ΑΤΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Εισηγ.: κ. Ανδρέα Γ. Δημητρόπουλος

Transcript

1 ΑΤΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Εισηγ.: κ. Ανδρέα Γ. Δημητρόπουλος ΘΕΜΑ: Συνταγματική κατοχύρωση της φυλάκισης και της προσωρινής κράτησης ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Α.Μ. :

2 Περιεχόμενα : 1) ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2) ΑΝΑΠΤΥΞΗ : Α) ιστορική αναδρομή Β) Κατ άρθρο πρόβλεψη του συντάγματος (2001) Γ) Ευρωπαϊκή σύμβαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου : ( τι προβλέπει για φυλάκιση και προσωρινή κράτηση ) Δ) Πρόβλεψη του ελληνικού ΚποινΔ Ε) Προσωπική κράτηση : ένας θεσμός που φθίνει ΣΤ) Σύλληψη και κράτηση : μεταχείριση του συλληφθέντος και του κρατούμενου Ζ) Κυρώσεις για την παράνομη σύλληψη και κράτηση 3) ΕΠΙΛΟΓΟΣ βιβλιογραφία

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η φυλάκιση όπως και η προφυλάκιση, προσωρινή κράτηση πλέον, υπό την έννοια του περιορισμού και εγκλεισμού στον ιδρυματικό χώρο της φυλακής ως απότοκος εξακριβωμένης και καταδικασμένης εγκληματικής συμπεριφοράς έχει απασχολήσει ποικιλοτρόπως την επιστημονική νομική κοινότητα και θα εξακολουθεί να την απασχολεί τόσο στη σφαίρα του συστήματος της δικαιοσύνης όσο και στη σφαίρα της αμιγώς επιστημονικής εγκληματολογικής υφής της. Ως θεσμός έχει τύχει ακόμα και καταδίκης από υπέρμετρα θερμούς μαχητές ατομικών δικαιωμάτων. Η δικαιολογία για αυτή την ελίτ, προφανής. Πώς να δικαιολογήσει κανείς τον εγκλεισμό, τον περιορισμό και την παντελή στέρηση δικαιωμάτων μέσα στη φυλακή,την σκοτεινότερη περιοχή του μηχανισμού της δικαιοσύνης, όπως την ονομάζει ο Foucalt, που πάντα ο τιμωρητικός της σκοπός θα προεξάρχει στην πράξη από κάθε άλλο σκοπό ή λειτουργία της. Τα λεγόμενα pains of imprisonment, δηλ η στέρηση της ελευθερίας,των υλικών αγαθών,των ετεροφυλικών σχέσεων και ακόμη του αισθήματος αυτοσεβασμού και ασφάλειας των κρατουμένων επικρίθηκαν και κατακρίθηκαν, προκάλεσαν και προβλημάτισαν. Η αποδοκιμασία της εγκληματικής συμπεριφοράς και η ανάγκη κατάδειξης της απαξίας της δε δύνανται πάντα να δικαιολογήσουν την δημιουργία υπανθρώπων και σαφώς δε συνάδει με την εύηχη λέξη σωφρονισμός, που τελικά και μακροσκοπικά αποτελεί το σκοπό του συστήματος δικαιοσύνης. Η ανάγκη επομένως δημιουργίας ενός όσο το δυνατόν πιο αρραγούς πλέγματος θεμελίωσης, δικαιολόγησης και προστασίας όμως του θεσμού προβάλλει επιτακτική και πάντα επίκαιρη και επιβεβλημένη όσο διαχρονικά θα παραμένουν πάντα τα ατομικά δικαιώματα. Και από που θα μπορούσε να ξεκινήσει κανείς την αναζήτηση του μίτου πρώτα, πέραν του ακρογωνιαίου λίθου του δικαιικού οικοδομήματος, που δεν είναι άλλο από το Σύνταγμα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Ξεκινώντας τη διαδρομή αναζήτησης ρητών επιταγών μέσα στο κείμενο του Συντάγματος, προβάλλει απαραίτητη μια μικρή απόκλιση τόσο από τον παρόντα χρόνο όσο και από την στενή ελληνική πραγματικότητα. Το ελληνικό σύνταγμα εισάγει το θεσμό της φυλάκισης και της κράτησης εν γένει τόσο άμεσα μέσα από ρητή και σαφή αναφορά σε συγκεκριμένα άρθρα όσο και μέσα από την προστασία ατομικών δικαιωμάτων τα

4 οποία θα έπληττε αυτός. Η προστασία της προσωπικής ασφάλειας, όπως επιχειρείται μέσα από το σύνταγμα εισάγει μοιραία σε δεύτερο επίπεδο και το θεσμό της φυλάκισης και της κράτησης. Στο πρώτο επίπεδο κατοχυρώνει την προστασία από αυθαίρετη σύλληψη και κράτηση. Την ίδια προστασία παρείχε για πρώτη φορά σε συνταγματικό πλαίσιο η ρήτρα 39 του αγγλικού μεγάλου χάρτη των ελευθεριών του 1215 καθώς και μεταγενέστεροι αγγλικοί νόμοι ( petition of rights του 1628, Ηabeas corpus act του 1640) αλλά προπάντων ο Habeas Corpus Act του 1679 που ισχύει και σήμερα, όπως τροποποιήθηκε προπάντων το 1816 και το Την κατοχύρωση της προσωπικής ασφάλειας υιοθέτησαν σε διεξοδικές ή σύντομες διατυπώσεις η 4 η και 5 η τροποποίηση του αμερικανικού συντάγματος (1791) και όλα τα συντάγματα της ηπειρωτικής Ευρώπης αρχίζοντας με το γαλλικό σύνταγμα του 1789.Στην χώρα μας μια στοιχειώδη κατοχύρωση της προσωπικής ελευθερίας περιείχαν ήδη τα επαναστατικά συντάγματα της Επιδαύρου (1822) και της Τροιζήνας (1823).Τα μεταγενέστερα συντάγματα περιείχαν λίγο πολύ την διεξοδική κατοχύρωση του άρθρου 5 παρ. 3 εδ.2 και του άρθρ.6 του ισχύοντος συντάγματος.η προστασία από αυθαίρετη σύλληψη και προσωρινή κράτηση κατοχυρώθηκε μεταπολεμικά και στο διεθνές δίκαιο. Λεπτομερείς διατάξεις περιέχουν προπάντων η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου (άρθρ.5), καθώς και το Διεθνές Σύμφωνο περί ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων (άρθρ.9 και 14 παρ.3). ΚΑΤ ΑΡΘΡΟ ΠΡΟΒΛΕΨΗ ΤΟΥ ΑΝΑΘΕΩΡΗΜΕΝΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ (2001) Το σύνταγμα μας με ρητές αναφορές στα πρώτα του άρθρα, διασφαλίζει, λοιπόν, το ατομικό δικαίωμα της προσωπικής ελευθερίας και ταυτόχρονα εισάγει την έννοια της φυλάκισης και της κράτησης. Εκτενής αναφορά γίνεται στο άρθρο 7.Αποτελούν τη θεμέλια λίθο του ποινικού οικοδομήματος, καθώς προβλέπει τη μη επιβολή ποινής χωρίς νόμο που να ισχύει πριν από την τέλεση της πράξης και να ορίζει τα στοιχεία της. Το Σ με αυτή τη διάταξη κατοχυρώνει την αρχή «ουδέν έγκλημα χωρίς ποινή» και την αρχή «καμία ποινή χωρίς νόμο». Προχωρώντας συναντάμε το άρθρο 6 Σ. Συγκεκριμένα στην παρ.1 του οικείου άρθρου ρητά διασφαλίζεται ως πραγματοποιούμενης μόνο με αιτιολογημένο δικαστικό ένταλμα, το οποίο πρέπει να επιδίδεται τη στιγμή που γίνεται η σύλληψη ή η προφυλάκιση, με εξαίρεση τα αυτόφωρα εγκλήματα. Στην παρ.4 ορίζεται ότι το ανώτατο όριο της προσωρινής κράτησης ορίζεται από το νόμο. Αυτό δε δεν μπορεί να ξεπερνά το ένα έτος στα κακουργήματα και τους έξι μήνες στα πλημμελήματα Σε εντελώς εξαιρετικές περιπτώσεις τα ανώτατα αυτά Σχόλιο: Σημειώνουμε ότι η προσωρινή κράτηση δεν ισχύει πλέον για πλημμελήματα,οπότε η πρόβλεψη αυτή θα παραμείνει ανενεργής.

5 όρια μπορούν να παραταθούν για έξι και τρεις μήνες αντίστοιχα με απόφαση του αρμοδίου δικαστικού συμβουλίου. Οφείλουμε να προσθέσουμε ακόμα ότι με την αναθεώρηση του 2001 απαγορεύεται η υπέρβαση των ανωτάτων ορίων της προφυλάκισης( ή άλλως προσωρινής κράτησης )με τη διαδοχική επιβολή του μέτρου αυτού για επιμέρους πράξεις της ίδιας υπόθεσης καθώς και την περίπτωση της θέσης σε ισχύ της θέσης σε ισχύ του νόμου περί κατάστασης πολιορκίας, η οποία φέρει ως αποτέλεσμα την αναστολή της ισχύς του άρθρου 6 μερικά ή εν συνόλω και είναι δυνατή η διενέργεια συλλήψεων χωρίς ένταλμα. Τέλος στο άρθρο 5 παρ.3 Σ προβλέπεται ότι η συνταγματική ελευθερία είναι απαραβίαστη και κανένας δε ν καταδιώκεται, ούτε συλλαμβάνεται, ούτε φυλακίζεται ούτε με οποιοδήποτε άλλο τρόπο περιορίζεται παρά μόνο και όταν και όπως ορίζει ο νόμος. Φορείς του δικαιώματος της προσωπικής ελευθερίας είναι από τη φύση των πραγμάτων μόνο φυσικά πρόσωπα χωρίς διάκριση ιθαγένειας. Όπως εξάλλου διακηρύσσει ρητώς και το παραπάνω άρθρο «πάντες οι ευρισκόμενοι εντός της ελληνικής επικράτειας της ελευθερίας τους..» Μάλιστα η συνταγματική κατοχύρωση της προσωπικής ελευθερίας δεν αναπτύσσει τριτενέργεια. Αφορά αντιθέτως μόνο στις σχέσεις των ιδιωτών και κρατικής εξουσίας. Προστασία της προσωπικής ελευθερίας από προσβολές ιδιωτών παρέχει το ποινικό δίκαιο με τις διατάξεις που τιμωρούν τα εγκλήματα κατά της προσωπικής ελευθερίας. Τι εννοούμε όμως με τον όρο φυλάκιση όπως αυτό αναφέρθηκε στα παραπάνω άρθρα; Με τη λέξη φυλάκιση νοείται η κράτηση προσώπου σε χώρο φρουρούμενο από κρατικά όργανα. Σ αυτή την έννοια υπάγεται κάθε μορφή στέρησης της φυσικής ελευθερίας είτε στο πλαίσιο της εκτίσεως στερητικής της ελευθερίας ποινής του κοινού ή του στρατιωτικού ποινικού δικαίου(κάθειρξη, φυλάκιση, περιορισμός εντός σωφρονιστικού καταστήματος, περιορισμός εντός ψυχιατρικού καταστήματος, είτε στο πλαίσιο της ποινικής προδικασίας(προφυλάκιση, που μετά το νόμο1128/ 1981ονομάζεται προσωρινή κράτηση ), είτε στο πλαίσιο του διοικητικού καταναγκασμού ή της αναγκαστικής εκτέλεσης( προσωπική κράτηση ), είτε στο πλαίσιο διοικητικών μέτρων για τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας από μεταδοτικά νοσήματα ή της δημόσιας ασφάλειας από επικίνδυνους παράφρονες. Πρέπει να τονιστεί ότι η προσωπική ασφάλεια δε νοείται μόνο στο πλαίσιο της ποινικής αλλά και της διοικητικής διαδικασίας. Αυτό προκύπτει όχι μόνο από για την ταυτότητα του νομικού λόγου, αλλά και από το γεγονός ότι όπου το Σ, όπως στην προκειμένη περίπτωση δε διακρίνει, δεν μπορεί να διακρίνει ο ερμηνευτής ή εφαρμοστής του με τρόπο μάλιστα που να συρρικνώνει το ατομικό δικαίωμα. Η διάκριση δεν επιτρέπεται, όπως θα δούμε, ούτε σχετικά με τη συνταγματική επιταγή του δικαστικού

6 εντάλματος, αλλά ούτε σχετικά με την ανώτατη διάρκεια της προσωρινής κράτησης. Ενώ η εν γένει προσωπική ελευθερία κηρύσσεται απαραβίαστη, η ελευθερία από καταδίωξη, φυλάκιση ή άλλο περιορισμό υπάγεται σε «επιφύλαξη νόμου». Ο νόμος δηλαδή μπορεί να προβλέπει περιπτώσεις αλλά και όρους επιτρεπομένης καταδιώξεως, συλλήψεως, φυλακίσεως ή άλλου περιορισμού της προσωπικής ασφάλειας. Ο νομοθέτης όμως δεν είναι ελεύθερος να θεσπίσει όσους και όποιους θέλει περιορισμούς της προσωπικής ελευθερίας αλλά περιορίζεται με τη σειρά του από τρεις πηγές: Α) το απαραβίαστο του πυρήνα της προσωπικής ελευθερίας Β)το ίδιο το σύνταγμα και Γ) ο νομοθέτης περιορίζεται επίσης από τους ισχύοντες στην Ελλάδα κανόνες του διεθνούς δικαίου, ιδίως την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), της οποίας οι διατάξεις επιτρέπουν περιορισμούς εντονότερους από εκείνους του συντάγματος και επομένως δεν έχουν άμεση πρακτική σημασία. (ακολουθεί ιδιαίτερη μνεία στην ΕΣΔΑ στα επόμενα.). από την άλλη πλευρά, η περιεχόμενη στο άρθρο 1 του Τέταρτου Πρωτοκόλλου και στο άρθρο 11 του Διεθνούς Συμφώνου Ατομικών και Πολιτικών δικαιωμάτων απαγόρευση της στερήσεως της ελευθερίας λόγω αδυναμίας εκπληρώσεως συμβατικής υποχρεώσεως δεν δεσμεύουν το νομοθέτη, γιατί οι διεθνείς αυτές συμβάσεις δεν έχουν ακόμα υπογραφεί από την Ελλάδα. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (ΕΣΔΑ) ( τι προβλέπει όσον αφορά στη φυλάκιση και την προσωρινή κράτηση) Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου προβλέπει σχετικά με τη φυλάκιση και την προσωρινή κράτηση τα εξής: Άρθρο 5: 1) Παν πρόσωπο έχει δικαίωμα εις την ελευθερία και στην ασφάλεια. Ουδείς επιτρέπεται να στερηθεί της ελευθερίας του ειμή εις τας ακολούθως περιπτώσεις και συμφώνως προς τη νόμιμον διαδικασία: Α) Εάν κρατείται κανονικώς κατόπιν καταδίκης υπό αρμοδίου δικαστηρίου. Β) Εάν υπεβλήθη εις κανονική σύλληψη ή κράτηση λόγω ανυποταγής σε νόμιμη διαταγή δικαστηρίου, ή σε εγγύηση εκτελέσεως υποχρέωσης οριζόμενη από το νόμο. Γ) Εάν συνελήφθη και κρατείται όπως οδηγηθεί ενώπιον της αρμόδιας δικαστικής αρχής στην περίπτωση ευλόγου υπόνοιας ότι διέπραξε αδίκημα, ή υπάρχουν λογικά δεδομένα προς παραδοχή της

7 ανάγκης όπως ούτως εμποδίστηκε από του να διαπράξει αδίκημα ή δραπετεύσει μετά τη διάπραξη τούτου. Δ) Εάν πρόκειται περί νόμιμης κράτησης ανηλίκου, που αποφασίστηκε για την επιτήρηση της ανατροφής του, ή την νόμιμη κράτηση του για να παραπεμφθεί ενώπιον της αρμόδιας αρχής. Ε) Εάν πρόκειται περί νόμιμης κράτησης ατόμων δυνάμενών να μεταδώσουν μεταδοτική ασθένεια, φρενοβλαβούς, αλκοολικού, τοξικομανούς ή αλήτου. ΣΤ) Εάν πρόκειται περί νομίμου συλλήψεως ή κρατήσεως ατόμου επί σκοπώ όπως εμποδιστεί από του από του να εισέλθει παρανόμως στη χώρα, ή εναντίον του οποίου εκκρεμεί διαδικασία απελάσεως ή εκδόσεως. 2) Παν πρόσωπο που συλλαμβάνεται πρέπει να πληροφορείται κατά το δυνατόν συντομότερο και στη γλώσσα που καταλαβαίνει τους λόγους της συλλήψεως του και κάθε κατηγορία που διατυπώνεται εναντίον του. 3) Παν πρόσωπο που συλλαμβάνεται ή κρατείται, υπό τις προβλεπόμενες στην παράγραφο 1 γ του παρόντος άρθρου συνθήκες οφείλει να παραπεμφθεί σύντομα ενώπιον του δικαστή ή αλλού δικαστικού λειτουργού, που είναι εντεταλμένος να εκτελεί δικαστικά καθήκοντα, έχει δε το δικαίωμα να δικαστεί εντός λογικής προθεσμίας ή να απολυθεί κατά τη διαδικασία. Η απόλυση δύναται να εξαρτηθεί από εγγύηση που εξασφαλίζει την παράσταση του ενδιαφερομένου στη δικάσιμο. 4) Παν πρόσωπο στερούμενο της ελευθερίας του συνέπεια συλλήψεως ή κρατήσεως έχει δικαίωμα προσφυγής ενώπιον δικαστηρίου, για να αποφασίσει εντός βραχείας προθεσμίας επί του νομίμου της κρατήσεως του και να διατάξει την απόλυση του σε περίπτωση παράνομης κράτησης. 5) Παν πρόσωπο θύμα συλλήψεως ή κρατήσεως υπό συνθήκες αντίθετες προς τις ανωτέρω διατάξεις, έχει δικαίωμα επανόρθωσης. Με τις άνωθεν προβλέψεις λοιπόν η ΕΣΔΑ ορίζει τον ακριβή τρόπο που πρέπει να πραγματοποιείται όποια σύλληψη και κράτηση, τα αρμόδια πρόσωπα για την εκτέλεση αυτή της διαδικασίας και συνάμα προβλέπει για κάθε παράνομη σύλληψη και κράτηση,τη δυνατότητα στον αδικηθέντα να αποζημιωθεί και να αποκατασταθεί η βλάβη του. Και συνεχίζει με το άρθρο 6 παρ.2, όπου :

8 «παν πρόσωπο κατηγορούμενο επί αδικήματι τεκμαίρεται ότι είναι αθώο μέχρι τη νόμιμη απόδειξη της ενοχής του.» 1 Και ολοκληρώνουμε με την ΕΣΔΑ με το άρθρο 7 παρ.1 και 2 ότι «κανείς δε δύναται να καταδικαστεί για πράξη ή παράλειψη, η οποία τη στιγμή που τελέστηκε δεν αποτελεί αδίκημα σύμφωνο προς το εθνικό ή το διεθνές δίκαιο. Ούτε επιβάλλεται.κατά τη στιγμή της διαπράξεως του αδικήματος.» 2 Και αυτή η πρόβλεψη γίνεται όπως τονίζεται στην επόμενη παράγραφο του οικείου άρθρου με σκοπό να μην επηρεαστεί επί ουδενί η δίκη και η τιμωρία ατόμων που είναι ένοχα για πράξεις ή παραλείψεις, οι οποίες κατά τη στιγμή που έγιναν ήταν εγκληματικές σύμφωνα προς τις αναγνωριζόμενες από τις γενικές αρχές δικαίου των πολιτισμένων εθνών. ΠΡΟΒΛΕΨΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΩΔΙΚΑ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Οι ρυθμίσεις του ελληνικού ΚποινΔ διακρίνονται σ αυτές που ορίζουν τα σχετικά για τη φυλάκιση και σ αυτές που ορίζουν τα σχετικά με την προσωρινή κράτηση. Διακρίνουμε επομένως τα εξής : Στο άρθρο 275 επ. περιλαμβάνονται τα σχετικά με τη σύλληψη και την κράτηση κατά την αυτόφωρη διαδικασία. Με τις διατάξεις του άρθρου 278 επιβάλλονται περιορισμοί στον τρόπο και στο χρόνο σύλληψης. Το άρθρο 282 παρ.3 οριοθετεί τις περιπτώσεις επιβολής της προσωρινής κράτησης, αναφέροντας περιοριστικά τις προυποθέσεις της. Ως εκ τούτου η προσωρινή κράτηση επιβάλλεται μόνο σε περίπτωση που έχει τελεστεί κακούργημα και «ο ύποπτος δεν έχει γνωστή τη διαμονή του στη χώρα ή έχει κάνει προπαρασκευαστικές ενέργειες για να διευκολύνει τη φυγή τουή κατά το παρελθόν υπήρξε φυγόδικος ή φυγόποινος ή κρίθηκε ένοχος για απόδραση κρατούμενου ή παραβίαση περιορισμών διαμονής ή κρίνεται αιτιολογημένα ότι αν αφεθεί ελεύθερος είναι πολύ πιθανό, όπως προκύπτει από ειδικά μνημονευόμενα άλλα εγκληματα.».στο οικείο άρθρο υπογραμμίζεται ότι η βαρύτητα της πράξης δεν επαρκεί για την επιβολή προσωρινής κράτησης..! Όσον αφορά τώρα τη διάρκεια της προσωρινής κράτησης με το ν. 1128/ 1981 αντικαταστάθηκε το εις το άρθρο 287 οριζόμενα περί αυτής. Με τις ισχύουσες αλλαγές το ανώτατο όριο της δε δύναται να ξεπεράσει τους 18 μήνες με απόφαση του δικαστικού συμβουλίου, πάντα! Τέλος, κατ αντιστοιχία με την ΕΣΔΑ ο ΚποινΔ προβλέπει στα άρθρα 531 επ. για την αποκατάσταση του άδικα καταδικασθέντα και επιδικάζει ακόμα και αποζημίωση. 1 Το λεγόμενο τεκμήριο αθωότητας που διέπει και το ελληνικό ποινικό δίκαιο καθώς και τα περισσότερα δικαιικά συστήματα. 2 Και σ αυτό το σημείο η ΕΣΔΑ ταυτίζεται με την αρχή που διέπει το ελληνικό ποινικό δίκαιο «ουδέν έγκλημα χωρίς ποινή» και την αρχή «καμία ποινή χωρίς νόμο»

9 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΡΑΤΗΣΗ: ένας θεσμός που φθίνει. De lege ferenda είναι αναγκαία η κατάργηση της προσωρινής κράτησης για οφειλές εκ συμβάσεως αν και όχι για άρνηση δόσεως βεβαιωτικού όρκου που αποτελεί απείθεια κατά του δικαστηρίου που τον διέταξε. Οι τυχόν αντιρρήσεις, ότι μια τέτοια κατάργηση θα διακινδυνεύσει τις συναλλαγές δεν μπορούν να εξηγήσουν δεν είναι ικανοποιητική δικαιολογία. Η αλλαγή αυτή θα θέσει πολύ σωστά το βάρος των συνεπειών της αφερεγγυότητας του οφειλέτη στο δανειστή που επέλεξε τον συμβαλλόμενο του και όχι στους μη ευθυνόμενους συγγενείς,όπως ισχύει σήμερα. Τα ανωτέρω επιχειρήματα δεν ισχύουν στις περιπτώσεις που ο δανειστής δεν μπορεί να επιλέξει τον οφειλέτη του, αλλά η οφειλή στηρίζεται στο νόμο. Μια τέτοια οφειλή εκ του νόμου μπορεί να είναι τόσο δημόσια όσο και ιδιωτική. Στις περιπτώσεις που ο δανειστής δεν επιλέγει τον οφειλέτη του, δεν μπορεί να είναι βέβαιος για τη φερεγγυότητα του. Και σ αυτές όμως τις περιπτώσεις δεν επιτρέπεται η προσωποκράτηση, όταν αυτή δεν είναι αναγκαία για να εξασφαλιστεί η αναγκαστική εκτέλεση στην περιουσία του οφειλέτη ή όταν διαπιστώνεται ότι ο οφειλέτης αδυνατεί αντικειμενικά να εξοφλήσει την οφειλή του. Ο νόμος 1867/ 1989 προβλέπει πλέον ότι... «το αρμόδιο δικαστήριο αποφασίζει την προσωποκράτηση αν κρίνει ότι το μέτρο αυτό είναι αναγκαίο και πρόσφορο για την εξόφληση του χρέους καθώς και ότι η λήψη του μέτρου αυτού είναι το μόνο μέτρο, κατ αποκλεισμό καθ άλλου προβλεπόμενου από τις κείμενες διατάξεις αναγκαστικού μέτρου είσπραξης δημοσίων εσόδων ικανοποίησης της σχετικής απαίτησης. ΣΥΛΛΗΨΗ ΚΑΙ ΚΡΑΤΗΣΗ : ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΗΦΘΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟΥ Πως κατοχυρώνεται και πως διασφαλίζεται η μεταχείριση ενός συλληφθέντος και ακόμα περισσότερο η ζωή ενός κρατουμένου μέσα στη φυλακή; Το μεγάλο θέμα που ταλανίζει και διχάζει θεωρητικούς, αλλά πολύ περισσότερο τα όργανα της δικαιοσύνης φυσικά δεν μπορεί να απαντηθεί στα μικρά πλαίσια αυτού του πονήματος όχι μόνο λόγω μικρής έκτασης της έρευνας αλλά κυρίως λόγω της βαρύτητας του

10 θέματος. Ένα ζήτημα που αγγίζει ακόμα και τα όρια του ταμπού, αν αναλογιστεί κανείς τις κοινωνικές του προεκτάσεις. Οι συνιστώσες του άπειρες.. πως προστατεύεται ο κρατούμενος από τους ίδιους τους συγκρατούμενους του μέσα στο «κλουβί» τους; Πως θα επιτευχθεί ο πολυπόθητος σωφρονισμός μέσα από τη διαβίωση και τον εγκλεισμό σε περιορισμένο χώρο με περιορισμένες δυνατότητες; Πως θα αφομοιωθεί και πάλι στο κοινωνικό σύνολο; Πως θα τον δεχτούν οι συμπολίτες του και πως θα τον εμπιστευτούν και πως θα αποτινάξει την ταμπέλα του πρώην καταδίκου; Και το πιο βασανιστικό ερώτημα, πως θα ηρεμήσει τη συνείδηση της η δικαιοσύνη μετά από μια άδικη καταδίκη; Πως μπορεί η δικαιοσύνη και η δη η ποινική, που έχει στηρίξει όλο της το οικοδόμημα στην ρηξικέλευθη αρχή του τεκμηρίου αθωότητας να δικαιολογήσει έστω και μία λανθασμένη κρίση που θα τη διαδεχτεί μια καταδίκη και κατ επέκταση ένας παράλογα άδικος εγκλεισμός; Η δικλείδα του απαλλάσσεται λόγω αμφιβολιών θα ήταν αρκετή για να αισθανόμαστε ασφάλεια μέσα στα χέρια της δικαιοσύνης, αν η πραγματικότητα της φυλακής δεν ήταν τόσο πολύ ζοφερή για να μην επαγρυπνούμε.. ποιος μπορεί να το αποκλείσει με την υπέρτατη βεβαιότητα αυτό, έστω και ως πιθανότητα, αφού τα λάθη είναι στοιχείο της ανθρώπινης φύσης και ακόμα και αυτή η δικαστική κρίση δεν είναι παρά..ανθρώπινη κρίση; Η φυλακή είναι μια μικροκοινωνία με πολλές ιδιαιτερότητες, οι οποίες τη διαφοροποιούν σημαντικά από άλλες παρεμφερείς κοινωνικές ομάδες.. Η κυριότερη ιδιαιτερότητα συνίσταται στο ότι όλη η δομή και λειτουργία της φυλακής έχει εξ ορισμού ως υπόβαθρο τη μη οικειοθελή πειθάρχηση των κρατουμένων προς τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους και τη γενικότερη οργάνωση της ως ολοκληρωτικού ιδρύματος. Το στοιχείο αυτό συνεπάγεται αναπόδραστα μια κατ αρχήν σχέση αμοιβαίας δυσπιστίας και ενίοτε αντιπαλότητας μεταξύ των δύο πλευρών, που πάντως επιτείνεται ή απαμβλύνεται ανάλογα με την έκταση και τον συγκεκριμένο τρόπο άσκησης της εξουσίας από το φυλακτικό προσωπικό επάνω στους κρατουμένους..οι κρατούμενοι αναπτύσσουν ένα δικό τους υποπολιτισμό, που εκλαμβάνει ως «λεβεντιά» και «αρετή» την αμφισβήτηση της αυθεντίας του φυλακτικού προσωπικού και που υπογραμμίζει την ανάγκη αλληλεγγύης μεταξύ των κρατουμένων. 3 Περιοριζόμαστε, λοιπόν, να εξετάσουμε αυτή την πλευρά της ποινικής πραγματικότητας από την οπτική του κατά πόσο προστατεύεται ο συλληφθείς και ο κρατούμενος και μόνο από το Σύνταγμα και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση. Ούτε το Σύνταγμα, ούτε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση 3 Νέστωρ Κουράκης: ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΊ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ, Α :ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Της ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗΣ ( θεωρία του υποπολιτισμού, η θεωρία που υποστηρίζει ότι μέσα στη φυλακή αναπτύσσεται μια μικροκοινωνία κατ εικόνα και καθ ομοίωση της εξωτερικής κοινωνίας. Οι υποστηρικτές της διχάζονται κατά πόσο η ομοιότητα αυτή μεταφέρεται απ έξω ή δημιουργείτα ως αντίδραση στο περιβάλλον της φυλακής.)

11 των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου περιέχουν ειδικές εγγυήσεις για τη μεταχείριση του συλληφθέντος και κρατουμένου. Όμως η κατά το άρθρο 7 παρ.2 του Συντάγματος απαγόρευση των βασανιστηρίων, οποιασδήποτε σωματικής κακώσεως, βλάβης της υγείας ή ασκήσεως ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλης προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ισχύει βέβαια και κατά τη σύλληψη και προσωρινή κράτηση προσώπου. Έχει μάλιστα μεγάλη πρακτική σημασία, ιδίως περιοριστική των μεθόδων ανακρίσεως. Η προσωρινή κράτηση βέβαια δεν αποτελεί ποινή. Δεν επιτρέπεται επομένως ποτέ η λήψη οποιουδήποτε σωφρονιστικού μέτρου, και μάλιστα όχι μόνο στην περίπτωση της προσωπικής κράτησης του οφειλέτη στο πλαίσιο της αναγκαστικής ή διοικητικής εκτελέσεως, αλλά ούτε και στην περίπτωση της προσωρινής κρατήσεως κατηγορουμένου για έγκλημα. Επιβάλλεται αντιθέτως η κατά το δυνατόν ηπιότερη μεταχείριση του προσωρινώς κρατουμένου και η διαφοροποίηση του, από τους κατάδικους. Έτσι είναι σύμφωνο με το Σ το άρθρο 278 παρ.2 ΚΠοινΔ όταν ορίζει ότι «οι συλλαμβάνοντες oοφείλουν να συμπεριφέρονται με όσο το δυνατόν περισσότερη προσήνεια στο συλληφθέντα και να σέβονται την τιμή αυτού». Άσκηση βίας επιτρέπεται μόνο όταν ο κρατούμενος αρνείται την απαιτούμενη από το νόμο και σύμφωνη με το σύνταγμα σύμπραξη του στη διαδικασία της κρατήσεως, όταν π.χ. αρνείται να συμπράξει στη λήψη των δαχτυλικών αποτυπωμάτων ή αρνείται να προσέλθει στον ανακριτή. Ο σεβασμός προς τον κρατούμενο εκφράζεται και στη νομοθετική επιταγή της κρατήσεως των προσωποκρατούμενων οφειλετών σε χώρο διάφορο από εκείνων των υποδίκων ή καταδίκων. Επιβεβλημένη είναι όμως επίσης η χωριστή κράτηση υποδίκων και καταδίκων, καθώς και ανηλίκων και ενηλίκων αν και ο ΚποινΔ δεν περιέχει σχετική διάταξη. ΚΥΡΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΣΥΛΛΗΨΗ ΚΑΙ ΚΡΑΤΗΣΗ Οι κυρώσεις για την παραβίαση της προσωπικής ελευθερίας είναι και εδώ η πειθαρχική και ενδεχομένως ποινική ευθύνη του υπαιτίου κρατικού οργάνου, καθώς και η αστική ευθύνη του κράτους και του ίδιου του υπαιτίου υπαλλήλου. Την ποινική κύρωση επιτάσσει το ίδιο το Σύνταγμα άρθρο 6 παρ.3 εδ 2: «οι παραβάτες τιμωρούνται για παράνομη κατακράτηση». ο Ποινικός Κώδικας τιμωρεί ειδικώς την παράνομη κατακράτηση παρά το Σύνταγμα. Κατά το άρθρο 326 ΠΚ : «ο παραβάτης τινός των εν του άρθρου 5 του Σ

12 τιμωρείται με φυλάκιση. Η ποινική δίωξη μάλιστα δεν εξαρτάται από την έγκληση του παθόντα. Η παράβαση του άρθρου 6 του Σ εις εκτέλεση προσταγής παραμένει άδικη πράξη, γιατί το Σ όχι μόνο επιτρέπει, αλλά και επιβάλλει στον προστασσόμενο να εξετάσει το νόμιμο χαρακτήρα της προσταγής. Εν πάση περιπτώσει ο άδικος χαρακτήρας της παραβάσεως ορίζεται από το ίδιο το Σ και δεν μπορεί να περιοριστεί με διαταγή απλού νόμου, όπως ο Ποινικός Κώδικας. Και στην αστική ευθύνη προβλέπει το ίδιο το Σ και μάλιστα τόσο στην προσωπική αστική ευθύνη του παραβάτη, όσο και στην αστική ευθύνη του κράτους. Την προσωπική αστική ευθύνη του παραβάτη θεμελιώνει η διάταξη του άρθρου 6 παρ.3 εδ.2.οι διατάξεις των υπαλληλικών κωδίκων που καταργούν την ευθύνη των δημοσίων υπαλλήλων και των υπαλλήλων των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου έναντι του ζημιωθέντος και περιορίζουν την ευθύνη του κράτους ή άλλου οργανισμού στις περιπτώσεις του δόλου και της βαρείας αμέλειας, υποχωρούν προ της ρητής διατάξεως του Σ. Η επιφύλαξη του νόμου έχει δικαστική μόνο σημασία και δεν θίγει την ευθύνη των παραβατών καθ εαυτή, αφορά δηλαδή το πώς μόνο και όχι το εάν. μόνο αυτή η ερμηνεία ανταποκρίνεται στην προφανή ratio constitutionis, που είναι να εξαναγκάσει τους αρμοδίους υπαλλήλους να τηρήσουν τις σχετικές διατάξεις, απειλώντας τους προσωπικά με ποινικές και αστικές κυρώσεις. Για τον ίδιο λόγο δεν μπορεί ο παραβάτης υπάλληλος να επικαλεστεί τη δεύτερη διαταγή προϊσταμένου του, την οποία κατά το άρθρο 71 του υπαλληλικού κώδικα οφείλει να εκτελέσει για να απαλλαγεί από την αστική ευθύνη του παθόντος. Διότι η ευθύνη αυτή θεμελιώνεται από το ίδιο το Σ και δεν μπορεί να αίρεται με διάταξη απλού νόμου, όπως ο υπαλληλικός. Η διάταξη άλλωστε του άρθρου 71 παρ.3 στο μέτρο που υποχρεώνει τον υπάλληλο να παραβεί «σαφείς και ρητές διατάξεις του Σ αντίκειται στην υποχρέωση υπακοής στο Σ που έχει κάθε πολίτης ( άρθρο 120 παρ.2 και 4 ) και ιδιαίτερα κάθε υπάλληλος( άρθρο 103 παρ.1) Η αποζημίωση πρέπει να καλύπτει και την ικανοποίηση του παθόντος λόγω ηθικής βλάβης, όπως επιτάσσει το ίδιο το Σ που επικρατεί επομένως της παρεκκλίνουσας διατάξεως του άρθρου 932 ΑΚ. Επειδή όμως οι παραβάτες δεν είναι πάντοτε φερέγγυοι, το Σ προβλέπει ρητώς και αστική ευθύνη του κράτους έναντι των παράνομα κρατηθέντων. Κατά το άρθρο 7 παρ.4 «νόμος ορίζει τους όρους υπό τους οποίους παρέχεται από το κράτος, κατόπιν δικαστικής αποφάσεως αποζημίωση στους αδίκους ή παράνομα καταδικασθέντες, προφυλακισθέντες ή όσους στερήθηκαν την προσωπική τους ελευθερία.» Η παραβίαση των συνταγματικών και νομοθετικών διατάξεων για την προσωπική ασφάλεια επισύρουν και πειθαρχικές κυρώσεις εις βάρος του

13 παραβάτη, αφού κατά τους υπαλληλικούς κώδικες «μεταξύ των πειθαρχικών αδικημάτων καταλέγονται ιδίως η παράβαση καθήκοντος κατά τον ποινικό κώδικα.» Εκτός από το δικαίωμα αποζημιώσεως το Σ δεν αναγράφει ειδικό δικαίωμα του κρατουμένου να προσφύγει στα δικαστήρια. Αυτό όμως συνάγεται από το γενικό δικαίωμα δικαστικής προστασίας που κατοχυρώνει το άρθρο 20 του Σ. την δικαστική προστασία εγγυάται το Σ και με τις διατάξεις που επιβάλλουν δικαστικές αποφάσεις τόσο για τη σύλληψη, όσο και για την κράτηση και την παράταση της. Ειδικές διατάξεις περιέχει η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Το δικαίωμα του κρατουμένου να προσφύγει στα δικαστήρια προβλέπουν και διατυπώνουν οι σχετικοί νόμοι. Έτσι κατά το άρθρο 285 ΚποινΔ «κατά του εντάλματος της προσωρινής κράτησης επιτρέπεται στον κατηγορούμενο να προσφύγει στο συμβούλιο των πλημμελειοδικών, εκτός αν το εάν το ένταλμα προσωρινής κράτησης εκδόθηκε βάσει βουλεύματος δικαστικού συμβουλίου, κρίνοντος επί σχετικής διαφωνίας ανακριτού και εισαγγελέως». Η προσφυγή πάντως αυτή δεν έχει ανασταλτική δύναμη. Κατά της προσωρινής κράτησης ως μέσου αναγκαστικής εκτέλεσης, ο συλληφθείς μπορεί να φέρει αντιρρήσεις, επί των οποίων αποφαίνεται ο πρόεδρος πρωτοδικών. Κατά των Κώδικα Εισπράξεως Δημοσίων Εσόδων ο οφειλέτης δικαιούται να ασκήσει ένδικο βοήθημα, καλούμενο ανακοπή, πριν ή μετά την επιβολή προσωπικής κράτησης. Η άσκηση της ανακοπής δεν έχει ανασταλτικό αποτέλεσμα, αλλά το δικαστήριο μπορεί να διατάξει την αναστολή της προσωρινής κράτησης. Κατά της αποφάσεως επί της ανακοπής επιτρέπονται όλα τα ένδικα μέσα. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Σε μια σύγχρονη και ευνομούμενη κοινωνία, ο καθρέπτης του δικαιικού μηχανισμού της δεν είναι άλλος από το Σύνταγμα της. Πόσο και πως προστατεύονται τα φυσικά πρόσωπα από το ενδεχόμενο μιας ποινής και ειδικά όταν αυτή η ποινή δεν είναι άλλη από τη φυλάκιση και την προσωρινή κράτηση, που με σαρκασμό ο Jean Marc Varaut είχε προφητέψει για αυτές ότι θα φαντάζουν πρωτογονισμοί στα μάτια του ποινικού θεωρητικού του μέλλοντος ; Το Σ περιχαράσσει το έδαφος της προσωπικής ελευθερίας και ασφάλειας και με την αρωγή του νόμου δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας. Ως εκ τούτου προστατεύοντας αυτονόητα ατομικά δικαιώματα, παρέχει την αρραγή προστασία από παράνομες προσβολές και συνάμα προβλέπει για τις περιπτώσεις που νομίμως και αποδεδειγμένα υφίσταται ενοχή και ως εκ τούτου ποινή.. και η ποινή

14 επιβάλλεται να επιβληθεί, αφού όμως προηγουμένως ενδυθεί το κύριο κάλυμμα της, που δεν είναι άλλο από τα συνταγματικά εχέγγυα.. Βιβλιογραφία: Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος 3. Αδάμ Χ. Παπαδαμάκης, Ποινική Δικονομία, θεωρία πράξη νομολογία. Αθανάσιος Γ. Ράικος, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος α και β, τόμος α και β. Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, Τρίτη έκδοση κατά το αναθεωρημένο Σύνταγμα και τους εκτελεστικούς του νόμους. Νέστωρ Ε. Κουράκης, Εγκληματολογικοί ορίζοντες, θεωρία και πρακτική της ποινικής καταστολής και εγκληματολογικοί ορίζοντες, ειδικά εγκληματολογικά θέματα. Κ.Δ. Σπινέλλη, Εγκληματολογία, σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, πανεπιστημιακές παραδόσεις. Π. Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, τόμος α και β. Νικ. Κ. Ανδρουλάκης, Θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης.