόβλημα της κρίσης, δεν αποτελεί ένα θεωρητικό ή φιλολογικού τύπου εφεύρημα. Αντίθετα, υφίσταται με αντικειμενικό τρόπο, πέρα και πάνω από τις δυνάμεις των ανθρώπων με οδυνηρές συνέπειες και αρνητικά αποτελέσματα σε επίπεδο καθημερινότητας. Για το λόγο αυτό, η οποιαδήποτε προσπάθεια αντιμετώπισης της κρίσης προϋποθέτει την κατανόηση και την ερμηνεία της, με βάση τα πραγματικά δεδομένα και τις ρεαλιστικές της διαστάσεις. Κι αυτό κρίνεται αναγκαίο προκειμένου να μην υιοθετούμε μεταφυσικές ή ανορθολογικές ερμηνείες οι οποίες χωρίς δεύτερη σκέψη μας οδηγούν σε εσφαλμένες εκτιμήσεις που προωθούν τον ανορθολογισμό, τις προκαταλήψεις, τις ακραίες συμπεριφορές. Είναι σημαντικό να δούμε με αναλυτική ματιά την ανατομία της κρίσης, με τρόπο κριτικό και ορθολογικό, ώστε να αναπτύξουμε μια πρακτική και εφαρμοσμένη γνώση η οποία να μας φανεί χρήσιμη και επωφελής απέναντι σε όλες τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες της καθημερινότητας. Είναι σαφές ότι μόνο μέσα από την κατανόηση της κρίσης στις πραγματικές της διαστάσεις θα μπορέσουμε να παρέμβουμε αποτελεσματικά και στοχευμένα, προκειμένου να 7

12 αντιμετωπίσουμε τις αρνητικές της συνέπειες σε όλες τις εκδηλώσεις της καθημερινής μας ζωής. Σε διαφορετική περίπτωση, θα συμπεριφερόμαστε μοιρολατρικά παραμένοντας παθητικοί δέκτες των όσων συμβαίνουν γύρω μας. Η κατανόηση της κρίσης αποτελεί το βασικό προαπαιτούμενο για τη σταδιακή υπέρβασή της κι αυτό γιατί όσο σημαντικό είναι να αναληφθεί συλλογική δράση σε θεσμικό επίπεδο, άλλο τόσο σημαντικό είναι να αναλάβει ο καθένας μας την ατομική ευθύνη που του αναλογεί σε επίπεδο καθημερινότητας. Χωρίς αμφιβολία, η ανάληψη δράσης απέναντι σε ό,τι διαταράσσει την ισορροπία της καθημερινότητάς μας αποτελεί μορφή υγιούς αντίδρασης κάθε σκεπτόμενου και ενεργού πολίτη. Είναι προσωπική υπόθεση του καθενός να αντιδράσει με τα όποια μέσα διαθέτει σε επίπεδο καθημερινότητας, στη δουλειά, στο σπίτι, στο σχολείο, στην οικογένεια, στις φιλικές συναναστροφές. Είναι σαφές ότι απέναντι σε ένα βαθιά νοσηρό κοινωνικό οικονομικό μοντέλο ζωής, οφείλουμε να προτάξουμε ένα διαφορετικό κώδικα αξιών και να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με ό,τι μας οδήγησε μέχρι εδώ. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ Αφού πρώτα διαβάσετε το παρακάτω κείμενο, να αναπτύξετε περαιτέρω τον προβληματισμό σας για το πώς κατά τη γνώμη σας ο ανορθολογισμός αυτός εμφανίζεται στην περίπτωση της ελληνικής κρίσης. Μπορείτε να βρείτε αντιστοιχίες σε σχέση με την ελληνική πραγματικότητα; Είναι προφανές -και τεκμηριωμένο ιστορικά- ότι σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών και οικονομικών ανακατατάξεων αφθονούν οι ανορθολογικές θεωρήσεις της πραγματικότητας. Τα τελευταία είκοσι χρόνια, η ελληνική περίπτωση δεν αποτελεί εξαίρεση στην άνθηση τέτοιου είδους θεωριών. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι αυτές οι θεωρήσεις «ήταν πάντοτε εδώ», παρούσες κάτω από την επιφάνεια του εκσυγχρονισμού των θεσμών και των δομών της ελληνικής κοινωνίας. Επαναλαμβάνουμε τον ισχυρισμό ότι σε περιόδους τεράστιων ανακατατάξεων και κρίσεων, όπως η σημερινή, αυξάνεται η πίστη σε εκδοχές του ανορθολογικού, σε θρησκευτικές και παρά-θρησκευτικές δοξασίες, σε θεωρίες που αποτυπώνουν αυτό που ο Ταγκιέφ ονομάζει «συνωμοσιολογικό φαντασιακό». Αποτυπώνοντας μια γενικότερη ευρωπαϊκή και, ενδεχομένως, πλανητική τάση, οι θεωρήσεις που εμμένουν στην ύπαρξη πανίσχυρων μυστικών εταιρειών που κινούν τα νήματα της ιστορίας και στην ερμηνεία του κόσμου με βάση εκδοχές του εσωτερισμούαποκρυφισμού ήταν στην πραγματικότητα ενεργές. Οι θεωρήσεις αυτές είναι ευρύτατα 8

13 διαδεδομένες στους χώρους του ακροδεξιού underground, του πολιτικού εξτρεμισμού της άκρας δεξιάς. Έλαβαν μεγάλη διάδοση μέσω της τηλεόρασης και του διαδικτύου, και, όπως έχει αναδείξει o Ταγκιέφ, η παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα κατασκευάζεται με ψήγματα αποκρυφισμού, εσωτερισμού και συνωμοσιολογίας άρθρο του BΑΓΓΕΛΗ ΤΖΟΥΚΑ, Θεωρίες Συνωμοσίας, πολιτικός ανορθολογισμός και ελληνική κρίση, Εφημ. Αυγή, Είναι σημαντικό λοιπόν να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η κρίση γίνεται αντιληπτή από τον καθένα, αφού η ερμηνεία της έννοιας διαφέρει από τον τρόπο με τον οποίο ο καθένας τη χρησιμοποιεί. Αυτό σημαίνει πως η κρίση, σε πολλές περιπτώσεις, αποδεικνύεται μια έννοια ιδεολογικά φορτισμένη και χρήση της γίνεται συνώνυμη ιδεολογικών και πολιτικών ερμηνειών. Με άλλα λόγια, αυτό που για μια ομάδα συμφερόντων αποτελεί κρίση, για μια άλλη ομάδα ενδεχομένως να συνιστά ευκαιρία ή μια κατάσταση ικανοποίησης ή εξυπηρέτησης συμφερόντων. Υπό την έννοια αυτή, η κρίση για να κατανοηθεί στην ολότητά της είναι αναγκαίο να «διαβαστεί» από πολλές όψεις προκειμένου να καταλήξουμε σε μία περισσότερο πλήρη και αναλυτική εικόνα για την προέλευση, την ουσία και το περιεχόμενό της. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2 Με αφορμή τα όσα διαβάσατε και ειδικότερα πάνω στο κείμενο που ακολουθεί να καταγράψετε μερικές από τις όψεις του σύγχρονου λαϊκισμού, ο οποίος συνέβαλε κατά τη γνώμη σας στην όξυνση της κοινωνικής κρίσης. «Η σημερινή κρίση της κοινωνίας και των αξιών δυναμώνει φαινόμενα παραπλανητικά και επικίνδυνα. Ο λαϊκισμός ως φαινόμενο συνοδεύει στη δημοκρατία πάντα τα κόμματα και τα σωματεία. Σημαίνει πριν απ όλα την έκπτωση, τη φτήνια, το δημαγωγικό εκτροχιασμό των θεσμών και των συνειδήσεων. Σε περίοδο κρίσης ο λαϊκισμός εντείνεται και οδηγεί σε φανατισμό και σε πόλωση, ιδιαίτερα σε χώρες και σε κοινωνικές ομάδες όπου κυριαρχεί ο ανορθολογισμός και ανεύθυνος, απλοϊκός συναισθηματισμός. Ο λαϊκισμός είναι σήμερα τόσο αποτέλεσμα όσο και αιτία της κρίσης. Πολλοί διανοούμενοι τον προτείνουν, ωστόσο, ως θεραπεία της κρίσης, αποσιωπώντας το ότι ήταν ο (δεξιός και ο αριστερός) λαϊκισμός των τελευταίων 30 ετών ο οποίος επέφερε το σημερινό αδιέξοδο. Το πελατειακό σύστημα προνομίων, οι συντεχνίες στο δημόσιο και στον ιδιωτικό χώρο, η 9

14 αδικία συνεπεία αυτού του συστήματος, η συρρίκνωση της οικονομικής παραγωγής, συνδέονται άμεσα με τον λαϊκισμό» Θάνος Λίποβατς, Η Δημοκρατία ή λαϊκισμός», Καθημερινή, Μια άλλη διάσταση που αξίζει να επισημανθεί είναι η «μη συνειδητοποίηση της κρίσης». Αυτό σημαίνει ότι πολλές φορές η ύπαρξη της κρίσης δεν αμφισβητείται ευθέως. Αντίθετα, αυτό που διαπιστώνεται είναι η κατά κόρον έλλειψη της επίγνωσης της σοβαρότητας που διέπει την υπάρχουσα κατάσταση. Και είναι γεγονός ότι η προσέγγιση της κρίσης γίνεται από πολλές οπτικές ενώ παράλληλα διαθέτει «πολλές αναγνώσεις»: «κρίση του πολιτισμού», «οικονομική κρίση», «κρίση χρέους», «ηθική κρίση», «κρίση αξιών», «κρίση της θρησκείας», «κρίση των ανθρωπίνων σχέσεων», κ.ο.κ. Ανεξάρτητα λοιπόν από το πρίσμα υπό το οποίο προσεγγίζουμε την κρίση, το πού δίνουμε έμφαση ή όχι, οφείλουμε να υπερβούμε τις υποκειμενικές εκτιμήσεις και να διαμορφώσουμε όσο το δυνατόν αντικειμενικότερα μια ορθολογική εικόνα για το μέγεθος και τις πραγματικές διαστάσεις της κρίσης σήμερα. Λαμβάνοντας υπόψη : α) τη διεθνή οικονομική συγκυρία, όπως αυτή διαμορφώνεται στο πλαίσιο της παγκόσμιας πραγματικότητας, β) τη δεινή θέση στην οποία έχει περιέλθει η χώρα μας λόγω του δημοσιονομικού της αδιεξόδου και της κρίσης χρέους, μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε το πραγματολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο δομείται η σημερινή κρίση, προκαλώντας μια σειρά από ραγδαίες μεταβολές σε ατομικό αλλά και ευρύτερα κοινωνικό επίπεδο. Και είναι βέβαιο ότι οι μεταβολές αυτές, εκτός από το αφηρημένο επίπεδο των ανακατατάξεων σε θεσμικό επίπεδο, αναφέρονται σε όλο το φάσμα των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων (εργασιακός χώρος, οικογένεια, εκπαίδευση, ψυχαγωγία, κοινωνικές σχέσεις) με σημείο αιχμής την καθημερινότητα των ανθρώπων, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει δραματικά. Ανεξάρτητα λοιπόν από το βαθμό εσωτερίκευσης του προβλήματος, την ιδεολογική οπτική ή την πολιτική διάσταση κάτω από την οποία λαμβάνει χώρα η «ανάγνωση» της κρίσης, το κρίσιμο σημείο της θεματικής αυτής εστιάζει στο πώς η κοινωνική και γενικότερα η 10

15 συστημική αυτή κρίση μπορεί να καταστεί αντικείμενο αποτελεσματικής αντιμετώπισης σε επίπεδο καθημερινότητας. 1.3 Κρίση και καθημερινότητα Η έννοια της καθημερινότητας στη διεθνή βιβλιογραφία έχει πολλούς ορισμούς και διαφορετικές ερμηνείες. Χωρίς όμως να μπορούμε να υπεισέλθουμε στις εξαιρετικά βαθιές αναλύσεις για το «τι εστί καθημερινότητα», θα προσεγγίσουμε έναν πιθανό ορισμό σύμφωνα με τον οποίο η καθημερινότητα δεν είναι αυτό που ο καθένας ατομικά έχει επιλέξει να διάγει το βίο του αλλά το ότι «διαφορετικές ομάδες ανθρώπων κάνουν κοινές επιλογές, ακολουθούν κοινές καθημερινές πρακτικές, δίνουν κοινές ερμηνείες, έχουν κοινά ήθη και αξίες, καθώς όλα καθορίζονται από την αέναη διαπλοκή των προσωπικών βιωμάτων (ατομική ιστορία) με την ευρύτερη συλλογική Ιστορία» (Μαυρίδης, 2004: 27). Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι σε σχέση με την κοινωνικοοικονομική κρίση, οφείλουμε να δούμε συνολικότερα ποια από εκείνα τα κοινά στοιχεία της (κυρίαρχης) καθημερινής πραγματικότητας έχουν αλλάξει και σε ποια επίπεδα έχουν συντελεστεί μεταβολές και ραγδαίες ανακατατάξεις. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 3 Με αφορμή το ζήτημα της καθημερινότητας να αναφέρετε μερικές από τις βασικότερες αλλαγές που έχουν προκληθεί λόγω της κρίσης σε επίπεδο καθημερινής ζωής. Και ειδικότερα: α)στον εργασιακό χώρο:.... β)στην οικογένεια. γ)στην ψυχαγωγία

16 2 Οι επιπτώσεις της κρίσης στην καθημερινή ζωή 2.1 Οι επιπτώσεις της κρίσης στο σύγχρονο οικογενειακό περιβάλλον Η κοινωνικοοικονομική κρίση στην Ελλάδα απεικονίζεται και μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, το οποίο επηρεάζεται σημαντικά από τις αλλαγές που πραγματοποιούνται στο ευρύτερο εξωτερικό περιβάλλον. Δυστυχώς, η κρίση αυτή γίνεται δυσκολότερα αντικείμενο διαχείρισης και αποτελεσματικής αντιμετώπισης από τις οικογένειες εκείνες που αδυνατούν λόγω της κοινωνικής τους θέσης να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις «μεταλλάξεις» της εποχής. Είναι σαφές ότι οι οικογένειες με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο αντιμετωπίζουν σημαντικότερες δυσκολίες στον τρόπο αντιμετώπισης της κρίσης σε καθημερινό επίπεδο κι αυτό λόγω της έλλειψης τόσο των υλικών όσο και των γνωστικών μέσων που έχουν στη διάθεσή τους για μια περισσότερο αποτελεσματική και ορθολογική αντιμετώπιση των δυσχερειών. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4 Οι εκπαιδευόμενοι να χωριστούν σε ομάδες των πέντε ατόμων και με βάση το αρνητικό κλίμα που έχει διαμορφωθεί στην ελληνική κοινωνία να καταγράψουν ποιες κατά τη γνώμη τους θεωρούνται οι σημαντικότερες επιπτώσεις της κοινωνικοοικονομικής κρίσης. Στη συνέχεια η κάθε ομάδα να παρουσιάσει τη δική της προσέγγιση και να γίνει μια διευρυμένη συζήτηση πάνω στο θέμα αυτό... 12

17 Ας δούμε όμως αναλυτικότερα με ποια προβλήματα έρχεται αντιμέτωπη σήμερα η σύγχρονη οικογένεια. Πολλές οικογένειες, λόγω περικοπής των εισοδημάτων τους, αλλάζουν αισθητά τον τρόπο ζωής τους είτε μετακομίζοντας σε φθηνότερες γειτονιές, είτε επιλέγοντας κατοικίες με λιγότερες δαπάνες ενοικίων ή εξόδων συντήρησης. Σε κάποιες περιπτώσεις, ορισμένες οικογένειες επιστρέφουν στις πατρογονικές εστίες και στους τόπους καταγωγής σε μια προσπάθεια να μειώσουν αισθητά τα έξοδα διαμονής. Σε άλλες περιπτώσεις, ορισμένες οικογένειες αλλάζουν σημαντικά το προϋπάρχον μοντέλο κατανάλωσης. Κυνηγούν τις εκπτώσεις, τις οικονομικές προσφορές και τις χαμηλές τιμές στην αγορά και στο διαδίκτυο, βγαίνουν λιγότερες φορές έως και καθόλου για φαγητό, σινεμά ή ποτό, αγοράζουν αποκλειστικά τα απαραίτητα και μόνο όταν έχουν χρήματα διαθέσιμα αποφεύγοντας τις αγορές μέσω πιστωτικών καρτών όπως πολλές φορές συνέβαινε στο παρελθόν. Επίσης, δεν πάνε καθόλου διακοπές, δεν καλούν στο σπίτι φίλους, αποφεύγουν τις κοινωνικές συναναστροφές για να μην μπαίνουν σε περιττά έξοδα, μειώνουν τις μετακινήσεις τους και ό,τι σχετίζεται με εξόδους για διασκέδαση και κοινωνικές συναναστροφές. Σε άλλες περιπτώσεις, προχωρούν σε μειώσεις δαπανών οι οποίες αφορούν στην εκπαίδευση των παιδιών τους (ξένες γλώσσες, φροντιστήρια) ή στο ρουχισμό της οικογένειας, και σε κάποιες περιπτώσεις υποβαθμίζουν ακόμα και ολόκληρο το διατροφικό μοντέλο της οικογένειας (π.χ κατανάλωση υποκατάστατων αγαθών ή αγαθών «δεύτερης κατηγορίας» κ.λπ). Αξίζει, επίσης, να επισημανθεί ότι πολλές οικογένειες οι οποίες αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στα πάγια έξοδα διαβίωσης υιοθετούν ακόμα πιο οδυνηρές επιλογές, καταφεύγοντας είτε στο δανεισμό και την ελεημοσύνη φίλων και συγγενών, είτε στις κοινωνικές υπηρεσίες που παρέχουν οι Δήμοι, οι Μη κυβερνητικές οργανώσεις, η εκκλησία, διάφοροι φιλανθρωπικοί φορείς και οργανισμοί. Πρόκειται για τα νοικοκυριά, που είτε είναι υπερ-χρεωμένα, είτε έχουν χάσει σημαντικό μέρος των υπαρχόντων τους λόγω κατασχέσεων και χρεοκοπίας. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 5 Αν ήσασταν αναγκασμένοι να προχωρήσετε σε περικοπές δαπανών, λόγω της οικονομικής κρίσης, από πού θα αρχίζατε; Να καταγράψετε ιεραρχικά στις επόμενες σειρές τις περικοπές στις οποίες θα προχωρούσατε με βάση το δικό σας σκεπτικό και να τεκμηριώσετε τις επιλογές σας. 13

18 Είναι σαφές ότι οι αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης στην οικογένεια στο πλήθος των περιπτώσεων προκαλούνται από τη μείωση των εισοδημάτων η οποία κατά κανόνα οφείλεται είτε στη δραματική μείωση του μισθού (ή άλλων πηγών εισοδημάτων) είτε στην απώλεια μιας θέσης εργασίας. Αναμφίβολα η μείωση του οικογενειακού εισοδήματος, η οποία μπορεί να οφείλεται είτε στην ανεργία, είτε στις περικοπές μισθών, είτε σε άλλους λόγους, έρχεται να αναδείξει και να εντείνει ήδη υπάρχουσες προβληματικές καταστάσεις επιφέροντας διαπροσωπικές συγκρούσεις, άγχος, αρνητική διάθεση, ανασφάλεια, ψυχική απομάκρυνση του ενός από τον άλλον. Σε πολλές περιπτώσεις, η αρνητική αυτή κατάσταση ενδέχεται να εντείνει την αντιπαλότητα και τη σύγκρουση μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, την ασυνεννοησία, τις ψυχικές διαταραχές, την ενδο-οικογενειακή βία και ειδικότερα τη βίαιη συμπεριφορά απέναντι στα παιδιά, τη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών, τον αλκοολισμό και τη χρήση ναρκωτικών ουσιών, την υιοθέτηση προβληματικών συμπεριφορών (π.χ τζόγος, στοιχήματα, άλλες άνομες πράξεις κ.λπ). Ως λογικό επακόλουθο των καταστάσεων αυτών, το οικογενειακό περιβάλλον βιώνει καταστάσεις άγχους, έντασης και αποξένωσης με συνέπεια σε ορισμένες περιπτώσεις να οδηγείται στην πλήρη αποδιοργάνωση και τη διάλυση. Αυτό έχει ως συνέπεια είτε την αύξηση του αριθμού των διαζυγίων, είτε τη δημιουργία άλλων μορφών οικογενειακής συμβίωσης (π.χ μονογονεϊκές οικογένειες, ελεύθερη συμβίωση κ.ά.), είτε πολλές φορές τη συμβατική διατήρηση ενός γάμου λόγω οικονομικής αδυναμίας των γονιών να πάρουν διαζύγιο. Είναι ευνόητο λοιπόν, πως σε όλες τις περιπτώσεις οι σχέσεις των ανθρώπων τραυματίζονται και η ψυχολογική αποξένωση διαλύει την καθημερινότητα όλων των μελών 14

19 μιας οικογένειας. Επιπλέον, κάτι που δεν γίνεται πολλές φορές άμεσα αντιληπτό, αποδυναμώνεται διαρκώς η εικόνα και το πρότυπο μιας φυσιολογικής ζωής, κυρίως στα μάτια των παιδιών, αφού πολλές φορές τα ίδια τα παιδιά γίνονται μάρτυρες προβληματικών καταστάσεων και αρνητικών συμπεριφορών μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 6 ( )Εμείς οι μεγάλοι αναρωτιόμαστε τι πρέπει να ξέρει ένα παιδί. Σε κάθε περίπτωση δεν μπορούμε να αφήνουμε τα παιδιά έξω απ την πραγματικότητα της ζωής μας. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται, ακούν, διαισθάνονται. Άλλωστε «πώς να κρυφτείς απ τα παιδιά, έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα». Ανάλογα με το οικογενειακό περιβάλλον όπου μεγαλώνουν, ζουν την κρίση με διαφορετικό τρόπο. Τα παιδιά χρειάζονται απαντήσεις για αυτά που συμβαίνουν γύρω τους με απλά λόγια και προσαρμοσμένα στην ηλικία τους. Το βασικό είναι να ειπωθεί και να κουβεντιαστεί, γιατί ό,τι εκφράζεται με λόγια είναι λιγότερο απειλητικό στα παιδιά. Χρειάζεται, λοιπόν, να είμαστε ειλικρινείς με τα παιδιά μας για την υπάρχουσα οικονομική κρίση, να έχουμε ανοικτό διάλογο, να μην κρύβουμε την αλήθεια αλλά να λέμε όσα είναι κατανοητά για την ηλικία τους, φροντίζοντας ταυτόχρονα να μεταφέρουμε και αισιόδοξα αλλά ρεαλιστικά- μηνύματα για βελτίωση της ζωής στο μέλλον. Επομένως, λέμε αναμφίβολα ναι στη γνωστοποίηση της κατάστασης με τρόπο ανάλογο με την ηλικία τους, χωρίς να τα πανικοβάλλουμε, να τα αποθαρρύνουμε, να τα απογοητεύουμε. Ας μη δίνουμε μια ψεύτικη εικόνα στα παιδιά για να μην τα πληγώσουμε, διότι μοιραία θα αντιμετωπίσουν κάποια στιγμή την πραγματικότητα και αν δεν είναι έτοιμα, τότε θα είναι πιο ευάλωτα. «Μιλάω στην 10χρονη κόρη μου για την κρίση. Δεν μπορώ να πω ότι ένα παιδί αυτής της ηλικίας κατανοεί πλήρως τη νέα οικονομική πραγματικότητα αλλά της είχα μάθει από πιο μπροστά ότι δεν τα παίρνουμε όλα, ότι το πάν δεν είναι τα υλικά αγαθά, της είχα μάθει να ιεραρχεί τις προτεραιότητες και να είναι υπεύθυνη και έτσι τώρα ζητάει όλο και λιγότερα. Και από αυτά τα λίγα που παίρνει, δίνει και σε άλλα παιδάκια. Δεν ξέρω αν πρέπει να της πω ότι όλοι αυτοί οι περιορισμοί είναι προσωρινοί και ότι γρήγορα θα φτιάξουν τα πράγματα. Θέλω να της δημιουργώ αισιοδοξία χωρίς να της λέω ψέματα.». Τα παιδιά πρέπει και έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν, να συμμετέχουν σε όλα αυτά αλλά και δική μας υποχρέωση είναι να διασφαλίσουμε ότι μπορούν, παρόλα αυτά, να συνεχίσουν να αισθάνονται ότι είναι παιδιά και να ζουν ως παιδιά. Εκτός από το να ξέρουν την κατάσταση, πρέπει να φροντίσουμε τα παιδιά μας να 15

20 αποκτήσουν τη ψυχική ανθεκτικότητα έτσι ώστε να αντιμετωπίζουν τις αντιξοότητες αυτές ή άλλες.«αυτό που προσωπικά θεωρώ πιο σημαντικό είναι να παρέχουμε στα παιδιά μας τα απαραίτητα ψυχικά εφόδια, δηλαδή να τα κάνουμε ανθεκτικά ψυχικά έτσι ώστε σήμερα που είναι παιδιά και αύριο ενήλικες να μπορούν να χειρίζονται τις δυσκολίες με ασφάλεια και αυτοπεποίθηση». Η συστηματική προώθηση μιας παιδείας ψυχικής ανθεκτικότητας σε όλα τα επίπεδα θα βοηθήσει τα παιδιά να μάθουν πώς να μετασχηματίζουν ένα εμπόδιο σε μια ευκαιρία για ωρίμανση και μάθηση, να αποκτήσουν μια θετική προσέγγιση στη ζωή, θάρρος και αισιοδοξία για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες της ζωής.( )» Πηγή. Δήμητρα Κογκίδου, «Γονείς και παιδιά σε περίοδο οικονομικής κρίσης» Με βάση την παραπάνω τοποθέτηση να τοποθετηθείτε κριτικά απέναντι στο σκεπτικό της συγγραφέως. Καταγράψτε τη δική σας άποψη, προκειμένου να διεξαχθεί μια συζήτηση πάνω στο θέμα αυτό. H οικονομική κρίση επηρεάζει βαθιά τη σχέση των δύο φύλων. Παρόλο που οι γυναίκες εργαζόμενες υφίστανται σε μεγαλύτερο βαθμό τις ανισότητες στις αμοιβές ή στις ευκαιρίες απασχόλησης και σταδιοδρομίας, η οικονομική κρίση τις πλήττει περισσότερο, αφού γίνονται ευκολότερα θύματα είτε των απολύσεων (λόγω μητρότητας και οικογενειακών υποχρεώσεων), είτε μειωμένων αμοιβών, είτε φαινoμένων εκμετάλλευσης, ακόμα και διακρίσεων ή σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας. Σε περιπτώσεις που σε μια οικογένεια τύχει να χάσει ο άνδρας τη δουλειά του και η γυναίκα να συνεχίζει κανονικά την εργασία της, ακόμα και στην περίπτωση αυτή, η ισορροπία ανατρέπεται, αφού εμφανίζεται σύγκρουση ανάμεσα στο παραδοσιακό 16

21 στερεότυπο που θέλει τον άνδρα κοινωνικά και επαγγελματικά ισχυρό ενώ τη γυναίκα προσανατολισμένη σε ρόλους περισσότερο κοντά στο σπίτι, την οικογένεια και την ανατροφή των παιδιών της. Είναι σαφές ότι στις περιπτώσεις αυτές, οι σχέσεις των δύο φύλων γίνονται περισσότερο άνισες, ανταγωνιστικές και αποξενωμένες, ενώ τα ζευγάρια δυσκολεύονται να διαμορφώσουν την οικογενειακή τους προοπτική με σταθερότητα, ψυχική ηρεμία και συναισθηματική ασφάλεια. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 7 Σύμφωνα με πολλές εκτιμήσεις, μελέτες και έρευνες, οι γυναίκες πλήττονται περισσότερο από τις επιπτώσεις της κοινωνικοοικονομικής κρίσης. Συμφωνείτε με την άποψη αυτή ή θεωρείτε πως αποτελεί μια υπερβολική εκτίμηση; Να τεκμηριώσετε αναλυτικά τα επιχειρήματά σας. Γενικότερα, όμως, η κοινωνικοοικονομική κρίση βαθαίνει το χάσμα που ήδη υπάρχει ανάμεσα στα δύο φύλα, αφού εντείνει τη φτώχεια και την εξάρτηση των γυναικών από τους άνδρες. Η κατάσταση αυτή επιδεινώνεται και από την αδύναμη παρουσία δομών και υπηρεσιών κοινωνικής φροντίδας και στήριξης της εργαζόμενης μητέρας (βρεφονηπιακοί σταθμοί, ολοήμερα νηπιαγωγεία, κ.λπ) με συνέπεια ο βαθμός υποβάθμισης να εντείνεται. Αυτό συνηγορεί και στην ενδυνάμωση της εξάρτησης του ζευγαριού από τους παππούδες και τις γιαγιάδες, οι οποίοι είτε παρέχουν στέγη, είτε φροντίζουν τα παιδιά με συνέπεια πολλές φορές τον έντονο παρεμβατισμό, τη βαθιά εξάρτηση της οικογένειας, την έλλειψη ανεξαρτησίας και αυτό-καθορισμού του ζευγαριού. 17

22 ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ Αφού πρώτα διαβάσετε το παρακάτω κείμενο, να αναπτύξετε περαιτέρω τον προβληματισμό σας για το πώς κατά τη γνώμη σας η κρίση πλήττει ευθέως την ισότητα των δύο φύλων. «Σε "Γυναίκες προμηθευτές" μετατρέπονται σήμερα χιλιάδες γυναίκες στην Ελλάδα, καθώς εξαιτίας της αυξημένης ανεργίας στους άνδρες επωμίζονται το βάρος της συντήρησης της οικογένειας, όπως προκύπτει από την παρουσίαση που έγινε σε ημερίδα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών. Παρά το γεγονός ότι στις γυναίκες η ανεργία ανέρχεται πλέον στο 31% και σε αυτές κάτω των 25 ετών στο 65%, παρατηρείται αναδιάταξη των πόλων εξουσίας, με τους άνδρες να μετατρέπονται σε "house husbands", καθώς αδυνατούν να βρουν εργασία, ενώ πολλά ακόμα είναι τα ορατά και μη αποτελέσματα που έχει προκαλέσει η εποχή της λιτότητας. "Ή θα στηρίξουμε τις γυναίκες ή θα πεθάνουμε σαν κοινωνία" ήταν μία από τις φράσεις που ακουστήκαν στην ημερίδα και έδειχνε την ανάγκη που υπάρχει για αλλαγή κατεύθυνσης στις πολιτικές πρακτικές που ακολουθεί η κυβέρνηση και οξύνουν τόσο τις διαφορές που εξακολουθούσαν να υπάρχουν -αλλά σε μικρότερο βαθμό- μεταξύ των δύο φύλων, ενώ μεγεθύνει τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν προ κρίσης ήδη οι γυναίκες. Οι προοπτικές απασχόλησης των μορφωμένων γυναικών στο Δημόσιο, όπου μέχρι πρότινος οι αμοιβές και οι συνθήκες εργασίας ήταν καλύτερες από τον ιδιωτικό τομέα και εξασφάλιζαν την ισότητα μεταξύ των δύο φύλων, είναι πλέον περιορισμένες, με αποτέλεσμα είτε πολλές γυναίκες να μένουν χωρίς δουλειά είτε να εργάζονται υπό καθεστώς ελαστικής εργασίας. Το άγχος της επιβίωσης, που γίνεται ακόμα μεγαλύτερο για τις "Γυναίκες προμηθευτές", προκαλεί σημαντική αύξηση λήψης ψυχοφαρμάκων και ενδο-οικογενειακής βίας, ενώ οδηγεί στη μείωση της γονιμότητας. O κίνδυνος φτωχοποίησης των γυναικών έχει φτάσει στο 21,5% (στους άντρες αγγίζει το 18,1%), τη στιγμή που είναι κατά μέσο όρο 10% στις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε όλα αυτά προστίθεται ακόμα η ασφαλιστική μεταρρύθμιση, η οποία πλήττει σοβαρά τις γυναίκες, περισσότερο από τους άνδρες, καθώς πλέον για ένσημα οι μεν θα συνταξιοδοτούνται στα 67 αντί στα 63 και οι άνδρες στα 67 αντί στα 65, ενώ εκτεταμένες είναι οι παραβιάσεις της εργατικής νομοθεσίας, ακόμα και για την προστασία της μητρότητας, όπως φανερώνει ο ανησυχητικά μεγάλος αριθμός των καταγγελιών στα εργατικά δικαστήρια. Περικοπές, παύση μισθοδοσίας αλλά και απολύσεις συνθέτουν τη μεταχείριση που αντιμετωπίζουν από τους εργοδότες πολλές έγκυες γυναίκες. Στη νέα 18

23 υποβάθμιση της θέσης της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία συμβάλλει σημαντικά η σταδιακή κατάργηση των μηχανισμών προώθησης της ισότητας, που μοιάζει απροστάτευτη σε όλα τα επίπεδα, καθώς και τα κρούσματα σεξουαλικής βίας τα οποία βρίσκονται σε συνεχή ανοδική τροχιά». Πηγή: Παπαντωνίου Κ., «Η κρίση αλλάζει τη σχέση των δύο φύλων» Εφημ. Αυγή, 19/02/2013, Σε άλλες περιπτώσεις, η εξάρτηση των μελών της οικογένειας παίρνει διαφορετική μορφή αφού πολλοί νέοι λόγω της αδυναμίας τους να βρουν εργασία, παρατείνουν την παραμονή τους στο οικογενειακό περιβάλλον ανήμποροι να διαγράψουν τη δική τους διαδρομή σε επίπεδο προσωπικό, επαγγελματικό, κοινωνικό κ.ο.κ. Είναι σαφές ότι στις περιπτώσεις αυτές το ψυχολογικό stress εντείνεται, ενώ ταυτόχρονα κυριαρχεί ή αίσθηση της ματαίωσης, της κατωτερότητας, της αδυναμίας ανάληψης πρωτοβουλιών με ό,τι αρνητικό αυτό συνεπάγεται. Σε άλλες περιπτώσεις, οι προσοντούχοι νέοι οι οποίοι αδυνατούν να βρουν εργασία και μη αντέχοντας την καθημερινότητα στη χώρα τους, αναζητούν εργασία σε άλλες χώρες ως μετανάστες με συνέπεια η χώρα να χάνει το υψηλά καταρτισμένο δυναμικό το οποίο θα μπορούσε να συμβάλει θετικά στην προοπτική ανάπτυξης και ευημερίας. Πρόκειται για το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων» (brain drain) το οποίο στη χώρα μας κερδίζει έδαφος διαρκώς, αν αναλογιστεί κανείς ότι η ανεργία των νέων αγγίζει το 60 %. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ «Προφίλ των Ελλήνων πτυχιούχων που δούλεψαν και δουλεύουν στο εξωτερικό Οι πτυχιούχοι που εργάζονται στο εξωτερικό έχουν κάνει πολλές και πολύ καλές σπουδές. Συγκεκριμένα, το 73% έχει και μεταπτυχιακό τίτλο (master), ενώ το 51,2% έχουν και διδακτορικό. Όταν έπιασαν την πρώτη δουλειά τους στο εξωτερικό το 80,6% είχαν τουλάχιστον μεταπτυχιακό τίτλο. Συγκεκριμένα, τα τυπικά προσόντα πριν από έναρξη της πρώτης εργασίας στο εξωτερικό έχουν ως εξής: 1ο Πτυχίο: 17,3%, 2ο Πτυχίο: 2,2%, 1ο Master: 43,9%, 2ο Master: 11,4%, PhD:25,3%. Το 41% έχουν κάνει πάρα πολύ καλές σπουδές, σπούδασαν στα 100 καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου! Συγκεκριμένα, η συνολική εικόνα έχει ως εξής: 1ο Πτυχίο: 27,0%, 2ο Πτυχίο: 21,9%, 1ο Master: 39,4%, 2ο Master: 45,0%, PhD: 53,1, μέσος όρος: 40,9%. Σχεδόν όλοι όσοι δουλεύουν στο εξωτερικό 19

24 (90%) έχουν κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό, ενώ το 29% έχει πραγματοποιήσει το σύνολο των σπουδών του σε ξένα ιδρύματα. Μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό (14,3%) εργάστηκαν στο εξωτερικό χωρίς προηγουμένως να έχουν κάνει κάποιες σπουδές εκεί. Οι περισσότεροι, (60,9%) προτού αποφασίσουν να φύγουν ή να παραμείνουν στο εξωτερικό για εργασία, δεν αναζήτησαν καν δουλειά στην Ελλάδα. Μάλιστα και οι υπόλοιποι, που αναζήτησαν εργασία, το έκαναν για μικρό σχετικά διάστημα. Συγκεκριμένα, το 62% για λιγότερο από 6 μήνες, το 19,5% για 6-12 μήνες, ενώ το 18,5% για διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους. Η ένταση της απογοήτευσης των πτυχιούχων για τη δυνατότητα εύρεσης ικανοποιητικής εργασίας στην Ελλάδα φαίνεται και από το γεγονός ότι 47,3% των ατόμων που πήραν όλα τα πτυχία τους στην Ελλάδα δεν αναζήτησαν καθόλου δουλειά στη χώρα. Οι επιστήμονες που δουλεύουν στο εξωτερικό συγκεντρώνονται κυρίως (81%) σε τρία επιστημονικά πεδία: α) οικονομικά, διοίκηση επιχειρήσεων, νομικά κλπ. (33%), β) προγραμματισμός ηλεκτρονικών υπολογιστών, φυσική, χημεία κλπ. (25%) και γ) μηχανικοί, μηχανικοί ηλεκτρονικών υπολογιστών, κλπ (23%). Αναμενόμενα, ένα πολύ σημαντικό ποσοστό (46,5%) αυτών που εργάστηκαν στο εξωτερικό έχουν μη Έλληνα σύντροφο. Η σχέση με μη Έλληνα σύντροφο λειτουργεί αποτρεπτικά για την επιστροφή: από αυτούς που επέστρεψαν μόνο το 13,7% έχει μη Έλληνα σύντροφο, ενώ σε αυτούς που δεν επέστρεψαν το αντίστοιχο ποσοστό είναι 52,4%.Εργάζονται σε 74 χώρες, όμως το 91% συγκεντρώνεται σε 10 χώρες, κυρίως τη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Συγκεκριμένα: Βρετανία: 31,7%, ΗΠΑ: 28,7%, Γερμανία: 6,6%, Ελβετία: 5,4%, Γαλλία: 4,4%, Βέλγιο: 4,3%, Καναδάς: 3,3%, Ολλανδία: 2,6%, Ιταλία: 2,3%, Ισπανία: 1,8%, Λοιπές:9,0%. Εργάζονται σε 532 πόλεις, όμως υπάρχει υπερεκπροσώπηση σε ελάχιστες πολύ μεγάλες πόλεις: Λονδίνο: 16,9%, Νέα Υόρκη: 3,9%, Βρυξέλλες: 3,9%, Βοστόνη: 3,7%, Παρίσι: 2,8%, Γενεύη: 2,1%, Μόναχο: 2,0%, Ουάσιγκτον: 1,8%, Ζυρίχη: 1,5%, Σικάγο: 1,4%, Λοιπές:60,0%. Οι αμοιβές εργασίας αυτών που έχουν επιστρέψει στην Ελλάδα είναι πολύ κατώτερες σε σχέση με όσους εξακολουθούν να δουλεύουν στο εξωτερικό. Συγκεκριμένα, από όσους ζουν σήμερα στην Ελλάδα το 39,4% έχουν εισόδημα μικρότερο από ευρώ και 34,4% μεγαλύτερο από ευρώ. Πολύ διαφορετική είναι η εικόνα για όσους ζουν στο εξωτερικό, καθώς μόνο ποσοστό 9,2% έχει εισόδημα μικρότερο από ευρώ, ενώ το 68,4% έχει 20

25 εισόδημα μεγαλύτερο από ευρώ.( ) Με βάση το παραπάνω απόσπασμα από άρθρο του καθηγητή Λόη Λαμπριανίδη «Η διαρροή εγκεφάλων από την Ελλάδα» το οποίο δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Αυγή, στις 23/05/2010 να καταγράψετε τη δική σας εκτίμηση για το ποιες είναι οι βασικές αιτίες για τη διαρροή εγκεφάλων από τη χώρα μας προς τις αναπτυγμένες χώρες του εξωτερικού και στη συνέχεια να παρουσιάσετε την άποψή σας σε μια διευρυμένη συζήτηση Οι αλλαγές στον εργασιακό βίο και οι επιπτώσεις τους Είναι σαφές ότι η κοινωνικοοικονομική κρίση έχει επηρεάσει ευθέως το χώρο της απασχόλησης και ειδικότερα τις εργασιακές σχέσεις που τον διέπουν. Χωρίς να είμαστε σε θέση να αναλύσουμε το σύνολο των μεταβολών που έχουν επέλθει τα τελευταία χρόνια είναι σημαντικό να επισημάνουμε ορισμένες σημαντικές αλλαγές που έχουν προκληθεί λόγω των ραγδαίων ανακατατάξεων σε ολόκληρο το εργασιακό φάσμα. Ειδικότερα, οι αλλαγές αυτές οι οποίες σχετίζονται με πρακτικές όπως η μείωση των μισθολογικών απολαβών, η κατάργηση θέσεων απασχόλησης, η υπαγωγή χιλιάδων υπαλλήλων σε καθεστώς διαθεσιμότητας και μετακίνησης, οι αλλαγές στο πλαίσιο που ρυθμίζει τις εργασιακές σχέσεις για το καθεστώς των συλλογικών διαπραγματεύσεων, τις απολύσεις, τις αποζημιώσεις και τις διαδικασίες συνταξιοδότησης, καθώς και η απώλεια κεκτημένων κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων δημιουργούν ένα ιδιαίτερα ανασφαλές και αβέβαιο περιβάλλον για όλους. Ταυτόχρονα, η αμφισβήτηση της αξίας και της κοινωνικής αποτελεσματικότητας των δημόσιων πολιτικών μέσα από την ανάδυση της τάσης για ενίσχυση της ιδιωτικοποίησης βασικών πυλώνων της δημόσιας σφαίρας δημιουργεί την 21

26 προοπτική μιας κοινωνίας που η βίαιη αλλαγή των κοινωνικών της δομών προκαλεί τεράστιο ψυχικό κόστος και αίσθημα ανασφάλειας στους πολίτες της. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 8 Με βάση τις δικές σας εμπειρίες, να καταγράψετε και να παρουσιάσετε ποιες αλλαγές έχουν συμβεί στο δικό σας εργασιακό σας χώρο τα τελευταία τρία χρόνια οι οποίες επηρέασαν σημαντικά την καθημερινότητά σας. Κατά τη γνώμη σας οι αλλαγές αυτές ήταν επιβεβλημένες ή θα μπορούσαν να έχουν αποφευχθεί; Προσπαθήστε να εξηγήστε με τρόπο κριτικό και όσο το δυνατόν αμερόληπτο την απάντησή σας.. Είναι σαφές ότι η εσωτερίκευση αυτού του αρνητικού πλαισίου αποτελεί μια ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία η οποία απαιτεί ψυχραιμία και κυρίως ορθολογισμό ως προς την αντιμετώπισή της. Δυστυχώς πολλοί συμπολίτες μας και κυρίως οι κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά ασθενέστεροι, δεν είναι σε θέση να αντεπεξέλθουν δυναμικά στους περιορισμούς και στις κοσμογονικές αλλαγές που επιβάλλει η κρίση με συνέπεια την εξώθησή τους στο κοινωνικό περιθώριο, τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι επιπτώσεις των αλλαγών αυτών, εκτός από το έντονο ψυχολογικό stress που προκαλούν, εντείνουν το αίσθημα της φοβίας και της ανασφάλειας για το μέλλον με συνέπεια το άγχος και η απαισιοδοξία να κυριεύουν τη ζωή των ανθρώπων. 22

27 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 9 Υποθέστε ότι ο/η καλύτερος/η φίλος/η σας, σας τηλεφωνούν και σας ανακοινώνουν την ξαφνική απόλυση από την εργασία τους. Πώς θα αντιμετωπίζατε την είδηση αυτή; Να καταγράψετε τις πρώτες σας ενέργειες στις επόμενες σειρές..... Παράλληλα, η σφαίρα της απασχόλησης μετατρέπεται σ έναν ιδιαίτερα ανταγωνιστικό χώρο στον οποίο δημιουργούνται πρόσφορες συνθήκες για την ευδοκίμηση φαινομένων εκμετάλλευσης και νοσηρού ανταγωνισμού με συνέπεια την απώλεια της κοινωνικής αλληλεγγύης μέσα στους χώρους εργασίας. Είναι σαφές ότι μέσα σε τέτοιες συνθήκες δεν είναι καθόλου εύκολο να αναπτυχθούν υγιείς επιχειρηματικές δυνάμεις οι οποίες θα συμβάλλουν στην ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή. Τα φαινόμενα αυτά σε συνδυασμό με την αύξηση της ανεργίας, την αδυναμία των νέων να βρουν απασχόληση αντίστοιχη των προσόντων τους, τη μετανάστευση των πτυχιούχων, καθώς και τις αρνητικές εκτιμήσεις για την πορεία συνολικότερα της ελληνικής οικονομίας, συνθέτουν το πλαίσιο ενός προβληματικού κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο οι πολίτες δυσανασχετούν καθημερινά. Αν μάλιστα λάβει κανείς υπόψη και τις φορολογικές επιβαρύνσεις των εργαζομένων με βάση το πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής, είναι ευνόητο πως το φορτίο που έχουν επωμιστεί οι Έλληνες εργαζόμενοι είναι εξαιρετικά βαρύ. 23

28 2.3 Η κρίση και οι ευρύτερες κοινωνικές της επιπτώσεις Οι αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης δεν αφορούν μόνο στο μικρόκοσμο του καθενός. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η καθημερινότητα συνδέεται με το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, αφού «άτομο» και «κοινωνία» βρίσκονται σε αμοιβαία αλληλεπίδραση. Αυτό σημαίνει πως όλες οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές επηρεάζουν σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν την καθημερινότητά τους, αλλά και η καθημερινή ζωή των ανθρώπων με τη σειρά της επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται και δρομολογούνται όλες οι σημαντικές κοινωνικές αλλαγές. Είναι σαφές ότι η κοινωνικοοικονομική κρίση, η οποία αντανακλάται στα φαινόμενα φτώχειας, ανεργίας, μετανάστευσης και κοινωνικού αποκλεισμού, εκτός από προβλήματα όπως ο αλκοολισμός, η χρήση ναρκωτικών, η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών εντείνει την επιθετικότητα, τη βία, το ρατσισμό και τη ξενοφοβία, με συνέπεια τη γενίκευση αυτού που στις κοινωνικές επιστήμες αποκαλούμε «κοινωνική αλλοτρίωση» (Giudicelli, 1984). Στην προέκταση των φαινόμενων αυτών δημιουργούνται πρόσφορες συνθήκες για την ανάπτυξη ακραίων πολιτικών εθνικιστικών και ρατσιστικών ιδεολογιών οι οποίες εκτός από τον αποπροσανατολισμό και τη σύγχυση που δημιουργούν, ανατροφοδοτούν το μίσος και την επιθετικότητα εναντίον των μειονοτήτων, των κοινωνικά και πολιτισμικά διαφορετικών, των κοινωνικά ανυπεράσπιστων. 24

29 3 Αντιμετωπίζοντας την κρίση: «Σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης 3.1 Αλλαγές στις πρακτικές της καθημερινής κατανάλωσης: το πρώτο βήμα ενάντια στην κρίση Η ελληνική οικογένεια καθημερινά έρχεται αντιμέτωπη με αυξανόμενες οικονομικές υποχρεώσεις, ιδιαίτερα σε μια οικονομική συγκυρία όπου τα έσοδα μειώνονται και οι δαπάνες λόγω φόρων, πρόσθετων εισφορών και επιβαρύνσεων αυξάνονται. Η ανεργία, ο πληθωρισμός, η φτώχεια διαμορφώνουν ένα ασφυκτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οι πολίτες είναι αναγκασμένοι να διαμορφώσουν το μοντέλο μιας άλλης καταναλωτικής συμπεριφοράς. Αναμφίβολα, επειδή η προσαρμογή αυτή γίνεται με βίαιο τρόπο, θεωρούμε ιδιαίτερα σημαντικό να κατανοηθεί η ανάγκη μιας δυναμικής στάσης απέναντι στην κρίση με τρόπο όχι παθητικό αλλά ενεργητικό και δυναμικό. Αυτό προϋποθέτει την εγρήγορση και την ορθολογική αντίδραση προκειμένου να μειωθεί, όσο αυτό είναι εφικτό, η ένταση με την οποία βιώνονται οι αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης. Για εκατομμύρια Ελληνες, οι οικογενειακές δαπάνες επαναπροσδιορίζονται καθημερινά με σκοπό τη μεγαλύτερη συμπίεση του κόστους οικογενειακής διαβίωσης. Ειδικότερα, οι δαπάνες για τα καθημερινά είδη πρώτης ανάγκης, (τρόφιμα, απορρυπαντικά, χαρτικά και οικιακά είδη) τα έξοδα μετακίνησης, τους λογαριασμούς των ΔΕΚΟ και της κινητής και σταθερής τηλεφωνίας, τα καταναλωτικά δάνεια, κ.ά αποτελούν μερικά από τα πρώτα είδη που έχουν μπει σε άμεση διαδικασία αναθεώρησης. Ωστόσο, και οι επιχειρήσεις βλέποντας την οικονομική στενότητα και τη μείωση της αγοραστικής δύναμης των καταναλωτών, ειδικότερα στα μεγάλα πολυκαταστήματα, παρέχουν εκπτώσεις και προσφορές, ενώ στο χώρο των τροφίμων έχει εισαχθεί η πρακτική τόσο του «private label» με στόχο τη μείωση των τιμών έως και 40% για βασικά αγαθά και είδη πρώτης ανάγκης όσο και της προσφοράς προϊόντων κοντά στην ημερομηνία λήξης. Σημαντικό μερίδιο της αγοράς πια αποτελούν οι εμπορικές συναλλαγές μέσω διαδικτύου. Τα εμπορικά καταστήματα ενθαρρύνουν τις αγορές μέσω διαδικτύου προσφέροντας χαμηλότερες τιμές, ενώ φαίνεται πως κερδίζει διαρκώς έδαφος η προσφορά εκπτωτικών κουπονιών με στόχο την προσέλκυση πελατών σε ευρύ φάσμα καταναλωτικών δραστηριοτήτων (ένδυση, καλλωπισμός, γυμναστήρια, νυχτερινές έξοδοι κ.λπ). 25

30 Αναφορικά με τους λογαριασμούς των ΔΕΚΟ πολλοί αρχίζουν να κάνουν χρήση των νυχτερινών τιμολογίων και γενικότερα όλων των προσφορών που αφορούν μειωμένα τιμολόγια στην τηλεφωνία σε κλήσεις προς κινητά, αστικές ή υπεραστικές συνδέσεις. Πολλά νοικοκυριά, επίσης, στην προσπάθειά τους να αποφύγουν την κατανάλωση του πετρελαίου θέρμανσης, εγκαταλείπουν τη χρήση των συμβατικών καλοριφέρ και υιοθετούν τη χρήση κλιματιστικών, ενώ σταδιακά φαίνεται πως πυκνώνει σε ολόκληρη τη χώρα η εγκατάσταση φωτοβολταϊκών στις στέγες ή στις ταράτσες των πολυκατοικιών καθώς και στις αγροτικές εκτάσεις. Αναφορικά με τον τρόπο επικοινωνίας, στις υπηρεσίες της τηλεφωνίας, αρχίζει να κερδίζει έδαφος η χρήση των «οικογενειακών πακέτων» ενδοσυνεννόησης, καθώς και η στροφή προς τα καρτοκινητά τηλέφωνα για τη μείωση του μηνιαίου κόστους. Στα εξοχικά σπίτια επιλέγονται εποχικά πακέτα τηλεφωνικής κάλυψης (μόνο για την περίοδο των διακοπών) ενώ σε πολλές περιπτώσεις η σταθερή τηλεφωνία καταργείται εντελώς. Αξιοσημείωτη, επίσης, είναι η επιλογή του διαδικτύου στις επικοινωνίες (skype, facebook κ.λπ) καθώς και άλλων μέσων κοινωνικής δικτύωσης τα οποία προσφέρουν άμεση και ανέξοδη επικοινωνία. Σημαντικές αλλαγές, ωστόσο, έχουν προκληθεί και στον τρόπο μετακίνησης. Ήδη πολλοί, λόγω της αύξησης των τελών κυκλοφορίας, έχουν καταθέσει τις πινακίδες των αυτοκινήτων τους ενώ κάποιοι άλλοι επιλέγουν σε σταθερή βάση τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Στη δεύτερη περίπτωση, ιδιαίτερα συμφέρουσα αποδεικνύεται η χρήση της ετήσιας κάρτας απεριορίστων διαδρομών ενώ σε άλλες περιπτώσεις επιλέγεται η ενεργειακή μετατροπή των αυτοκινήτων από βενζίνη σε υγραέριο το οποίο μειώνει το κόστος καυσίμων στο μισό. 3.2 Εναλλακτικές δυνατότητες και «σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης Στην Ελλάδα της κρίσης όλοι μας βιώνουμε τις συνέπειες ενός, κατά κοινή ομολογία, χρεοκοπημένου μοντέλου κοινωνικής και οικονομικής λειτουργίας το οποίο πλήττει καθημερινά εκατομμύρια οικογένειες, νέους, εργαζομένους, ανέργους, συνταξιούχους. Είναι ανάγκη λοιπόν να στοχαστούμε κριτικά πάνω στην αναζήτηση εναλλακτικών διαδρομών αντιμετώπισης της κρίσης με τρόπο που να τηρήσουμε ως κοινωνία πολιτών μια δυναμική στάση απέναντι στην παθογένεια και την απαισιοδοξία που γεννά η κρίση αυτή. Σε πολλά αστικά κέντρα, κυρίως τα τελευταία χρόνια, αναπτύχθηκαν σε επίπεδο τοπικής 26

31 κοινωνίας διαφόρων ειδών συλλογικότητες μέσω των οποίων οι πολίτες ήρθαν σε επαφή μεταξύ τους προκειμένου να ενώσουν τις δυνάμεις τους για την αντιμετώπιση των συνεπειών της κρίσης σε επίπεδο συλλογικό. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι προσπάθειες αυτές είχαν τη στήριξη της τοπικής αυτοδιοίκησης ενώ σε άλλες όχι. Η δημιουργία κοινωνικών και συνεταιριστικών παντοπωλείων, η απευθείας αγορά προϊόντων από τους παραγωγούς και η διάθεσή τους σε τιμές πραγματικού κόστους, η απευθείας ανταλλαγή προϊόντων και αγαθών (ανταλλακτική οικονομία), η δημιουργία κοινωνικών καφενείων και άλλων συλλογικών χώρων αυτό-μόρφωσης, ψυχαγωγίας και παροχής ψυχο-κοινωνικής στήριξης και φροντίδας αποτελούν μερικές από εκείνες τις ενεργητικές πρακτικές ορθολογικής αντίδρασης απέναντι στην απαισιοδοξία και τη μοιρολατρία. Παρά το γεγονός ότι η υγιής αντίδραση στην κρίση περνάει και μέσα από τη συλλογική οργάνωση των πολιτών, η καθημερινότητά μας απαιτείται να επαναπροσδιορισθεί και σε ατομική βάση να ιδωθεί μέσα από ένα εναλλακτικό πρίσμα. Πηγή: Στάθης,Ελευθεροτυπία,2007 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 10 27