Μαρία Μαντουβάλου-Μαρία Μαυρίδου ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ ΔΟΜΗΣΗ: ΜΟΝΟΔΡΟΜΟΣ ΣΕ ΑΔΙΕΞΟΔΟ; * * Δημοσιεύτηκε στο Δελτίο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, τ.7 Απρ.-Ιούν

Transcript

1 5 Μαρία Μαντουβάλου-Μαρία Μαυρίδου ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ ΔΟΜΗΣΗ: ΜΟΝΟΔΡΟΜΟΣ ΣΕ ΑΔΙΕΞΟΔΟ; * Μεταξύ των θεμάτων που αφορούν στην οικοδόμηση και οργάνωση του χώρου, η αυθαίρετη δόμηση ίσως κατέχει την πρώτη θέση από την άποψη των περιπτώσεων που έχει απασχολήσει την επικαιρότητα και των νομοθετημάτων που την αφορούν - και έχουν σαν στόχο, γενικά, να την ελέγξουν (!). Παράλληλα, για όσους ασχολούνται με σχετικά θέματα, αποτελεί κοινό τόπο ότι η όλη πολιτική που ακολουθείται ευνοεί ουσιαστικά τη διατήρηση και διεύρυνση των μηχανισμών που επιτρέπουν την αυθαίρετη δόμηση όλων των κατηγοριών. Αντιφάσεις που καλύπτουν μια συστηματική πολιτική σε όφελος συγκεκριμένων κοινωνικών στρωμάτων και ατόμων. Οι αναλύσεις που επισημαίνουν συμφέροντα, ευνοιοκρατικές επιλογές ή διοικητικές ανεπάρκειες που βρίσκονται πίσω από συγκεκριμένες περιπτώσεις αυθαίρετης δόμησης, ενώ συχνά είναι ακριβείς, δεν είναι επαρκείς. Κοινωνικές διαδικασίες τόσο μεγάλης εμβέλειας δεν στηρίζονται μόνο σε περιπτωσιακούς παράγοντες. Με το άρθρο αυτό θέλομε να δείξομε ότι η αυθαίρετη δόμηση, ανταποκρίνεται σε σημαντικές πλευρές της Ελληνικής Οικονομίας και Κοινωνίας, τις οποίες στηρίζει και εικονογραφεί. Έχει δε, θετικά αποτελέσματα για ευρείες κατηγορίες ενδιαφερομένων που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με αυτήν και αποκτούν ατομικά οφέλη. Έτσι δημιουργείται μια αδράνεια σε ενδεχόμενες αλλαγές των σχέσεων που οργανώνονται από την αυθαίρετη δόμηση, και επομένως, έμμεσα, μια άρρητη ευρύτατη συναίνεση για τη διατήρηση της. Τα συμφέροντα συγκεκριμένων ατόμων ή ομάδων οργανώνονται μέσα σ' αυτό το γενικό σχήμα. Με τον τίτλο του άρθρου, θέλομε να δώσουμε έμφαση στη θέση μας αυτή και στην ανάγκη που θεωρούμε ότι υπάρχει, να κατανοήσουμε συλλογικά τις αντιφατικές όψεις ορισμένων κοινωνικών φαινομένων -εδώ της αυθαίρετης δόμησηςπροκειμένου να αρθρωθεί μια πολιτική με προοπτικές υπέρβασης των αδιεξόδων που δημιουργούνται και με συνείδηση του κόστους που αυτή αναγκαστικά συνεπάγεται. * Δημοσιεύτηκε στο Δελτίο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, τ.7 Απρ.-Ιούν

2 Μεταξύ των πολλών απόψεων από τις οποίες μπορεί να αναλυθεί η αυθαίρετη δόμηση, σύμφωνα με την πιο πάνω οπτική, επιλέξαμε να παρουσιάσουμε στο άρθρο αυτό ορισμένες, που ενώ, όπως θεωρούμε, είναι σημαντικές για την κατανόηση του φαινομένου, έχουν ανεπαρκώς απασχολήσει τη σχετική συζήτηση και αναλύσεις. Θεωρήσαμε σκόπιμο δε, να προτάξουμε μια συνόψιση των απόψεων αυτών, που αναπτύσσονται στις αντίστοιχες επόμενες ενότητες, σαν ένα σχήμα προσέγγισης του ζητήματος της αυθαίρετης δόμησης. 1. Η αυθαίρετη δόμηση στην Ελλάδα υποκατέστησε -για να μην πούμε ότι, ουσιαστικά αποτέλεσε- μια κρατική κοινωνική πολιτική κατοικίας. Πρόκειται, δε, για ένα τύπο αντιμετώπισης της στέγασης των πλατειών λαϊκών στρωμάτων που διαφέρει και από τους δυο βασικούς τύπους που κάλυψαν το ζήτημα αυτό στο διεθνή χώρο: την οργανωμένη δόμηση, που αποτέλεσε τον άξονα της κοινωνικής πολιτικής κατοικίας στις βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες, και τις αυτοκατασκευές μέσω των οποίων στεγάζονται οι αστικοποιούμενοι πληθυσμοί στις υπόλοιπες (περιφερειακές τριτοκοσμικές ή όπως αλλιώς χαρακτηριστούν) χώρες. Θα αποσαφηνίσουμε το ζήτημα αυτό ανατρέχοντας σε μια σχηματική επισκόπηση του ζητήματος της κατοικίας και των δυο αυτών τύπων πολιτικής που αναπτύχθηκαν. 2. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η αυθαίρετη δόμηση είναι το προϊόν συνειδητής επιλογής ενός τύπου κοινωνικής πολιτικής κατοικίας, συναρτημένης με σαφείς στόχους για το μέλλον της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας; Ή μήπως η συγκεκριμένη εξέλιξη προέκυψε από τις αναγκαστικές προσαρμογές στο οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα του τόπου μας; Δεν θεωρούμε ότι το ερώτημα αυτό επιδέχεται μονοσήμαντη απάντηση. Επισημαίνομε πάντως, ότι το ζήτημα της παραγωγής κατοικίας σε συνάρτηση με το πρότυπο ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας έχει απασχολήσει κατά καιρούς ρητά Κυβέρνηση και πολιτικούς φορείς. Θεωρήσαμε, δε, ενδιαφέρον να συνοψίσουμε στο άρθρο αυτό τις απόψεις που έχουν διατυπωθεί, ιδιαίτερα κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, οπότε και θεμελιώθηκε η σχετική κρατική πολιτική. 3. Η αυθαίρετη δόμηση, στην εξέλιξη της διαφοροποιείται έτσι που μπορούν να διακριθούν σήμερα πολλοί τύποι, ανάλογα με τα νομικά ή κοινωνικά κριτήρια που θα χρησιμοποιηθούν. Έχει νόημα να κατανοήσουμε τις διακρίσεις αυτές και να επισημάνουμε την διάσταση που υπάρχει μεταξύ της αυθαίρετης εκτός σχεδίου δόμησης στις παρυφές της Αθήνας για πρώτη κατοικία, και των υπολοίπων τύπων. Συνολικά πάντως, η αυθαίρετη δόμηση όλων των τύπων ενσωματώθηκε στη διαδικασία οικοδόμησης κατοικιών και την κρατική-πολεοδομική, οικιστική και δημοσιονομική-πολιτική. Στην αντίστοιχη ενότητα επισημαίνουμε τη σημασία που έχει, μέσα στο όλο σύστημα παραγωγής κατοικίας, η οικοδόμηση αυθαιρέτων και 78

3 μέσα στο όλο σύστημα παραγωγής κατοικίας, η οικοδόμηση αυθαιρέτων και εντοπίζουμε τις διαδικασίες μέσω των οποίων οργανώνονται σχέσεις και συμφέροντα που αναιρούν τις προσπάθειες μεταρρύθμισης και ελέγχου της αυθαίρετης δόμησης. 4. Το γεγονός ότι το Κράτος στην Ελλάδα, αποδέχθηκε την αυθαίρετη δόμηση και την ενσωμάτωση στην πολιτική του -σε αντίθεση με ό,τι συνέβη στις περισσότερες από τις χώρες όπου κυριαρχούν οι αυτοκατασκευές- συνέβαλε σημαντικά στην ενσωμάτωση των αστικοποιούμενων πληθυσμών στην ζωή της πόλης. Όπως ξέρουμε, οι «αυθαίρετες νέες πόλεις» που αναπτύχθηκαν στις παρυφές των αστικών κέντρων ενσωματώθηκαν σταδιακά στον αστικό ιστό, υποβαθμίζοντας βέβαια, συνολικά την οργάνωση του χώρου. Η πόλη, πάντως, δεν διχάστηκε σε δύο κόσμους, όπως πολύ συχνά συμβαίνει τόσο στις βιομηχανικά αναπτυγμένες, όσο και στις χώρες της περιφέρειας. Αντίθετα, ο τρόπος ανάπτυξης της πόλης συνέβαλε στην αξιοποίηση των προσωπικών δυνάμεων και των αποταμιεύσεων των αντίστοιχων στρωμάτων, που έτσι προσέγγισαν τον τίτλο του μικροϊδιοκτήτη και το πρότυπο κατανάλωσης των μικροαστικών στρωμάτων Είναι ένα γεγονός σημαντικό, που δεν έχει αρκετά εκτιμηθεί, τουλάχιστον από όσους ασχολούνται με την οργάνωση του χώρου. Στο άρθρο αυτό παρουσιάζουμε τις διαδικασίες ενσωμάτωσης στη ζωή της πόλης μέσα από μια μελέτη περίπτωσης περιοχής που αναπτύχθηκε με αυθαίρετη δόμηση: τα Ν.Λιόσια (Αττικής). 5. Θετικός λοιπόν ο αιτιολογισμός της αυθαίρετης δόμησης; Είναι γεγονός ότι κανένας φορέας διοικητικός, καμία από τις επίσημες διαδικασίες δεν έχει να παρουσιάσει συγκρίσιμο έργο. Πρόκειται για ένα ποσοτικό θαύμα. Υπάρχει, όμως, και η άλλη όψη: Η πόλη που οργανώθηκε είναι πολύ τρωτή. Η έλλειψη υποδομής και πρασίνου, το νέφος και όλα τα άλλα χαρακτηριστικά της «τσιμεντούπολης» οφείλονται, σε μεγάλο βαθμό, στην αυθαίρετη δόμηση και τις σχέσεις της με το σύνολο του τομέα της οικοδόμησης. Ο δε τομέας της οικοδόμησης συνολικά, όχι μόνο αναιρεί κάθε προσπάθεια σχεδιασμού και αναβάθμισης του δημόσιου χώρου της πόλης, αλλά και -ευρύτερα- κάνει ανεκτή την παρανομία και «συνενόχους» όλους μας, διαβρώνοντας τους θεσμούς. Η επιτυχία της αυθαίρετης δόμησης και του τομέα της οικοδόμησης κατοικιών, γενικότερα, είναι συγχρόνως παγίδα και οδηγεί σε αδιέξοδα. 79

4 1. Το ζήτημα της κατοικίας και οι ανισότητες της οικονομικής ανάπτυξης: οργανωμένη δόμηση και αυτοκατασκευές. Ως γνωστόν οι διάφορες γεωγραφικές περιοχές και χώρες αντιμετώπισαν τις διαδικασίες αστικοποίησης και ανάπτυξης με μεγάλες χρονικές αποστάσεις και με μέσα και επιπτώσεις πολύ διαφορετικά. Η κρίση, πάντως, που συνοδεύει όλες τιςμορφές ανάπτυξης, τόσο δηλαδή την ανάπτυξη των σήμερα βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών, όσο και εκείνη των περιφερειακών, εκδηλώνεται και ως κρίση στην οργάνωση του χώρου και στην κατοικία. Ο όρος «αστικοποίηση» παραπέμπει στη συσσώρευση πληθυσμού σε συγκεκριμένες περιοχές, αστικές, που κάποτε αποκτούν κολοσσιαίες διαστάσεις 1. Οι ρυθμοί αστικοποίησης, που συνεπάγονται φυσικά αντίστοιχες ανάγκες κατοικίας, δίνουν το μέτρο του προβλήματος. Έτσι το περίφημο «ζήτημα της κατοικίας» αποτελεί αντικείμενο πολιτικών κινημάτων και πρακτικών Εθνικών Κυβερνήσεων και Διεθνών Οργανισμών, από την εποχή του Engels, ως σήμερα. Είναι δε αξιοσημείωτο ότι σήμερα η κατοικία εξακολουθεί να θεωρείται κρίσιμο πρόβλημα ακόμη και στα βιομηχανικά ανεπτυγμένα κράτη που, όπως ξέρουμε, αποτελούν μειονότητα στο διεθνή χώρο. Για την αντιμετώπιση του ζητήματος της κατοικίας, διαμορφώνεται ήδη από το μεσοπόλεμο και κυριαρχεί αμέσως μετά τον πόλεμο ως πρότυπο δημόσιας παρέμβασης η οργανωμένη δόμηση κατοικιών. Η οργανωμένη δόμηση προϋποθέτει τη χρήση βιομηχανικών μεθόδων παραγωγής, την ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στην πόλη και την κατοικία, καθώς και την καπιταλιστική διαχείριση της οικοδόμησης: Τυποποίηση, μερική τουλάχιστον εκβιομηχάνιση της κατασκευής, μεγάλη οικονομική επιφάνεια, ανάπτυξη της τεχνικής υποδομής της πόλης, είναι μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά της. Οι μελλοντικοί κάτοικοι - χρήστες της κατοικίας και της πόλης, αντιμετωπίζονται σ' αυτό το πλαίσιο, ως καταναλωτές. Ο φυσικός χώρος θεωρείται ως συντελεστής της παραγωγής και πεδίο επενδύσεων. Για τα χαμηλά εισοδηματικά στρώματα, η κατοικία ανάγεται σε αντικείμενο της κρατικής κοινωνικής πολιτικής. Το πρότυπο της οργανωμένης δόμησης κατοικιών, αναπόσπαστο τμήμα της συνολικής αντίληψης για την οργάνωση της πόλης που διατυπώνει το «μοντέρνο κίνημα» έγινε συνώνυμο σχεδόν με την πολεοδομία και καθοδήγησε την οικοδόμηση στα βιομηχανικά ανεπτυγμένα κράτη, καθώς και σε μεγάλο βαθμό, την πολιτική των 1 Ως γνωστό, μετά την 10ετία του 1950, οι υψηλοί ρυθμοί αστικοποίησης χαρακτηρίζουν κυρίως τις χώρες της περιφέρειας. Έτσι, ενώ το 1950 υπήρχαν 6 πόλεις με πληθυσμό μεγαλύτερο των κατ. στις βιομηχανικές χώρες και μια σε χώρες της περιφέρειας, σήμερα υπάρχουν αντίστοιχα 12 στις βιομηχανικές χώρες και 23 σε χώρες της περιφέρειας. Ο αστικός πληθυσμός πτο ίδιο διάστημα, έχει υπερδιπλασιαστεί στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και υπερτριπλασιαστεί στις χώρες της Ασίας και Αφρικής. 80

5 μεγάλων διεθνών Οργανισμών. Έτσι, στα βιομηχανικά ανεπτυγμένα κράτη, η χαρακτηριστική μορφή των συγκροτημάτων οργανωμένης δόμησης έχει διαμορφώσει το τοπίο στις περιφέρειες των αστικών κέντρων. Κινητήρια δύναμη για την παραγωγή αυτή αποτέλεσε, εκτός από τις μεγάλες ανάγκες και η ίδια η δυναμική της μεταπολεμικής οικονομίας, με το πρότυπο της κοινωνικής ενσωμάτωσης και ανάπτυξης μέσω της αγοράς (κοινωνία της αφθονίας). Στα κράτη αυτά κινητοποιήθηκαν στην κατεύθυνση της κατοικίας πολλά μέσα και προσπάθειες. Έχουν δε συγκροτηθεί θεσμοί, νομοθεσίες, διοικητικοί μηχανισμοί, φορείς χρηματοδότησης και κατασκευής, υποδομή και έχουν συσσωρευτεί πείρα και γνώσεις 2. Εν τούτοις, σήμερα, το πρότυπο δημόσιας παρέμβασης στο χώρο μέσω της οργανωμένης δόμησης και η πόλη που διαμορφώθηκε σύμφωνα με αυτό, έχουν φθάσει σε κρίση. Πολλά από τα μεγάλα αστικά κέντρα χαρακτηρίζονται από μια διχοτόμηση, ομόλογη εκείνης που υπάρχει μεταξύ βιομηχανικών κρατών, και κρατών της περιφέρειας: Από τη μια πλευρά, η «κανονική» πόλη, με τις παλιές, ίσως και ιστορικές συνοικίες της, των εργαζομένων, των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων, της παραγωγής, των υπηρεσιών, της κατανάλωσης, του χρήματος. Από την άλλη πλευρά η περιφέρεια των συγκροτημάτων οργανωμένης δόμησης των «ευαίσθητων στρωμάτων», (όπως χαρακτηρίζονται στη γλώσσα της διοίκησης οι περιθωριοποιημένοι πληθυσμοί, ντόπιοι και μετανάστες), της ανεργίας, της φτώχειας, του αποκλεισμού, της ανομίας, της βίας. Χαρακτηρίζεται ήδη τέταρτος κόσμος. Οι κοινωνικές αντιθέσεις φαίνεται ότι όλο και περισσότερο αποκρυσταλλώνονται στο χώρο, παγιώνονται και εντείνονται. Ορισμένα συγκροτήματα οργανωμένης δόμησης εγκαταλείπονται και ερημώνονται ή κατεδαφίζονται, ενώ πληθαίνουν οι άστεγοι. Η πολιτική των αναπλάσεων των συγκροτημάτων αυτών φαίνεται να μην είναι επιτυχής παρά σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, όταν αυτά βρίσκονται σε σχετικά πλεονεκτικές περιοχές και οι κάτοικοι τους δεν ανήκουν στις «ευαίσθητες» κατηγορίες πληθυσμού 3. 2 Είναι ενδεικτικό π.χ. ότι στην Γαλλία, όπου ιδρύθηκε το 1950 ο οργανισμός H.L.M. (Habitations a Loyer Modere) με στόχο την κατασκευή φθηνής κατοικίας και την άσκηση κοινωνικής πολιτικής, από τα κατοικίες που χτίστηκαν συνολικά στο διάστημα , τα ήταν H.L.M. Ο αριθμός αυτός υπερβαίνει το σύνολο των κατοικιών που χτίστηκαν στην Ελλάδα στο ίδιο διάστημα ( ). Από το απόθεμα κατοικιών H.L.M. υπολογίζεται ότι είναι σε κακή κατάσταση σήμερα, άνω δε του 90% είναι ενοικιαζόμενα, ενώ η επιδιωκόμενη αγορά τους από ενδιαφερόμενους κατοίκους των, συναντά μεγάλες δυσκολίες. 3 Από την ευρύτατη βιβλιογραφία που υπάρχει τόσο για την ανάπτυξη της οργανωμένης δόμησης κοινωνικής κατοικίας αναφέρομε ενδεικτικά τα πιο κάτω: Butler R. et Noisette P. (1983) Le logement Social on France , La Decouverte, Maspero, Paris-Guerrand R-H (1967). Les origines du logement social en France, ed., Ouvrieres, Paris-Jazouli Α., (1992). Les annees banlieues, Seuil Paris. -Les temps modernes, 81

6 Το πρότυπο της οργανωμένης δόμησης κατοικιών κυριάρχησε ιδεολογικά και στις χώρες της περιφέρειας. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι, μετά τον πόλεμο, είχε επισημανθεί, κυρίως από Διεθνείς Οργανισμούς, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, η ανάγκη να ενσωματωθούν στην αστική ζωή οι αστικοποιούμενοι πληθυσμοί και στις χώρες, όπου δεν υπήρχε ανάλογη βιομηχανική ανάπτυξη. Εθεωρείτο ότι σ' αυτές, η «ενσωμάτωση» θα μπορούσε να επιτευχθεί με την ανάπτυξη από το Κράτος ευκαιριών για την απόκτηση γης ή κατοικίας στο αστικό κέντρο και ακόμη δουλειάς σε αστικές ή κρατικές υπηρεσίες. Στόχος αυτής της κρατικής πολιτικής έπρεπε να είναι η ανάπτυξη των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων που θα προωθούσαν το πρότυπο της καταναλωτικής κοινωνίας 4. Η πολιτική αυτή υιοθετήθηκε σε πολλές περιφερειακές χώρες και οδήγησε σε διοικητά μέτρα, όπως διατύπωση νόμων και ίδρυση ειδικών οργανισμών για την Κατοικία. Οι μηχανισμοί όμως χορήγησης γης ή στέγης που μπόρεσαν να κινητοποιήσουν οι κρατικές υπηρεσίες είχαν γενικά, όπως και στην Ελλάδα, πολύ μικρή αποτελεσματικότητα. Η τεχνολογία, η κίνηση των κεφαλαίων, τα μέσα και διαδικασίες παραγωγής, η διοικητική οργάνωση στις χώρες αυτές απέχουν πολύ από τα αντίστοιχα των βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών, που διαμόρφωσαν και το πρότυπο της οργανωμένης δόμησης. Στις χώρες της περιφέρειας, κυρίαρχος τρόπος στέγασης των αστικοποιημένων πληθυσμών είναι οι αυτοκατασκευές 5. Ο όρος δηλώνει ένα τύπο παραγωγής κατοικίας, που δεν είναι ούτε εμπορική, ούτε κοινωνική. Οι ενδιαφερόμενοι παράγουν μόνοι τους και για λογαριασμό τους ένα χώρο διαβίωσης, διότι δεν έχουν καμία δυνατότητα προσέγγισης ούτε στην αγορά κατοικίας ούτε σε επιδοτούμενη (κοινωνική) κατοικία. Αυτές οι κατοικίες ονομάζονται: favelas στην Βραζιλία, campamento στη Χιλή, barriadas ή pueblos jovenes στο Περού, barrios de ranchos στη Βενεζουέλα, colonias populares στο Μεξικό, bustee στις Ινδίες, shantytown στη Μανίλλα, barrios de chabolas στην Ισπανία, gecekondu στην Τουρκία. Στεγάζουν μεγάλο ποσοστό των κατοίκων όλων αυτών των χωρών. Nos (1991),αφιέρωμα Banlieues, relegation ou citoyennete Paris-Burnett J. (1978). A social history of housing , The University Press Cambridge. 4 Για το ζήτημα αυτό, δες το άρθρο του Liauzu Ο., (1991) «l'impossible modele urbain», στην έκδοση του Monde Diplomatique. Maniere de voir 13, αφιέρωμα La ville partout, etpartout en crise. Επίσης τα: Durand-Lasserve A. (1986) L' exclusion des pauvres dans les villes du tiersmonde, U Harmattan Paris-Massiah G.et Trebillon J.F. (1988) Villes en developpement, La Decouverte, Paris. 5 Σχετική βιβλιογραφία υπάρχει για κάθε μια από τις χώρες όπου οι αυτοκατασκευές αποτελούν κύριο τρόπο στέγασης. Από τις ευρύτερες ή συνθετικές προσεγγίσεις αναφέρουμε τα: Rochefort Μ. (dir) (1988). «Le logement des pauvres dans les grandes villes du Tiers monde», Revue Tiersmonde, Tome XXIX, No 116 -Turner John F.C.,(1976). Housing by People, Autonomy in Building Environments, Harion Byars Publishers Ltd-Cannat,N. (1988) Sous les bidons, les villes. De Manille ά Mexico ά trovers les bidonvilles de I 'espoir, L'Harmattan, Paris-Haumont N.et M.(dirs) (1987) Politique et Pratiques urbaines dans les pays en voie de developpement, 2 Vols, L'Harmattan,Paris. 82

7 Οι αυτοκατασκευές διέπονται κατ' αρχήν από ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά: Πραγματοποιούνται σε γη φθηνή, συχνά καταπατημένη. Χτίζεται ένας πρώτος πυρήνας κατεπειγόντως, και μετά το κτίσμα συμπληρώνεται και βελτιώνεται σε πολλές φάσεις, ανάλογα με τις δυνατότητες και ανάγκες. Χρησιμοποιούνται τοπικά και, συνήθως, ευτελή υλικά. Η εργασία εξασφαλίζεται, σε πολύ μεγάλο βαθμό, από τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους και συγγενείς τους, φίλους και γείτονες. Η ιδιοποίηση του εδάφους, η οικοδόμηση όπως και όλες οι συναφείς πρακτικές δεν ανταποκρίνονται σε νομικά κατοχυρωμένες πράξεις. Η όλη επιχείρηση είναι «αυθαίρετη», εκτός των ορίων, δηλαδή, που προσδιορίζει η κρατική νομιμότητα. Σταδιακά βέβαια, σ' αυτές τις κατ' αρχήν ομοιογενείς και εκτός αγοράς περιοχές, αναπτύσσονται διαφοροποιήσεις. Οι κάτοικοι τους ενσωματώνονται, σε διαφορετικό βαθμό, στην οικονομία της πόλης. Δημιουργούνται ανάγκες ανταλλαγών και εγκαθίστανται εμπορικές σχέσεις. Τα κτίσματα συχνά πωλούνται ή ενοικιάζονται. Οι πράξεις, όμως, μένουν άτυπες. Δεν κατοχυρώνονται παρά μόνο με φυσικούς τρόπους: την άμεση κατοχή και την προσωπική τιμή ή τη βία. Στις περισσότερες από τις χώρες της περιφέρειας οι αυτοκατασκευαστές αντιμετωπίζονται ακόμη σαν «ανύπαρκτες» από τις Κυβερνήσεις τους 6. Οι τυποποιημένες, λόγω της έκτασης του φαινομένου, πρακτικές που ακολουθούνται και οι φορείς τους -ιδιοκτήτες γης, παραγωγοί και έμποροι οικοδομικών υλικών, κάποτε εργολάβοι και άλλοι μεσάζοντες- αντιμετωπίζονται επίσης σαν ανύπαρκτοι από την εξουσία. Τα απαραίτητα έργα μεγαλύτερης εμβέλειας, δεν πραγματοποιούνται. Έτσι τέτοιες περιοχές συχνά πλημμυρίζουν, κατολισθαίνουν, καταστρέφονται, χωρίς επίσης, το κράτος να παρεμβαίνει. Οι κάτοικοι τους εκτός από την φτώχεια, υφίστανται και συνέπειες από τον τρόπο που ασκήθηκε η πολιτική της κατοικίας. Πολιτική που εικονογραφεί με εντελώς κυνικό τρόπο, το διχασμό της πόλης και της κοινωνίας. Πρέπει να επισημανθεί ότι η ανάπτυξη περιοχών με αυτοκατασκευές προϋποθέτει ένα βαθμό αλληλεγγύης και συλλογικής οργάνωσης των κατοίκων τους. Έτσι, συχνά, σ' αυτές αναπτύσσεται μια δυναμική που αντανακλά την ιστορία, πολιτιστική ταυτότητα και συναισθηματικές επενδύσεις της τοπικής κοινωνίας, αξίες που έρχονται να προστεθούν στο γεγονός ότι οι αυτοκατασκευές έχουν την 6 Για το ζήτημα αυτό ενδεικτικό και ενδιαφέρον είναι το Διεθνές Συνέδριο που οργανώθηκε στο Καράκας το Νοέμβριο του 1991 με θέμα «Rehabillitacion de los Barrios del tercer Mundo» από το Πανεπιστήμιο Central του Καράκας, την Association de Recherche Cooperative Internationale και την Fondation pour le Progres de l homme. Χαρακτηριστική είναι η «Δήλωση του Καράκας» που υπογράφεται από 30 ανώτατους κρατικούς λειτουργούς σε θέματα πολιτικών βελτίωσης της υποβαθμισμένης κατοικίας. Πρώτη δημοσίευση υλικού από το Συνέδριο αυτό στο Association de Recherche Cooperative internationale (1992). Bulletin de L' ARCI No 19-20, No special Caracas. 83

8 ελαστικότητα να προσαρμόζονται στις δυνατότητες και ανάγκες του χρήστη. Σε αξίες αυτής της τάξεως πρέπει να αποδοθεί και η αντίδραση που κατά κανόνα αναπτύσσουν οι κάτοικοι, στις περιπτώσεις που επιχειρήθηκε η κατεδάφιση περιοχών με αυτοκατασκευές και η μετεγκατάσταση των κατοίκων τους σε συγκροτήματα οργανωμένης δόμησης. Οι περιοχές, όμως, των αυτοκατασκευών στα διχασμένα μεγάλα αστικά κέντρα των χωρών της περιφέρειας, μένουν σαν τόποι αποκλεισμού, περιθωριοποίησης και βίας, που συνυπάρχουν με την αλληλεγγύη και, κάποτε, την αντίσταση και την πολιτιστική ταυτότητα. Η ελληνική αυθαίρετη δόμηση, ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά των αυτοκατασκευών. Εν τούτοις, ενσωματώθηκε στο σύστημα της οικοδόμησης, όπως και οι περιοχές που χτίσθηκαν με αυθαίρετα, ενσωματώθηκαν στο αστικό ιστό. Η ελληνική πόλη, αντανακλά βέβαια την κοινωνική διαστρωμάτωση δεν είναι, όμως, διχασμένη. Η αυθαίρετη δόμηση συνιστά ένα τύπο αστικής ανάπτυξης και δημόσιας παρέμβασης, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς τις κοινωνικές και πολιτικές της συνιστώσες. 2. Κατοικία και οικονομική πολιτική στην Ελλάδα Αμέσως μετά τον πόλεμο, η κρίση της κατοικίας στην Ελλάδα είναι τεράστια. Ήδη κατά την απογραφή του 1940 υπολογίζεται ότι το 43% των οικογενειών είναι άστεγες, ή στεγάζονται σε εντελώς ακατάλληλα καταλύματα 7. Κατά την περίοδο , σύμφωνα με τις επίσημες εκτιμήσεις, καταστράφηκαν «μέσα ελληνικά κτίρια» 8. Η ανοικοδόμηση, ως το 1950, γίνεται με πολύ αργό ρυθμό και εξαντλείται σε επισκευές καταστροφών, ενώ επισωρεύεται η εγκατάλειψη περιοχών και οι νέες καταστροφές λόγω του Εμφυλίου πολέμου, καθώς και η μετακίνηση ατόμων από τις ορεινές περιοχές, στην ελεγχόμενη από την Κυβέρνηση ζώνη - και ειδικότερα στην περιοχή της Πρωτεύουσας 9. Πώς αντιμετωπίζεται αυτή η τεράστια κρίση από την πολιτική εξουσία; 7 Τα στοιχεία αυτά αναφέρονται στα: Εισηγητική Έκθεση επί Σχεδίου Νόμου «περί κυρώσεως, τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του Αναγκαστικού Νόμου 1667/1951 περί λαϊκής κατοικίας» Αθήνα Έκδοσις Εθνικού Τυπογραφείου Αθήνα 1965 και στο άρθρο «Έκτασις και κατευθύνσεις της οικοδομικής δραστηριότητος μεταπoλεμικώς» (της Σύνταξης), Οικονομικός Ταχυδρόμος, τεύχος Οικισμός Πρόκειται για μονάδα που είχε εισαχθεί από το Υπουργείο Ανοικοδομήσεως για την αναγωγή όλων των βαθμών καταστροφών σε ενιαία βάση και την διευκόλυνση των υπολογισμών. Δες Κ.Α.Δοξιάδης (1947). Οικιστική πολιτική για την ανοικοδόμηση της Χώρας με ένα εικοσάχρονο σχέδιο, Σειρά εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, αρ.7, Αθήνα, σελ. 23,24. 9 Τα στοιχεία αναφέρονται στο Notes et etudes documentaires (1955), No 2052 Juillet-Aout. L 'evolution economique de la Grece , Paris, σελ.4. Έκτοτε, φυσικά έχουν επαναληφθεί σε πληθώρα δημοσιεύσεων. 84

9 Ως γνωστό, από την πρώτη μεταπολεμική περίοδο κυριαρχεί στα ζητήματα της οικονομικής πολιτικής η έννοια της «ανάπτυξης». Αυτήν επικαλούνται Εθνικές Κυβερνήσεις και διεθνείς Οργανισμοί για να νομιμοποιήσουν την πρακτική τους. Στην Ελλάδα, οι συζητήσεις για την ανάπτυξη αρχίζουν ήδη από τα τέλη της κατοχής και συνεχίζονται σε όλη τη διάρκεια του Εμφυλίου. Σύμφωνα με τις κυρίαρχες απόψεις που ταύτιζαν την ανάπτυξη με την εκβιομηχάνιση, οι συζητήσεις και αντιπαραθέσεις επικεντρώνονται στις προοπτικές της βιομηχανίας -και ειδικότερα της βαρείας βιομηχανίας- καθώς και στο ζήτημα της πλήρους απασχόλησης 10. Στις συζητήσεις αυτές, καθώς και στα πρώτα Προγράμματα που συντάσσονται από τις κρατικές υπηρεσίες, η οικοδόμηση κατοικιών συνδέεται με πολιτικούς στόχους και δεν συναρτάται με τις εξελίξεις στην παραγωγή και την οικονομία. Το 1954 ιδρύεται ο Αυτόνομος Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας (Α.Ο.Ε.Κ.), με στόχο την χορήγηση στέγης σε εργάτες και υπαλλήλους 11. Η ίδρυση του αντιστοιχεί με την πολιτική που τότε ακολουθείται στα βιομηχανικά ανεπτυγμένα κράτη, όπου επίσης ιδρύονται κρατικοί οργανισμοί με στόχο τη διαχείριση προγραμμάτων κοινωνικής κατοικίας. Σ' αυτούς η έμφαση δίδεται στη δημιουργία υποδομής για την προώθηση της εκβιομηχάνισης της κατασκευής και την οργανωμένη δόμηση κατοικιών. Η ίδρυση όμως του Α.Ο.Ε.Κ. αιτιολογείται με καθαρά πολιτικά επιχειρήματα 12. Το ζήτημα της οικοδόμησης κατοικιών συναρτάται για πρώτη φορά με το ζήτημα της ανάπτυξης της Ελληνικής Οικονομίας στην εκτεταμένη «Έκθεση επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος» που υποβάλλει, στις αρχές του 1952, ο Κ.Βαρβαρέσος, στην τότε Κυβέρνηση Πλαστήρα, με την ιδιότητα του οικονομικού 10 Χαρακτηριστική είναι η μελέτη του Δ.Μπάτση (1947). Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα, έκδ. Τα νέα βιβλία, Αθήνα και ο Πρόλογος του Ν.Κιτσίκη στο ίδιο βιβλίο. 11 Της ίδρυσης του Α.Ο.Ε.Κ. που έχει στόχο να διαχειριστεί την οικοδόμηση κατοικιών για λόγους κοινωνικής πολιτικής, έχουν προηγηθεί οι υπηρεσίες που ήδη από τον μεσοπόλεμο κατασκεύαζαν, με οργανωμένη δόμηση, κατοικίες για τους πρόσφυγες. Κατά την περίοδο αυτή οι υπηρεσίες για τους πρόσφυγες εντάσσονται στο Υπουργείο Προνοίας και οι αρμοδιότητες τους επεκτείνονται στους άπορους και θεομηνιόπληκτους. Βλ. Η κατοικία στην Ελλάδα, Κρατική δραστηριότητα, Έκδοσις TEE, Είναι ενδιαφέρον να επισημανθεί ότι, παρά την δημιουργία των σχετικών Οργανισμών και νομοθεσίας, σε αντίθεση με ό,τι κατά την ίδια περίοδο συμβαίνει στα βιομηχανικά ανεπτυγμένα κράτη, δεν προωθείται στην Ελλάδα πολιτική χρηματοδότησης κατάλληλη να δημιουργήσει την αναγκαία για την ανάπτυξη της Οργανωμένης δόμησης κατοικιών, υποδομή. Για το ζήτημα αυτό βλέπε M.Mantouvalou (1980). Production de logements et rapports de pouvoir en Grece, ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paris, σελ. 250 κ.ε. 12 «Η πτώσις του ηθικού και η εξαθλίωσις οδηγεί εις την διάλυσιν της κοινωνικής ενότητος. Η έλλειψις στέγης καταστρέφει την έννοιαν της οικογενείας. Δημιουργείται το αίσθημα της κοινωνικής αδικίας και αι περιοχαί τρωγλών γίνονται λίκνα αναρχικών. Όχι μόνον δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθή κοινωνική ζωή αλλά δημιουργείται η τάσις της καταστροφής της κοινωνίας Το κράτος δύναται δια της ενισχύσεως της κατοικίας εις τας παραμεθορίους περιοχάς να τονώση τον ελληνικόν των χαρακτήρα. Η εξασφάλισις, άλλωστε, της στέγης συνδέει τον άνθρωπον με την γην και δικαιολογεί την προσήλωσίν του εις τους βωμούς και τας εστίας». Εισηγητική έκθεση επί του Σχεδίου Νόμου «Περί λαϊκής κατοικίας», όπ.παρ. σελ

10 συμβούλου. Στην έκθεση αυτή ο Κ.Βαρβαρέσος αντιτίθεται στην ιδέα ότι «δια την οικονομικήν ανάπτυξιν των (πτωχοτέρων) χωρών απαιτείται απαραιτήτως η εκβιομηχάνιση αυτών». Προτείνει ως άξονα ανάπτυξης την γεωργία και υπογραμμίζει την ανάγκη σύνταξης και εφαρμογής ενός σημαντικού και μακροχρόνιου προγράμματος κατασκευής κατοικιών, το οποίο θεωρεί «λογικό συμπλήρωμα της γεωργικής και βιομηχανικής αναπτύξεως της χώρας». Ως αναμενόμενες θετικές επιπτώσεις από την εφαρμογή του προγράμματος οικοδόμησης κατοικιών αναφέρονται: α) η δημιουργία πολλών θέσεων απασχόλησης, β) η δυνατότητα παραγωγής οικοδομικών υλικών στην Ελλάδα, που θα περιόριζε τις ανάγκες σε συνάλλαγμα, γ) η αύξηση της απασχόλησης στη βιοτεχνία, δ) οι ευμενείς επιπτώσεις στις συνθήκες κατοίκησης του πληθυσμού και, επομένως, στον αγώνα κατά του κομμουνισμού και ε) η αύξηση της αγοραστικής δύναμης σημαντικού τμήματος του πληθυσμού που θα εξασφάλιζε κατανάλωση γεωργικών και βιομηχανικών προϊόντων 13. Η έκθεση αυτή και ειδικότερα, η άποψη ότι είναι σκόπιμο να αναπτυχθεί η οικοδόμηση κατοικιών, συνάντησε την αντίδραση πολλών οικονομολόγων που είχαν -και εξακολούθησαν να έχουν- σημαντικό ρόλο στη χάραξη της κρατικής οικονομικής πολιτικής 14. Οι απόψεις του Κ.Βαρβαρέσου τότε -και μεταγενέστερα- κρίθηκαν κατ' αρχήν αιρετικές, στο βαθμό που οι αντιλήψεις για την ανάπτυξη ήταν προσανατολισμένες στη βιομηχανία, και συντηρητικές -έως αντιδραστικές- στο βαθμό που η μη ανάπτυξη της βιομηχανίας εθεωρείτο ότι προδιέγραψε την διαιώνιση της εξάρτησης της χώρας. ΟΙ απόψεις όμως που διατυπώνονται στην Έκθεση απηχούν αντιλήψεις κύκλων των Διεθνών Οργανισμών σχετικά με την ανάπτυξη των τριτοκοσμικών χωρών, σύμφωνα με τις οποίες, στις χώρες αυτές είναι ανάγκη -και δύνανται- να αναπτυχθούν τα μεσαία κοινωνικά στρώματα με άξονα τις κρατικές και αστικές υπηρεσίες. Από τότε η συζήτηση για τις επιπτώσεις που έχει η οικοδομική δραστηριότητα στους άλλους τομείς της οικονομίας και την ανάπτυξη συνολικά, επανέρχεται μέχρι τις αρχές της 10ετίας του 1980 συχνά 15, τόσο μέσα στο Κοινοβούλιο, με την ευκαιρία 13 Κ.Βαρβαρέσος (1952) Έκθεσις επί του Οικονομικού Προβλήματος της Ελλάδος, Αθήναι. Ο Κ.Βαρβαρέσος ήταν ακαδημαϊκός, πρώην διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος ( ), πρώην αντιπρόεδρος της Κυβερνήσεως και Υπουργός Συντονισμού ( ) και στέλεχος της Διεθνούς Τραπέζης. 14 Για το ζήτημα αυτό βλέπε Επιθεώρηση οικονομικών και πολιτικών επιστημών, τόμος Εκδ.Παπαζήσης, Αθήνα. Ειδικότερα τα άρθρα των Ξεν.Ζολώτα, Σ.Ζίγδη, Κ.Τσάτσου, Ι.Κούλη. Σ.Αγαπητίδη, Π.Χριστοδουλοπούλου. 15 Η εντεινόμενη αποβιομηχάνιση, με τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της έχει από την 10ετία του '80 αναιρέσει τις βάσεις της συζήτησης για την σκοπιμότητα της ανάπτυξης της οικοδόμησης, στο βαθμό που η συζήτηση αυτή στηριζόταν κυρίως στην προβολή ενός οικονομικού προτύπου με άξονα την βιομηχανία. Παρ όλα αυτά σε δημοσιογραφικές κυρίως προσεγγίσεις το ζήτημα αυτό βρίσκεται συχνά στην επικαιρότητα. 86

11 διαφόρων νομοθετικών ρυθμίσεων που αφορούν στον τομέα, όσο και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, μέσα στα σχετικά δημοσιεύματα στελεχών πολιτικών κομμάτων και επαγγελματικών οργανώσεων,δημοσιογράφων κ.ο.κ. Ο τρόπος που το ζήτημα της οικοδόμησης αντιμετωπίζεται, διαφοροποιείται βέβαια σε συνάρτηση τόσο με το φορέα που διατυπώνει τις θέσεις του, όσο και με τη συγκεκριμένη συγκυρία. Τα κύρια επιχειρήματα, ωστόσο, μένουν ουσιαστικά ίδια, για τριάντα περίπου χρόνια, και μπορούν να συνοψιστούν ως εξής 16. Η ανάπτυξη της οικοδομικής δραστηριότητας είναι θετική για τη συνολική ανάπτυξη στην Ελλάδα διότι: - Προσελκύει την αποταμίευση των στρωμάτων χαμηλών και μεσαίων εισοδημάτων, που αλλιώς θα διοχετεύονταν στην κατανάλωση, καθώς και του εκτός Ελλάδας ελληνισμού που εισάγει συνάλλαγμα κυρίως για την αγορά κατοικίας. Με δεδομένο δε, ότι το μεγαλύτερο ποσοστό οικοδομικών υλικών παράγεται στην Ελλάδα, συμβάλλει στην εξισορρόπηση του ισοζυγίου πληρωμών. Ακόμη, η οικοδόμηση, αποτελεί σημαντική πηγή εσόδων για το κράτος. - Δημιουργεί σημαντική απασχόληση ενώ, αντίθετα, η μείωση της δραστηριότητας του τομέα δημιουργεί αμέσως ανεργία. Έχει, επίσης, σημαντικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στο σύνολο της οικονομίας μέσω των οικοδομικών υλικών που χρησιμοποιεί και των εισοδημάτων που δημιουργεί και που τροφοδοτούν την κατανάλωση. Λόγω των πολλαπλασιαστικών φαινομένων και της κεντρικής θέσης που έχει στην Ελληνική Οικονομία, μπορεί να χρησιμοποιείται ως μέσο ρύθμισης της επέκτασης της οικονομίας. - Υπάρχουν ακάλυπτες ανάγκες κατοικίας των χαμηλών εισοδηματικών στρωμάτων και ακόμα ανάγκες ανάπλασης του πολεοδομικού περιβάλλοντος. Η κατοικία δε, αποτελεί σημαντικό παράγοντα κοινωνικής ενσωμάτωσης στην Ελλάδα, διότι συμβάλλει στην οικογενειακή ισορροπία, αυξάνει την αποδοτικότητα της εργασίας, είναι εντεταγμένη και συμβάλλει στην διατήρηση των ηθών και εθίμων κ.ο.κ. Αντίθετα, η οικοδομική δραστηριότητα έχει αναπτυχθεί υπερβολικά, με δυσμενείς επιπτώσεις στο σύνολο της ελληνικής οικονομίας διότι: - Απορροφά εξαιρετικά υψηλό ποσοστό των επενδύσεων, σε σχέση με τις επενδύσεις που πραγματοποιούνται στους άλλους τομείς και πρέπει με τα κατάλληλα μέτρα οι επενδύσεις αυτές να διοχετευθούν, κυρίως στη βιομηχανία. Δημιουργεί πληθωριστικές πιέσεις, διότι συντελεί στην αύξηση των χρηματικών εισοδημάτων και της κατανάλωσης, χωρίς αντίστοιχη ανάπτυξη της παραγωγής 16 Δες στο M.Mantouvalou (1980) όπ.αν.σελ.211 κ.έ. 87

12 αγαθών. Η απασχόληση που δημιουργείται είναι παροδική, και συναρτάται με την διατήρηση και επέκταση της δραστηριότητας του τομέα, εφ' όσον δεν παράγεται πάγιο κεφάλαιο. - Δεν δημιουργεί προϊόντα εξαγώγιμα, και επομένως η ανάπτυξη της δεν επιφέρει βελτίωση του εμπορικού ισοζυγίου. - Δεν συμβάλλει στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, και επομένως η ανάπτυξη της, σε βάρος της βιομηχανικής ανάπτυξης, διαιωνίζει την εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας. Η διελκυνστίδα αυτή για τη σκοπιμότητα της ανάπτυξης της οικοδομικής δραστηριότητας χαρακτηρίζει, σε μεγάλο βαθμό, την ευρύτερη συζήτηση για την οικονομική πολιτική της χώρας μας. Οι τάσεις που κυριαρχούν, είναι εκείνες που ευνοούν τη μεγάλη ανάπτυξη της οικοδόμησης. Έτσι συνολικά, η παραγωγή του τομέα ακολουθεί μια καθαρά ανοδική πορεία, και συγχρόνως, υπόκειται σε συνεχείς κρίσεις που συγκροτούν κύκλους παραγωγής, διάρκειας 4-7 χρόνων 17. Πιο κάτω θα αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται, δυνάμεις και συμφέροντα, που ωθούν στη συγκεκριμένη οργάνωση του τομέα της οικοδόμησης. 3. Αυθαίρετη δόμηση και οικοδομική δραστηριότητα 3.1. Κατηγορίες αυθαίρετης δόμησης «Αυθαίρετη» χαρακτηρίστηκε γενικά η δόμηση που πραγματοποιείται κατά παράβαση διατάξεων της κειμένης πολεοδομικής και οικοδομικής νομοθεσίας, όπως η δόμηση εκτός Σχεδίου Πόλεως και κατά παράβαση των κανονισμών που ισχύουν γι αυτήν, ή η δόμηση καθ' υπέρβαση των συντελεστών εκμετάλλευσης και κάλυψης του εδάφους, η δόμηση κατά παράβαση των διατάξεων του Γ.Ο.Κ. ή διαταγμάτων χρήσεων γης κ.ο.κ. Ο όρος, δηλαδή, αναφέρεται σε πολλές κατηγορίες «αυθαιρεσίας», που μπορούν να διακριθούν, ανάλογα με τα κριτήρια που κάθε φορά ενδιαφέρουν, όπως π.χ. το είδος των νομικών διατάξεων που παραβαίνονται, οι μηχανισμοί που την συγκροτούν, η κοινωνική θέση των βασικών ενδιαφερομένων. Η ομογενοποίηση όμως, όλων των κατηγοριών κάτω από το γενικό όρο «αυθαίρετα» διαστρεβλώνει τις σχετικές αναλύσεις, ενώ, σαν γεγονός, εικονογραφεί ένα είδος κοινωνικής αποδοχής της δόμησης αυτής. Για την προσέγγιση της αυθαίρετης δόμησης, που επιχειρούμε, είναι αναγκαίο να την διακρίνομε σε δύο βασικούς παράγοντες στους οποίους οφείλεται η ανάπτυξη 17 Βλέπε Μ.Μαντουβάλου -.Μαυρίδου (1989), Αστική γαιοπρόσοδος και αγορές γης και κατοικίας σε περιοχές κατοικίας της μεταπολεμικής Αθήνας, Α Φάση κεφ. 3 και 4., Έρευνα Γ.Γ.Ε.Τ και Τομέα Πόλη και Κοινωνικές Πρακτικές Ε.Μ.Π., σελ

13 της και η «ανοχή» της από το κράτος, αλλά και ως προς τις επιπτώσεις της στο χώρο της πόλης. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τα αυθαίρετα που χτίζονται για πρώτη κατοικία στις παρυφές των αστικών κέντρων, και ιδιαίτερα της Αθήνας, από χαμηλά εισοδηματικά στρώματα, κυρίως εσωτερικούς μετανάστες, στα όρια της φτώχειας. Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει όλα τα υπόλοιπα είδη αυθαίρετης δόμησης που κτίζονται από άτομα κάθε εισοδηματικής κατάστασης που δεν στερούνται πρώτης κατοικίας. Τα άτομα αυτά, εκμεταλλεύονται ουσιαστικά ένα είδος «ηθικής δικαίωσης» που καλύπτει την προηγούμενη κατηγορία και κυρίως, τους διοικητικούς μηχανισμούς και την ελαστικότητα της νομοθεσίας που καθιερώθηκαν κυρίως λόγω αυτής. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυθαίρετης δόμησης αυτής της κατηγορίας είναι οι πιο κάτω, που συχνά εμφανίζονται και συνδυασμένες: - Η δόμηση σε περιοχές όπου για περιβαλλοντικούς ή πολεοδομικούς λόγους απαγορεύεται, όπως σε αιγιαλούς, δασικές εκτάσεις, κοινόχρηστους χώρους της πόλης. - Η ανέγερση συχνά μεγάλων και πολυτελών εξοχικών κατοικιών εκτός Σχεδίου και εκτός νομοθετημένων παραθεριστικών οικισμών, και κατά παράβαση της νομοθεσίας για νόμιμη εκτός Σχεδίου δόμησης. - Η εγκατάσταση χρήσεων σε περιοχές που υπάρχει σχετική απαγόρευση, όπως βιομηχανίες και κέντρα διασκεδάσεως σε περιοχές κατοικιών κ.ο.κ. - Η υπέρβαση της επιτρεπόμενης εκμετάλλευσης με διαμόρφωση κυρίως κατοικήσιμων χώρων σε υπόγεια, pilotis, βεράντες, δώματα. Τα υποκείμενα κάθε μιας από τις προηγούμενες κατηγορίες αυθαίρετης δόμησης έχουν, φυσικά, διαφορετικά κίνητρα και δυνατότητες. Δεν μπορεί να ταυτιστεί ένα αυθαίρετο μικρό σπίτι στο Καματερό ή το Πέραμα, με ένα αυθαίρετο νυκτερινό κέντρο άνω των 1000μ 2 στην παραλία. Και τα δύο όμως κτίσματα χαρακτηρίζονται νομικά με τον ίδιο όρο, και διατρέχουν, κατ' αρχήν, ίσους κινδύνους για κατεδάφιση. Ας σημειώσουμε ότι το παράδειγμα παραπέμπει σε συγκεκριμένη περίπτωση εντάλματος κατεδάφισης αυθαιρέτων κτιρίων γνωστότατου παραλιακού κέντρου, το 1988, το οποίο οι επίσης γνωστοί ιδιοκτήτες του υπερασπίστηκαν με εκφράσεις που θύμιζαν απελπισμένο προλετάριο οικογενειάρχη που υπερασπίζεται τη στέγη των παιδιών του! Μια ενδεικτική περίπτωση, στην οποία θα λέγαμε ότι το ασύνηθες στοιχείο ήταν το ένταλμα κατεδάφισης! Πάντως το γεγονός ότι στην αυθαίρετη δόμηση συμπλέκονται συμφέροντα ατόμων που έχουν τόσο διαφορετική θέση στην κοινωνική ιεραρχία, είναι ενδεικτικό των σχέσεων που έχουν οικοδομηθεί γύρω από την πρακτική αυτή και οδηγούν σ' αυτό που ονομάσαμε «άρρητη ευρύτατη συναίνεση». 89

14 3.2. Διαπλοκή αυθαίρετης δόμησης και αντιπαροχής Είναι γεγονός ότι στην Ελλάδα έχει κατασκευασθεί και εξακολουθεί να κατασκευάζεται μεγάλος αριθμός κατοικιών, σε σχέση με τον πληθυσμό της χώρας και ότι το απόθεμα κατοικιών είναι, συγκριτικά με άλλες χώρες υψηλό 18. Η ποσοτικά εντυπωσιακή αυτή παραγωγή, είναι σχεδόν αποκλειστικό αποτέλεσμα των δυνάμεων της αγοράς. Οι παρεμβάσεις του κράτους πρακτικά περιορίζονται σε ρυθμίσεις της αγοράς με μέτρα δημοσιονομικού χαρακτήρα και, φυσικά, με την πολεοδομική και οικοδομική νομοθεσία. Η άμεση κρατική παρέμβαση στην παραγωγή κατοικίας, είτε με ανοικοδόμηση συγκροτημάτων οργανωμένης δόμησης είτε με οργάνωση της κατασκευαστικής διαδικασίας είναι πραγματικά δευτερεύουσας σημασίας 19. Η παραγωγή κατοικιών στην Ελλάδα είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα της διαπλοκής δυο βασικά τύπων οικοδόμησης: της εμπορικής κατασκευής κατοικίας με αντιπαροχή και της αυθαίρετης δόμησης. Η γνωστή μας «αντιπαροχή» για να λειτουργήσει προϋποθέτει ένα κατάλληλο συνδυασμό τιμής οικοπέδου, επιφανειών που μπορούν να κτιστούν και ζήτησης. Έτσι κατ' αρχήν, είναι απαραίτητο να ισχύει Συντελεστής Δομήσεως υψηλότερος από ένα ορισμένο ελάχιστο, ώστε να είναι δυνατό: α) από την πώληση των χώρων που θα κτιστούν να αντιμετωπισθούν τα έξοδα κατασκευής -υλικά, εργατικά, φόροι - και να υπάρχει επαρκές επιχειρηματικό κέρδος, β) να καλυφθεί η «αντιπαροχή» του ιδιόκτητου, που, για να έχει συμφέρον να εκχωρήσει το οικόπεδο του, πρέπει να πάρει πρόσθετους χώρους, εκτός της κατοικίας του. Παράγοντα, που ευνοεί ιδιαίτερα την αντιπαροχή αποτελεί το γεγονός ότι ο εργολάβος μπορεί να συμπιέζει το κόστος οικοδομής, στο βαθμό που δεν υποχρεώνεται να επενδύει σε υποδομή. Έτσι, η αντιπαροχή αποτέλεσε ουσιαστικά και εμπόδιο για την ανάπτυξη της μαζικής παραγωγής κατοικίας με οργανωμένη δόμηση, που αναγκαστικά πρέπει να ενσωματώσει και το κόστος της υποδομής. Είναι, επομένως, σαφές ότι οι υψηλοί συντελεστές δόμησης, και η έλλειψη υποδομής που θεωρούνται ως τα κατ' εξοχήν «προβλήματα» της πόλης σήμερα, αποτελούν δομικά στοιχεία του συστήματος της αντιπαροχής Στο ίδιο σελ Σύμφωνα με υπολογισμούς στην 25ετία , το 8% του συνολικού αριθμού νέων κατοικιών έχει κτισθεί με δημόσια χρηματοδότηση, ενώ άνω του 20% αποτελεί αυθαίρετη εκτός σχεδίου δόμηση. Για σχετικούς υπολογισμούς δες στο M.Mantouvalou (1980) σελ.248 κεκ. και στο Μ.Μαντουβάλου-Μ.Μαυρίδου, (1989) όπ. αν. σελ. 121 κ.ε. 20 Μια ευρύτερη ανάλυση του ζητήματος αυτού δες στο Μ.Μαντουβάλου-Μ.Μαυρίδου (1989), όπ.αν.σελ.121 κ.έ. 90

15 Η αυθαίρετη εκτός σχεδίου δόμηση για πρώτη κατοικία κάλυψε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των αναγκών στέγασης των, με ραγδαίους ρυθμούς, αστικοποιούμενων πληθυσμών μεταπολεμικά, υποκαθιστώντας την κοινωνική πολιτική κατοικίας. Μπορούμε δε να πούμε ότι η υποκατάσταση αυτή ολοκληρώνεται ουσιαστικά με τη σταδιακή ένταξη των περιοχών αυθαιρέτων στο Σχέδιο Πόλεως και τις διαδοχικές αυξήσεις του Συντελεστή Δομήσεως σ' αυτές. Αυτή η διαδικασία έχει ως αποτέλεσμα το ότι η αντιπαροχή λειτουργεί σε όφελος και των λαϊκών στρωμάτων που στεγάστηκαν μέσω αυθαιρέτων. Κατά κάποιο τρόπο, δηλαδή, αυτός ο συνδυασμός εισήγαγε τα λαϊκά στρώματα και στη σφαίρα της παραγωγής κατοικίας και τα κατέστησε έτσι, αναγκαστικά, αλληλέγγυα του συστήματος παραγωγής, παρά το γεγονός ότι αυτό συνεπάγεται όλως τις ταλαιπωρίες της ανέγερσης αυθαιρέτων και τις δυσλειτουργίες της πόλης. Μέσα, δε, από τα οφέλη που απεκόμισαν, από την άνοδο της τιμής της γης, η όλη εξέλιξη ισοδυναμεί με συμμετοχή τους στην ανάπτυξη που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα και συνέβαλε στην κοινωνική τους ενσωμάτωση. Στο σημείο δε αυτό εντοπίζεται, σε μεγάλο βαθμό, η «επιτυχία» και σταθερότητα της αυθαίρετης δόμησης και, γενικότερα, του συστήματος οικοδόμησης κατοικιών. 21 Αλλά και στον τομέα της παραγωγής η αντιπαροχή και η αυθαίρετη δόμηση λειτουργούν συμπληρωματικά. Είναι γεγονός ότι οι εργάτες της οικοδομής μαθήτευσαν στο «σχολείο» της αυθαίρετης δόμησης ότι τα υλικά συνιστούν κοινή αγορά, που μάλιστα επιτρέπει πολύ υψηλότερα κέρδη όταν πρόκειται για αυθαίρετη δόμηση και ότι πολλοί κατασκευαστές πολυκατοικιών ξεκίνησαν την καριέρα τους στον τομέα των αυθαιρέτων. Η διαπλοκή της αυθαίρετης δόμησης με την αντιπαροχή αντανακλάται στην κρατική πολεοδομική πολιτική, που περιορίζεται ουσιαστικά στις εντάξεις στο Σχέδιο Πόλεως και τις αυξήσεις του Συντελεστού Δομήσεως. Είναι γνωστό ότι και οι ως τώρα απόπειρες σχεδιασμού είχαν, τελικά, αυτό ως κυριότερο αποτέλεσμα. Συγχρόνως, η νομοθεσία της πολεοδομίας και της οικοδόμησης χαρακτηρίζονται από μεγάλη πολυπλοκότητα, περιπτωσιολογία και κενά, που επιτρέπουν στους ενδιαφερόμενους να επιδίδονται σε αυθαιρεσίες ή «κομπίνες» για να αυξήσουν την εκμετάλλευση της γης και τα κέρδη τους. Συνολικά δε, ο τομέας της οικοδόμησης χαρακτηρίζεται τόσο πολύ από την έλλειψη σαφούς πλαισίου, ώστε μπορούμε να πούμε ότι, κατά κάποιο τρόπο, είναι ασαφή τα όρια μεταξύ νόμιμης και αυθαίρετης δόμησης, ή ότι αυτοί οι δυο τύποι δόμησης αποτελούν ένα συνεχές. 21 Στο ίδιο, σελ. 111 κέ. 91

16 Τα αποτελέσματα της διαπλοκής της αντιπαροχής με την αυθαίρετη δόμηση είναι πολύ εμφανή στο επίπεδο της οργάνωσης του χώρου: Στις μεν περιοχές αυθαιρέτων, στις κατατμήσεις της γης και την οικοδόμηση κατοικιών ακολουθούνται ως πρότυπα τα ελάχιστα μεγέθη οικοπέδων και δρόμων, που προβλέπονται από τον Γ.Ο.Κ., ώστε να διευκολύνεται η μελλοντική ένταξη τους στο Σχέδιο Πόλεως. Στις περιοχές δε που εντάσσονται στο Σχέδιο, παραμένει ουσιαστικά αμετάβλητη η οργάνωση του χώρου που έχει προκύψει από τις αυθαίρετες κατατμήσεις της γης. Συχνά δε κυριαρχούν χαμηλά κατασκευαστικά πρότυπα, με ευτελή υλικά, που η εμπορική παραγωγή κατοικίας, όχι μόνο δεν αποκλείει, αλλά, σχεδόν, επιβάλλει Κοινωνικές και πολιτικές συνιστώσες του τομέα της οικοδόμησης Ένα βασικό στοιχείο του όλου συστήματος παραγωγής κατοικίας, τόσο δηλαδή της αυθαίρετης δόμησης, όσο και της αντιπαροχής είναι ότι ευνοεί την προσέγγιση όλων των κοινωνικών στρωμάτων στην μικροϊδιοκτησία, ενώ, δεν στηρίζεται στη μεγάλη ιδιοκτησία γης. Αντίστροφα μάλιστα, η αύξηση της τιμής της γης και τα οφέλη από την οικοδόμηση ευνοούνται από τον κατακερματισμό και διάχυση της ιδιοκτησίας. Αξίζει εδώ να υπενθυμίσουμε ότι η εξάπλωση της μικροϊδιοκτησίας, αποτελεί βασικό στοιχείο της κοινωνικής πολιτικής του ελληνικού κράτους, ήδη από την οθωνική περίοδο 22. Θεωρούμε δε ότι η πολιτική αυτή βρήκε στο σύστημα της οικοδόμησης κατοικιών ένα προνομιακό πεδίο εφαρμογής, που μάλιστα ευνοείται από τις γενικότερες κοινωνικές συνθήκες. Τα λαϊκά στρώματα είναι, ουσιαστικά, υποχρεωμένα στην Ελλάδα να αναπτύξουν δυνάμεις και μέσα με στόχο την εξασφάλιση μιας ή περισσοτέρων ιδιόκτητων κατοικιών, διότι η γενικότερη ανασφάλεια που υπάρχει λόγω των ισχυρών κρίσεων στην ιστορία της χώρας μαζί με την έλλειψη επαρκούς κοινωνικής πολιτικής, πέραν της κατοικίας, και σε θέματα εκπαίδευσης, υγείας και γηρατειών, οδηγούν στην ανάγκη απόκτησης ακινήτων ως εξασφάλιση για το μέλλον. Άλλωστε, μέχρι τη 10ετία του '80. οι μικρές αποταμιεύσεις 22 Σύμφωνα με το σκεπτικό που διατυπώνεται σε εισήγηση σχετικού Νόμου το 1835 «η ατομική ιδιοκτησία αποτελεί τη μόνη υγιή βάση της εθνικής οικονομικής πολιτικής. Επομένως η δυνατότητα ανταλλαγής του καθεστώτος του ενοικιαστή-καλλιεργητή με τον αξιοπρεπή τίτλο τοη ιδιοκτήτη συντελεί στο να δημιουργηθεί ένας πληθυσμός από «ευτυχισμένους ανθρώπους» (Ι.Πετρόπουλος, Αικ.Κουμαριανού «Η περίοδος βασιλείας του Όθωνος » στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΓ', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα). Για κοινωνικούς και πολιτικούς λόγους, που εδώ δεν θα αναπτύξουμε, η άποψη αυτή διαπερνά την πολιτική γης που ασκήθηκε στην Ελλάδα από την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους μέχρι σήμερα και αφορά τόσο τον αγροτικό όσο και τον αστικό χώρο. Στον αγροτικό χώρο, η μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ( ) είχε ως αποτέλεσμα τεράστιες αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς της αγροτικής γης. Στον αστικό χώρο εκτός της αυθαίρετης δόμησης και της αντιπαροχής, η κατάτμηση των μεγάλων σχετικά ιδιοκτησιών πραγματοποιείται μέσω των ιδιωτικών προαστείων και των αστικών συνεταιρισμών. 92

17 δεν είχαν, ουσιαστικά, άλλη ασφαλή διέξοδο. Είναι έτσι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, παρά τη μεγάλη παραγωγή κατοικίας, αναπαράγεται η ζήτηση με τις «ανάγκες» που δημιουργούνται για δεύτερη ή τρίτη ιδιόκτητη κατοικία όπως π.χ. εξοχικό σε διάφορα μέρη, διαμέρισμα στο κέντρο και σε προάστιο της πόλης κ.ο.κ. Φυσικά, σε μακροοικονομικό επίπεδο η διατήρηση μιας σημαντικής αγοράς κατοικίας, θα ήταν αδύνατη, χωρίς την ύπαρξη χρηματικής ρευστότητας, που στρέφεται προς αυτήν. Αυτή η χρηματική ρευστότητα εξηγείται αν θυμηθούμε την παραοικονομία, τους άδηλους πόρους, τον τουρισμό, το μεγάλο εξωτερικό δανεισμό κ.ο.κ. Το σημαντικό αυτό ζήτημα, δεν μπορεί να αναλυθεί εδώ. Θέλομε όμως να σημειώσουμε ότι, ενώ ο συνολικός πλούτος είναι πολύ άνισα κατανεμημένος, υπάρχει μια διάχυση των εισαγόμενων χρηματικών αξιών. 23 Ένα πολύ σημαντικό, από πολιτική άποψη, ζήτημα είναι ότι το σύστημα παραγωγής κατοικίας, όπως διαμορφώθηκε, «βόλεψε» σε κάποιο βαθμό, όλους όσους εμπλέκονται σ' αυτό, με οποιοδήποτε ρόλο: - Το κράτος επωφελείται διότι διαθέτει ελάχιστους πόρους για τη στέγαση των λαϊκών στρωμάτων και την αστική υποδομή χωρίς να δημιουργούνται αντιδράσεις. Συγχρόνως απορροφά με τους φόρους και εισφορές σημαντικό ποσοστό της υπεραξίας, που παράγεται στον τομέα, σίγουρα και χωρίς δυσκολία στη σύλληψη της φορολογητέας ύλης. Τα ποσά αυτά μπορεί να διοχετεύει σε άλλους τομείς ανάλογα με τις εκάστοτε προτεραιότητες. - Τα μικρομεσαία αστικά στρώματα και οι μετανάστες, επωφελήθηκαν συνολικά μέσα από τη μεγάλη αξιοποίηση της μικρής αστικής ιδιοκτησίας. Βέβαια δεν επωφελούνται όλοι, και πάντως όχι στον ίδιο βαθμό. Το γεγονός όμως ότι υπάρχει αυτή η πολύ πιθανή προοπτική, κάνει ώστε το σύστημα παραγωγής κατοικίας να είναι όχι μόνο ανεκτό, αλλά και πολύ σταθερό και να αντιστέκεται σε τάσεις μεταρρύθμισης. - Όσοι ασχολήθηκαν επιχειρηματικά με την οικοδόμηση, τεχνικοί και εργολάβοι, είχαν, γενικά, υψηλά κέρδη, χωρίς σημαντική επένδυση κεφαλαίων. Τα αυθαίρετα, δε ήταν το πεδίο που ανέδειξε ορισμένους από τους μικροεργολάβους τουλάχιστον. Τα κέρδη αυτά συνήθως διοχετεύονται σε άλλους τομείς, έτσι ώστε οι σχετικές επιχειρήσεις να είναι «πολυσθενείς», να έχουν ελαστικότητα και δυνατότητα να αντιμετωπίζουν τις συνεχείς κρίσεις του τομέα. - Οι βιομηχανίες οικοδομικών υλικών είναι το δυνατότερο τμήμα της ελληνικής μεταποίησης. Αρκεί να θυμηθούμε, για παράδειγμα, τις τσιμεντοβιομηχανίες. Το 23 M.Mantouvalou (1980), όπ.αν. σελ. 257 κέ. 93

18 ίδιο ισχύει και για τις αντίστοιχες εμπορικές επιχειρήσεις. Δεν μπορούμε, όμως, να επεκταθούμε εδώ στον πολύ σημαντικό αυτό παράγοντα. Βλέπουμε λοιπόν ότι στον τομέα της οικοδόμησης, μέσα από την ελαστικότητα της λειτουργίας του και μέσα από το γεγονός ότι οι φορείς του συμμετέχουν με διάφορες ιδιότητες στο όλο σύστημα παραγωγής και έχουν πολλαπλές σχέσεις μεταξύ τους, δεν δημιουργούνται σημαντικές αντιθέσεις. Υπάρχει αντίθετα συνείδηση ενός σημείου, στο οποίο συγκλίνουν τα συμφέροντα όλων των ενδιαφερομένων: η ανάγκη διαρκούς ανάπτυξης του τομέα με διατήρηση των συνθηκών που τον χαρακτηρίζουν. Στο σημείο αυτό εντοπίζουμε την άρρητη, έμμεση αλλά βαθειά συναίνεση στο σύστημα παραγωγής κατοικίας μεταξύ κράτους, ευρύτατων λαϊκών και μεσαίων στρωμάτων και ομάδων με επαγγελματικά συμφέροντα στην οικοδομή. Έτσι παρά τις επιμέρους πιέσεις, ρωγμές, προβλήματα του συστήματος, παρά τη γενική δυσφορία που υπάρχει για την πόλη, που αυτό το σύστημα παράγει - οι τάσεις για μεταρρυθμίσεις από το κράτος είναι αντιφατικές και αναιρούνται ή απορροφώνται - οι σχετικές λαϊκές κινητοποιήσεις έχουν αιτήματα που αποβλέπουν στην διατήρηση της λειτουργίας του συστήματος παραγωγής με τους ίδιους όρους (αύξηση συντελεστών, εντάξεις στο σχέδιο πόλεως, παροχή δανείων για έτοιμη κατοικία) - η πρακτική των επαγγελματικών και συνδικαλιστικών οργανώσεων ουσιαστικά προωθεί την διατήρηση του συστήματος παραγωγής. - η δραστηριότητα των πολιτικών φορέων, που έχουν ως στόχο τη μεταρρύθμιση της υφιστάμενης κατάστασης, περιορίζεται σε κριτική ιδίως σε φάσεις κρίσεων όπως στους σεισμούς, στις πλημμύρες, στις εξάρσεις του νέφους. Οι δε προτάσεις τους, κατά κύριο λόγο, παραπέμπουν στην ανάγκη «συνολικής αλλαγής», στο όνομα των αφηρημένων εννοιών όπως «τα συμφέροντα των λαϊκών στρωμάτων» και δεν προχωρούν σε διατύπωση μέτρων για την επίτευξη συγκεκριμένων και άμεσων μεταρρυθμίσεων. Οι αντιδράσεις των «λαϊκών στρωμάτων» ωθούνται από αντιφατικές τάσεις στα ζητήματα της κατοικίας και από την πρόθεση να υποστηρίξουν τα «βραχυπρόθεσμα» συμφέροντα τους, ως συμμέτοχων στη σφαίρα της παραγωγής κατοικίας και ως ιδιοκτητών. Τα «μακροπρόθεσμα» συμφέροντα τους, αντίθετα, όπως για παράδειγμα η βελτίωση του οικιστικού ή φυσικού περιβάλλοντος είναι μακρινά, αφηρημένα και δεν έχουν καθόλου διατυπωθεί σε άμεσα επιμέρους αιτήματα, ή σε μια συγκεκριμένη στρατηγική. Μ' αυτήν την έννοια θεωρούμε ότι οι αναφορές στην ανάγκη «συνολικής 94

19 αλλαγής» καλύπτουν τελικά την έλλειψη μιας μεταρρυθμιστικής τουλάχιστον, προοπτικής για τον τομέα της οικοδόμησης, που δεν έχει ως τώρα διατυπωθεί. 4. Ενσωμάτωση στη ζωή της πόλης μέσω των αυθαιρέτων: Η περίπτωση της περιοχής Ν. Λιοσίων Αττικής Η διαδικασία της αυθαίρετης δόμησης καθορίζεται, όπως είδαμε από τις γενικότερες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες και τη λειτουργία του Κράτους. Η οικοδόμηση, όμως, των συγκεκριμένων περιοχών, η οργάνωση των «αυθαίρετων νέων πόλεων» και της τοπικής τους κοινωνίας, η ενσωμάτωση στη ζωή της πόλης, πραγματοποιούνται από ατομικές πρωτοβουλίες, και από τη δράση ομάδων που συγκροτούνται συγκυριακά. Η γνώση έτσι σχετικά με την αυθαίρετη δόμηση είναι διάχυτη και φορείς της είναι τα άτομα, πρωταγωνιστές και συμμέτοχοι στην όλη διαδικασία, με διαφορετικό βαθμό συνείδησης των συνιστωσών της. Τα μικρο-οικονομικά και μικρο-κοινωνικά χαρακτηριστικά της διαδικασίας της αυθαίρετης δόμησης, έγινε προσπάθεια να προσεγγιστούν σε έρευνα 24, που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή των Ν. Λιοσίων 25 μεταξύ Η μέχρι το 1950, καθαρά αγροτική γη της περιοχής των Ν.Λιοσίων, εισάγεται στην αγορά αστικών ακινήτων μέσα στις συνθήκες της έντονης ζήτησης, που δημιουργεί η μεγάλη εισροή εσωτερικών μεταναστών μεταπολεμικά στην Πρωτεύουσα. Αποφασιστική σημασία στην όλη διαδικασία είχε το γεγονός, ότι η πορεία της οικονομικής εξέλιξης μεταβάλλεται, η αγροτική παραγωγή - αποδιοργανωμένη από τον πόλεμο και τον εμφύλιο- περνά σε δεύτερη μοίρα, ενώ όλες οι πολιτικές προωθούν την ανάπτυξη του δευτερογενούς και τριτογενούς Τομέα. Έτσι, τόσο οι αγρότες - εσωτερικοί μετανάστες - όσο και οι επίσης αγρότες - ιδιοκτήτες εκτάσεων στα Ν. Λιόσια - αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιβίωσης, αφού το αγροτικό εισόδημα είναι πλέον επισφαλές και εντελώς ανεπαρκές. Οι μεν έρχονται 24 Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από την Μ.Μαυρίδου για τη διδακτορική της διατριβή (1987) Η συγκυριακή ανάπτυξη μιας περιφερειακής συνοικίας: Ν.Λιόσια, Πολεοδομικές και κοινωνικές επιπτώσεις από τη διαμόρφωση αστικής γαιοπροσόδου μέσω της αυθαίρετης εκτός σχεδίου δόμησης, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή Ε.Μ.Πολυτεχνείο, Αθήνα. Αφορούσε τη χρονική περίοδο και σχεδιάστηκε ως μελέτη περίπτωσης. Χρησιμοποιήθηκαν παράλληλα τέσσερα πεδία διερεύνησης: α) συλλογή και επεξεργασία επίσημων στατιστικών στοιχείων, β) έρευνα στα Υποθηκοφυλακία Αθηνών και Ν.Λιοσίων, γ) έρευνα με συνεντεύξεις σε άτομα που συνδέονται άμεσα με τις εξελίξεις στην περιοχή (οικιστές, αρχικούς ιδιοκτήτες, μηχανικούς, μεσίτες, συμβολαιογράφους, εργολάβους και μέλη της τοπικής αυτοδιοίκησης και δ) έρευνα στο Τοπικό Τύπο. Τα στοιχεία και τα θέματα που παρουσιάζονται στο κεφάλαιο αυτό, αν δεν αναφέρεται αλλιώς προέρχονται από την έρευνα αυτή. 25 Η περιοχή των Ν.Λιοσίων επελέγη σαν κατάλληλη περίπτωση για την διερεύνηση των θεμάτων που συνδέονται με την αυθαίρετη δόμηση γιατί οικοδομείται σταδιακά με αυθαίρετα μεταξύ και εντάσσεται κατά τμήματα στο Σχέδιο Πόλεως. 95

20 στο αστικό κέντρο αναζητώντας οποιαδήποτε δουλειά, που θα μπορούσε να τους συντηρήσει και φυσικά οποιαδήποτε στέγη. Οι δε εκποιούν σταδιακά την αγροτική γη τους, προσπαθώντας να αναπληρώσουν το αγροτικό εισόδημα, αλλά και να ανταποκριθούν στις ανάγκες προμήθειας νέων αγαθών, που οι μεταβολές στον τρόπο ζωής επιβάλλουν. Οι προσπάθειες αυτών των δυο κατηγοριών να εξασφαλίσουν την επιβίωση τους, προώθησαν όπως θα δούμε στη συνέχεια, την κατάτμηση σε αγροτεμάχια και την παραγωγή αυθαιρέτων στην περιοχή Οι αγρότες της περιοχής και η εκποίηση της γης τους Οι αρχικοί ιδιοκτήτες της γης στα Ν. Λιόσια είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό Αρβανίτες, εγκατεστημένοι στην Αττική από το 14 αιώνα 26. Τη γη τους, απέκτησαν με πολύπλοκους τρόπους, πολύ συχνά με καταπατήσεις, όπως συνέβη άλλωστε, σε όλη την Αττική. «Αγόραζαν ένα στρέμμα και μ' αυτό τον τίτλο καταπατούσαν 10», όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά σε συνεντεύξεις. Μετά τον πόλεμο, η γη μοιρασμένη περίπου μισή-μισή ανάμεσα σε μεγάλους ιδιοκτήτες -κατέχουν εκτάσεις της τάξεως των 1000 στρεμ.- και σε μικρούς ντόπιους καλλιεργητές - οι κλήροι τους κυμαίνονται από 15 έως 40 στρεμ. Και στις δυο περιπτώσεις οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις είναι πολυτεμαχισμένες και διεσπαρμένες σε όλη την περιοχή. Οι διαστάσεις και το σχήμα των αγρών υπαγορεύεται από τις τεχνικές της καλλιέργειας. Πρόκειται συνήθως για επιμήκεις λωρίδες (λαχίδια) ώστε να διευκολύνεται η άροση. Ο πολυτεμαχισμός οφείλεται κυρίως στη διαδικασία μεταβίβασης της περιουσίας στους απογόνους (κληρονομιές, προίκα) και χαρακτηρίζεται από το μεγάλο βαθμό συνιδιοκτησίας κάθε αγρού. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το σύνολο των αγροτεμαχίων που πουλήθηκαν μεταπολεμικά από τους μεγάλους ιδιοκτήτες της περιοχής, το 70% ανήκει σε 2 έως 10 συνιδιοκτήτες. Τα όρια και την έκταση των ιδιοκτησιών, τα γνωρίζουν μόνο οι ιδιοκτήτες και οι όμοροι, αφού ούτε κτηματογραφικά διαγράμματα έχουν ποτέ συνταχθεί, ούτε υπάρχουν, συνήθως, έγκυροι τίτλοι ιδιοκτησίας. Αυτό το γαιοκτητικό καθεστώς καθώς και τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά των αγρών επηρέασαν σημαντικά την πολεοδομική διάρθρωση της μελλοντικής συνοικίας. Οι ιδιοκτήτες της περιοχής, ανεξάρτητα από το μέγεθος της περιουσίας τους, μετά τον πόλεμο είναι όλοι φτωχοί. Η κρίση του πρωτογενή τομέα συντελεί ώστε πολλές εκτάσεις να παραμένουν ακαλλιέργητες και το αγροτικό εισόδημα συνεχώς να συρρικνώνεται. Την «τέχνη» της κατάτμησης σε αγροτεμάχια την έμαθαν όταν, στις 26 Κ.Ρόδης (1978), Αρβανίτες, Αθήνα και Κ.Μπίρης (1960), Αρβανίτες οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού, Αθήνα 96