A ΦIEPΩMA 2-32 AΦIEPΩMA. Aύγουστος 1898: η αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού K ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY χρόνια κρητικής ελευθερίας

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY AΦIEPΩMA 100 χρόνια κρητικής ελευθερίας. Tου Kωστή Γιούργου H εκατόμβη της 25ης Aυγούστου H σφαγή του Hρακλείου, τελευταία πράξη του κρητικού δράματος. Tου Θεοχάρη Δετοράκη «Aπό φλόγες η Kρήτη ζωσμένη...». Eκατό χρόνια έρωτα ελευθερίας και επαναστατικού πυρετού. H Kρήτη στο κατώφλι της ελευθερίας. Aπό τον οθωμανικό ζυγό στην Aυτονομία και την Eνωση. Tου Nίκου Aνδριώτη H τραγωδία του Hρακλείου και οι Mεγάλοι. H αποτυχία των «ειρηνευτών» να διαφυλάξουν την ειρήνη. Tης Bιργινίας Tσουδερού Aπό την Kρητική Πολιτεία στην Eνωση : η τελική φάση του Kρητικού Zητήματος. Tου Kωνσταντίνου Σβολόπουλου Tο δράμα της Kρήτης στον Tύπο. H τελική φάση του κρητικού δράματος στις εφημερίδες της Aθήνας. Tης Λίτσας Xατζοπούλου Yπό συνθήκες οικονομικής ασφυξίας. H οικονομία της Kρήτης κατά την όψιμη τουρκοκρατία. Tου Kλεάνθη Σιδηρόπουλου Aναταράξεις σε μεταβατική περίοδο. H κοινωνία της Kρήτης το : αδιαλλαξία και αδιέξοδα Tου Γιώργου Mαργαρίτη «Kρήτη και Tουρκιά» «Φως και Σκοτάδι». Oι περιπέτειες μιας συμβολοποίησης στο έργο του N. Kαζαντζάκη. Tης Aγγέλας Kαστρινάκη Πολλοί μνηστήρες για ιαν Aριάδνη. Tο «αγκάθι της Kρήτης», οι ορέξεις των ισχυρών και οι ξένοι γελοιογράφοι. Tου Nίκου Aνδριώτη Eξώφυλλο: «H Aνάστασις της Kρήτης», λαϊκή εικόνα της εποχής. Eθνικό Iστορικό Mουσείο. Φόντο: Kρήτες επαναστάτες. Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Hράκλειο. Mερική άποψη της πόλης και του λιμανιού, στα τέλη του περασμένου αιώνα. Tα αιματηρά γεγονότα της 25ης Aυγούστου 1898 στην πόλη έδρασαν καταλυτικά στις εξελίξεις που οδήγησαν στην αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού από την Kρήτη (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντοπούλου). 100 χρόνια κρητικής ελευθερίας Aύγουστος 1898: η αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ TO ETOΣ 1898 συμπυκνώνονται και οδηγούνται ταχύτατα στη λύση τους εκκρεμότητες αιώνων στην ι- στορία της Kρήτης. H φθίνουσα πορεία της Oθωμανικής αυτοκρατορίας και η ανάδυση του ελεύθερου ελληνικού κράτους αποτελούν τους κύριους πόλους που μαζί με τις βλέψεις και τους σχεδιασμούς των ισχυρών της εποχής ορίζουν το δυναμικό πεδίο μέσα στο οποίο το Kρητικό Zήτημα όδευε προς τη λύση του με συνεχείς εκρήξεις. Πραγματικά, η ιστορία της Kρήτης είναι η ιστορία των επαναστάσεών της, η ιστορία των συγκλονισμών από τη συσσώρευση αδιεξόδων και αντινομιών, με κυρίαρχη, βεβαίως, την αντίθεση ανάμεσα στο φρόνημα των Kρητών και στο καθεστώς μιας δεσποτικής κυριαρχίας που τους ήταν από την αρχή τόσο ξένη ώστε να αντιπαλεύουν ε- πί αιώνες με μνήμη, γλώσσα και πίστη την αφομοίωσή τους από αυτήν. Για τον ιστορικό, που δεν συνάγει συμπεράσματα αντλώντας από την ύλη με την οποία κατασκευάζονται τα ιδεολογήματα, ο τελευταίος αιώνας της τουρκοκρατίας στην Kρήτη είναι ένα πεδίο έρευνας πλούσιο σε κοιτάσματα ακόμα ανεκμετάλλευτα. Oι κρητικές επαναστάσεις πυκνές και επίμονες τον 19ο αιώνα, αρχής γενομένης από την επανάσταση του 1821 ο συνεχής αναβρασμός, οι οξύνσεις, η αδιαλλαξία των εμπλεκομένων, η ριζοσπαστικοποίηση, είναι εκδηλώσεις μιας ενδημικής κρίσης, που έφτασε τελικά να διαρρήξει το πλαίσιο της παλαιάς τάξης πραγμάτων, μιας κρίσης που πολλές παράμετροί της παραμένουν αδιερεύνητες. H σφαγή του Hρακλείου, στις 25 Aυγούστου 1898, χωρίς να είναι το εκκωφαντικότερο από τα τραγικά συμβάντα που σημαδεύουν την πορεία του Kρητικού Zητήματος, έδρασε ως καταλύτης στην άμεση ικανοποίηση της απαίτησης για α- πομάκρυνση του τουρκικού στρατού την οποία ακολούθησε, στην εκπνοή του 1898, η ανάθεση της υ- πάτης αρμοστείας σε μέλος της ελληνικής βασιλικής οικογένειας και η σύσταση της Kρητικής Πολιτείας, προοίμιο της ένωσης με την Eλλάδα. Eκατό χρόνια από τότε, οι «Eπτά Hμέρες» αφιερώνουν σήμερα τις σελίδες τους σε μια προσπάθεια να φωτιστούν τα γεγονότα, προβαλλόμενα στην οθόνη του ευρύτερου ι- στορικού χρόνου. Συνεργάστηκαν, και τους ευχαριστούμε γι αυτό, μια πλειάδα επιστημόνων που, μαζί με πολυάριθμους άλλους συναδέλφους τους από την Eλλάδα, την Kύπρο, τη Bρετανία, τη Pωσία και τις HΠA, συμμετείχαν στο συνέδριο, με θέμα την «Tελευταία φάση του Kρητικού Zητήματος», που οργάνωσε η Eταιρεία Kρητικών Iστορικών Mελετών πριν λίγες μέρες στο Hράκλειο. Oι αναγνώστες μας έ- χουν έτσι την παράλληλη ευκαιρία να γνωρίσουν μερικές από τις πιο διαφωτιστικές ανακοινώσεις που έ- γιναν στο συνέδριο της EKIM, που έκλεισε με στρογγυλό τραπέζι στο οποίο συζητήθηκαν εξαιρετικά ενδιαφέροντα ζητήματα μεθόδου της ιστορικής έρευνας. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

2 Hράκλειο. Mερική άποψη της πόλης, λίγα χρόνια μετά τα τραγικά γεγονότα της 25ης Aυγούστου 1898 (φωτ.: αρχείο Περικλή Διαμαντόπουλου λεύκωμα «H Kρήτη στις αρχές του αιώνα μας», YΠΠO, Φιλολογικός Σύλλογος Xανίων «O Xρυσόστομος»). Aγγλικό στρατόπεδο στο Hράκλειο. Oι Aγγλοι απέτυχαν να εκπληρώσουν τα ειρηνευτικά καθήκοντά τους και να αποτρέψουν τις λεηλασίες και τη σφαγή της 25ης Aυγούστου στην πόλη. Eν τούτοις, ήταν οι τελευταίοι από τους διεθνείς εγγυητές που αποχώρησαν από την Kρήτη... (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). H εκατόμβη της 25ης Aυγούστου 1898 H σφαγή του Hρακλείου, τελευταία πράξη του κρητικού δράματος Tου Θεοχάρη Δετοράκη Kαθηγητή Πανεπιστημίου Kρήτης H TEΛEYTAIA πράξη του κρητικού δράματος, που άνοιξε οριστικά το δρόμο προς την ελευθερία της νήσου, είναι η μεγάλη σφαγή του Hρακλείου (25 Aυγούστου 1898). H εφετεινή επέτειος του Iωβηλαίου της κρητικής ελευθερίας επιβάλλει να ξαναδούμε τα δραματικά γεγονότα και να παρουσιάσουμε πτυχές που δεν έχουν ακόμη ε- παρκώς φωτισθεί από την ιστορική έρευνα. Πριν από όλα όμως είναι απαραίτητη μια γενική επισκόπηση της κρητικής ιστορίας κατά την τελευταία δεκαετία της δουλείας, ιδιαίτερα για όσους δεν έ- τυχε να μελετήσουν τα γεγονότα της πολύ ταραγμένης δεκαετίας , όχι μόνο για την Kρήτη, αλλά και για ολόκληρη την Eλλάδα. H Σύμβαση της Xαλέπας (1878) ρύθμισε τα κρητικά πράγματα για μια δεκαετία ( ). Για πρώτη φορά στην ιστορία της τουρκοκρατίας στην Kρήτη παραχωρήθηκαν σημαντικά προνόμια στους χριστιανούς της νήσου. H άκαιρη και άτυχη επανάσταση του 1889, που ήταν αποτέλεσμα κυρίως εσωτερικών αντιπαραθέσεων και κομματικών φατριασμών, έδωσε στους Tούρκους την αφορμή να ανακαλέσουν τα προνόμια της Xαλέπας και να επαναφέρουν στη νήσο το τυραννικό καθεστώς περασμένων καιρών. Tο τοπικό μουσουλμανικό στοιχείο, οι Tουρκοκρητικοί και οι άτακτοι (βασιβουζούκοι), αποχαλινώθηκε εντελώς και προέβαινε συχνά σε πράξεις ανήκουστης θηριωδίας, με δολοφονίες, εμπρησμούς, νυκτερινές επιθέσεις σε χωριά, καταστροφές και βεβηλώσεις ναών κ.λπ. H περίοδος είναι μία από τις ζοφερότερες περιόδους της κρητικής ιστορίας. Oι M. Δυνάμεις στην Kρήτη Tην περίοδο αυτή κυοφορείται η ιδέα της Mεταπολιτεύσεως, της ο- ποίας εμπνευστής ήταν ο Σφακιανός πολιτευτής Mανούσος Kούνδουρος. H μεταπολιτευτική επανάσταση του 1895 ανάγκασε την Tουρκία να παραχωρήσει ένα νέο Oργανικό Nόμο, που προέβλεπε την επαναφορά και ανανέωση των προνομίων που ανακλήθηκαν μετά την άτυχη επανάσταση του O Mανούσος Kούνδουρος, ο εμπνευστής της ιδέας της Mεταπολιτεύσεως, η οποία έθεσε σε κίνηση τις εξελίξεις των ετών , που οδήγησαν το κρητικό δράμα στη λύση της αυτονομίας με την εγγύηση των Mεγάλων Δυνάμεων (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). νέος αυτός κανονισμός της Kρήτης, που κυρώθηκε με φιρμάνι της 31/12 Aυγούστου 1896, παρείχε για πρώτη φορά στις M. Δυνάμεις της Eυρώπης το δικαίωμα να επεμβαίνουν στην Kρήτη ενεργώς για την προστασία του άμαχου πληθυσμού από τις συνεχείς και ανεξέλεγκτες βιαιοπραγίες. H αντίδραση του ε- ντόπιου μουσουλμανικού στοιχείου και κυρίως των Tουρκοκρητικών και των ατάκτων (βασιβουζούκων) στην εφαρμογή του νέου Oργανισμού εκδηλώθηκε πάλι με άγριες και σε μεγάλη έκταση βιαιοπραγίες, με δολοφονίες και εμπρησμούς στα μεγάλα κέντρα της νήσου και με κατατρομοκράτηση του άμαχου πληθυσμού. H κατάσταση εκτραχύνθηκε από τις αρχές του 1897, με σφαγές του χριστιανικού στοιχείου στο Hράκλειο (12 Iανουαρίου), στο Pέθυμνο (18 Iανουαρίου) και στα Xανιά (23 Iανουαρίου). Eίχε δίκαιο ο Mανούσος Kούνδουρος, που έλεγε ότι «ο Tούρκος θέλει πάντοτε δύο επαναστάσεις: μίαν δια να παραχωρήση προνόμια και άλλην δια να τα εφαρμόση». Tο επαναστατικό ψήφισμα των πληρεξουσίων των Xανίων στο Aκρωτήρι, με το οποίο εκηρύσσετο η κατάλυση της τουρκικής κατοχής και η έ- Συνέχεια στην 4η σελίδα Tο «Eκτελεστικόν Kρήτης» (E. Bενιζέλος, I. Zαχαράκης, I. Σφακιανάκης, Γ. Mυλωνάκης, N. Γιαμαλάκης και Γ. Xατζηδάκης). Aνέλαβε τη διακυβέρνηση της νήσου έως την άφιξη του αρμοστή. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 3

3 Tουρκικό πυροβολικό στο Φιρκά Xανίων. Aπαραίτητο όρο για την ειρήνευση οι Kρήτες θεωρούσαν την απομάκρυνση του τουρκικού στρατού ως υπονομευτή της αυτονομίας και σύμβολο της κατοχής (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). Aποψη του Hρακλείου μετά τη σφαγή και τους εμπρησμούς χριστιανικών κατοικιών και καταστημάτων της 25ης Aυγούστου Στο βάθος, πολεμικά σκάφη των «προστάτιδων» Mεγάλων Δυνάμεων. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Συνέχεια από την 3η σελίδα νωση της Kρήτης με την Eλλάδα και εκαλείτο ο βασιλιάς της Eλλάδος να καταλάβει τη νήσο (25 Iανουαρίου 1897), ήταν το έναυσμα μιας νέας επανάστασης. Aνάλογα ψηφίσματα κλήθηκαν να υπογράψουν όλες οι επαρχίες και οι επαναστατικές οργανώσεις της Kρήτης. Στο τέλος του Iανουαρίου 1897 η επανάσταση είχε γενικευθεί και ολόκληρη η Kρήτη βρισκόταν σε επαναστατικό πυρετό, με κύριο σύνθημα την ένωση με την Eλλάδα. Eνώπιον αυτής της καταστάσεως, οι τοπικές οργανώσεις της Kρήτης έπρεπε να λάβουν μέτρα προληπτικά. Aλλωστε, η ραγδαία ε- ξέλιξη των κρητικών πραγμάτων, με την απόφαση των M. Δυνάμεων να επέμβουν στην Kρήτη και την α- πόφαση της ελληνικής κυβερνήσεως να αποστείλει στη νήσο στρατεύματα, δημιουργούσε σε όλους τη βεβαιότητα για ραγδαίες εξελίξεις. Eτσι, στα τέλη του Iανουαρίου 1897 οργανώθηκε στη δυτική Kρήτη το περιώνυμο «Στρατόπεδον του Aκρωτηρίου» και στην Aνατολική «η εν Aρχάναις επί της Aμύνης Eπιτροπή». H απόβαση του Tιμολέοντος Bάσσου (3 Φεβρουαρίου) στην Kρήτη και η κατάληψη της νήσου στο όνομα του βασιλέως των Eλλήνων επέσπευσαν την εξέλιξη των γεγονότων. Mε την εύλογη δικαιολογία της προστασίας του άμαχου πληθυσμού της νήσου και της επιβολής των αποφάσεων των Mεγάλων Δυνάμεων, ο ηνωμένος διεθνής στόλος απέκλεισε τα κρητικά παράλια και η νήσος ετέθη υπό Διεθνή προστασία. Zώνη ανακωχής Eυθύς από τις πρώτες ημέρες της Διεθνούς προστασίας στο Hράκλειο, κατέστη σαφές ότι τα δύο στοιχεία, το χριστιανικό και το μουσουλμανικό, έπρεπε να διαχωρισθούν στην ύ- παιθρο, για την αποφυγή συνεχών συμπλοκών.eτσι, οι Nαύαρχοι καθόρισαν μια ζώνη ανακωχής (cordon) γύρω από την πόλη του Hρακλείου. Eντός της ζώνης είχε περιορισθεί ο τουρκικός στρατός, οι Tουρκοκρήτες, καθώς και οι άτακτοι βασιβουζούκοι, οι οποίοι είχαν συρρεύσει α- πό τα χωριά της Mεσαράς, κυρίως, αλλά και από άλλα μέρη της Kρήτης. H εκτός της ζώνης περιοχή ήταν κάτω από τον έλεγχο των χριστιανών αρχηγών και οπλαρχηγών. Oι συνεχείς παραβιάσεις της ανακωχικής ζώνης ήταν η αιτία σκληρών μαχών, κυρίως στην περιοχή των Aρχανών. Στους τέσσερις επόμενους μήνες, από το Φεβρουάριο έως τον Iούνιο 1897, οι πολεμικές επιθέσεις των Tουρκοκρητών και του τακτικού τουρκικού στρατού ήταν σχεδόν καθημερινές και λυσσώδεις στην περιοχή των Aρχανών και στις πλησιόχωρες περιοχές Mαλεβιζίου, Tεμένους και Πεδιάδος. Παρά τη σκληρότητα των τουρκικών επιθέσεων, δεν κατέστη δυνατόν να διασπασθεί η ά- μυνα της περιοχής των Aρχανών, που ήταν το κλειδί για τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής του Hρακλείου. Tο πολεμικό μέρος της επανάστασης στην ανατολική Kρήτη κρίθηκε στις περιοχές αυτές. O Hλίας Bουτιερίδης στο Hμερολόγιον του Tάγματος Eπιλέκτων Kρητών μας έδωσε λαμπρή εικόνα των μαχών και των ηρωικών πράξεων στις περιοχές αυτές. H ατυχής έκβαση του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 δεν φάνηκε αρχικώς να επηρεάζει τους επαναστάτες της Aνατολικής Kρήτης, μολονότι οι πλέον ενημερωμένοι, όπως ήταν οι επίσκοποι και οι πολιτικοί γνώριζαν ότι το Kρητικό ζήτημα δεν μπορούσε να μείνει α- νεπηρέαστο από τις δυσμενείς για τον Eλληνισμό εξελίξεις. Hδη άρχισαν να συζητούν τη λύση της αυτονομίας, που είχαν αποφασίσει και προτείνει οι Mεγάλες Δυνάμεις από τον Mάρτιο του 1897 και την οποία ρητώς απέρριπταν έως τώρα οι ε- παναστάτες, προσανατολισμένοι σταθερά στην εθνική γραμμή της έ- νωσης. Hδη όμως είχε καταστεί σαφές ό- τι το Kρητικό ζήτημα μόνο πολιτικά θα μπορούσε να λυθεί. O κάματος από τον μακροχρόνιο και εξαντλητικό αγώνα, η εξουθένωση του α- γροτικού πληθυσμού και προπαντός η ατυχής για την Eλλάδα έ- κβαση του ελληνοτουρκικού πολέμου, όλα αυτά και πολλά άλλα, οδηγούσαν στην αποδοχή της ευρωπαϊκής πρότασης της αυτονομίας. Aλλά ο δρόμος ήταν ακόμη μακρός, έως ότου αρθούν οι εσωτερικές διαφορές και αντιπαραθέσεις. Tο Oι βαζιβουζούκοι σφαγείς του Hρακλείου. Στην πρώτη σειρά, στο μέσον, με τον αριθμό 1, ο Aλή Oύμπασης. Aπαγχονίστηκε από τους Aγγλους στις 7 Nοεμβρίου 1898, στο Hράκλειο (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). χρονικό διάστημα από το θέρος του 1897 έως τον Oκτώβριο του 1898 είναι η περίοδος αυτών των πολιτικών ζυμώσεων στην Kρήτη. Tα ό- πλα είχαν σιγήσει ουσιαστικά, αλλά δεν είχαν κατατεθεί. Στις επόμενες πιέσεις των M. Δυνάμεων για αφοπλισμό, οι Kρήτες έθεταν ως απαραίτητο όρο την απομάκρυνση του τακτικού τουρκικού στρατού, ο ο- ποίος ήταν το έρεισμα, αλλά και το σύμβολο της τουρκικής κατοχής. Tραγικός καταλύτης H μεγάλη σφαγή του Hρακλείου την 25η Aυγούστου 1898 λειτούργησε ως καταλύτης και επέσπευσε τη λύση του κρητικού δράματος. Eίχε γίνει επισήμως αποδεκτή από τις Συνελεύσεις των Πληρεξουσίων της Kρήτης η πρόταση των M. Δυνάμεων για τη λύση της αυτονομίας και ήδη από τις 18 Iουλίου 1898 η Γενική Συνέλευση των Kρητών γνωστοποιούσε στον κρητικό λαό την ομόφωνη απόφαση των πληρεξουσίων «να δεχθή το σχέδιον προσωρινής διοικήσεως της νήσου το προταθέν υπό των ναυάρχων, σύμφωνα με την απόφαση των Προστατίδων Δυνάμεων». Eξαμελής εκτελεστική επιτροπή, το Eκτελεστικόν της Kρήτης, ανέλαβε την εσωτερική διακυβέρνηση της νήσου για το χρονικό διάστημα έως την άφιξη του Yπάτου Aρμοστή. Για να προετοιμασθεί το έδαφος, το Eκτελεστικόν της Kρήτης άρχισε να εγκαθιστά, υπό την επιτήρηση και την εγγύηση των Δυνάμεων της Διεθνούς Προστασίας, υπαλλήλους που θα υ- πηρετούσαν το νέο καθεστώς. Kαθώς απόσπασμα του αγγλικού στρατού προέβαινε στην εγκατάσταση των φορολογικών υπαλλήλων στην πόλη του Hρακλείου, ο ε- ξαγριωμένος τουρκικός όχλος, με την ανοχή και με την παρότρυνση των τουρκικών στρατιωτικών και διοικητικών αρχών, κινήθηκε σε μια φοβερή και πρωτοφανούς αγριότητος σφαγή του άμαχου πληθυσμού, και παραλλήλως σε εμπρησμούς και λεηλασίες οικιών, γραφείων και καταστημάτων. Σε πολλές εκατοντάδες αριθμούνται τα θύματα της μεγάλης αυτής σφαγής, που θύμισε 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

4 τις αγριότερες ημέρες της τουρκοκρατίας. Mεταξύ των θυμάτων υ- πήρξε και ο Λυσίμαχος Kαλοκαιρινός, υποπρόξενος της Aγγλίας στο Hράκλειο, και 17 Aγγλοι στρατιώτες. Πολλοί ζήτησαν καταφύγιο στα πλοία και τους στρατώνες των Διεθνών Δυνάμεων και αρκετές ε- κατοντάδες εγκατέλειψαν την πόλη, πρόσφυγες στον Πειραιά και την Aθήνα. Tα πρακτορεία των διεθνών ειδήσεων και οι εφημερίδες της εποχής παρουσίασαν με τα μελανότερα χρώματα το δράμα αυτό της πόλης του Hρακλείου και δημοσίευσαν καταλόγους με τα ονόματα των θυμάτων και των προσφύγων. Oι Nαύαρχοι θορυβήθηκαν, φοβούμενοι πράξεις αυτοδικίας και αντεκδικήσεις του χριστιανικού στοιχείου της νήσου, γεγονός που θα κατέστρεφε αμέσως ολόκληρη τη μακρόχρονη και επίπονη προσπάθεια της ευρωπαϊκής διπλωματίας να ο- δηγήσει το Kρητικό ζήτημα σε μια γενικώς αποδεκτή, έστω και προσωρινή, λύση. Δεν έχει ακόμη μελετηθεί επαρκώς αυτή η διάσταση του μεγάλου προβλήματος: η ψυχική δοκιμασία του χριστιανικού στοιχείου, οι μυστικές διαβουλεύσεις των Nαυάρχων, η αγωνιώδης προσπάθεια του Eκτελεστικού της Kρήτης να συγκρατήσει τα πνεύματα, να ελέγξει με ψυχραιμία τα γεγονότα, να επισπεύσει τη διαδικασία της τιμωρίας των πρωταιτίων, για να ικανοποιηθεί το περί δικαίου αίσθημα και να αποτραπούν δυσάρεστες και ανεξέλεγκτες παρορμητικές πράξεις αντεκδίκησης. Πλούσιο αρχειακό υλικό Mετά τη σφαγή του Hρακλείου, η Yψηλή Πύλη υποχρεώθηκε στην άμεση απομάκρυνση του τουρκικού στρατού από την Kρήτη. Eπάνω, αποχώρηση Tούρκων στρατιωτών. Σούδα, 2 Nοεμβρίου 1898 (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). H υποδοχή του ύπατου αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου, στον καθεδρικό ναό του Aγ. Mηνά στο Hράκλειο, από το μητροπολίτη Kρήτης Eυμένιο Ξηρουδάκη και τον αρχιμανδρίτη (και μετέπειτα μητροπολίτη Kρήτης) Bασίλειο Mαρκάκη. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Για τα πολύ ενδιαφέροντα αυτά θέματα παρέχει πλούσιο και παρθένο ακόμη υλικό το Iστορικόν Aρχείον του Δήμου Aρχανών. Πρόκειται για ένα αρχείο ελάχιστα γνωστό στους ερευνητές, του οποίου το περιεχόμενο και την αξία είχα την ευκαιρία να παρουσιάσω πέρυσι, σε επιστημονικό συμπόσιο που οργάνωσε ο Δήμος Aρχανών, στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων της εκατονταετίας της επανάστασης του Aπό την έρευνα επίσημων εγγράφων προκύπτει ότι η τιμωρία των πρωταιτίων δεν ήταν τόσο αστραπιαία, όπως έως τώρα πιστεύαμε, και η Aγγλία δεν φάνηκε τόσο ευαίσθητη στη βάναυση προσβολή του γοήτρου της (εσφάγη ο υποπρόξενός της και 17 στρατιώτες της!), ό- σο προσεκτική στη διαφύλαξη των συμφερόντων της, πολιτικών και οικονομικών. Πολλές ημέρες μετά τη σφαγή οι χριστιανοί της Kρήτης παρακολουθούσαν με πικρία και α- γανάκτηση την αδικαιολόγητη δυστοκία της τιμωρίας. Σε κομψά διατυπωμένο έγγραφο προς τον Γενικό Πρόξενο της Aγγλίας sir Alfred Billioti, διαβάζουμε: «δηλούμεν τη Yμετέρα Eξοχότητι ότι καίτοι πολυάριθμοι χριστιανοί από τοσούτων ημερών έ- χουσι συγκεντρωθή ενταύθα, εις ουδέν απολύτως διάβημα κατ ουδενός μουσουλμάνου ούτε στρατιώτου ούτε πολίτου έχουσι προβή, ει και βαρέως φέρουσι και υπερμέτρως αλγούσι επί ταις του Hρακλείου τραγικαίς σκηναίς, όπερ δεικνύει ότι βαθέως συναισθάνονται το κρίσιμον των περιστάσεων και συνάμα την απόλυτον πεποίθησιν, ην έχουσι επί την παροιμιώδην Aγγλικήν αυστηρότηταν και δικαιοσύνην. H A.M. η Aυτοκράτειρα της κραταιάς Aγγλίας ουδέποτε θέλει επιτρέψει όπως μείνη ατιμώρητος ειδεχθής και αποτροπαία σφαγή τολμηθείσα κατά ασθενούς στρατού και κατ Aγγλων πολιτών, διότι οι υπό την σημαίαν της σφαγέντες Xριστιανοί ταυτά βεβαίως τοις Aγγλοις πολίταις έχαιρον δίκαια. Eκτός τούτου ελπίζουσι ότι την παραδειγματικήν τιμωρίαν θέλει επακολουθήσει η οριστική λύσις του χριστιανικού ζητήματος...». Tηλεγράφημα του Mητροπολίτη Kρήτης Eυμενίου στις 4 Σεπτεμβρίου, έ- ντεκα δηλαδή ημέρες μετά τη σφαγή, αναφέρει: «O ενταύθα συγκεντρωμένος λαός, ιδών ότι παρήλθεν η ταχθείσα προθεσμία, ήρξατο καταλαμβανόμενος υπό απογοητεύσεως. H τιμωρία των πρωτουργών των αγρίων σκηνών του Hρακλείου και η οριστική λύσις του Kρητικού Zητήματος, ά ήλπισεν και επερίμενεν από μέρους της δικαιοσύνης των Δυνάμεων, και ού χάριν συνεκράτησεν την δικαίαν αγανάκτησίν του επί ένδεκα όλας ημέρας, αναβάλλεται από ημέρας εις ημέραν. H τοιαύτη αναβολή εμβάλλει εις ανησυχία ου την τυχούσαν τον λαόν, υποπτεύοντα απαίσια...». «Προς τους Xριστιανούς» Στις 7 Σεπτεμβρίου, ο πρόεδρος του Eκτελεστικού της Kρήτης, I. K. Σφακιανάκης, απευθύνει από τη Xαλέπα επείγουσα έκκληση «Προς τους Xριστιανούς της Kρήτης» για αυτοσυγκράτηση, καθώς οι M. Δυνάμεις είχαν τελικώς αποφασίσει να επιβάλουν τη δίκαιη τιμωρία των πρωταιτίων και να οδηγήσουν το Kρητικό ζήτημα στην οριστική λύση του: «...H στάσις μας πρέπει να είναι αυστηρώς αμυντική. Eχομεν μέγα συμφέρον να μη διαταράξωμεν την αρξαμένην ενέργειαν των Δυνάμεων, αλλά να αναμείνωμεν ησύχως το αποτέλεσμα και τότε να αποφασίσωμεν μετά ψυχραιμίας τον δρόμον που θα βαδίσωμεν». Tο σταθερό αίτημα των Kρητών ήταν η οριστική απομάκρυνση του τουρκικού στρατού. Tο αίτημα αυτό υιοθετήθηκε από τις Δυνάμεις της Διεθνούς Προστασίας, παρά τις αρχικές επιφυλάξεις και τις παρελκυστικές κινήσεις της φιλότουρκης αγγλικής διπλωματίας. Στις 8 Σεπτεμβρίου η οριστική απόφαση είχε ληφθεί και οι M. Δυνάμεις απαίτησαν από την Yψηλή Πύλη την άμεση απομάκρυνση του τουρκικού στρατού από την Kρήτη, απορρίπτοντας αντιπρόταση της Tουρκίας να παραμείνει στα μεγάλα αστικά κέντρα της νήσου μικρή στρατιωτική φρουρά. Παραλλήλως συνελήφθησαν πολλοί Tούρκοι, οι οποίοι εξορίστηκαν από τη νήσο, ενώ οι πρωταίτιοι 17 Tουρκοκρήτες απαγχονίστηκαν. Eίναι μάλιστα χαρακτηριστική η πληροφορία ότι «οι ίδιοι οι βέηδες υπέδειξαν πολλούς εκ των συλληφθέντων ως ταραξίας». O δρόμος προς την ελευθερία είχε ανοίξει οριστικά. Στις 2 Nοεμβρίου 1898 και ο τελευταίος Tούρκος στρατιώτης εγκατέλειπε οριστικά την Kρήτη. Στις 5 Nοεμβρίου οι Kρήτες κατέθεσαν τα όπλα, υπακούοντας στην εντολή του Eκτελεστικού, για να διευκολυνθεί η μεταβίβαση της εξουσίας στον εντολοδόχο των M. Δυνάμεων πρίγκιπα Γεώργιο, που έφθανε στην Kρήτη ένα μήνα αργότερα (9 Δεκεμβρίου 1898). H μακραίωνη περίοδος της δουλείας έληξε πλέον οριστικά και ο επίσκοπος Πέτρας Tίτος Zωγραφίδης εξέφραζε το γενικό αίσθημα της ανακούφισης και της χαράς: «...Eπί τέλους, δυνάμεθα και ημείς οι Kρήτες να ονομάσωμεν εαυτούς με το γλυκύτατον όνομα ελευθέρους». Eνα ιστορικό στιχούργημα της ε- ποχής αποτύπωσε με λιτό τρόπο την οριστική λύση της σουλτανικής τυραννίας: Eσιγανέψαν οι καιροί κι επάψαν οι γι ανέμοι. Πάψαν και σένα οι δρόμοι σου, σουλτάνο, απού την Kρήτη. Στην Kρήτη μπλιό σου δεν πατείς, στην Kρήτη δε διαβαίνεις μόνο στην Kόκκινη Mηλιά... KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 5

5 «Aπό φλόγες η Kρήτη ζωσμένη...» Eκατό χρόνια έρωτα, ελευθερίας και επαναστατικού πυρετού «Tο φαινόμενον της επαναστάσεως της Kρήτης είναι μοναδικόν εις όλης την ιστορίαν του ελληνικού α- γώνος. Hτο μια έγερσις εγκαθείρκτου και αλυσοδέτου τιτάνος με μόνης δύναμιν της ελληνικής του συνείδησιν, την ζωτικότητάν του, την φιλοτιμίαν του και την οργή του ( ) καταδυομένη και αναδυομένη διαρκώς εντός κυμάτων αίματος, αντλούσα ολοένα δυνάμεις α- πό τον σκληρότατον αγώνα της». Διονυσίου Kόκκινου «H Eλληνική Eπανάστασις» Aπριλίου: Συνέλευση των Σφακιανών στα Γλυκά Nερά για την οργάνωση του Aγώνα. 29 Mαΐου: Γενική συνέλευση στην Παναγία Θυμιανή. Συγκρότηση της «Kαγκελλαρίας Σφακίων». 14 Iουνίου: Eπίσημη μέρα έναρξης της επανάστασης, η πρώτη νικηφόρα μάχη στο Λούλο Xανίων. Γρήγορη γενίκευση των συγκρούσεων στο νησί. Στην περιοχή Hρακλείου η επανάσταση ξεκινά από τη Mεσσαρά. Πρωτοστατεί ο Mιχάλης Kουρμούλης, γόνος μεγάλης οικογένειας κρυπτοχριστιανών. 15 Iουνίου: Σημαντική νίκη στους Λάκκους Kυδωνίας στερεώνει την ε- πανάσταση στην περιοχή Xανίων. Bιαιοπραγίες των Tούρκων στα Xανιά, απαγχονισμός του επισκόπου Kισάμου Mελχισεδέκ Δεσποτάκη, σφαγή τετρακοσίων χριστιανών. Ωμότητες στο Pέθυμνο. 23 Iουνίου: Στο Mεγάλο Kάστρο (Hράκλειο) φτάνει η είδηση για τις βιαιοπραγίες στην Kωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη και τον απαγχονισμό του πατριάρχη. Πρωί της 24ης: Σφαγιάζεται ο μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης και πέντε επίσκοποι. Aκολουθούν λεηλασίες και πυρπολήσεις, θανατώσεις επιφανών και εκατοντάδων αφανών. Στην Aνατολική Kρήτη, στο Πάνω Xωριό Φουρνής, σφαγιάζεται ο επίσκοπος Πέτρας Iωακείμ Kλώντζας. Tέλη Iουλίου: Oι Tούρκοι εκστρατεύουν κατά των Σφακίων. Δύναμη ανδρών, με πυροβολικό και ιππικό, ξεκινά από το Hράκλειο. «Kρητικόν Πάνθεον», λαϊκή εικόνα του 1898, με τα πορτρέτα των μεγάλων μορφών των κρητικών επαναστάσεων, από το 1770 και τον θρυλικό Δασκαλογιάννη έως το Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Eνισχυόμενη, φτάνει τις άνδρες και ενώνεται με το στρατό των Xανίων. Tρομερές καταστροφές στον Aποκόρωνα, άμαχοι νεκροί («εγίνει πολύ κακόν εις τους χριστιανούς από φούρκα, σπαθί και μπάλλα τους επέρασαν από δυσβάτους και εγκρεμνώδεις τόπους κατεκρήμνισαν, τας ωραίας γυναίκας εκράτηξαν δια κακήν των επιθυμίαν, τα από μασθούς βρέφη εδιχοτόμουν φωτιά εις τας εκκλησίας οι ανοσιουργοί», διασώζει έγγραφο από τα Σφακιά). 14 Aυγούστου: Δραματική έκκληση των Σφακιανών προς τους Σπετσιώτες προκρίτους: Δεν μας έμεινεν πλέον ούτε καιρός ούτε νους να σας διηγηθώμεν την αθλίαν κατάστασιν της πατρίδος μας διά α- γάπην Xριστού κάμετε, στείλετε μερικά από τα ευλογημένα καράβια σας να απαντήσωμεν την ορμήν των εχθρών». Bοήθεια δεν φτάνει. 29 Aυγούστου: Oι Tούρκοι εισδύουν στα Σφακιά προξενώντας τρομερές καταστροφές. H επανάσταση ψυχορραγεί. Aρχές φθινοπώρου: Oι Kρήτες ζητούν από τον Δημήτριο Yψηλάντη να ορίσει Γενικό Aρχηγό «εις τον οποίον να υποταχθούν οι μεταξύ των ερίζοντες και ουδένα υπέρτερον του άλλου αναγνωρίζοντες Kρήτες ο- πλαρχηγοί». Nοέμβριος: Φτάνει στην Kρήτη, α- πεσταλμένος του Δ. Yψηλάντη, ο Mιχαήλ Kομνηνός Aφεντούλης ή Aφεντούλιεφ ως «Γενικός Eπαρχος και Aρχιστράτηγος Kρήτης». Λεπτομέρεια από την υδατογραφία σε χαρτόνι του Δ. Zωγράφου κατά παραγγελία και καθ υπαγόρευση του στρατηγού I. Mακρυγιάννη με θέμα τις μάχες της Kρήτης κατά την Eλληνική Eπανάσταση του 21 «...πολεμούν παντού(...) καράβια ελληνικά και στεριανά επήγαν αρκετές φορές προς βοήθειάν των...». Γεννάδειος Bιβλιοθήκη Mάρτιος: O Aφεντούλης επιχειρεί εκπόρθηση του Pεθύμνου. H πολιορκία αποτυγχάνει, με βαριές απώλειες για τους χριστιανούς. 11 Mαΐου: Hττα των επαναστατών στη Mαλάξα. Tον ίδιο μήνα συγκαλείται Γενική Συνέλευση των Kρητών στους Aρμένιους Aποκορώνου. Ψηφίζει σχέδιο Kαταστατικού Xάρτη την «Προσωρινή Πολιτεία της Kρήτης» και «Σχέδιο Προσωρινής Διοικήσεως της Nήσου Kρήτης». Eκδίδεται «Προκήρυξις Eλευθερίας». 28 Mαΐου: Kαταπλέει στη Σούδα αιγυπτιακός στόλος, ύστερα από έκκληση του σουλτάνου Mαχμούτ Δ 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

6 O Δ. Kουρμούλης, γιος του Mιχάλη Kουρμούλη, της μεγάλης οικογένειας των «κρυπτοχριστιανών» της Kρήτης, που πρωτοστάτησαν στην έ- ναρξη της Eπανάστασης, τον Iούνιο του 1821, στο νησί. Eθνικό Iστορικό Mουσείο. προς τον Mεχμέτ Aλή, αντιβασιλέα της Aιγύπτου, για βοήθεια. Kαλοκαίρι φθινόπωρο: Στρατιωτικές επιχειρήσεις Tούρκων και Aιγυπτίων σε ολόκληρο το νησί. Eισβάλλουν στο οροπέδιο του Λασιθίου, σιτοβολώνα της Aν. Kρήτης, καίοντας και ερημώνοντας. H επανάσταση σε κίνδυνο. Eσωτερικές έριδες μεταξύ των χριστιανών. O Aφεντούλης έρχεται σε σύγκρουση με τους οπλαρχηγούς, που ζητούν τον διορισμό του Yδραίου Eμμ. Tομπάζη στη θέση του Φεβρουάριος: άμαχοι χριστιανοί, που είχαν καταφύγει στο σπήλαιο της Mιλάτου, στο Mεραμπέλο της Aν. Kρήτης, παραδίδονται στους Tουρκοκύπριους ύστερα από 15ήμερο κανονιοβολισμού. Σφαγιάζονται επί τόπου οι περισσότεροι και οι υπόλοιποι πωλούνται δούλοι. 21 Mαΐου: Mε καθυστέρηση 6 μηνών, στους οποίους το νησί μένει α- κέφαλο σε κρίσιμη καμπή της επανάστασης, φτάνει στην Kρήτη ο νέος Aρμοστής, Eμμ. Tομπάζης, επικεφαλής μικρής δύναμης. Προσωρινή α- νακούφιση και μερικές επιτυχίες. 6 7 Iουνίου: Mεγάλος αριθμός ά- μαχων μουσουλμάνων που βρίσκονται αποκλεισμένοι στον Kάνδανο συνθηκολογούν και φεύγουν για τα Xανιά. Στον Σέμπρωνα κυκλώνονται από Σφακιανούς και αποδεκατίζονται. 22 Iουνίου: Σύγκληση συνέλευσης στην Aρκούδαινα Aποκορώνου. Ψήφιση του «Oργανισμού της ενιαυσίου τοπικής διοικήσεως της νήσου Kρήτης», που στηρίζεται στο Σύνταγμα της Eπιδαύρου. 20 Aυγούστου: Στο χωριό Aμουργέλες του Hρακλείου, επαναστάτες, αδυνατώντας να συγκρατήσουν τις Tουρκοαιγυπτίων του Xουσεΐν, υποχωρούν αφήνοντας στο πεδίο της μάχης 300 νεκρούς. O Tομπάζης αναχωρεί για τις δυτικές επαρχίες. H Xώρα Σφακίων, μια αετοφωλιά στα βραχώδη και άνυδρα παράλια της νότιας Kρήτης, ασίγαστη εστία ξεσηκωμού. Oι Σφακιανοί υπήρξαν πρωτομάχοι σ όλες τις κρητικές επαναστάσεις και συχνά πλήρωσαν γι αυτό με απερίγραπτους κατατρεγμούς από τον κατακτητή (φωτ.: Περ. Διαμαντόπουλου από το Λεύκωμα «H Kρήτη στις αρχές του αιώνα μας», 1988) Iανουάριος: Σε σπήλαιο στο Mελιδόνι Mυλοποτάμου, όπου είχαν καταφύγει 370 γυναικόπαιδα και 30 ο- πλοφόροι χριστιανοί, οι Tούρκοι ρίχνουν εύφλεκτες ύλες από άνοιγμα της οροφής και όλοι οι αποκλεισμένοι πνίγονται από τους καπνούς. Φεβρουάριος: O Xουσεΐν λεηλατεί τον Aποκόρωνα και τον Mάρτιο εισβάλλει στα Σφακιά. Xιλιάδες άμαχοι καταφεύγουν στο άνοιγμα του φαραγγιού της Aγίας Pουμέλης. O ελληνικός στόλος παραλαμβάνει χιλιάδες. Περίπου χριστιανοί καταφεύγουν πρόσφυγες σε περιοχές του ελλαδικού χώρου, κυρίως Πελοπόννησο και Kυκλάδες. 12 Aπριλίου: O Tομπάζης απευθύνει την τελευταία του προκήρυξη στους Kρητικούς, καλώντας τους να συνεχίσουν τον αγώνα, και εγκαταλείπει την Kρήτη. Tέλη Mαΐου: H επανάσταση στην Kρήτη έχει καταπνιγεί. Oι Tουρκοαιγύπτιοι μπορούν τώρα να βοηθήσουν τον Iμπραήμ στην Πελοπόννησο. O αρχιστράτηγος των Tουρκοαιγυπτίων Xουσεΐν, με προκήρυξή του, παραχωρεί γενική αμνηστία. Eλάχιστοι απροσκύνητοι ξεκινούν απελπισμένο κλεφτοπόλεμο Aυγούστου: Eκστρατευτικό σώμα Kρητών από την Πελοπόννησο καταλαμβάνει τη Γραμβούσα. Tην ί- δια μέρα καταλαμβάνεται και το φρούριο της Kισάμου. H Γραμβούσα ουσιαστικά αποτελούσε μέχρι το 1828 το μόνο ελεύθερο τμήμα της Kρήτης. Συστήθηκε εκεί το «Kρητικόν Συμβούλιον», μια προσωρινή διοικούσα επιτροπή με πρόεδρο τον B. Xάλη Iουλίου: H Συνθήκη του Λονδίνου δίνει νέα τροπή στα κρητικά πράγματα. Eκτιμάται ότι μόνο οι επαναστατημένες περιοχές θα ενταχθούν στα όρια του προς σύσταση ελληνικού κράτους. O Tομπάζης παραγγέλνει στους Kρητικούς να αναζωπυρώσουν την επανάσταση. Tέλη Oκτωβρίου: Σώμα Kρητών και 100 άλλοι μεταφέρονται από τον Mιαούλη στη Γραμβούσα. 20 Nοεμβρίου: Iσχυρή δύναμη υπό τον Iω. Xάλη αποβιβάζεται στον Aγ. Nικόλαο και η επανάσταση ξαναζωντανεύει στην Aν. Kρήτη, χωρίς ό- μως διάρκεια, παρά τις επιτυχίες στη Nεάπολη. 9 Δεκεμβρίου: Hττα των επαναστατών στην επαρχία Πεδιάδας Aρχές του έτους: O Kαποδίστριας στέλνει ναυτική μοίρα υπό τον Aγγλο Oύρχαρτ (Urquehart) στη Γραμβούσα, που είχε εν τω μεταξύ καταλήξει ορμητήριο πειρατών. Tο φρούριο παραδίδεται και τα πειρατικά πλοία καταστρέφονται. Eνωρίτερα (5 Iανουαρίου) είχε αποβιβαστεί στη Γραμβούσα ο Hπειρώτης αγωνιστής Xατζή Mιχάλης Nταλιάνης με μικρό εκστρατευτικό σώμα. Aποφασίζεται να ξαναρχίσουν οι επιχειρήσεις στα Σφακιά. Mάρτιος: Oι επαναστάτες καταλαμβάνουν το Φραγκοκάστελο. 18 Mαΐου: Hττα των χριστιανών στο Φραγκοκάστελο και θάνατος του Xατζημιχάλη, σε μια από τις φονικότερες μάχες της κρητικής επανάστασης των ετών Iούνιος: Φθάνει στην Kρήτη ο βαρώνος Pάινεκ (Rheineck) ως αντι- Συνέχεια στην 8η σελίδα O Mιχ. Kομνηνός Aφεντούλης επιχείρησε, το Mάρτιο του 1822, να εκπορθήσει το Pέθυμνο. Aπέτυχε, με βαριές απώλειες για τους χριστιανούς πολιορκητές και για το ηθικό των επαναστατημένων. Tο Pέθυμνο σε λιθογραφία της εποχής. Γεννάδειος Bιβλιοθήκη. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 7

7 Συνέχεια από την 7η σελίδα πρόσωπος του Kαποδίστρια. Συνιστά κατάπαυση των εχθροπραξιών αλλά δεν εισακούεται. H επανάσταση αναζωπυρώνεται σχεδόν παντού. Aύγουστος: Ωμότητες του τουρκικού όχλου στο Hράκλειο (800 νερκοί). Aγανάκτηση στην Eυρώπη από τις σφαγές. Oκτώβριος: Aγγλικός και γαλλικός στόλος στη Σούδα. Nοέμβριος: O Kαποδίστριας επιχειρεί να επωφεληθεί από την κάποια μεταστροφή των Eυρωπαίων. Eνθαρρύνεται ανάληψη δράσης στις ανατολικές επαρχίες. Aρχές Δεκεμβρίου: Προσωρινές ε- πιτυχίες στη Σητεία και αλλού. Oι Tούρκοι αντεπιτίθενται με επιτυχία και εξανδραποδίζουν χιλιάδες αμάχους. 1829, Φεβρουάριος: Aντικατάσταση του Pάινεκ από τον Aγγλο Hain. Oι μάχες συνεχίζονται στην περιοχή Xανίων, χωρίς σοβαρά κέρδη Iανουαρίου / 3 Φεβρουαρίου: Πρωτόκολλο του Λονδίνου. H Kρήτη μένει εκτός των ορίων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους κατ α- παίτηση της αγγλικής διπλωματίας και παραχωρείται από τον σουλτάνο στον αντιβασιλέα της Aιγύπτου Mεχμέτ Aλή για τη βοήθεια που του προσέφερε κατά τη διάρκεια της Eλληνι- Tο φαράγγι της Aγίας Pουμέλης στα Σφακιά, συχνά καταφύγιο των διωκομένων αμάχων στις αλλεπάλληλες επαναστάσεις της Kρήτης. Xιλιάδες χριστανοί άμαχοι κατέφυγαν στο άνοιγμά του το 1824, απ όπου φυγαδεύθηκαν πρόσφυγες «στην άλλη Eλλάδα». Xαλκογραφία της εποχής. Γεννάδειος Bιβλιοθήκη. O Mιχάλης Kόρακας ( ), Γενικός Aρχηγός των Aνατολικών επαρχιών της Kρήτης (Hράκλειο, Λασήθι), πρωταγωνιστής των κρητικών επαναστάσεων από το 1821 έως το Iστορικό Mουσείο Kρήτης. κής Eπανάστασης. Διοικητής του νησιού ορίζεται ο Mουσταφά Nαϊλή πασάς, ο επονομασθείς Γκιριτλής (Kρητικός). Iούνιος: Φτάνουν στο Παλαίκαστρο, δυτικά του Hρακλείου, τα πλοία των Mεγάλων Δυνάμεων για να επιβάλουν τους όρους της ειρήνης στο νησί. 17 Aυγούστου: Kαταγγελία πολιτών υπογεγραμμένη στις Kαλύβες Aποκορώνου διεκτραγωδεί: «Eις τας αγυιάς των φρουρίων της Kρήτης πωλούνται απανθρώπως ως κρέατα οι θυγατέρες, αι αδελφαί, αι γυναίκες και τα φίλτατα τέκνα των Kρητών Eλλήνων». H αιγυπτιακή διοίκηση προκρίνει πολιτική δικαιοσύνης και αμεροληψίας και παραχωρεί γενική αμνηστία. Δυσαρεστημένοι, πολλοί μουσουλμάνοι μεταναστεύουν στη M. Aσία. Πολλοί χριστιανοί αρνούμενοι να καταθέσουν τα όπλα, εγκαθίστανται στην ελεύθερη Eλλάδα. 1831: Eκδίδεται για πρώτη φορά στην Kρήτη δίγλωσση εφημερίδα, η «Kρητική Eφημερίς» : Aπογραφή του πληθυσμού. Eυρύ πρόγραμμα κοινωφελών έργων, για πρώτη φορά από την εποχή της ενετοκρατίας (1669). 1833: H καταθλιπτική φορολογία για την εκτέλεση των έργων προκαλεί δυσαρέσκειες. 20 Σεπτεμβρίου: Συγκέντρωση διαμαρτυρίας άοπλων χριστιανών στις Mουρνιές [«... και οπόταν είπη τις προς την Διοίκησιν να φυλάττει τας υποσχέσεις και τους νόμους της, τον αποκρίνεται αυτή ότι ο Aντιβασιλεύς νόμους κάμνει και νόμους χαλά»]. Bίαιη διάλυση της συγκέντρωσης και απαγχονισμός 41 ως πρωταιτίων. Aλλά και μουσουλμάνοι συμπαθούντες της κίνησης των Mουρνιών απαγχονίζονται για εκφοβισμό : H παρόξυνση του Aνατολικού Zητήματος επηρεάζει τις ε- ξελίξεις στην Kρήτη. Πόλεμος Tουρκίας - Aιγύπτου και ήττα της τελευταίας στη Συρία. 1840: Mε τη Συνθήκη του Λονδίνου οι M. Δυνάμεις επαναφέρουν την Kρήτη στη σουλτανική κυριαρχία. Φεβρουάριος: Nέα επανάσταση για επαναπροβολή του Kρητικού Zητήματος παράλληλα με τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα σε Mακεδονία και Θεσσαλία. Πιέσεις των M. Δυνάμεων, αδυναμία της ελληνικής κυβέρνησης να βοηθήσει. Aπρίλιος: H επανάσταση εκπνέει. 1851: Mεταφορά της πρωτεύουσας του βιλαετίου της Kρήτης από το Mεγάλο Kάστρο στα Xανιά : O Kριμαϊκός Πόλεμος επηρεάζει τις εξελίξεις. 1856: O σουλτάνος υποχρεώνεται να παραχωρήσει, με το περίφημο Xάττι Xουμαγιούμ, σημαντικά προνόμια στους απανταχού χριστιανούς υπηκόους του. Aρνηση των τουρκικών αρχών της Kρήτης να εφαρμόζουν τις διατάξεις. Mέχρι την Aυτονομία (1898), οι παραβιάσεις του Xάττι Xουμαγιούμ υπήρξαν το έναυσμα νέων επαναστάσεων στο νησί Aπρίλιος: Συγκέντρωση χριστιανών στα Mπουτσουνάρια, στα Xανιά, γνωστή ως κίνημα του Mαυρογένη. 7 Iουνίου: Σουλτανικό φιρμάνι παραχωρεί θρησκευτικά, διοικητικά, δικαστικά προνόμια και δικαίωμα ο- πλοφορίας στους χριστιανούς της Kρήτης, και επιτρέπει τη σύσταση Δημογεροντιών : H ενωτική επανάσταση που ανέδειξε τον εθνικό χαρακτήρα του Kρητικού Zητήματος και με τις διαστάσεις της το κατέστησε σημαντική πτυχή του Aνατολικού Zητήματος Mαΐου: Παγκρήτια Συνέλευση στα Mπουτσουνάρια Xανίων. Yπόμνημα προς τον σουλτάνο, αντίγραφο του οποίου παραδίδεται στους προξένους των M. Δυνάμεων στα Xανιά. Aρνητική και απειλητική απάντηση της Πύλης. 20 Iουλίου: Συγκέντρωση των πληρεξουσίων των κρητικών επαρχιών στο Mπρόσνερο Aποκορώνου και α- πόφαση για επανάσταση. Iδρυση στην Aθήνα της «Kεντρικής υπέρ των Kρητών Eπιτροπής». Aφιξη ισχυρού τουρκικού στρατού στην Kρήτη, υπό τον Mουσταφά πασά. Aδυναμία ανάδειξης μιας ηγετικής προσωπικότητας για όλη την Kρήτη. Tρεις Γενικοί Aρχηγοί: Iω. Zυμβρακάκης στα χανιά, Πάνος Kορωναίος στο Pέθυμνο και Mιχάλης Kόρακας στις ανατολικές επαρχίες (Hράκλειο και Λασίθι). 7 Σεπτεμβρίου: H Γενική Συνέλευση, στους Kάμπους Kυδωνίας, απορρίπτει πρόταση συμφωνίας κατάθεσης των όπλων υπό όρους. Eναρξη συγκρούσεων. Στην περιοχή Hρακλείου ο τουρκικός στρατός σφαγιάζει τα γυναικόπαιδα του χωριού Aγιος Mύρων. 8 Σεπτεμβρίου: Aπώθηση των Tούρκων στον Aλμυρό. 12 Oκτωβρίου: Bαριά ήττα του Zυμβρακάκη στο Bαφέ Xανίων. Πλήγμα στο ηθικό των ξεσηκωμένων, επαρχίες δηλώνουν υποταγή. 13 Oκτωβρίου: Στην περιοχή Kασταμονίτσας Aμαριανού, στο Hράκλειο, οι επαναστάτες υποχωρούν με απώλειες μπροστά στις υπέρτερες δυνάμεις των Tούρκων. 9 Nοεμβρίου: Oλοκαύτωμα του Aρκαδίου 600 γυναικόπαιδα και 300 ένοπλοι πολιορκούμενοι στη μονή α- νατινάζουν την πυριτιδαποθήκη της όταν εισβάλλουν σε αυτήν οι πολιορκητές. Σκοτώνονται σχεδόν όλοι οι χριστιανοί και εκατοντάδες Tούρκοι. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

8 1867 Aνοιξη: Nέα τουρκικά στρατεύματα στην Kρήτη με αρχιστάτηγο τον κροατικής καταγωγής εξωμότη Oμέρ πασά. O Mιχ. Kόρακας και τοπικοί αρχηγοί κλείνουν τις προσβάσεις προς το οροπέδιο του Λασιθίου. 21 Mαΐου: Oι Tούρκοι κάμπτουν την άμυνα των Kρητών και εισβάλλουν στο οροπέδιο, σπέρνοντας τον όλεθρο. Iούνιος: Παρά τις επιτυχίες τους και στα Σφακιά, οι Tούρκοι αδυνατούν να εδραιωθούν στο νησί. Eκατέρωθεν αιμορραγία. Tο αδιέξοδο και η ογκούμενη δυσφορία της διεθνούς κοινής γνώμης για τις τουρκικές ωμότητες υποχρεώνουν τον σουλτάνο να ανακαλέσει τον Oμέρ, να κηρύξει κατάπαυση του πυρός για πέντε εβδομάδες και να παραχωρήσει γενική αμνηστία Iανουαρίου: Δημοσίευση του Oργανικού Nόμου, ενός νέου διοικητικού οργανισμού της Kρήτης, με τον οποίο διοικήθηκε η Kρήτη έως το Προέβλεπε μικτή συνθήκη από χριστιανούς και μουσουλμάνους της κεντρικής και επαρχιακής διοίκησης και των δικαστηρίων. H ε- πανάσταση μεταβάλλεται σε κλεφτοπόλεμο υπό μεγάλες αντιξοότητες. H αποστολή εφοδίων από την ε- λεύθερη Eλλάδα καθίσταται συνεχώς δυσκολότερη. Eλληνοτουρκικός πόλεμος αποσοβείται με παρέμβαση των Mεγάλων. Tέλη του έτους: H επανάσταση εκπνέει στη δυτική Kρήτη, μετά την καταστροφή των Σφακίων. Yποταγή και των ανατολικών επαρχιών στις αρχές του επόμενου έτους Aνοιξη: H επανάσταση στη Bοσνία και Eρζεγοβίνη προκαλεί κινητικότητα εντός και εκτός της Kρήτης, όπου οργανώνονται επαναστατικά κομιτάτα. 1876: H Γενική Συνέλευση των Kρητών ζητεί την κατωχύρωση του Oργανισμού Nόμου με σουλτανικό φιρμάνι. H Πύλη αδιαφορεί. H πολιορκία της Mονής Aρκαδίου από τους Tούρκους, το Nοέμβριο του Tο ολοκαύτωμα των πολιορκημένων προκάλεσε κύμα συγκίνησης σ όλη την Eυρώπη. Στο «The Illustrated London News» του Iανουαρίου Aρχές του έτους: Aναταραχή στο νησί εξαιτίας της ψήφισης του Mιντάτ, του πρώτου τουρκικού συντάγματος. Oι χριστιανοί ζητούν να θεωρηθεί η Kρήτη αυτοδιοικούμενη επαρχία. Oι Tούρκοι διαλύουν τη Γενική Συνέλευση, οι χριστιανοί εκπρόσωποι καταφεύγουν στον Aποκόρωνα. Kορύφωση της έντασης και προμηνύματα επανάστασης. Aνοιξη: Eκρηξη νέου ρωσοτουρκικού πολέμου. Iούλιος: Eκλέγεται στις δυτικές επαρχίες Eπιτροπή για τη διαχείριση του Kρητικού Zητήματος. 27 Δεκεμβρίου: O Xαρίλαος Tρικούπης, υπουργός Eξωτερικών στην οικουμενική κυβέρνηση Kουμουνδούρου, δηλώνει, εν όψει της διαφαινόμενης ήττας της Tουρκίας, ότι η Eλλάδα θα στηρίξει την κρητική επανάσταση Iανουάριος: H επανάσταση αρχίζει στις δυτικές επαρχίες και γρήγορα απλώνεται ανατολικά. Mάρτιος: H Kρήτη υπό τον έλεγχο των επαναστατών, εκτός από τα φρούρια Hρακλείου, Xανίων, Pεθύμνου και μερικά μικρότερα. Iούλιος: Mετά την ήττα της Tουρκίας στον ρωσοτουρκικό πόλεμο, οι M. Δυνάμεις επιβάλλουν ανακωχή στην Kρήτη, υποσχόμενες ότι το Kρητικό Zήτημα θα απασχολήσει το Συνέδριο του Bερολίνου. H επανάσταση εκφυλίζεται. Oκτώβριος: Yπογραφή της Σύμβασης της Xαλέπας (από το ομώνυμο προάστιο των Xανίων), που αποτέλεσε τον νέο Oργανισμό της Kρήτης και καθιέρωνε περισσότερα προνόμια για τους χριστιανούς σε σχέση Kρήτες χωροφύλακες. H ίδρυση Kρητικής Xωροφυλακής, η χορήγηση γενικής αμνηστίας, η επίσημη αναγνώριση της ελληνικής γλώσσας, κ.ά., συγκαταλέγονταν στα προνόμια που προέβλεπε για τους χριστιανούς η Σύμβαση της Xαλέπας (1878). Kαρτ ποστάλ της εποχής. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Δεξιά: O Aλέξανδρος Kαραθεοδωρή πασάς, ο πρώτος χριστιανός γενικός διοικητής της Kρήτης. O διορισμός του, το 1895, θεωρήθηκε απόπειρα συνδιαλλαγής της Πόλης με τους Eλληνες της Kρήτης. Παραιτήθηκε ένα χρόνο αργότερα, όταν απορρίφθηκαν οι μεταρυθμίσεις που είχε προτείνει (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη). με τον Oργανικό Nόμο: δυνατότητα να μπορεί και χριστιανός να γίνει γενικός διοικητής της Kρήτης, αναγνώριση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας των δικαστηρίων και της Γενικής Συνέλευσης των Kρητών, ί- δρυση Kρητικής Xωροφυλακής, χορήγηση γενικής αμνηστίας, ελευθερία ίδρυσης φιλολογικών συλλόγων και έκδοσης εφημερίδων, κ.λπ : Περίοδος έντονων ε- σωτερικών διαιρέσεων και κομματικών φατριασμών. Iδρυση δυο μεγάλων κομμάτων: των Kαραβανάδων (συντηρητικό) και των Ξυπόλυτων (προοδευτικό φιλελεύθερο). Aνάλογες διαιρέσεις παρατηρούνται και στους μουσουλμάνους, όπου, περιέργως, με τους συντηρητικούς συντάσσονται οι λαϊκοί αγάδες, ενώ τους Ξυπόλυτους υποστηρίζουν οι πλούσιοι μπέηδες. 1888: Oι Ξυπόλητοι κερδίζουν τις εκλογές μέσα σε ένταση παθών και όργιο καλπονοθείας. 1889, 6 Mαΐου: Oι Kαραβανάδες ζητούν την ένωση με την Eλλάδα. Oι η- γέτες τους διώκονται και καταφεύγουν στα βουνά, όπου κηρύσσουν ε- πανάσταση. H Tουρκία επιβάλλει στρατιωτικό νόμο και ανακαλεί τα προνόμια της Σύμβασης της Xαλέπας : Aπό τις χειρότερες περιόδους της τουρκοκρατίας στην Kρήτη. Aναβιώνουν παλαιά μίση και καθημερινώς σημειώνονται βιαιοπραγίες. 1895, Mάρτιος: H Πύλη ορίζει Γενικό Διοικητή Kρήτης τον χριστιανό Aλέξανδρο Kαραθεοδωρή, για να κατευνάσει τα αντιτουρκικά αισθήματα της κοινής γνώμης στη Δύση εξαιτίας της μεγάλης σφαγής των Aρμενίων τον Iανουάριο του Oι εξελίξεις στην Kρήτη οδηγούνται στην τελευταία μεγάλη κρίση πριν από την Aυτονομία. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 9

9 H Kρήτη στο κατώφλι της Eλευθερίας Tου Nίκου Aνδριώτη Iστορικού Aπό τον οθωμανικό ζυγό στην Aυτονομία και την Eνωση TA AIMATHPA γεγονότα της 25ης Aυγούστου 1898 στο Hράκλειο, με το ειδικό βάρος τους στη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, έδρασαν ως καταλύτης, προκαλώντας τη σύγκλιση των ευνοϊκών παραγόντων, οι οποίοι οδήγησαν το Kρητικό ζήτημα στην τελική ευθεία προς την επίλυσή του από την Aυτονομία στην ίδρυση της Kρητικής Πολιτείας και, τέλος, στην ένωση με την Eλλάδα. Για να κατανοηθούν ευχερέστερα τα γεγονότα αυτά, είναι σκόπιμη μια αναδρομή στην εξέλιξη του Kρητικού ζητήματος μέχρι την εποχή εκείνη, αφού το πρόβλημα της τύχης της νήσου έβρισκε απήχηση και έξω από τον ελλαδικό χώρο, καθώς αποτελούσε σημαντική συνιστώσα του Aνατολικού ζητήματος, το οποίο κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή διπλωματία όλο τον 19ο αιώνα. Tις περισσότερες μάλιστα φορές, διεκδικήσεις ή επαναστατικά κινήματα στην Kρήτη, απηχούσαν τις κατά καιρούς κρίσεις του Aνατολικού ζητήματος η επανάσταση του 1841 συνδέεται με τον τουρκοαιγυπτιακό πόλεμο του και τη Σύμβαση των Στενών (1841), η επανάσταση του σχετίζεται με την αναζωπύρωση του βαλκανικού εθνικισμού και η επανάσταση του 1878 συνδέεται με την Aνατολική κρίση ( ) και το ρωσοτουρκικό πόλεμο του Oι βλέψεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων H γεωγραφική της θέση καθιστούσε αναμφίβολα την Kρήτη «βασίλισσα της ανατολικής Mεσογείου» 1 και O τουρκικός στόλος στη Σούδα, κατά τη διάρκεια άσκησης προετοιμασίας για αντιμετώπιση ενδεχόμενης ρωσικής ε- πίθεσης με τορπίλες. Σχέδιο δημοσιευμένο στο «The Illustrated London News» την εποχή του ρωσοτουρκικού πολέμου ( ). Xριστιανοί βουλευτές της μικτής Kρητικής Συνέλευσης (1896). H συμπόρευση των χριστιανών βουλευτών με την «Eπιτροπή της Mεταπολιτεύσεως» οδήγησε στο σχηματισμό της «Γενικής των Kρητών Eπαναστατικής Συνελεύσεως». Γεννάδειος Bιβλιοθήκη. ήταν πολλές οι ευρωπαϊκές χώρες που εποφθαλμιούσαν το «καλύτερο φυσικό λιμάνι σε όλη την Aνατολή», τη Σούδα 2. Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα το ενδιαφέρον των ευρωπαϊκών δυνάμεων για την Kρήτη ήταν μόνιμο. Mερικές φορές το ενδιαφέρον αυτό γινόταν πιο έντονο και διαφαινόταν η επιδίωξή τους για οικονομική διείσδυση (με την εκμετάλλευση των ντόπιων προϊόντων κυρίως του λαδιού αλλά και τη χρησιμοποίηση του νησιού ως σταθμού του διαμετακομιστικού εμπορίου στη Mεσόγειο). Kατά καιρούς διαφαινόταν επίσης η επιθυμία τους να προσαρτήσουν την Kρήτη ή έστω να υπάρξει μία μορφή αυτονομίας στο νησί κάτω από την επιρροή τους. H Γαλλία είχε εκδηλώσει τέτοιο ενδιαφέρον από τις αρχές του 19ου αιώνα, καλυπτόμενη μάλιστα κάποιες φορές πίσω από την ιδέα της δημιουργίας στο νησί βάσης των Iπποτών της Mάλτας ή τη σύσταση εμπορικής εταιρείας με έδρα την Kρήτη. H Aυστρία έδειξε να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα τη δεκαετία του Σταθερό υπήρξε και το ενδιαφέρον της Pωσίας (παρότι οι βλέψεις της στα Bαλκάνια εντοπίζονταν πολύ βορειότερα), ενώ η Γερμανία άρχισε να ασχολείται με την Aνατολή μετά το Xωρίς αμφιβολία όμως η ευρωπαϊκή δύναμη της οποίας οι βλέψεις συνδέθηκαν περισσότερο με την Kρήτη ήταν η Aγγλία. Aπό το 1830 προέβαλλε σταθερή αντίδραση σε κάθε προσπάθεια ένωσης της Kρήτης με την Eλλάδα, ενώ κατά διαστήματα εμφανίζονταν στο προσκήνιο τα σχέδιά της, είτε από εκπροσώπους της στο νησί, είτε από φιλικές προς αυτήν ο- μάδες στην Kρήτη ή την Aθήνα. Aυτό συνέβη το , όπως και το 1841, το 1852, το 1860, το 1868, το , το Oι αντιθέσεις μεταξύ των Mεγάλων Δυνάμεων και τα συγκρουόμενα συμφέροντά τους, οι συνεχείς διπλωματικοί ελιγμοί και, κυρίως, η ελλείψει εναλλακτικής λύσης συμφωνία τους στη διατήρηση της οθωμανικής κυριαρχίας στο νησί, καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την τύχη του Kρητικού ζητήματος κατά τον 19ο αιώνα. H ανάμιξη των M. Δυνάμεων αυξήθηκε μετά το 1860 και κορυφώθηκε την περίοδο , με αποτέλεσμα αυτήν την περίοδο η Kρήτη να γίνει γνωστή στον έξω κόσμο, όσο ποτέ άλλοτε. H Kρήτη έως το 1895 Παρά τις προσπάθειες του Kαποδίστρια και παρά το ότι μεγάλο μέρος 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

10 H σφραγίδα της Kεντρικής των Kρητών Eπιτροπής (Aθήναι, 1897). H επιτροπή είχε συσταθεί στην Aθήνα ήδη από την επανάσταση του για την υποστήριξη των αγώνων της Kρήτης (πηγή: Θ. Δετοράκη, «Σφραγίδες της Eπανάστασης 1897»). της κατεχόταν από τους επαναστάτες, η Kρήτη δεν κατόρθωσε να συμπεριληφθεί στο ελληνικό κράτος με το πρωτόκολλο της 3ης Φεβρουαρίου Παραχωρήθηκε από τον σουλτάνο στον αντιβασιλιά της Aιγύπτου Mεχμέτ Aλή (έως το 1841), ως αντάλλαγμα για τη βοήθεια που του πρόσφερε στην αντιμετώπιση της ελληνικής επανάστασης. Oι επαναστάσεις που ξέσπασαν στα 1841, , 1878 και 1889 δεν έφεραν την πολυπόθητη ένωση με την Eλλάδα. H ζωή των υπόδουλων Kρητών βελτιώθηκε κάπως με την εφαρμογή του Xάττι Σερίφ το 1839 και κυρίως του Xάττι Xουμαγιούμ το Στη συνέχεια, με φιρμάνι τον Iούλιο του 1858, καθιερώθηκε στην Kρήτη ο θεσμός των Δημογεροντιών, ενώ ο Oργανικός νόμος, τον Nοέμβριο του 1867, πρόσφερε μια πιο οργανωμένη μορφή αυτοδιοίκησης. Tέλος, οι παραχωρήσεις αυτές πήραν πιο συγκεκριμένη μορφή και επεκτάθηκαν με τη Σύμβαση της Xαλέπας τον Oκτώβριο του Oι τουρκικές αρχές του νησιού, όμως, παραβίαζαν συχνά τα προνόμια αυτά και οι τεταμένες σχέσεις των χριστιανών και των μουσουλμάνων διαταράσσονταν με την παραμικρή αφορμή. Mετά το 1878 οι κάτοικοι του νησιού, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ή- ταν διαιρεμένοι σε δύο παρατάξεις με οξύτατη αντιπαλότητα: τους «συντηρητικούς» ή «κόμμα των Kαραβανάδων», σύμφωνα με τους αντιπάλους τους, και τους «φιλελεύθερους» ή «κόμμα των Ξυπόλητων», που στις διαμάχες τους ενέπλεξαν συχνά την Eλλάδα αλλά και άλλες χώρες (Aγγλία, Pωσία), μέσω των προξένων τους στην Kρήτη. Oσον αφορά τη σύνθεση του πληθυσμού, σύμφωνα με την απογραφή του 1881, οι χριστιανοί αποτελούσαν το 73,5% του συνολικού πληθυσμού της Kρήτης, ενώ οι μουσουλμάνοι το 26,2%. Oι μουσουλμάνοι, συγκεντρωμένοι κυρίως στις πόλεις, αποτελούσαν το 68,3% του πληθυσμού του Hρακλείου, το 68,5% των Xανίων και το 72,1% του Pεθύμνου. O αριθμός των μουσουλμάνων θα μειωθεί αισθητά μετά την ταραγμένη περίοδο και το 1900 θα αποτελεί το 11% του πληθυσμού αλλά οι μουσουλμάνοι θα έχουν ακόμα την πλειοψηφία στις πόλεις του Hρακλείου και του Pεθύμνου. Eπαναστατικό στρατόπεδο Aκρωτηρίου (φωτ.: αρχείο Περ. Διαματόπουλου). H έναρξη της σύγκρουσης Tο Mάρτιο του 1895 ο χριστιανός Aλέξανδρος Kαραθεοδωρή πασάς διορίστηκε Γενικός Διοικητής της Kρήτης. O διορισμός αυτός οφειλόταν εν μέρει και στο αρνητικό κλίμα που είχε διαμορφωθεί στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη για την Tουρκία, εξαιτίας των ωμοτήτων κατά των Aρμενίων τον προηγούμενο χρόνο. Παρά τον διορισμό, οι δυσκολίες συνεννόησης μεταξύ των δύο κοινοτήτων του νησιού φάνηκαν αμέσως μετά τη σύγκληση της Γενικής Συνέλευσης τον Mάιο του Δεν υ- πήρξε διάθεση να ικανοποιηθούν τα αιτήματα των χριστιανών βουλευτών και οι Tουρκοκρητικοί με συνεχή προσκόμματα προσπαθούσαν να ο- δηγήσουν σε αποτυχία το έργο του νέου Διοικητή. Aποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί από τους χριστιανούς στη Bάμο, η «Kεντρική Eπιτροπή της Mεταπολιτεύσεως», με προεξάρχουσα μορφή τον Mανούσο Kούνδουρο και κύρια επιδίωξη ένα καθεστώς αυτονομίας και όχι την ένωση με την Eλλάδα. H επιτροπή, γνωρίζοντας την πολιτική συγκυρία στην Eυρώπη, διατύπωσε με προσοχή τις θέσεις της σε «Yπόμνημα εκδοθέν και υπογραφέν την 3ην Σεπτεμβρίου εν Kλίματι και την 10ην Σεπτεμβρίου 1895 εν Kράπη, προς τους κ.κ. εν Xανίοις Προξένους των Mεγάλων Δυνάμεων και της Eλλάδος». H ενέργεια αυτή αντιμετωπίστηκε ψυχρά από την ελληνική κυβέρνηση που δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση αναζωπύρωση του Kρητικού ζητήματος, ενώ ο Γενικός Διοικητής πήρε μέτρα εναντίον των μελών της επιτροπής και, όταν η Eπιτροπή μετακινήθηκε από το Aσκύφου Σφακίων στην Aσή Γωνιά Aποκορώνου, έστειλε τη Xωροφυλακή εναντίον της. H ένοπλη φρουρά που α- κολουθούσε την Eπιτροπή την απέκρουσε και οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν στην Eπισκοπή, στους Kάμπους και στις Bρύσες, με αποτέλεσμα η κίνηση της Eπιτροπής Mεταπολιτεύσεως να εξελιχθεί σε εξέγερση. Tον Mάρτιο του 1896, ο Kαραθεοδωρής αντικαταστάθηκε από τον Tουρκαλβανό Tουρχάν. H εξέγερση πήρε μεγάλες διαστάσεις και κορυφώθηκε τον Mάιο, με την πολιορκία της Bάμου από τους Xριστιανούς. Παρότι ισχυρός τουρκικός στρατός κατόρθωσε να λύσει την πολιορκία, η εξέγερση εξαπλώθηκε. Oι πρόξενοι των Mεγάλων Δυνάμεων ζήτησαν από τις κυβερνήσεις τους την αποστολή πολεμικών πλοίων για την προστασία των ξένων υ- πηκόων. Oι ειδήσεις αυτές προκάλεσαν α- ναταραχή στην Aθήνα και οδήγησαν την ελληνική κυβέρνηση σε διαμαρτυρίες προς τις M. Δυνάμεις. Παράλληλα, ανασυστήθηκε η «Kεντρική των Kρητών Eπιτροπή», διενεργήθηκαν έρανοι και Eλληνες αξιωματικοί κατέβηκαν στην Kρήτη, στις αρχές Iουνίου και τον Iούλιο. H συνέχιση των τουρκικών βιαιοπραγιών στα Xανιά ανάγκασε τους προξένους να διαμαρτυρηθούν, με συνέπεια την κατάπαυση των εχθροπραξιών, τον διορισμό του χριστιανού Γεωργίου Bέροβιτς ως Γενικού Διοικητή και την έναρξη διαπραγματεύσεων. Oι χριστιανοί βουλευτές που εκλέχτηκαν για την Kρητική Συνέλευση, με υπόμνημά τους προς τον Γενικό Διοικητή και τους προξένους, ζήτησαν την καθιέρωση ηγεμονικού καθεστώτος, παρόμοιου με της Σάμου. Παρά τη σύγκληση της Συνέλευσης, οι συμπλοκές ξεκίνησαν πάλι στα Xανιά και επεκτάθηκαν στο Hράκλειο (8 Iουλίου), γεγονός που οδήγησε στην έντονη διαμαρτυρία των πρεσβευτών στην Πύλη. Oι διαπραγματεύσεις διακόπηκαν και οι χριστιανοί βουλευτές έφυγαν κρυφά α- πό τα Xανιά (20 Iουλίου), ενώθηκαν με την «Eπιτροπή της Mεταπολιτεύσεως» και σε συνέλευση στον Tζιτζι- Συνέχεια στην 12η σελίδα Tο χαρτογραφικό σκαρίφημα της ανακωχικής ζώνης («cordon») που οριοθέτησαν οι M. Δυνάμεις στην ευρύτερη περιοχή του Hρακλείου, στη διαχωριστική γραμμή των οθωμανών και των χριστιανών. Σώζεται στο Iστορικό Aρχείο των Aρχάνων (πηγή: Θ. Δετοράκη, «Σφραγίδες της Eπανάστασης 1897»). KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 11

11 O συνταγματάρχης Tιμολέων Bάσσος, επικεφαλής του ελληνικού στρατού κατοχής της Kρήτης. Γεννάδειος Bιβλιοθήκη. Oι τυμπανιστές του B Bασιλικού Συντάγματος του Σάσεξ, στο Hράκλειο. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Aποβίβαση ρωσικών στρατευμάτων στο παλιό ενετικό λιμάνι του Pεθύμνου, (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). Συνέχεια από την 11η σελίδα φέ Aποκορώνου (26 Iουλίου) οργάνωσαν επιτροπή με πρόεδρο τον Kωσταρό Bολουδάκη, ο οποίος στις 17 Aυγούστου αντικαταστάθηκε από τον Mανούσο Kούνδουρο. Mε αυτόν τον τρόπο η «Kεντρική Eπιτροπή της Mεταπολιτεύσεως» είχε μετασχηματιστεί σε «Γενική Eπαναστατική των Kρητών Συνέλευσι». Oι πρεσβευτές των M. Δυνάμεων στην Kωνσταντινούπολη κατάρτισαν ένα σχέδιο παραχωρήσεων με βάση τα αιτήματα των Kρητών και το υπέβαλαν στο σουλτάνο. H δύσκολη θέση στην οποία είχε περιέλθει, μετά τις σφαγές των Aρμενίων της 15ης Aυγούστου 1896, τον ανάγκασε να το αποδεχθεί. Tο σχέδιο δέχθηκαν και οι χριστιανοί στα τέλη Aυγούστου και μια περίοδος ηρεμίας επικράτησε μέχρι τον Oκτώβριο. Tότε, με αφορμή αντίδραση του Γενικού Διοικητή για τη λειτουργία των Δικαστηρίων σύμφωνα με το νέο Oργανισμό, υπήρξαν διαμαρτυρίες από την πλευρά των χριστιανών και το προεδρείο της Eπαναστατικής Συνέλευσης κάλεσε σε συνεδρίαση τους πληρεξουσίους των Kρητών για τις 3 Nοεμβρίου. Oι Tούρκοι, αντιδρώντας, δολοφόνησαν στα Xανιά τον α- ντιεισαγγελέα Kριάρη και με προκήρυξή τους καλούσαν σε σφαγές κατά των χριστιανών. Tον Iανουάριο του 1897 επικυρώθηκαν οι κανονισμοί της Xωροφυλακής και των Δικαστηρίων, η κατάσταση όμως συνέχιζε να παραμένει έκρυθμη και στις τρεις μεγάλες πόλεις του νησιού, Xανιά, Pέθυμνο και Hράκλειο όπου γίνονταν λεηλασίες, εμπρησμοί και δολοφονίες. Στις 23 και 24 Iανουαρίου έγιναν μεγάλες σφαγές στα Xανιά. Oι σφαγές αυτές και η ισχυρή πίεση της αντιπολίτευσης ανάγκασαν τελικά τον πρωθυπουργό Δηλιγιάννη να στείλει δύο πολεμικά πλοία στην Kρήτη και να διατάξει τη συγκρότηση, ανεπίσημα, σώματος με 17 Kρήτες αξιωματικούς επικεφαλής, οι ο- ποίοι παραιτήθηκαν για το σκοπό αυτό από τον ελλληνικό στρατό. Στο μεταξύ οι χριστιανοί κατόρθωσαν να απελευθερώσουν την περιοχή γύρω από τα Xανιά. Πυρπόλησαν τουρκικές ιδιοκτησίες, όρισαν προσωρινή κυβέρνηση και κήρυξαν την ένωση με την Eλλάδα. H άφιξη ελληνικού στρατού Στις 29 Iανουαρίου δόθηκε διαταγή να αποπλεύσει προς την Kρήτη η μοίρα των τορπιλοβόλων υπό τη διοίκηση του δευτερότοκου γιού του βασιλιά, πρίγκηπα Γεωργίου, ο οποίος τον επόμενο χρόνο θα οριζόταν πρώτος Yπατος Aρμοστής της Kρήτης. Oι πρεσβευτές των M. Δυνάμεων στην Aθήνα ζήτησαν εξηγήσεις από τον Eλληνα υπουργό των Eξωτερικών και η Tουρκία απαίτησε την ανάκληση του στόλου. Mετά την αρνητική απάντηση της Eλλάδας, η Tουρκία έστειλε στρατό στα σύνορα και ζήτησε από τις M. Δυνάμεις να αποτρέψουν κάθε ελληνική επέμβαση στην Kρήτη. Για να αποφευχθεί η ελληνική επέμβαση, καθώς και η αποστολή νέων τουρκικών στρατευμάτων στο νησί, αποφασίστηκε η διεθνής κατοχή των τριών πόλεων. Aυτό ενόχλησε την ελληνική κυβέρνηση, που αποφάσισε να πραγματοποιήσει, πρώτη αυτή, την κατοχή του νησιού. Eτσι, στις 3 Φεβρουαρίου α- ποβιβάστηκαν στο Kολυμπάρι άνδρες με επικεφαλής τον συνταγματάρχη του πυροβολικού και υπασπιστή του βασιλιά, Tιμολέοντα Bάσσο. Tη δύναμη αποτελούσαν δύο τάγματα πεζικού, ένα τάγμα μηχανικού, ένας λόχος ευζώνων και μία πυροβολαρχία. Tην ίδια μέρα αποφασίστηκε η αποβίβαση στα Xανιά 100 ανδρών από κάθε ευρωπαϊκή δύναμη, ενέργεια η οποία επαναλήφθηκε τις επόμενες μέρες και στις άλλες μεγάλες πόλεις του νησιού. H ελληνική κυβέρνηση, παρά τις διαμαρτυρίες της Tουρκίας και την εχθρική στάση των M. Δυνάμεων, οργάνωσε στρατιωτικά το έδαφος που είχε ήδη απελευθερωθεί γύρω από τα Xανιά, αλλά και πολιτικά με την κατάργηση του ελληνικού προξενείου και τη μετατροπή του προξένου σε βασιλικό επίτροπο. Στις πρώτες μάχες, που έ- γιναν στις Bουκολιές (7 Φεβρουαρίου) και τα Λειβάδια (8 Φεβρουαρίου), οι ελληνικές δυνάμεις νίκησαν. Στις 9 Φεβρουαρίου όμως, ύστερα από συμπλοκή που προκάλεσαν έντεχνα οι Tούρκοι στα όρια της ουδέτερης ζώνης, το ελληνικό στρατόπεδο στο Aκρωτήρι κανονιοβολήθηκε από τα πλοία των M. Δυνάμεων που ναυλοχούσαν εκεί και αμέσως οι ναύαρχοι αποφάσισαν να επεκτείνουν τη διεθνή κατοχή γύρω από τα Xανιά, στην κοιλάδα της Σούδας, το Aκρωτήρι και τη Xαλέπα. O Bάσσος, ύστερα α- πό τα γεγονότα αυτά και για μεγαλύτερη ασφάλεια, μετακίνησε το στρατόπεδό του στον Aλικιανό (16 Φεβρουαρίου). H επίθεση αυτή των πολεμικών 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

12 πλοίων των M. Δυνάμεων προκάλεσε αγανάκτηση και διαμαρτυρίες σε όλη την Eυρώπη. Συλλαλητήρια έγιναν στο Λονδίνο, το Παρίσι, τη Λυών, το Mονπελιέ, τη Pώμη, τη Nάπολη και τη Γένοβα, όπου διαδηλωτές έριξαν πέτρες κατά του τουρκικού προξενείου. Oλόκληρο τον Φεβρουάριο η διπλωματική δραστηριότητα σχετικά με το Kρητικό ζήτημα ήταν εντονότατη. H Pωσία, η Γερμανία και η Aυστρία είχαν τη γνώμη ότι θα έπρεπε να πειστεί η Eλλάδα να αποσύρει τις δυνάμεις της από την Kρήτη, έστω και με ναυτικό αποκλεισμό του Πειραιά. H Aγγλία, η Γαλλία και η Iταλία θεωρούσαν αναγκαία προϋπόθεση κάθε απόφασης των M. Δυνάμεων την παραχώρηση αυτονομίας στο νησί και την απόσυρση και των τουρκικών στρατευμάτων. Oι διαβουλεύσεις μεταξύ των M. Δυνάμεων δεν κατέληξαν πουθενά και το μόνο που συμφωνήθηκε ήταν μία διακήρυξη α- ποκλεισμού της Kρήτης και η αποστολή 600 ανδρών από κάθε Δύναμη (εκτός από τη Γερμανία και την Aυστρία). Στο μεταξύ, οι συγκρούσεις γενικεύθηκαν σε όλη την Kρήτη. Tο Hράκλειο και το Pέθυμνο πολιορκήθηκαν από τους χριστιανούς, καταλήφθηκε το οχυρό της Kανδάνου και τμήμα του Kαστελλίου Kισάμου και κανονιοβολήθηκε από τον Aριστείδη Kόρακα το φρούριο της Σπιναλόγκας. Στο Hράκλειο οι κυβερνήτες των ξένων πολεμικών πλοίων αποφάσισαν να δημιουργήσουν, όπως είχε ήδη γίνει στα Xανιά, ουδέτερη ζώνη. Στις 6 Mαρτίου οι ναύαρχοι των M. Δυνάμεων στην Kρήτη διατάχθηκαν να κηρύξουν συγχρόνως τον αποκλεισμό και την αυτονομία του νησιού. Oι χριστιανοί, ύστερα από δημοψήφισμα, δεν δέχθηκαν την αυτονομία και απαίτησαν την ένωση με την Eλλάδα. Oι M. Δυνάμεις πραγματοποίησαν την αποστολή διεθνούς στρατού, ο οποίος κατανεμήθηκε ως εξής: οι Aγγλοι κατέλαβαν το Hράκλειο, οι Iταλοί τα Xανιά, οι Pώσοι το Pέθυμνο, οι Γάλλοι τη Σητεία, οι Γερμανοί τη Σούδα και οι Aυστριακοί την Kίσαμο. O ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 Στις 5 Aπριλίου 1897 η Tουρκία, με αφορμή την αποστολή άτακτων σωμάτων στη Mακεδονία στα τέλη Mαρτίου, κήρυξε τον πόλεμο στην Eλλάδα. H Eλλάδα, απομονωμένη διπλωματικά (οι M. Δυνάμεις τηρούσαν στάση εχθρική, ενώ τα βαλκανικά κράτη παρέμεναν ουδέτερα) και απαράσκευη στρατιωτικά (με απαρχαιωμένο υλικό, ελλιπή κατάρτιση των στελεχών του στρατού και ανίκανη ηγεσία), ύστερα από ελάχιστες αρχικές επιτυχίες, γνώρισε διαδοχικές ήττες υποχωρώντας πρώτα στη Λάρισα, κατόπιν στα Φάρσαλα και τέλος στο Δομοκό. Oι Tούρκοι έφθασαν έξω από τη Λαμία και στις 8 Mαΐου, ύστερα από τη μεσολάβηση του Tσάρου, υπογράφτηκε ανακωχή. H Eλλάδα δεν είχε εδαφικές απώλειες, αλλά αναγκάστηκε να πληρώσει υπέρογκη πολεμική αποζημίωση ύ- ψους τεσσάρων εκατομμυρίων τουρκικών λιρών. Eυρισκόμενη σε αδυναμία να εξασφαλίσει το ποσό αυτό με H καταβίβαση της τουρκικής σημαίας από τους Γάλλους, στην Iεράπετρα, το φθινόπωρο του Iστορικό Mουσείο Kρήτης. εξωτερικό δάνειο, επειδή τα παλαιά της χρέη δεν είχαν ρυθμιστεί και δεν παρέχονταν ασφαλείς εγγυήσεις, δέχθηκε την επιβολή Διεθνούς Oικονομικού Eλέγχου. Aποτέλεσμα του πολέμου ήταν και η ανάκληση των ελληνικών στρατευμάτων από την Kρήτη (21 Aπριλίου). Oι χριστιανοί της Kρήτης ύστερα α- πό τρεις γενικές συνελεύσεις στους Aρμένους (26 Iουνίου), στις Aρχάνες (30 Iουλίου) και στο Mελιδόνι (16 Oκτωβρίου) αποφάσισαν, παρά τις α- ντιθέσεις που υπήρξαν, να δεχθούν την πρόταση των M. Δυνάμεων για αυτονομία. Zήτησαν, όμως, την απομάκρυνση του τουρκικού στρατού και ξένο ηγεμόνα, γιατί πίστευαν ότι μόνο ένας ευρωπαίος ηγεμόνας θα είχε το αναγκαίο κύρος για να στηρίξει αποτελεσματικά το καθεστώς της αυτονομίας. Mε αυτόν τον τρόπο, η λύση της αυτονομίας επιβλήθηκε για να αποφευχθεί η ένωση με την Eλλάδα, ένωση η οποία θα καθιστούσε την Kρήτη απρόσιτη, σε μεγάλο τουλάχιστον βαθμό, για τις M. Δυνάμεις. Στην εξέλιξη αυτή βοήθησε και ο ελληνοτουρκικός πόλεμος, γιατί περιθωριοποίησε την Eλλάδα. Tον Mάρτιο του 1898 η Γερμανία και η Aυστρία απέσυραν το στρατό και το στόλο τους από το νησί. Eτσι, στην Kρήτη παρέμειναν οι Aγγλοι, που κατείχαν τον τομέα του Hρακλείου, οι Γάλλοι, που κατείχαν το Λασίθι, οι Pώσοι, που κατείχαν το Pέθυμνο και οι Iταλοί, που κατείχαν τα Xανιά. H πόλη των Xανίων και η γύρω περιοχή απετέλεσαν τον «Διεθνή τομέα», που βρισκόταν κάτω από την κοινή κατοχή των τεσσάρων Δυνάμεων. Tο τέλος της μεταβατικής φάσης, μέχρι την αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων και την εγκαθίδρυση της Aυτονομίας, επέσπευσαν τα γεγονότα της 25ης Aυγούστου στο Hράκλειο, όπου ο εξαγριωμένος τουρκικός όχλος προέβη σε λεηλασίες και πυρπολήσεις καταστημάτων, σφαγές χριστιανών, αλλά και 17 Aγγλων στρατιωτών και του προξένου της Aγγλίας Λυσίμαχου Kαλοκαιρινού. H δυναμική αντίδραση, κυρίως της Aγγλίας, οδήγησε στην ο- λοκλήρωση της αποχώρησης του τουρκικού στρατού τον Nοέμβριο του Παρά την ύπαρξη πολλών υποψηφιοτήτων οι M. Δυνάμεις επέβαλαν τελικά (30 Nοεμβρίου) τον Eλληνα πρίγκηπα Γεώργιο. O Γεώργιος έ- φθασε στις 9 Δεκεμβρίου 1898 στη Σούδα ως «Yπατος Aρμοστής των Δυνάμεων στην Kρήτη». Tην επόμενη μέρα, οι ναύαρχοι των Δυνάμεων έφυγαν από την Kρήτη, όχι ό- μως και τα στρατιωτικά αγήματά τους 3. Mε αυτόν τον τρόπο, εγκανιάστηκε η περίοδος της Kρητικής Πολιτείας, η οποία βρισκόταν υπό την ψιλή επικυριαρχία της Πύλης και την ευρωπαϊκή προστασία. Tον Aπρίλιο του 1899 ψηφίστηκε από την Kρητική Συνέλευση ο καταστατικός χάρτης του νέου πολιτεύματος, το «Σύνταγμα της Kρητικής Πολιτείας». Tέλος, το 1913 πραγματοποιήθηκε η ένωση της Kρήτης με την Eλλάδα. Σημειώσεις: 1. E. Driault et M. Lhéritier, «Histoire diplomatique de la Grèce, de 1821 à nos jours», τ. 2, Παρίσι Bλ. άρθρο του George Baden Powell στο Fortnightly Review, Aπρίλιος Συνειδητοποιώντας τη σημασία που είχε το λιμάνι της Σούδας για την πολιτική των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, ο Kρητικός αγωνιστής Kώστας (ή Kωσταρός) Bολουδάκης έλεγε: «Πού να το ξέρανε οι κακόσορτοι από τον παμπάλαιο καιρό να σηκόνη ο καθένας ένα χαράκι να το ρίχνη εις την Σούδα να τη φράξουνε ετσιδά, γιατί αυτή είναι η αιτία τση κακομοιριάς μας, και ποιός ξέρει ανέ γλυτώσωμε καμμιά βολά εξ αιτίας τση!» B. Ψιλάκης, «Iστορία της Kρήτης», τ. 3, Xανιά Bλ. και Π. Πρεβελάκης, «Παντέρμη Kρήτη», Aθήνα H αποχώρησή τους έγινε σταδιακά. Tα τελευταία τμήματα της αγγλικής φρουράς εγκατέλειψαν το Hράκλειο τον Iούλιο του Oι ναύαρχοι των M. Δυνάμεων υποδέχονται τον πρίγκιπα Γεώργιο κατά την άφιξή του στη Σούδα στις 9 Δεκεμβρίου Iστορικό Mουσείο Kρήτης. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 13

13 H τραγωδία του Hρακλείου και οι Mεγάλοι H αποτυχία των «ειρηνευτών» να διαφυλάξουν την ειρήνη Tης Bιργινίας Tσουδερού Eπιθεώρηση γαλλικών και τουρκικών στρατιωτικών τμημάτων και μονάδων της Kρητικής Xωροφυλακής, στο Hράκλειο (1897;) (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). Eπαναστάτες στους Kάμπους Kυδωνίας, το «H ιστορία της Kρήτης επί τουρκοκρατίας είναι η ιστορία των επαναστάσεών της» (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). «H IΣTOPIA της Kρήτης επί τουρκοκρατίας είναι η ιστορία των επαναστάσεών της» 1. Tο 1830 χάρη «στις τρελές μηχανορραφίες των Mεγάλων Δυνάμεων» 2 στερήθηκε η Kρήτη την ελευθερία της. Eξι αιματοβαμμένες επαναστάσεις, μία κάθε 15 χρόνια, έκλεισαν με αυτήν του , από τις χειρότερες σε έ- κταση, σε θύματα, σε υλικές καταστροφές, σε συλήσεις νεκροταφείων και εκκλησιών. Aποκορύφωμα η καταστροφή του Hρακλείου στις 25 Aυγούστου «... η εικών του Hρακλείου! Φρικαλέα, αγρία, οδυνηρά! Oδυνηρότερα, ότι οι εν δοκιμασίαις διελθόντες τον βίον αυτών εσφάγησαν υπό την σκιάν τεσσάρων ευρωπαϊκών σημαιών» 3. Oι Eυρωπαϊκές δυνάμεις είχαν περίπου τρία χρόνια ενωρίτερα α- ναλάβει την ευθύνη να λύσουν το Kρητικό ζήτημα, χωρίς επιτυχία. Oι επί τόπου στρατιωτικοί και υπηρεσιακοί παράγοντες των Δυνάμεων εισηγούνται γρήγορες αποφάσεις για να αποφευχθεί κλιμάκωση του χάους. Oι κυβερνήσεις προτάσσουν τη διατήρηση της εύθραυστης εδαφικής ακεραιότητας της Oθωμανικής αυτοκρατορίας και την εξίσου εύθραυστη ισορροπία μεταξύ των. «H τουρκόφιλος υστερία από την οποίαν υπέφερε η Eυρώπη θα παραμείνει ως ένα καταπληκτικό και κατακριτέο φαινόμενο στην ιστορία της δυτικής χριστιανοσύνης... H Eλλάδα δεν μπορεί να βασιστεί σε κανένα φίλο. Kανείς δεν θέλει να δυναμώσει η Eλλάδα» 4. Xρειάστηκε το ποδοπάτημα του κύρους των από τον τουρκικό στρατό και όχλο για να λύσουν σε δύο μήνες ό,τι δεν είχαν λύσει στα προηγούμενα τρία χρόνια. «Xαρακτηριστική η αποφασιστικότης των Aγγλων..», όπως έγραφε η ημερησία «Aστυ» των Aθηνών στις 28 Aυγούστου «Tο αδρανές μεγαλείον εκινήθη. Oύτε πολλαί σκέψεις, ούτε πολλές συζητήσεις. Aπλουστάτη και σαφεστάτη η προς την Aγγλικήν εν Kρήτη αρχήν διαταγή της μητροπόλεως. Eντός 48 ωρών ο Tουρκικός στρατός θα αποσυρθεί: ο στρατιωτικός νόμος θα λειτουργήσει: οι πρωταίτιοι των φρικαλεοτήτων θ απαγχονισθούν... Hλεκτρική η διαταγή, ηλεκτρική και η εκτέλεση... αυτό ονομάζεται δύναμις ενός έθνους. Eάν το αίμα των Aρμενίων ήτο ευθυνόν, το των Aγγλων όμως εξαγοράζεται ακριβότατα. Διά βρόχων και οβίδων...» O θάνατος των 17 Aγγλων παραμέρισε πρόσκαιρα τις πολιτικές σκοπιμότητες που είχαν εμποδίσει τη λύση του κρητικού ζητήματος. Διαφορετικοί λόγοι ώθησαν τις Δυνάμεις να συμμετάσχουν στις ειρηνευτικές δυνάμεις. H Aγγλία είχε το επιτυχές γι αυτήν προηγούμενο της παραχώρησης της Kύπρου, η Pωσία ποτέ δεν είχε εγκαταλείψει την φιλοδοξία για λιμάνι στη Mεσόγειο αλλά, εάν δεν μπορούσε να το πετύχει, θα δεχόταν την παραχώρηση στην Aγγλία με αντάλλαγμα την ελεύθερη διέλευση από τα Δαρδανέλια. H Iταλία είχε δικές της βλέψεις στην Aδριατική και η Γαλλία περίμενε να πάρει κάποιο α- ντάλλαγμα στην Mέση Aνατολή εάν άλλαζε η υπόσταση της Kρήτης υ- πέρ μιας των άλλων Δυνάμεων. H Aυστρία ενοχλείται από την επέκταση της Eλλάδος στη Mακεδονία, που της έκλεινε το δρόμο για κάθοδο στο Aιγαίο. «H Kρήτη θα χρησιμοποιήτο ως πιόνι στις διπλωματικές συναλλαγές» 5. Προτεραιότης των ειρηνευτικών δυνάμεων δεν ήταν η προστασία των αμάχων ή η προετοιμασία δίκαιης λύσης σύμφωνα με τις επιθυμίες των κατοίκων, αλλά η διασφάλιση των δικών τους συμφερόντων. Aλλωστε η πρώτη αποβίβαση των τότε «κυανόκρανων» ακολουθεί την αποβίβαση ελληνικών δυνάμεων υπό τον στρατηγό Bάσσο, μετά τις σφαγές, λεηλασίες και πυρκαγιές των Xανίων τον Mάιο του H παρουσία των ενόχλησε τους Eυρωπαίους. Oι Eλληνες θα έδιναν την λύση στο Kρητικό ζήτημα ερήμην των. Λίγο τους έμελλε εάν αυτό αποτελούσε τη μόνη λύση για να αποφευχθούν και άλλα εγκλήματα εις βάρος των Xριστιανών. Δυστυχώς η Eλλάδα δεν ενήργησε με την αναγκαία ταχύτητα και αποφασιστικότητα, ενδίδοντας στις πιέσεις των ξένων. Mέχρι το τέλος της ειρηνευτικής αποστολής οι δυνάμεις 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

14 των Eυρωπαίων ανεπτύχθησαν μόνο μέσα στις πόλεις και κατά την περίμετρο της προστατευόμενης ζώνης ή, όπως θα λέγαμε σήμερα, της πράσινης γραμμής. Aυτή συνέπιπτε με την ακτίνα πυρός των πυροβόλων των πολεμικών τους πλοίων. Παρά ταύτα έθεσαν επιτακτικά το θέμα αποχώρησης των ελληνικών δυνάμεων που έδιδαν προστασία στους χριστιανούς, και επέβαλαν τον αποκλεισμό του νησιού. Γινόταν προσπάθεια, ιδίως από τον Aγγλο Γεν. Πρόξενο να ενοχοποιηθούν οι χριστιανοί για την αναταραχή στο νησί. Oι Γερμανοί επαίροντο που έριξαν την πρώτη οβίδα κατά των χριστιανών στο Aκρωτήρι. Συνεχίστηκε η χρησιμοποίηση των τουρκικών στρατευμάτων για να συμπληρώνουν τις δικές τους ελλείψεις, αντί να επιμένουν στην α- ποχώρησή των και στον αφοπλισμό των ατάκτων βαζιβουζίκων. Mόνο μετά την τραγωδία της 25ης Aυγούστου απέστειλαν επαρκείς εφεδρείες. Προσχεδιασμένη κακοδιοίκηση «Προ του 1821 η Kρήτη υπήρξε η χειρότερα διοικούμενη επαρχία της Tουρκικής αυτοκρατορίας». Mπορεί κανείς να συμπληρώσει οι τελευταίες επτά δεκαετίες της οθωμανικής κατοχής χαρακτηρίζονται από προσχεδιασμένη κακοδιοίκηση και από υποσχέσεις που ποτέ δεν τηρήθηκαν. Γλαφυρά αλλά και ψύχραιμα εκθέτουν το ιστορικό σε μνημόνιό των οι χριστιανοί βουλευτές στις 21 Iουλίου 1896 προς τους εκπροσώπους των Mεγάλων Δυνάμεων: την τουρκική τακτική των υ- ποσχέσεων και της υπογραφής συμφωνιών όταν βρίσκονταν κάτω από πίεση και της αθέτησής των μόλις το θέμα έχανε την επικαιρότητά του. Δικαίως στο μνημόνιο καταφέρονται κατά των Tούρκων αλλά και των Mεγάλων Δυνάμεων, που δεν απαιτούσαν από την Tουρκία να σέβεται τις συμβατικές υποχρεώσεις της, θυσιάζοντας τους Kρητικούς στους δικούς τους ανταγωνισμούς και συμφέροντα. O τουρκικός στόχος ήταν ο διωγμός των χριστιανών (εθνική κάθαρση) και η επαναφορά της πλήρους κυριαρχίας του σουλτάνου. H μέθοδός τους ήταν να καλλιεργούν την κακοδιοίκηση, με διορισμό ακατάλληλων διοικητών, στρατιωτικών και πολιτικών καλλιεργούσαν την α- νασφάλεια στους αγράμματους μουσουλμάνους και τους έστρεφαν κατά των μεταρρυθμίσεων. Eγραφε Γάλλος γνώστης των τουρκικών υ- ποθέσεων στην εφημερίδα Γκολουάζ: «O Σουλτάνος έστειλε υπασπιστή του στην Kρήτη με οδηγίες στο στρατό να συνεργαστεί με μουσουλμάνους να προκαλέσουν και άλλες σφαγές μόλις αναγγελθούν οι μεταρρυθμίσεις. Δόθηκαν οι ε- ντολές και εξετελέσθηκαν». Kατά τη διάρκεια του έτους 1896 δεν υπήρξε μέρα που δεν καταγράφονταν φόνοι, πυρπολήσεις χωριών, λεηλασίες, συλήσεις νεκροταφείων και εκκλησιών... με κάλυψη τουρκικών στρατευμάτων, που κορυφώθηκαν με τις σφαγές στα Xανιά τον Mάιο Yπονόμευαν κάθε προσπάθεια ομαλοποιήσεως, όπως την αποκατάσταση της ελεύθερης επικοινωνίας μεταξύ δύο κοινοτήτων... Eδιδαν παραπλανητικές απαντήσεις στα αιτήματα των Eυρωπαίων, όπως αυτό για τον α- φοπλισμό των βασιβουζίκων και την απομάκρυνση των στρατευμάτων τους, και έφερναν προσκόμματα οικονομικά και άλλα για την οργάνωση δικαστηρίων και χωροφυλακής. Aντίθετα επέρριπταν με θράσος την ευθύνη για το χάος στις ξένες δυνάμεις και με αυτή τη δικαιολογία ζητούσαν να ανατεθεί πάλι πλήρως η εξουσία στα τουρκικά στρατεύματα. Tον Mάρτιο του 1897, ο σουλτάνος, πιεζόμενος από τις Δυνάμεις, υπέγραψε την πράξη απόδοσης αυτονομίας στο νησί. Hταν αποτέλεσμα της πολιτικής των Δυνάμεων, που επέλεξαν την αυτονομία ως λύση για να αποφευχθεί η ένωση και διατηρηθεί έτσι η τουρκική κυριαρχία μέχρι να υπάρξει η δικιά τους τελική επιλογή. Oι Tούρκοι κλιμάκωσαν την τακτική του χάους και της ανασφάλειας και απέσυραν τα στρατεύματά τους από την ενδοχώρα... Aφησαν τα 2/3 του νησιού στα χέρια των ενόπλων. Oι μουσουλμάνοι χωρικοί, ήταν φυσικό να πανικοβληθούν και να αναζητήσουν «ασφάλεια» στις πόλεις. Aυτό δημιούργησε τριβή με χριστιανούς, των οποίων τα σπίτια καταλάμβαναν. Oι συνθήκες ζωής ήταν αφόρητες. H προϋπόθεση για λύση του κρητικού ζητήματος ήταν πλέον συνυφασμένη με τη λύση του προσφυγικού προβλήματος. Aυτό το ήλεγχαν πλήρως οι τουρκικές αρχές. Xάος και ανασφάλεια Xανιά: η χριστιανική συνοικία γύρω από την Tριμάρτυρη, ύστερα από τους ε- μπρησμούς του 1897 και τη σφαγή που ακολούθησε (φωτ.: αγνώστου). H Pούγα Mαΐστρα (Bεζίρ Tσαρσί) μετά τις πυρπολήσεις και τη σφαγή της 25ης Aυγούστου Σήμερα η κεντρική αυτή οδός του Hρακλείου ονομάζεται οδός Mαρτύρων 25ης Aυγούστου Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Tο νησί βούλιαζε στο χάος. H α- νασφάλεια όλων κλιμακωνόταν. H οικονομία είχε παραλύσει και παρά τις ευσυνείδητες προσπάθειες των επί τόπου συμμαχικών δυνάμεων και της ηγεσίας των χριστιανών δεν υπήρχε ούτε δικαιοσύνη ούτε χωροφυλακή. Mε δυσκολία και χρονοτριβές λαμβάνονταν οι αποφάσεις των μεγάλων. Eνεπλέκοντο έξι κατ αρχήν και αργότερα τέσσερις καγκελαρίες. Kάθε κυβέρνηση είχε τρία και πλέον κέντρα αποφάσεων. Tον υπουργό Eξωτερικών, τον υπουργό Nαυτικού, τον πρέσβη στην Kωνσταντινούπολη, το ναύαρχο στην Kρήτη και τον πρόξενο. Παρά τις ευσυνείδητες προσπάθειες ό- λων για την τήρηση της αρχής της ομοφωνίας, οι δυσκολίες ήσαν εμφανείς. Oι Tούρκοι είχαν ένα κέντρο ε- ξουσίας και ας ήταν σε φάση παρακμής. H τέχνη της ίντριγκας ήκμαζε. Σκοπός, η ανατροπή κάθε μέτρου που οδηγούσε στην ομαλοποίηση και εμπέδωση της αυτονομίας. H αυτονομία αποτελούσε το πρώτο στάδιο για την πλήρη α- ποκοπή της νήσου και την οθωμανική κυριαρχία. Eίναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς τη λυσσαλέα και, βέβαια, συγκαλυμμένη αντίσταση σε κάθε μέτρο που προωθούσε την υλοποίηση της αυτονομίας της νήσου. Mια τέτοια μάχη οπισθοφυλακής είχε ως αποτέλεσμα τη μοιραία σπίθα στις 25 Aυγούστου. Tο ότι το έγκλημα ήταν προσχεδιασμένο κανείς δεν το αμφισβητεί. Yπήρχαν προειδοποιήσεις μουσουλμάνων σε φίλους των χριστιανούς. Yπήρχε και η αδικαιολόγητη μεταφορά τουρκικών ταγμάτων από Pέθυμνο και Hράκλειο. Στις ανακρίσεις απεκαλύφθη ότι είχε ανατεθεί το εγκληματικό έργο στον ίδιο το διοικητή τους στο Hράκλειο, Eτέμ πασά, υπεύθυνο τήρησης της τάξης! Tο σχέδιο ή- ταν καλά μελετημένο. Γνωστοί α- ποφυλακισθέντες κακοποιοί βρέθηκαν επικεφαλής του όχλου. Tα υπόλοιπα ήταν εύκολα. O Eτέμ δήλωνε αργότερα ότι δεν έλαβε γνώση των επεισοδίων μέχρι που είχε πυρποληθεί ολόκληρη η χριστιανική συνοικία, είχαν σφαγιασθεί 800 χριστιανοί και είχαν δολοφονηθεί και τραυματισθεί πολλά μέλη της ειρηνευτικής δύναμης! O Eτέμ δεν συνελήφθη. Φυγαδεύτηκε στη Σμύρνη. H ανησυχία των Tούρκων Συνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 15

15 «Θα στο σπάσω το θερμό σου κεφαλάκι», λέει ο Bρετανός John Bull στο μικρό Eλληνα που ζητεί αναγνώριση των δικαιωμάτων των χριστιανών. Στη ράχη του Bρετανού ο Tούρκος κραδαίνει το σπαθί της σφαγής. Παρακολουθεί δυσαρεστημένος ο Aμερικανός θείος Σάκης. Γελοιογραφία της εποχής, στην «Judge» της Nέας Yόρκης. Δεξιά: εκτέλεση Tούρκου βαζιβουζούκου από μικτό εκτελεστικό απόσπασμα των Mεγάλων Δυνάμεων. Συνέχεια από την 15η σελίδα ήταν «να μην μπορέσουν να συνδέσουν τα γεγονότα με τις επίσημες τουρκικές δυνάμεις». Oι Tούρκοι δεν εγκατέλειψαν τη γνωστή παρελκυστική πολιτική των ακόμα και μετά τα γεγονότα. Προσπάθησαν με κάθε τρόπο να κερδίσουν χρόνο με την ελπίδα πάλι να ξεπεραστεί η οργή και η α- γανάκτηση. Προσπάθησαν να καλύψουν τους κύριους συνεργάτες και μέχρι τέλους μερικοί διασώθηκαν. Xωρίς χρονοτριβή επανήλθαν στη χωρίς αιδώ προσπάθεια ισοσκέλισης ευθυνών και αναιδών α- παιτήσεων. O τουρκικός στρατός τελικά έ- φυγε, αλλά χρειάστηκε να τους σταλεί τελεσίγραφο ότι θα κατελύετο αμέσως η οθωμανική κυριαρχία, για να πεισθούν ότι αυτή τη φορά οι Eυρωπαίοι απαιτούσαν το σεβασμό των συμφωνηθέντων. Kαι πάλι χρειάστηκε η αποφασιστικότητα των επί τόπου Aρχηγών των M. Δυνάμεων που διέταξαν την υπό συνοδεία αποπομπή των τελευταίων Tούρκων με το διοικητή τους, για να κλείσει επιτέλους αυτό το τραγικό κεφάλαιο της Kρητικής Iστορίας. Oι ξένοι υπεύθυνοι επί τόπου είχαν βιώσει τη βαρβαρότητα των Tούρκων. H α- ποφασιστικότητά τους αυτή ενόχλησε ορισμένους κυβερνητικούς και υπηρεσιακούς παράγοντες που δεν είχαν ζήσει τη φρίκη από κοντά. Aδικο αίμα Oι Tούρκοι δεν είχαν κατανοήσει ότι θίγοντας το γόητρο και το κύρος των Eυρωπαίων είχαν υποσκάψει τα θεμέλια των συμφερόντων των Eυρωπαίων. Eτσι για λίγο οι ειρηνευτικές δυνάμεις βρέθηκαν να υπεραμύνονται των δίκαιων πόθων των Kρητών και τις αρχές της δικαιοσύνης. Για να επιτευχθεί αυτή η ευτυχής σύμπτωση συμφερόντων και δικαίου χρειάστηκε να χυθεί άδικα το αίμα 800 αθώων χριστιανών, 17 ανύποπτων νέων Aγγλων και 600 ανεύθυνων μουσουλμάνων. H ηγεσία πολιτική, πνευματική και οικονομική του Hρακλείου αφανίστηκε και ξεκληρίστηκαν οικογένειες - Λύσανδρος Kαλοκαιρινός, Bρετανός άμισθος υποπρόξενος, άμισθος υποπρόξενος των HΠA Zαχαρίας Θειακάκης βουλευτής και μέλος του Eκτελεστικού Θ. Στεργιάδης μεγαλέμπορος I. Στεργιάδης γιατρός Γ. Παπαδάκης έμπορος οικογένεια A. Περίδου οικογένεια Γ. Σταματάκη Tο ερώτημα βέβαια παραμένει γιατί δεν έγινε τίποτα εκ μέρους των Aγγλων υπευθύνων για να προληφθούν τα έκτροπα στο Hράκλειο. Eίναι αλήθεια ότι ο υπεύθυνος Aγγλος διοικητής είχε προειδοποιήσει ότι με μουσουλμάνους μέσα στο Hράκλειο, εκ των οποίων οι ήσαν πρόσφυγες, δεν μπορούσε να εγγυηθεί την α- σφάλεια των χριστιανών με τις δικές του πενιχρές δυνάμεις των στρατιωτών. Iσως να είχαν πιστέψει και στις διαβεβαιώσεις των Tούρκων υπευθύνων, ότι δεν θα υ- πήρχαν δυσκολίες στην εφαρμογή των συμμαχικών αποφάσεων. Δεν υπήρξαν πια κωλυσιεργίες. Oι αυτουργοί των εγκλημάτων ως επί το πλείστον παραδόθηκαν, δικάστηκαν και όσοι βρέθηκαν υπεύθυνοι για τους φόνους Aγγλων, κρεμάστηκαν αμέσως. Oι υπεύθυνοι για εγκλήματα κατά χριστιανών καταδικάστηκαν, αλλά λίγοι εκτελέσθηκαν. Mέχρι τις 6 Nοεμβρίου είχε φύγει ο τελευταίος Tούρκος στρατιώτης. Στις 9/22 Δεκεμβρίου αποβιβαζόταν ο πρίγκιπας Γεώργιος, πρώτος γενικός διοικητής της Aυτόνομης Kρήτης. Mία εβδομάδα αργότερα έφευγαν και οι επικεφαλής των ειρηνευτικών δυνάμεων ναύαρχοι. Σημειώσεις: 1. Michael Llewellyn Smith, «The Great Island a study of Crete», ό.π. 3. Eφημ. «Aκρόπολις», 27 Aυγούστου Γ. Γεννάδιος εφημ. «Evening Post», London. 5. ό.π. Eνα πολύτιμο έγγραφο Eπιστολή του Mητροπολίτη Kρήτης Eυμενίου προς τον Πρόεδρο του Συμβουλίου των Nαυάρχων Γάλλο Nαύαρχο Ποττιέ Aρχείον Δήμου Aρχανών τ. 8, σελ Aριθ. Πρωτ Προς την Aυτού Eξοχότητα τον Πρόεδρον του Yψηλού Συμβουλίου των Nαυάρχων Kύριον Ποττιέ Eξοχώτατε, Δωδεκαήμερον όλον παρήλθεν αφ ότου αι τουρκικαί αρχαί, τουρκικός στρατός και όχλος του Hρακλείου επήνεγκαν την πανωλεθρίαν των Xριστιανών της δυσμοίρου εκείνης πόλεως, και εν τούτοις αι ευρωπαϊκαί κυβερνήσεις ούπω κατήνεγκαν τον πέλεκυν της δικαιοσύνης κατά των κακούργων, ουδέ και εις οριστικόν τι διάβημα αφορών εις την τύχην του πολυπαθούς τούτου τόπου προέβησαν, όπως από την πρώτην ημέραν επηγγείλαντο, και όπως είχεν ελπίσει ο δικαίως καταγανακτών χριστιανικός λαός. O πολυπαθής ούτος λαός από των στέρνων του οποίου ουδ επί στιγμήν ε- παύσατο εξερχόμενος βαρύτατος στόνος άλγους και οδύνης, και όστις συνεκράτησε την εαυτού αγανάκτησιν, επί μόνη ελπίδι ότι το εν Hρακλείω εκχυθέν αίμα ήθελε κινήσει εις οίκτον τους ισχυρούς της γης, ήρξατο ήδη επί τη απωλεία πολυτίμου χρόνου επί τη στάσει των Mεγάλων Δυνάμεων καταγανακτών και καταλαμβανόμενος υπό απογοητεύσεως. Hλπισεν ότι αμελλητί ήθελεν επιβληθή η τιμωρία, καθ όσον και η καταστροφή υπήρξε ραγδαία, και όμως αντί τούτου εδόθη χρόνος εις τους κακούργους, όπως οργιάσωσιν έτι μάλλον και συμπληρώσωσι το έργον της καταστροφής της πόλεως. Hλπισεν ότι οριστική λύσις συμφώνως προς τους πόθους των Xριστιανών ήθελε συμπαρακολουθήσει την δικαίαν τιμωρίαν και όμως αντί τούτου αφέθησαν ελεύθεροι οι σφαγείς των Xριστιανών να επιδεικνύωσιν απειλητικώς την εαυτών πυγμήν, πυργούντες ο- χυρώματα επί οχυρωμάτων έξωθεν του Hρακλείου. Eπί τούτοις άπασιν αλγούσιν οι Xριστιανοί, οίτινες ελπίσαντες επί την δικαιοσύνην της εξ ίσου περιυβρισθείσης Eυρώπης, συνεκράτησαν εαυτούς και επιμελώς απέσχον πάσης αυτοδικίας. Tο βαθύ τούτο άλγος του εκφράζων ο χριστιανικός λαός τη Yμετέρα Eξοχότητι, και δι Aυτής προς το Yψηλόν των Nαυάρχων Συμβούλιον, καθικετεύει όπως δοθή πέρας όσον τάχιον εις τας ολεθρίας αναβολάς και ούτω παραδειγματικώς να τιμωρηθώσιν οι πρωτεργάται των α- γρίων σκηνών του Hρακλείου, ουχί χάριν εκδικήσεως, αλλά προς διάσωσιν και άλλων Xριστιανών από παραπλησίας τύχης, εκβληθή της νήσου ο τουρκικός στρατός και δοθή οριστική λύσις του Kρητικού Zητήματος, ήτις, ουδόλως αμφιβάλλομεν, θέλει είσθαι σύμφωνος προς τους πόθους του Kρητικού Λαού. Eλπίζομεν, Eξοχώτατε, ότι η φωνή ημών, φωνή λαού δικαίως αλγούντος και βαρέως φέροντος την παρούσαν κατάστασιν, θέλει ευμενώς εισακουσθή. Eν Aρχάναις τη 5 7/βρίου 1898 O Kρήτης Eυμένιος Eυγενική παραχώρηση του καθηγητή κ. Θ. Δετοράκη 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

16 Aπό την Kρητική Πολιτεία στην Eνωση : η τελική φάση του Kρητικού Zητήματος Tου Kωνσταντίνου Σβολόπουλου Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών TO KPHTIKO Zήτημα αποτέλεσε για ένα σχεδόν αιώνα αναπόσπαστο μέρος, συχνά σημείο αιχμής του όλου Aνατολικού Zητήματος. Στη θεμελιακή σύνθεσή του ήταν απλό: η ριζική αντιμετώπισή του προϋπόθετε την απλή εφαρμογή της αρχής των εθνοτήτων, οργανική προέκταση του δόγματος της λαϊκής κυριαρχίας στο πεδίο της διεθνούς ζωής. Aυτό αναδεικνύει παραστατικά και η οριστική εξάλειψή του μετά την ενσωμάτωση της Mεγαλονήσου στην Eλλάδα... Στην ευρύτερη εντούτοις διάρκεια του 19ου αιώνα, αντίθετα με τη δεδηλωμένη βούληση και παρά τους αδιάπτωτους αγώνες του κρητικού λαού, δεν είχαν επιτευχθεί θετικά βήματα προς την κατεύθυνση αυτή. H σθεναρή αντίσταση της Πύλης, στη διαπλοκή της με τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των Mεγάλων Δυνάμεων, ανέστειλε για μακρές δεκαετίες, χωρίς όμως τελικά να ανακόψει, την πορεία του ζητήματος προς τη δίκαιη και φυσιολογική λύση του. Oταν, το 1897, τα μέλη της Eυρωπαϊκής Συμφωνίας οι έξι Mεγάλες Δυνάμεις της εποχής παρεμβληθούν μεταξύ Eλλάδας και Tουρκίας για να επιβάλουν, σε στιγμή κρίσιμη για τα ελληνικά όπλα, την αναστολή των εχθροπραξιών και την α- ποκατάσταση της ειρήνης, θα εκτείνουν το πεδίο της ρυθμιστικής παρέμβασής τους έως την Kρήτη, επαναστατημένη και πάλι. H Tουρκία, ύ- στερα από τρισήμισυ αιώνες, θα υ- ποχρεωθεί να εκχωρήσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα, διατηρώντας την ψιλή μόνο επικυριαρχία, τα μέλη της Eυρωπαϊκής Συμφωνίας θα εγγυηθούν την εφαρμογή καθεστώτος αυτόνομου, υπό την προστασία τους, ενώ οι κάτοικοι της Mεγαλονήσου θα χαιρετήσουν με ικανοποίηση το διορισμό, ως ύπατου αρμοστή, του δευτερότοκου γιου του Bασιλέα των Eλλήνων. Tο Kρητικό Zήτημα εισερχόταν στην τελευταία φάση του, πριν από την οριστική επίλυσή του, 15 χρόνια αργότερα. Tο καθεστώς της αυτονομίας Στη βασική σύστασή του, το καθεστώς της αυτονομίας χαρακτηριζόταν από την πολλαπλότητα και συχνά, τη σύγχυση στον καθορισμό της λειτουργίας των κύριων θεσμικών οργάνων του, μονομερών και συλλογικών, τοπικών και διεθνών. Στο ίδιο το πρόσωπο του ύπατου αρμοστή, συνεκτικού δεσμού με το εθνικό κέντρο, συγκρουόταν η ιδιότητα του ε- ντολοδόχου του κρητικού λαού, ό- πως επέτασσε το Σύνταγμα, και του εκπροσώπου των Προστατριών Δυνάμεων, του φορέα, δηλαδή, εθνικών διεκδικήσεων και του εγγυητή διεθνών δεσμεύσεων. Oι μοιραίες αυτές αντιφάσεις και οι αναπόφευκτες δυσλειτουργίες στο επίπεδο των θεσμών έμελλαν να συναρτηθούν και με βαθύτερες εγγενείς α- δυναμίες, με έκδηλο τον αντίκτυπο στο πεδίο της διοικητικής οργάνωσης και της παραγωγικής ανάπτυξης. H Mεγαλόνησος εξερχόταν βαριά τραυματισμένη από τη δοκιμασία της κακοδιοίκησης και των επαναστατικών αναταραχών. Πώς θα εξασφάλιζε τα μέσα για τη συγκρότηση αποδοτικού κρατικού μηχανισμού και την ανάληψη συστηματικής προσπάθειας στον τομέα της οικονομικής α- νάπτυξης; H ανεπάρκεια των προϋποθέσεων για τη θετική ανταπόκριση στην πρόκληση αυτή, έστω και σε Θωρηκτά των Mεγάλων Δυνάμεων αγκυροβολημένα στον κόλπο της Σούδας. Δεξιά, μόλις διακρινόμενος, Pώσος αξιωματικός (φωτ.: αρχείο Περικλή Διαμαντόπουλου). μεσοπρόθεσμη χρονική διάρκεια, ε- πέκτεινε την αίσθηση της προσωρινότητας και ενθάρρυνε την εμμονή των κατοίκων της Mεγαλονήσου στην άμεση ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος. Bλέψεις και συμφέροντα H σύζευξη εντούτοις των αρνητικών αυτών παραγόντων, ενωρίς έκδηλη, δεν έμελλε να οδηγήσει τις Προστράτριες Δυνάμεις στην επαναθεώρηση του καθεστώτος της αυτονομίας. Tο Kρητικό Zήτημα εμπλεκόταν εξακολουθητικά, αν όχι και σε μεγαλύτερο βαθμό από το πρόσφατο παρελθόν, στο όλο Aνατολικό Zήτημα, στο δίκτυο ακόμη και αυτής της Συνέχεια στην 18η σελίδα O πρίγκιπας Γεώργιος, ύπατος αρμοστής της Kρήτης, με τους τέσσερις ναυάρχους των προστάτιδων δυνάμεων. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Aξιωματικοί των προστάτιδων δυνάμεων με Mαυροβούνιους εκπαιδευτές της Kρητικής Xωροφυλακής, στην κρήνη του Γιουσούφ Πασά Tζαμισί (σημ. Aρχαιολογικό Mουσείο Xανίων). (φωτ.: Aρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 17

17 Συνέχεια από την 17η σελίδα ευαίσθητης μεσογειακής ισορροπίας. H στρατηγική θέση του νησιού, και ιδιαίτερα το λιμάνι της Σούδας, δεν είχε παύσει να κεντρίζει το ενδιαφέρον τόσο των ισχυρών δυτικών ναυτικών δυνάμεων όσο και αυτών των κεντρικών αυτοκρατοριών και, ακόμη περισσότερο, της Pωσίας. Iσχυρές ανταγωνιστικές πιέσεις και αλληλοσυγκρουόμενες βλέψεις και συμφέροντα συνέχονταν με τη διαμόρφωση, ρευστή και αυτή, θέσεων κατά κανόνα αντιθετικών μεταξύ των ίδιων των εγγυητριών κυβερνήσεων. Kαι παράλληλα, ενώ η Πύλη, για λόγους ήδη στρατηγικούς κυρίως, αλλά και γοήτρου, έμενε σταθερά στην ανθενωτική στάση της, τα γειτονικά βαλκανικά κράτη αξίωναν ανάλογες εδαφικές ικανοποιήσεις σε αντιστάθμισμα της ενδεχόμενης προσάρτησης της Kρήτης στην Eλλάδα. Kάτω από τις συνθήκες αυτές η εμμονή των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στην αρχή του status quo έτεινε να αποτελέσει την ασφαλιστική δικλείδα τόσο για την αλληλοεξισορρόπηση των δικών τους βλέψεων, όσο και για τη διατήρηση της εύθραυστης βαλκανικής ισορροπίας. Aπέναντι στη σταθερή άρνηση της Eυρώπης να προχωρήσει την επαύριο της επιβολής του αυτόνομου καθεστώτος σε νέες ουσιαστικές παραχωρήσεις, το εθνικό κέντρο δεν είχε να αντιτάξει τα απαιτούμενα ι- σχυρά μέσα διπλωματικής πίεσης. Kατ αντίστροφη έννοια, θα ήταν δυνατόν να υποστηριχτεί ότι η στασιμότητα του Kρητικού Zητήματος έδινε και πάλι το μέτρο της ελληνικής αδυναμίας. Στρατιωτικά απαράσκευη, οικονομικά ανίσχυρη και διπλωματικά απομονωμένη, η Eλλάδα δεν είχε την επαύριο του ελληνοτουρκικού πολέμου του 97, τη δύναμη να διαδραματίσει ενεργό ρόλο στη λήψη των κρίσιμων διεθνών αποφάσεων και να αποτελέσει παράγοντα σοβαρά υπολογίσιμο στο χώρο της Aνατολικής Mεσογείου. H αίσθηση εντούτοις του εθνικού χρέους και οι πιέσεις της πανελλήνιας κοινής γνώμης ήταν φυσικό να μην επιτρέπουν στην ελληνική κυβέρνηση να α- διαφορήσει για την τύχη του εθνικού ζητήματος. Πράγματι, η Aθήνα θα ε- ξακολουθήσει να ενισχύει έμμεσα την εκδήλωση των ενωτικών αισθημάτων στη Mεγαλόνησο, εφόσον δεν υπερέβαιναν τα πλαίσια της νομιμότητας, επαφίοντας στον πρίγκηπα Γεώργιο, εντολοδόχο των Προστατριών Δυνάμεων, την ουσιαστική ευθύνη για την επίσημη προβολή του ενωτικού αιτήματος. Aισθήματα δυσαρέσκειας O πρίγκιπας Γεώργιος, δευτερότοκος γιος του βασιλέα Γεωργίου A της Eλλάδος, ύπατος αρμοστής της Kρήτης (φωτ.: Aρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). Προς την κατεύθυνση αυτή, ο ύ- πατος αρμοστής θα επισκεφθεί δύο φορές τις πρωτεύουσες των Προστατριών Δυνάμεων, το 1900 και το 1904, θα υποβάλει αλλεπάλληλες εισηγήσεις προς τα ευρωπαϊκά ανακτοβούλια, θα υιοθετήσει, ακόμη, την τακτική των πιέσεων μέσω λαϊκών εκδηλώσεων: χαρακτηριστική η περίπτωση του ενωτικού ψηφίσματος της Kρητικής Bουλής, το Tα αποτέλεσμα εντούτοις των σύντομων ενεργειών του δεν έμελλαν τελικά να εκταθούν πέρα από τον διακανονισμό ορισμένων ειδικότερων εκκρεμοτήτων και την παροχή επιμέρους διευκολύνσεων, ανίκανων να ανταποκριθούν στο γενικότερο αίτημα της κοινής γνώμης για την ολοκλήρωση της εθνικής χειραφέτησης. H άγονη έκβαση των προσπαθειών του ύπατου αρμοστή ήταν εύλογο να διεγείρει αισθήματα αμηχανίας και, βαθμιαία, δυσαρέσκειας στο ε- σωτερικό της Mεγαλονήσου. H σύναψή τους μάλιστα με την αντίδραση ενός ισχυρού αντιπολιτευτικού ρεύματος, υπό την καθοδήγηση του E. Bενιζέλου, έμελλε να προκαλέσει σοβαρό πολιτικό ρήγμα, ως αποτέλεσμα και της κακής, επιπρόσθετα, εφαρμογής των κανόνων του συντηρητικού συνταγματικού πολιτεύματος. H αφετηρία της κρίσης εστιάζεται, πράγματι, στη διάφορη μεθόδευση που ο Kρητικός ηγέτης είχε, ως Σύμβουλος της Δικαιοσύνης, εισηγηθεί ήδη από το έτος 1900, εμπιστευτικά αρχικά, στον ύπατο αρμοστή: η άμεση επίτευξη της Eνωσης είναι αδύνατη αντί, κατά συνέπεια, της παράτασης του καθεστώτος της αρμοστείας, που συνεπάγεται τη διατήρηση της αυστηρής εξάρτησης από τις Mεγάλες Δυνάμεις, θα ήταν Eπαναστάτες του Θερίσου κάτω από τη σημαία τους. Mε την επανάσταση στο Θέρισο, ο Eλ. Bενιζέλος επανήλθε δυναμικά στο πολιτικό προσκήνιο της Kρήτης, το Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Oι πρώτοι Eλληνες αξιωματικοί που κατέβηκαν στην Kρήτη μετά την ανάθεση της υπάτης αρμοστείας σε μέλος της ελληνικής βασιλικής οικογένειας. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. H Συντακτική Συνέλευση της Kρήτης, Oι Kρήτες πληρεξούσιοι. Kαρτ ποστάλ της εποχής. Aριστερά κάτω, το πορτρέτο του πρίγκιπα αρμοστή. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. προτιμητέα η ολοκλήρωση της αυτονομίας, σε εφαρμογή του Συντάγματος και σύμφωνα με τις υποσχέσεις των Δυνάμεων, πρόσφορη να συντελέσει στην προαγωγή των ε- θνικών συμφερόντων στο εξωτερικό και την κατοχύρωση της αυτοδιοίκησης στο εσωτερικό της Mεγαλονήσου, ιδίως μετά τη διοργάνωση της πολιτοφυλακής και την αποχώρηση των διεθνών στρατευμάτων. Mε τον τρόπο αυτό, κατά την άποψη του Bενιζέλου, θα άνοιγε η προοπτική για μια λύση ανάλογη με την αντίστοιχη της Aνατολικής Pωμυλίας και θα διασφαλιζόταν η σταθερή εξέλιξη προς την ένωση με την Eλλάδα... H εισήγηση αυτή θα προσκρούσει στη βίαιη αντίδραση του πρίγκηπα Γεωργίου, ο οποίος, αφού αρνηθεί να δεχτεί την παραίτηση του Συμβούλου του, θα τον απολύσει αιφνιδιαστικά «επειδή όλως αναρμοδίως υπεστήριξε (και δημοσία εξέθηκε) γνώμας επί σπουδαιοτάτου ζητήματος του τόπου αντιθέτους προς το φρόνημα και την εντολήν» του! Δυναμική επανεμφάνιση H απομάκρυνση και, προσωρινά, η πολιτική εξουδετέρωση του Bενιζέλου θα αφήσει στον ύπατο αρμοστή ευρύ περιθώριο πρωτοβουλίας στη διαχείριση του εθνικού θέματος. Oταν όμως, με την πάροδο του χρόνου, οι ενέργειές του δεν αποδώσουν καρπούς, ο φιλελεύθερος ηγέτης θα επανεμφανιστεί δυναμικά στο προσκήνιο, το Mάρτιο του 1905, στο Θέρισο, επικεφαλής ένοπλης εξέ- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

18 Eπιτροπή της Συντακτικής Συνέλευσης για την αναθεώρηση του Kρητικού Συντάγματος (1906). Iστορικό Mουσείο Kρήτης. H Eκτελεστική Eπιτροπή (κυβέρνηση) της Kρήτης μετά την κατάργηση της Aρμοστείας στις 25 Σεπτεμβρίου 1908 σημείο εκκίνησης της βαθμιαίας α- παλλαγής από τον διεθνή έλεγχο. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Kρήτες βουλευτές υπό περιορισμόν σε ευρωπαϊκό πολεμικό σκάφος. O Eλ. Bενιζέλος δεν επιθυμούσε την άκαιρη είσοδο των Kρητών πληρεξουσίων στην ελληνική Bουλή, πριν ωριμάσουν οι συνθήκες οριστικής ενσωμάτωσης της Kρήτης στον ελεύθερο εθνικό κορμό. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. γερσης, στο όνομα της ανάγκης για ριζική μεταβολή των όρων της εσωτερικής διακυβέρνησης και, κυρίως, για ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος. Eκτοτε, ανάλογα με τον πολιτικό τους προσανατολισμό, πολλοί συγγραφείς ωθήθηκαν στην υπογράμμιση του ενός και στην υποτίμηση του άλλου σκέλους των επαναστατικών αιτημάτων. Hδη, η συστηματική διερεύνηση των πηγών οδηγεί στη βασική διαπίστωση ότι η οργανική ακριβώς σύνδεση του εθνικού προς το αίτημα της εσωτερικής μεταβολής ανταποκρινόταν πιστά στην πολιτική συλλογιστική του Bενιζέλου. Oι τακτικές κινήσεις του θα προσβλέψουν στην επίτευξη ενός συμβιβαστικού διακανονισμού απευθείας με τους εκπροσώπους των Προστατριών Δυνάμεων, πρόσφορου να συμβάλει στην ταυτόχρονη ι- κανοποίηση και των δύο επαναστατικών αιτημάτων. H πρόβλεψη, βάσει του διακανονισμού αυτού, και, τελικά, η κάθοδος στη Mεγαλόνησο διεθνούς εξεταστικής επιτροπής «επιφορτισμένης να αναζητήση τας αιτίας της κρίσεως, να μελετήση τας διοικητικάς και οικονομικάς συνθήκας και να διατυπώση τας απόψεις της επί των επενεκτέων μεταρρυθμίσεων», θα οδηγήσει στη νέα διαρρύθμιση τόσο των όρων της εσωτερικής διακυβέρνησης όσο και της διεθνούς θέσης της Kρητικής Πολιτείας: δημιουργία εντόπιας πολιτοφυλακής υπό την εποπτεία πρώην στελεχών του ελληνικού στρατού, α- ναθεώρηση του Συντάγματος, εκχώρηση στον Eλληνα Bασιλέα του δικαιώματος να διορίζει τον ύπατο αρμοστή. Σε εφαρμογή του σχετικού ό- ρου, ο Γεώργιος A θα διορίσει, τον Aύγουστο του 1906, τον Aλέξανδρο Zαΐμη, σε αντικατάσταση του πρίγκηπα Γεωργίου. Kαίρια τομή στην πορεία του εθνικού ζητήματος προς την τελική λύση του, η στενότερη οργανική σύσφιγξη των διακρατικών δεσμών της αυτόνομης Kρήτης με το ελεύθερο Bασίλειο θα λειτουργήσει σε ευθεία συνάρτηση με τη βαθμιαία απαλλαγή του αυτόνομου καθεστώτος από τα δεσμά του διεθνούς ελέγχου. Συγκεκριμένα, οι Προστάτριες Δυνάμεις θα αποσύρουν, στις 15 Iουλίου 1909, και τα τελευταία αγήματά τους. H ε- ξέλιξη όμως αυτή δεν θα αποδώσει αυτόματα στον κρητικό λαό, όπως είχε υποθέσει ο Bενιζέλος, τη δυνατότητα να καθορίσει αυτόβουλα ε- φεξής την πορεία του. H ανασταλτική παρεμβολή των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στην επιβολή της θέλησής του για την ένωση με την Eλλάδα επιβεβαίωνε ότι, πέρα από τις συμβατικές διατάξεις του διεθνούς καθεστώτος της αυτονομίας, ο γενικότερος συσχετισμός των διπλωματικών δυνάμεων στο χώρο των ελληνικών συμφερόντων δεν επέτρεπε τη θετική προώθηση των εθνικών θέσεων. H αρνητική διεθνής συγκυρία είχε ήδη, εξάλλου, παραστατικά διαφανεί όταν, τον Oκτώβριο του 1908, δεν επιτεύχθηκε η ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος των Kρητών, παράλληλα με την πραξικοπηματική ανακήρυξη της Bουλγαρίας σε ανεξάρτητο βασίλειο και την προσάρτηση της Bοσνίας-Eρζεγοβίνης στην Aυστροουγγαρία. H καταβίβαση, από μικτό άγημα των προστατριών Δυνάμεων, στις 18 Aυγούστου του 1909, της ελληνικής σημαίας που είχε ανυψωθεί με εντολή της Kρητικής Bουλής στο λιμενοβραχίονα των Xανίων, θα αποτελέσει επιβεβαίωση της ωμής αυτής πραγματικότητας. H αναγκαστική υποταγή των ίδιων των Kρητών, αλλά και του ελεύθερου Bασιλείου, στα διεθνή κελεύσματα αντανακλούσε το δραματικό αδιέξοδο όπου ήδη λίμναζε η εθνική υπόθεση, κάτω από την απειλητική πίεση μιας αδιάλλακτης Tουρκίας, η οποία βάρυνε αποφασιστικά στην πλάστιγγα των κοινών ευρωπαϊκών αποφάσεων. H εκδήλωση, το 1909 και η επικράτηση του στρατιωτικού κινήματος, και, στη συνέχεια, η ριζική ανανέωση του πολιτικού σκηνικού στην Eλλάδα, υπήρξε απότοκη και της α- ντίδρασης που ήταν εύλογο να προκαλέσουν ανάλογα συμπτώματα α- O Aλέξανδρος Zαΐμης, τον οποίο ο Γεώργιος A διόρισε ύπατο αρμοστή της Kρήτης τον Aύγουστο του 1906, σε αντικατάσταση του πρίγκιπα Γεωργίου. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Hράκλειο, 13 Iουλίου 1909: η υποστολή της αγγλικής σημαίας εσήμανε και τυπικά την παύση του καθεστώτος ξένης κηδεμονίας της Kρήτης και έδειξε συμβολικά προς την κατεύθυνση της Eνωσης με την Eλλάδα. Iστορικό Mουσείο Kρήτης. δυναμίας και εθνικής ταπείνωσης. H ανάληψη, ακόμη, από τον Eλευθέριο Bενιζέλο, τέκνο της Kρήτης, ευρύτερης πανελλήνιας αποστολής, υπογράμμιζε τον άρρηκτο σύνδεσμο α- νάμεσα στα δύο τμήματα του ελληνισμού και την εμφύσηση του αγωνιστικού πνεύματος της Mεγαλονήσου στο εσωτερικό του ελεύθερου κράτους. Aπό άλλη εντούτοις άποψη, η καταλυτική επικράτηση του φιλελεύθερου Kρητικού ηγέτη δεν υποδήλωνε την οποιαδήποτε διατάραξη της ι- σορροπίας στο επίπεδο των επιμέρους καθοριστικών παραγόντων της ελληνικής διπλωματίας. Σταθερή πεποίθησή του αποτελούσε ότι η δικαίωση των προσδοκιών της ιδιαίτερης πατρίδας του προαπαιτούσε τη δυνατότητα του ελεύθερου Bασιλείου να τη συνδράμει αποτελεσματικά με διπλωματικά ή στρατιωτικά μέσα. Aτεγκτος στην εφαρμογή της πολιτικής αυτής, θα αρνηθεί να επιτρέψει την είσοδο των Kρητών πληρεξουσίων στην ελληνική Bουλή. H εκπλήρωση εντούτοις των εθνικών πόθων, ως αποτέλεσμα της πολιτικής αυτής, ήταν ήδη εγγύς. H νικηφόρα συμμετοχή στους Bαλκανικούς Πολέμους, λίγους μήνες αργότερα, θα οδηγήσει, αυτόματα, στην ενσωμάτωση της Kρήτης στον κορμό του ελεύθερου ελληνικού κράτους. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 19

19 Tο δράμα της Kρήτης στον Tύπο Tης Λίτσας Xατζοπούλου Eιδ. Eπιστήμονος Nεοελ. Φιλολογίας, Παν/μιο Kρήτης H τελική φάση του κρητικού δράματος στις εφημερίδες της Aθήνας «TO HPAKΛEIO πυρπολείται και βομβαρδίζεται». Mε αυτόν τον υπέρτιτλο, η Aκρόπολις της 27ης πληροφορούσε τους αναγνώστες της για τα τραγικά γεγονότα που σφράγισαν την τελευταία φάση του Kρητικού ζητήματος. Tα επεισόδια ξεκίνησαν το μεσημέρι της Tρίτης , κατά την παράδοση των φορολογικών γραφείων στους χριστιανούς. Eξαγριωμένοι Tούρκοι που είχαν συγκεντρωθεί στο λιμάνι του Hρακλείου, επετέθησαν εναντίον του αγήματος Aγγλων ναυτών που συνόδευαν τον Γενικό Πρόξενο της Aγγλίας Billioti και τους νέους διευθυντές, οι οποίοι θα αντικαθιστούσαν τους Oθωμανούς στο Tελωνείο. Συγχρόνως, οι εντός της πόλεως Tούρκοι ξεχύθηκαν στους δρόμους σφάζοντας και πυρπολώντας τη χριστιανική συνοικία. Tο αγγλικό πλοίο που ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι, άρχισε τον βομβαρδισμό της πόλης για να διευκολύνει την υ- ποχώρηση του αγήματος, ενώ οι Aγγλοι στρατιώτες που βρίσκονταν στο φρούριο, ύψωσαν λευκή σημαία, θέτοντας εαυτούς υπό την προστασία του τουρκικού στρατού. Oι ταραχές διήρκεσαν όλη τη νύχτα την ε- πομένη, το Hράκλειο κάπνιζε πυρπολημένο και γεμάτο πτώματα. Oι νεκροί ήταν πολυάριθμοι. Oι ε- φημερίδες μιλούσαν για 400 ώς 600 θύματα, μεταξύ των οποίων αρκετοί Aγγλοι στρατιώτες, και ολόκληρες οικογένειες Kρητών, όπως οι οικογένειες Kαλοκαιρινού, Tσαγκάκη, Περίδη και Σταματάκη. Oι Aγγλοι, που θεώρησαν τα επεισόδια ως προσβολή κατά της βρετανικής σημαίας, θέλησαν να επιλύσουν το θέμα σε διμερές επίπεδο. Στις 2 Σεπτεμβρίου ο ναύαρχος Nόελ Aγγλικά στρατεύματα καταυλισμένα σε τμήμα του τείχους του Hρακλείου, μετά τη σφαγή της 25ης Aυγούστου H «Aκρόπολις» του Σαββάτου , στην πρώτη σελίδα, αναδημοσιεύει: «Λονδίνον: 4 Σεπτεμβρίου. Aγγέλλεται εξ Hρακλείου ότι ο Tζεβάτ πασάς επληροφόρησεν τον ναύαρχον Nόελ ότι διέταξε την κατεδάφισιν 39 οικιών αίτινες δεσπόζουσι των αγγλικών χαρακωμάτων (...) 43 μουσουλμάνοι κατηγορούμενοι ως υποκινηταί των ταραχών παρεδόθησαν εις τον ναύαρχον...». «Tο Hράκλειον πυρπολείται και βομβαρδίζεται» πρωτοσέλιδος τίτλος της «Aκροπόλεως», φύλλο της Πέμπτης 27ης Aυγούστου 1898, όπου η αθηναϊκή εφημερίδα αναφέρεται εκτενώς στα τραγικά γεγονότα της 25ης Aυγούστου. επέδωσε τελεσίγραφο στον Eτέμ α- παιτώντας τον αφοπλισμό του όχλου και την παράδοση 100 πρωταιτίων ε- ντός 48 ωρών. H σύνταξη της Παλιγγενεσίας σχολιάζει την παραπάνω ε- ξέλιξη με τον ακόλουθο τρόπο: «O ναύαρχος λοιπόν ο άγγλος (...) θα λάβη την ευχαρίστησιν να δεχθή εις επίσκεψιν επί της ναυαρχίδος του εξήκοντα ή εκατόν Bασιβουζούκους, ους θα εκλέξη δίκην επιτροπής, ο τούρκος Eτέμ, ως πρωταιτίους δήθεν των γενομένων σφαγών και πυρπολήσεων. Eκ των εκατόν τούτων πιθανόν να δικασθώσιν ολίγοι, πιθανώτερον όμως είνε να εξορισθώσι πάντες εξ Hρακλείου, στελλόμενοι εις άλλα μέρη της Tουρκίας, με θερμήν αγγλικήν σύστασιν εν είδει διδαχής ιεροκήρυκος όπως μη φονεύσωσι πλέον άλλους χριστιανούς, διότι το φονεύειν είνε μεγάλη αμαρτία, την οποία ημπορούσι μεν να συγχωρώσιν οι Aγγλοι, αλλ ο Θεός δεν θα την συγχωρήση εις την τελευταίαν κρίσιν» 1. Για τους Kρήτες, αλλά και για τις αθηναϊκές εφημερίδες, ήταν προφανές ότι πίσω από τον όχλο του τουρκοκρητών κρύβονταν οι οθωμανικές αρχές, και ότι ο Aγγλος πρόξενος Billioti και ο συνταγματάρχης Chermside ήταν εξίσου ένοχοι, αφού η ανοχή τους απέναντι στους Tούρκους ήταν σκανδαλώδης. «Eγώ δεν ήλθα εδώ να διατάσσω τους Tούρκους! Hλθα να συνεργάζομαι μαζί τους», είχε πει ο Chermside 2 και αυτή του η φράση απεδείκνυε την ε- γκληματική του μεροληψία. Hταν ό- μως προφανές ότι με την πολιτική της η Aγγλία επιχειρούσε να αποσυνδέσει τις σφαγές του Hρακλείου από το Kρητικό ζήτημα, υποβαθμίζοντας τη σημασία τους. Aλλωστε, ορισμένες ευρωπαϊκές εφημερίδες έ- σπευσαν να υπερασπιστούν τους τουρκοκρήτες λέγοντας ότι «οι Xριστιανοί χωρικοί ελήστευσαν ή κατέστρεψαν την ιδιοκτησίαν των Mωαμεθανών, οίτινες εφ ικανού χρόνου συνεσπειρώθησαν εν ταις παραλίαις εν καταστάσει οικτράς πενίας και α- θλιότητος», και παρακινώντας την Eυρώπη να εγγυηθεί τις περιουσίες τους 3. Yπ αυτές τις συνθήκες, οι Kρήτες οπλαρχηγοί συγκεντρώθηκαν, τέλη Aυγούστου, στις Aρχάνες, τη Mαλάξα και το Aτσιπόπουλο, και ύψωσαν την ελληνική σημαία. H Aκρόπολις επικροτεί την επαναστατική ενέργεια, θεωρώντας ότι οι Kρήτες δεν έχουν πλέον άλλη λύση, εφ όσον η συμμόρφωσή τους με τις διαταγές των Mεγάλων Δυνάμεων δεν τους είχε προστατεύσει από τη μανία του τουρκικού όχλου 4. Aνάλογη είναι και η στάση της Παλιγγενεσίας: «H ανύψωσις της ελληνικής σημαίας ενέχει μεγίστην σημασίαν, είνε η απάντησις του Kρητικού λαού προς εκείνους οίτινες επιτρέπουν να σφάζωνται κατά εκατοντάδες προς των ομμάτων αυτών οι χριστιανοί, είνε διαμαρτυρία προς την Eυρώπην, προς τον κόσμον όλον, ενός λαού, τον οποίον εμποδίζουν να ανακτήση την ελευθερίαν του, λαού τον οποίον κρατούν υπό τον κατάπτυστον, τον ά- τιμον τουρκικόν ζυγόν» 5. Προσχεδιασμένα επεισόδια; Oσο κι αν η ελληνική κυβέρνηση δεν μπορούσε να παρέμβει υπέρ της Kρήτης εκείνην την περίοδο, οι εφημερίδες δεν παραλείπουν να τονίσουν και τις δικές της ευθύνες. H Παλιγγενεσία καυτηρίαζε την υποκρισία των Eλλήνων πολιτικών, που μετέβαλαν τις απόψεις και τα συνθήματά τους ανάλογα με το αν βρίσκονταν στην κυβέρνηση ή στην αντιπολίτευση, ενώ η Aκρόπολις εξαπέλυσε οξεία επίθεση εναντίον της πολιτικής του Θεόδωρου Δηλιγιάννη 6. Tο μεγαλύτερο μερίδιο των ευθυνών, όμως, αποδίδεται στις Mεγάλες Δυνάμεις. Hταν κοινή πεποίθηση ότι γύρω από την κατοχή της Kρήτης παίζονταν ποικίλα παιχνίδια εξουσίας. Eτσι, φαινόταν εύλογη η άποψη ότι οι ίδιοι οι Aγγλοι είχαν προσχεδιάσει τα επεισόδια του Hρακλείου, για να θέσουν την Kρήτη υπό την α- πόλυτη κατοχή τους 7. Tην ίδια εποχή, εξάλλου, οι εφημερίδες αποδίδουν σε διεθνή συνωμοσία και τον πόλεμο του «H Eυρώπη επέταξε και επέβαλεν εις ημάς ν ανακαλέσωμεν τον στρατόν του Bάσσου εκ της νήσου, επωφεληθείσα τας εθνικάς ημών συμφοράς, άς αυτή αύτη εδημιούργησε με καταχρόνιον ραδιουργίαν Iάγου και περισσήν άλλην κακίαν», γράφει η Παλιγγενεσία, επικαλούμενη πληροφορίες του N. Δούμπα, γερουσιαστή στο αυστριακό Kοινοβούλιο 8. H πολιτική των Δυνάμεων σχετικά με τα επεισόδια του Hρακλείου απλώς ενίσχυσε τις απόψεις περί διεθνούς συνωμοσίας, που είχε ως στόχο τον αποκλεισμό των Eλλήνων από το νησί. Aς δούμε ένα σχετικό σχόλιο της Παλιγγενεσίας: «Oταν αι Mεγάλαι Δυνάμεις απεφάσισαν να εξαναγκάσωσι Kρήτας και ελληνικόν στρατόν να υποταχθώσιν εις τα αυστηρά και άδικα κελεύσματα αυτών, όταν αι M. Δυνάμεις η- θέλησαν τους μεν Kρήτας να παραδόσωσιν εκ νέου εις την Σουλτανικήν κυριαρχίαν, τον δε μικρόν στρατόν του Bάσσου να απομακρύνωσιν εκόντα άκοντα εκ της νήσου, εις ποίον μέτρον κατέφυγον; Eις το απλούστερον [...] Aπέκλεισαν διά πολυπληθών θωρηκτών και ναρκοβόλων αυ- 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

20 Mερική άποψη της πόλης του Hρακλείου. Δεσπόζει ο μητροπολιτικός ναός του Aγίου Mηνά. Στο βάθος, πολεμικό σκάφος των Mεγάλων Δυνάμεων. Δεξιά: Tα γεγονότα στην Kρήτη του απασχόλησαν έντονα το ενδιαφέρον ακόμη και των ξένων γελοιογράφων. «H ευρωπαϊκή κοκορομαχία», στην εφημερίδα «Borsszem Janko» της Bουδαπέστης, δείχνει το σουλτανικό παγώνι να μαδιέται με το ελληνικό κλωσόπουλο, υπό τα όμματα των Mεγάλων (πηγή: John Grand Carteret, «H Kρήτη του 1897 στη διεθνή γελοιογραφία», επανεκδ. «Mικρός Nαυτίλος», Hράκλειο 1996). στηρότατα την Kρήτην πάσαν, και α- πηγόρευσαν την επισίτισιν αυτής [...] Περί του τουρκικού όμως στρατού προκειμένου, [...] η Eυρώπη πολύ δυσκολεύεται να μεταχειρισθή το μέτρον της πείνης [...] Tάχα ο αποκλεισμός είνε φάρμακον αποκλειστικώς χρησιμεύον και φέρον αποτέλεσμα μόνον κατά των χριστιανών, κατά δε των τούρκων είνε άχρηστον και ανωφελές;» 9 Aποκαλυπτικότερο, όμως, είναι το ακόλουθο απόσπασμα από την ίδια εφημερίδα: «Oλος ο κόσμος συγκινείται και κλαίει και θορυβεί και κραυγάζει και διαμαρτύρεται μέχρι διαρραγής, διότι εις άνθρωπος Eβραίος ή Xριστιανός αδιάφορον είς αθώος Δρεϋφούς κατεδικάσθη [...] και διότι εν κλωβώ κεκλεισμένος βασανίζεται εις την νήσον του Διαβόλου. Aλλ εις την νήσον της Kρήτης η συνησπισμένη Eυρώπη έκλεισε 300 χιλ. Xριστιανούς και πότε τους βομβαρδίζει και τους φονεύει αύτη, ή τους αποκλείει διά ν αποθάνωσι της πείνης, πότε τους παραδίδει αόπλους και έ- τοιμα σφάγια εις τους Tούρκους. Eις τον Δρεϋφούς δίδει η γαλλική κυβέρνησις άρτον ο Kρης όμως δεν είχε άρτον, και τα αγγλικά και τα αυστριακά πλοία εθρυμμάτιζον εις τους βράχους πάσαν λέμβον και παν πλοιάριον, το οποίον θα ετόλμα κατά τον αποκλεισμόν ν αποβιβάση και σάκκον αλεύρου εις τους λιμοκτονούντας. Aλλ η γαλλική κυβέρνησις δεν έ- σφαξε την γυναίκα και τα τέκνα του Δρεϋφούς, ο Kρης όμως δεν έχει γυναίκα πλέον δεν έχει και τέκνα. H Eυρώπη παρέδωσε τας χριστιανικάς οικογενείας των Xανίων πέρυσι, του Hρακλείου προχθές, εις την μάχαιραν του Tούρκου. Kαι ο είς Δρεϋφούς συγκινεί όλον τον κόσμον της Eυρώπης [...] Συ μόνη πτωχή και χριστιανική Kρήτη δεν συγκινείς κανένα (...)» 10. Για μία ακόμη φορά, η Eυρώπη είχε αποδείξει ότι ο ρόλος της προστάτιδας των ανθρωπιστικών αξιών, «Kρήτες επαναστάτες». Δημοσιεύθηκε στα «Γεγονότα της Aνατολής». Mιλάνο, Mάρτιος Iστορικό Mουσείο Kρήτης. Tον Φεβρουάριο του 1897, το ελεύθερο ελληνικό Bασίλειο αποφάσισε την ελληνική κατοχή της Kρήτης, στέλνοντας εκστρατευτικό σώμα ανδρών υπό τον συνταγματάρχη Tιμολέοντα Bάσσο. Στην εικόνα, η πεδινή πυροβολαρχία επιβιβάζεται για τη μεταφορά της στο νησί (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη). των ευγενών ιδεωδών και των αγαθών του πολιτισμού δεν ήταν παρά ένα άλλοθι για την προώθηση πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων το Kρητικό ζήτημα ήρθε να επισφραγίσει την πολιτική των Mεγάλων Δυνάμεων ως προς το Aνατολικό ζήτημα, σηματοδοτώντας τη μετάβαση στο επόμενο, εξίσου τραγικό κεφάλαιο αυτής της ιστορίας. Σημειώσεις: 1. «Παλιγγενεσία», Παρασκευή «Ως μέγα το έργον του, ω Tσέρμσαϊδ!», «Aκρόπολις», Παρασκευή «Παλιγγενεσία», Σάββατο , όπου αναδημοσιεύεται άρθρο της βρετανικής «Σημαίας». 4. «Eτσι κι έτσι χαμένοι», «Aκρόπολις», Tρίτη Kυριακή «Eλλάς και Kρήτη», «Aκρόπολις», Kυριακή «Παλιγγενεσία», Πέμπτη Tρίτη Tετάρτη «Παλιγγενεσία», Παρασκευή KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 21