(2015) 1 PRO JUSTITIA

Transcript

1 Pro Justitia Τόμος 1, 2015 Η διάκριση μεταξύ βασανιστηρίων και απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης στη νομολογία του ΕΔΔΑ Κοσκινάρη Παρασκευή, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια στον Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Σπουδών του Α.Π.Θ., Δικηγόρος Διάγραμμα: I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις II. Η αντιμετώπιση της «Ελληνικής» και «Ιρλανδικής» υπόθεσης από το ΕΔΔΑ III. Αξιόποινες συμπεριφορές που χαρακτηρίστηκαν από το ΕΔΔΑ ως βασανιστήρια IV. Υπαγωγή αξιόποινων πράξεων από το ίδιο δικαστήριο στην έννοια της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης V. Εννοιολογικός προσδιορισμός των όρων «εξευτελιστική μεταχείριση», «απάνθρωπη μεταχείριση» και «βασανιστήρια», σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ Περίληψη: Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί παρέμβαση, που έλαβε χώρα στα πλαίσια του 1ου συνεδρίου μεταπτυχιακών φοιτητών και υποψηφίων διδακτόρων, σχετικά με την «Ευθύνη κατά την άσκηση δημόσιας και ιδιωτικής εξουσίας». Πραγματεύεται την ερμηνεία των όρων «βασανιστήρια» και «λοιπές προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας» του άρ. 137Α του Ποινικού Κώδικα, υπό το πρίσμα της νομολογίας του ΕΔΔΑ. Οι αποφάσεις του συγκεκριμένου δικαστηρίου επιτελούν καθοδηγητικό ρόλο ως προς τον προσδιορισμό των περιπτώσεων, που υπάγονται στις κατηγορίες του ως άνω κυρωτικού κανόνα, σύμφωνα με κριτήρια που έχουν διαμορφωθεί από το ίδιο, βάσει των δεδομένων κάθε υπόθεσης, σε συνδυασμό με τις επικρατούσες δικαιικές, κοινωνικές, επιστημονικές, οικονομικές, πολιτισμικές και πολιτικές συνθήκες, που ισχύουν στα μετέχοντα σε αυτό κράτη, όπως διαπλάθονται με το πέρασμα του χρόνου. Το παρόν έργο υπάγεται σε Άδεια Χρήσης: Creative Commons Αναφορά Δηµιουργού-Μη Εµπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές (CC BY-NC-ND 4.0) https ://creativecommons. org / licenses / by - nc - nd /4.0/ deed. el 1

2 Όπως επισήμανε ο κ. Αϊδινλής, ο ορισμός των βασανιστηρίων, που τυποποιούνται ως αξιόποινη πράξη όταν τελούνται από πρόσωπα που ασκούν δημόσια εξουσία, περιέχεται στη δεύτερη παράγραφο του άρθρου 137Α ΠΚ. Ωστόσο για τις λοιπές προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που δεν υπάγονται στην έννοια των βασανιστηρίων, όπως περιγράφονται στην τρίτη παράγραφο του ίδιου άρθρου, δεν δίδεται ορισμός. Προκειμένου να καταστεί δυνατός ο εννοιολογικός τους προσδιορισμός, απαραίτητη κρίνεται η μελέτη της σχετικής νομολογίας του ΕΔΔΑ, η οποία χαρακτηρίζει τις συγκεκριμένες πράξεις ως απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση. Ειδικότερα, στο άρ. 3 ΕΣΔΑ αναφέρεται «Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν απανθρώπους ή εξευτελιστικάς». Παρατηρείται ότι το ΕΔΔΑ επιχείρησε να ερμηνεύσει τους τρεις προαναφερόμενους όρους της εν λόγω διάταξης για πρώτη φορά κατά την «Ελληνική Υπόθεση» της 5 ης /11/1969 μετά από προσφυγή της Δανίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Ολλανδίας κατά της απριλιανής δικτατορίας 1. Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι οι πράξεις στις οποίες υποβλήθηκαν οι πολιτικοί κρατούμενοι από το δικτατορικό καθεστώς, όπως φάλαγγα, άγριοι ξυλοδαρμοί, ηλεκτροσόκ, εικονικές εκτελέσεις συνιστούσαν βασανιστήρια και απάνθρωπη μεταχείριση, χωρίς, ωστόσο να προβεί σε διαχωρισμό των δύο αυτών εννοιών 2. Στην ιρλανδική υπόθεση, ωστόσο, της 18 ης /1/1978, το Δικαστήριο απέφυγε να χαρακτηρίσει ως βασανιστήρια τις «πέντε τεχνικές» ανάκρισης των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων στη Βόρεια Ιρλανδία, που είναι η κάλυψη της κεφαλής με κουκούλα, η ορθοστασία σε τοίχο, η υποβολή σε έντονο θόρυβο, η αποστέρηση ύπνου και η ανεπαρκής σίτιση 3, κρίνοντας ότι οι επίμαχες τεχνικές αποτελούν απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση, πλην, όμως, δεν τυγχάνουν τέτοιας έντασης και βαρύτητας, ώστε να μπορούν να χαρακτηριστούν ως βασανιστήρια. 1 Βλ. Γαλανού Μ., Άρθρο 3. Απαγόρευση των βασανιστηρίων. Β. Ουσιαστικά ζητήματα, σε Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου & Ποινικό Δίκαιο. Ερμηνεία και εφαρμογή των άρθρων 1 10 ΕΣΔΑ, επιμέλεια: Κοτσαλής Λ., 2014, σελ.79 επ. 2 Βλ. Τσιρλή Μ., Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ερμηνεία κατ άρθρο. Δικαιώματα Παραδεκτό Δίκαιη ικανοποίηση Εκτέλεση, Διεύθυνση έκδοσης: Σισιλιάνος Λ.-Α., 2013, σελ. 100 επ. 3Από το Σιμόπουλο Κ., οι εν λόγω τεχνικές χαρακτηρίζονται ως «καθαρό βασανιστήριο». Βλ. Σιμόπουλο Κ., Βασανιστήρια και εξουσία. Από την Ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, το Βυζάντιο και την Τουρκοκρατία ως την εποχή μας, 1987, σελ. 16 επ. 2

3 Η πρώτη φορά που το ΕΔΔΑ διαπίστωσε τη διάπραξη βασανιστηρίων και όχι απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης, ήταν στην υπόθεση Aksoy κατά Τουρκίας την 18 η /12/1996, όπου μετά την υποβολή του θύματος σε ηλεκτροσόκ και «παλαιστινιακό κρέμασμα» παρέλυσαν τα άνω άκρα του. Κατά τον ίδιο τρόπο, αποφάνθηκε το Δικαστήριο και στις υποθέσεις Dikme και Akkos κατά Τουρκίας, την 11 η /7/2000 και 10 η /10/2000, αντίστοιχα. Όμως, την 25 η /9/1997, στην υπόθεση Aydin κατά Τουρκίας, το Δικαστήριο με πολλούς δισταγμούς απέδωσε το χαρακτηρισμό του βασανιστηρίου, αντί αυτού της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης, στην καταγγελλόμενη πράξη του βιασμού μιας νεαρής κοπέλας από αστυνομικούς 4. Από την άλλη πλευρά, το ΕΔΔΑ έχει υπαγάγει στην έννοια της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης, τη φυλάκιση ανηλίκου σε σωφρονιστικό κατάστημα για ενηλίκους 5, την κράτηση τριών παιδιών για τέσσερις μήνες περίπου σε κλειστό κέντρο υποδοχής παράνομων μεταναστών προτού απελαθούν στο Κονγκό 6, την κατάσταση, όπου ο προσωπικός χώρος που έχει στη διάθεση του ο κατάδικος είναι μικρότερος από τρία τετραγωνικά μέτρα 7, την κατάσταση, όπου ο χώρος κράτησης δεν ήταν χώρος κατάλληλος για κράτηση τόσο μακρά όσο αυτή των τριών μηνών, η οποία επεβλήθη στον προσφεύγοντα 8, τις συνθήκες κράτησης αλλοδαπού υπηκόου σε κέντρο διαμονής αλλοδαπών 9, τη μακρόχρονη απομόνωση σε πτέρυγα υψίστης ασφαλείας, που όμως δεν εξυπηρετεί καμία συγκεκριμένη ανάγκη ασφαλείας 10, τη μη χορήγηση της απαιτούμενης ιατρικής περίθαλψης, με αποτέλεσμα να μη 4http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{%22documentcollectionid2 %22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22]} 5 ΕΔΔΑ, απόφαση της 20/1/2009, Guvec κατά Τουρκίας 6 ΕΔΔΑ, απόφαση της 13/12/2011, Kanagaratnam κατά Βελγίου 7 ΕΔΔΑ, απόφαση της 28/3/2006, Melnik κατά Ουκρανίας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 10/2/1011, Νησιώτης κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 11/10/2011, Ταγκατίδης κλπ κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 28/2/2012, Σαμαράς κατά Ελλάδας 8 ΕΔΔΑ, απόφαση της 27/7/2006, Kaja κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 4/6/2009, Σιάσιος κλπ κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 2/7/2009, Βαφειάδης κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 29/10/2009, Shuvaev κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 26/11/2009, Tabesh κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 25/10/2011, Ibram κλπ κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 17/7/2012, Lica κατά Ελλάδας 9 ΕΔΔΑ, απόφαση της 22/7/2010, Α.Α. κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 21/6/2011, Efremidze κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 5/4/2011, Rahimi κατά Ελλάδας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 31/7/2012, Mahmundi κλπ κατά Ελλάδας 10 ΕΔΔΑ, απόφαση της 11/3/2004, G.B. κατά Βουλγαρίας 3

4 διασφαλίζονται προσηκόντως η σωματική και η ψυχική υγεία του κρατουμένου 11, τη μακρόχρονη απομόνωση σε πτέρυγα υψίστης ασφαλείας, που όμως δεν εξυπηρετεί καμία συγκεκριμένη ανάγκη ασφάλειας 12, τη μη χορήγηση της απαιτούμενης ιατρικής περίθαλψης, με αποτέλεσμα να μη διασφαλίζονται προσηκόντως η σωματική και η ψυχική υγεία του κρατουμένου 13, τη μη λήψη ειδικών μέτρων εντός των φυλακών, προκειμένου να επιτραπεί στους κρατούμενους που πάσχουν από σημαντικές σωματικές αναπηρίες να ικανοποιούν τις καθημερινές προσωπικές ανάγκες τους, κατά τρόπο συμβατό με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια 14, την επιβολή μιας θεραπείας χωρίς την ελεύθερη, ρητή και ενημερωμένη συναίνεση ενός πνευματικά υγιούς ενηλίκου, η οποία δεν είναι συμβατή με το δικαίωμα του στη φυσική ακεραιότητα και a fortiori με την ΕΣΔΑ 15, την παρουσία των κατηγορουμένων στο ακροατήριο μέσα σε ένα μεταλλικό κλουβί 16. Ορόσημο ως προς την επίλυση της αξιολόγησης των αξιόποινων συμπεριφορών αποτελεί η υπόθεση Selmouni κατά Γαλλίας της 28 ης /7/1999, όπου το ΕΔΔΑ κατέληξε ότι οι φρικτές πράξεις σωματικής και ψυχικής βίας, που υπέστη ο προσφεύγων ήταν ιδιαιτέρως σκληρές και απάνθρωπες και του προξένησαν στο σύνολο τους έντονο πόνο, χαρακτηριζόμενο ως βασανιστήριο, ενώ τονίζεται ότι μορφές της μίας κατηγορίας πράξεων μπορούν να ενταχθούν στην άλλη, λόγω της ευμετάβλητης και «ζωντανής» φύσης των σύγχρονων κοινωνιών που διαμορφώνουν την ερμηνεία της ΕΣΔΑ ΕΔΔΑ, απόφαση της 10/3/2009, Paladi κατά Μολδαβίας 12 ΕΔΔΑ, απόφαση της 11/3/2004, G.B. κατά Βουλγαρίας 13 ΕΔΔΑ, απόφαση της 10/3/2009, Paladi κατά Μολδαβίας 14 ΕΔΔΑ, απόφαση της 24/10/2006, Vincent κατά Γαλλίας 15 ΕΔΔΑ, απόφαση της 10/5/2012, Λιάρτης κατά Ελλάδας 16 ΕΔΔΑ, απόφαση της 27/1/2009, Ramishvili και Kokhreidze κατά Γεωργίας 17 Η ίδια διαπίστωση παρατηρείται και σε ΕΔΔΑ, απόφαση της 17/10/1986, Rees κατά Ηνωμένου Βασιλείου, παρ. 47, καθώς και σε ΕΔΔΑ, απόφαση της 25/2/1978, Tyrer κατά Ηνωμένου Βασιλείου, παρ. 21, όπου διατυπώνεται ότι η ΕΣΔΑ είναι ένα «ζωντανό εργαλείο» (a living instrument) που πρέπει να ερμηνεύεται στο φως των σύγχρονων συνθηκών (in the light of present day conditions), μία ερμηνευτική αρχή, η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το μεθοδολογικό υπόβαθρο του δικαστικού «ακτιβισμού» του Στρασβούργου. Τούτο συνεπάγεται ότι το δικαστήριο λαμβάνει υπόψη του τόσο την τυχόν εξέλιξη του εσωτερικού δικαίου της πλειονότητας των συμβαλλομένων κρατών προς την κατεύθυνση της πληρέστερης προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ώστε να κρίνει κατά πόσο η υστέρηση συγκεκριμένου κράτους μπορεί να γίνει ανεκτή ή όχι, όσο και τις ενδεχόμενες επιστημονικές και 4

5 Συμπερασματικά, μια πράξη πληροί τους όρους του άρ. 3 ΕΣΔΑ, όταν «εμφανίζει έναν ελάχιστο βαθμό σοβαρότητας», ώστε να μπορεί να χαρακτηριστεί καταρχήν ως εξευτελιστική 18. Το ελάχιστο όριο εκτιμάται σε σχέση με το σύνολο των δεδομένων μιας υπόθεσης, ήτοι τη φύση και το περιεχόμενο μιας μεταχείρισης, τον τρόπο κατά τον οποίο έλαβε χώρα, τη διάρκεια της, τις σωματικές ή πνευματικές επιπτώσεις της, όπως και ενίοτε το φύλο, την ηλικία και την κατάσταση της υγείας του θύματος. Ο βαθμός σοβαρότητας της κακοποίησης ενός ατόμου υπόκειται σε διακυμάνσεις έκτασης και έντασης. Με αφετηρία μια κλίμακα χρονικής ακολουθίας από το μείζον προς το έλασσον, το ΕΔΔΑ διαμόρφωσε, σχετικά με το βαθμό σοβαρότητας της κακοποίησης τα ακόλουθα κριτήρια: 1) υψηλό όριο της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης, 2) σημαντική οδύνη, 3) δοκιμασία επαρκούς σοβαρότητας και, 4) ελάχιστη στοιχειώδης ανθρώπινη συναίσθηση 19. Επομένως, εξευτελιστική 20 είναι ιδίως η μεταχείριση που δημιουργεί αισθήματα φόβου, αγωνίας και κατωτερότητας, ικανά να ταπεινώσουν, να εξευτελίσουν και να κάμψουν τελικά τη φυσική ή ηθική αντίσταση του θύματος ή να το οδηγήσουν να δράσει αντίθετα στη θέληση ή τη συνείδηση του. Ως απάνθρωπη κρίνεται η μεταχείριση που εφαρμόζεται προμελετημένα, χωρίς αυτό να είναι απαραίτητο 21, συνήθως για ικανό χρόνο και προκαλεί είτε σωματικές βλάβες είτε έντονο σωματικό ή ψυχικό πόνο 22. Τέλος, ως βασανιστήριο χαρακτηρίζεται η κακοποίηση που γίνεται με καθορισμένο τρόπο και συγκεκριμένο σκοπό, λ.χ. απόσπαση πληροφοριών, ως επιβαρυντική μορφή απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης ενός ατόμου 23. Τα προαναφερθέντα συνοψίζονται σε μία ρήση του Καντ «όποιος κοιτάζει στον καθρέφτη και αναγνωρίζει στον εαυτό του το δικαίωμα να είναι κοινωνικές εξελίξεις. Βλ. Βάγια Μ., Απάνθρωπη και/ή εξευτελιστική μεταχείριση ή τιμωρία, σε Μηχανισμοί προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου. Διεθνείς πράξεις, θεωρία και πρακτική. Δημοσιεύματα Έδρας UNESCO Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Διεύθυνση: Νάσκου Περράκη Π., Συμβολή: Χαΐνογλου Κ., Βάγια Μ., 2008, σελ. 371 επ. Ρούκουνα Ε., Διεθνής προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα δικαιώματα του ανθρώπου., 1995, σελ. 139 επ. 18 Βλ. Μαγγανά Α. Χρυσανθάκη Χ. Βανδώρο Δ. Καρατζά Λ., Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Νομολογία & Ερμηνευτικά Σχόλια., 2011, σελ. 39 επ. 19 Βλ. Γαλανού, ο.π. σελ.79 (σημ. 1) 20 ΕΔΔΑ, απόφαση της 21/1/2011, M.S.S. κατά Ελλάδας και Βελγίου 21 ΕΔΔΑ, απόφαση της 2/5/1997, D κατά Ηνωμένου Βασιλείου 22 ΕΔΔΑ, απόφαση της 1/6/2010, Gafgen κατά Γερμανίας, παρ. 89, ΕΔΔΑ, απόφαση της 6/4/2000, Labita κατά Ιταλίας, παρ

6 άνθρωπος, δεν ανέχεται την άσκηση βίας από άνθρωπο σε άνθρωπο». 23 ΕΔΔΑ, απόφαση της 18/12/1996, Aksoy κατά Τουρκίας, απόφαση της 11/7/2000 Dikme κατά Τουρκίας, απόφαση της 10/10/2000, Akkos κατά Τουρκίας 6