ΔΕΠ-Υ ή αναζήτηση προσοχής; Δρ. Ζαφειριάδης Κυριάκος Το να επιζητεί κάποιος την προσοχή των άλλων και ιδιαίτερα αυτών που θεωρεί «σημαντικούς άλλους»

Transcript

1 1 ΔΕΠ-Υ ή αναζήτηση προσοχής; Δρ. Ζαφειριάδης Κυριάκος Το να επιζητεί κάποιος την προσοχή των άλλων και ιδιαίτερα αυτών που θεωρεί «σημαντικούς άλλους» είναι κατανοητό. Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις, η ανάγκη για προσοχή δε γίνεται με αποδεκτό τρόπο, με αποτέλεσμα να προκύπτουν προβλήματα. Ο όρος, λοιπόν, «αναζήτηση προσοχής» χρησιμοποιείται στις περιπτώσεις, στις οποίες η συμπεριφορά είναι ακατάλληλη και υπερβολική (Armstrong & Drabman, 1994). Βέβαια, είναι δύσκολο να ορίσουμε τα εννοιολογικά χαρακτηριστικά του όρου «αναζήτηση προσοχής», ενώ συνήθως στη βιβλιογραφία δεν ορίζεται με απόλυτη σαφήνεια, με αποτέλεσμα ο όρος να μην είναι απόλυτα σαφής. Ο Mellor (2008, σελ. 12) αναφέρει ότι η αναζήτηση προσοχής περιλαμβάνει τις εκνευριστικές συμπεριφορές του παιδιού, με τις οποίες πετυχαίνει να γίνει το επίκεντρο της προσοχής των ενηλίκων για μεγάλο χρονικό διάστημα. Εξυπακούεται ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε τις παράξενες συμπεριφορές του παιδιού, οι οποίες αποδίδονται σε προβλήματα που αντιμετωπίζει στο σπίτι και διαρκούν λίγες μέρες ή βδομάδες. Ποιες, όμως, είναι οι συμπεριφορές που θα πρέπει που θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι στοχεύουν στην προσέλκυση συμπεριφοράς από το παιδί και ποιες, επίσης, συμπεριφορές θα πρέπει να αποκλείσουμε; Ο κατάλογος με τις απρόσφορες συμπεριφορές θα έμοιαζε ατελείωτος, αλλά, πριν αξιολογήσουμε τις συμπεριφορές και καταλήξουμε σε χαρακτηρισμούς, καλό θα ήταν προσεκτικά να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε τη συμπεριφορά και τέλος να διευκρινίσουμε τα χαρακτηριστικά που τη συνθέτουν. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση θα έπρεπε να αναφέρουμε ότι οι πόνοι στην κοιλιά και οι αρρώστιες δε θα μπορούσαν να θεωρούνται τεχνάσματα για προσέλκυση προσοχής. Στη συνέχεια παρατίθενται συμπεριφορές, οι οποίες θα μπορούσαν να συσχετιστούν με την αναζήτηση της προσοχής. Ο μαθητής/τρια (Merrett, Sarya Prakash Rao, 1977): Ξύνει τη μύτη του/της, για να προκαλέσει τους συμμαθητές και το δάσκαλο Φταρνίζεται συνέχεια Ξηλώνει το πανωφόρι του/της Μπουσουλά κάτω από τα θρανία Σηκώνει το χέρι του/της, για να κάνει άστοχες ερωτήσει, που δε σχετίζονται με το μάθημα και την τάξη Ξαπλώνει πάνω στο θρανίο ή στο δάπεδο Χτυπά το κεφάλι του/της στο θρανίο Δε μένει λεπτό ακίνητος, ενώ η τάξη δουλεύει ομαδικά

2 2 Κρατά την αναπνοή του και μελανιάζει μέχρι να τον/την προσέξουμε Τραυλίζει Κουνά τα χέρια του/της Κοιλόπονοι Στη βιβλιογραφία το θέμα της αναζήτησης προσοχής αναφέρεται στην Ψυχιατρική ενηλίκων, όμως η αναζήτηση προσοχής από μέρους των μαθητών και των προβλημάτων συμπεριφοράς που ανακύπτουν δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά (Mellor, 2005), αν και αποτελεί σοβαρό πρόβλημα και οι ειδικοί προτείνουν την ουσιαστική διερεύνηση, μια και συνήθως ταυτίζεται με τη Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας. Η ΔΕΠ-Υ μπορεί να προκαλέσει έντονο άγχος στους εκπαιδευτικούς και στους γονείς των μαθητών και επηρεάζει δυσμενώς τους μαθητές. Χαρακτηρίζεται από αφηρημάδα, παρορμητικότητα και υπερβολική δραστηριότητα. Τα συνηθισμένα χαρακτηριστικά των μαθητών με ΔΕΠ-Υ περιλαμβάνουν (Mellor, 2009): Συχνά στριφογυρίζουν στην καρέκλα τους και πέφτουν Δεν ακολουθούν τις δραστηριότητες της τάξης Δεν ακολουθούν τις υποδείξεις των εκπαιδευτικών Πετάγονται, διασπούν την μάδα των συμμαθητών, διακόπτουν και μιλούν χωρίς να περιμένουν τη σειρά τους Συμπεριφέρονται επιθετικά στους συμμαθητές τους Ξεχνούν και ονειροπολούν Η προσοχή τους επικεντρώνεται για μικρό χρονικό διάστημα και μετά αποδιοργανώνονται Χάνουν τα πράγματά τους Δεν παραδίδουν τις εργασίες τους ή τις παραδίδουν με καθυστέρηση Τα τετράδια και τα βιβλία τους είναι σκισμένα και τσαπατσούλικα Βέβαια, θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι πολλές από τις παραπάνω συμπεριφορές θα μπορούσαν να χαρακτηρίζουν και τους μαθητές, οι οποίοι επιδιώκουν την προσοχή των εκπαιδευτικών, με αποτέλεσμα να παρατηρείται σύγχυση που θα χρειαστεί σε κάθε περίπτωση να διευκρινιστεί. Πώς, λοιπόν, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τα χαρακτηριστικά της ΔΕΠ-Υ από αυτά της επιδίωξης προσοχής; Αρχικά θα πρέπει να ξεκινήσουμε αναφέροντας τα χαρακτηριστικά στις συμπεριφορές που είναι όμοια: Α) Ομοιότητα: Συγκρίνοντας τον κατάλογο των συμπεριφορών αναζήτησης προσοχής και τον κατάλογο της ΔΕΠ-Υ παρατηρούμε ότι μεγάλος αριθμός από παραδείγματα συμπεριφορών από τον

3 3 έναν κατάλογο είναι εύκολο να εντοπιστεί και στον άλλο, στο βαθμό που να προβληματίζει τους εκπαιδευτικούς (Cooper & Bilton, 2002). Β) Συνύπαρξη 1. Η αναζήτηση προσοχής μπορεί να εκδηλώνεται με μια σειρά από άλλες δυσκολίες και ιδιαίτερα τα παιδιά μπορούν να εκδηλώνουν και την αναζήτηση προσοχής αλλά και τη ΔΕΠ-Υ. Μάλιστα, και οι δύο δυσκολίες ανταποκρίνονται θεαματικά και στην επιτυχία από τις σύντομες εργασίες που τους ανατίθεται στο σπίτι και στο σχολείο (Carr, 2006). Έπειτα, η σύγχυση επιτείνεται από το γεγονός ότι η έννοια «προσοχή» χρησιμοποιείται στις δυο περιπτώσεις με διαφορετικό εννοιολογικό περιεχόμενο. Στην περίπτωση της ΔΕΠ-Υ οι μαθητές εμφανίζουν νευρολογικές δυσκολίες στο να εστιάσουν την προσοχή τους στην εκτέλεση της εργασίας που τους έχει ανατεθεί. Θα μπορούσαμε, δηλαδή, να επισημάνουμε ότι ή έννοια της προσοχής αναφέρεται στο επίπεδο της συγκέντρωσης του παιδιού. Στην άλλη όμως περίπτωση, στην αναζήτηση προσοχής, τα παιδιά προσπαθούν να κερδίσουν την προσοχή των ενηλίκων χωρίς, βέβαια, αυτό να συνδέεται με αίτια νευρολογικής φύσης. 2. Το δεύτερο πρόβλημα, ενώ εστιάζει στην έννοια της «προσοχής», αποκαλύπτει την εννοιολογική σύγχυση που μπορεί να υφίσταται. Πολλά παραδείγματα συμπεριφορών, τα οποία διακόπτουν τη ροή της διδασκαλίας μπορούν να καταγραφούν στην τάξη. Για παράδειγμα, η αδυναμία του παιδιού να ολοκληρώσει τις εργασίες που ανατέθηκαν ίσως να σχετίζεται με τις μαθησιακές δυσκολίες, με την έλλειψη ενδιαφέροντος, κινήτρων, με τη δυσκολία των θεμάτων, ή, τέλος, να αποδίδεται σε ένα σύνολο προβλημάτων. Ωστόσο, η επισήμανση «δεν ολοκληρώνει την εργασία του» ίσως σε ορισμένες περιπτώσεις να θεωρηθεί ότι αναφέρεται και στην ανάγκη του μαθητή να κερδίσει την προσοχή του εκπαιδευτικού. Β. Πώς λειτουργεί η σύγχυση της συμπεριφοράς για επιδίωξη της προσοχής Για να προσδιορίσουμε επακριβώς το τι σημαίνει και πώς εκδηλώνεται η συμπεριφορά των παιδιών, η οποία αποβλέπει στο να κερδίσει την προσοχή του εκπαιδευτικού υπάρχει μια σειρά από περιγραφές συμπεριφορών, που χαρακτηρίζουν την αλληλεπίδραση και περιλαμβάνουν: Να φωνάζουν Να βλαστημούν Να πετούν αντικείμενα Να τρέχουν στην τάξη Να καταστρέφουν τον εξοπλισμό τους

4 4 Γ. Μοναδικές συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν την επιδίωξη προσοχής Μπορεί οι συμπεριφορές που αποσκοπούν στην επιδίωξη της προσοχής να μη διακρίνονται ξεκάθαρα από τα χαρακτηριστικά που αναφέρονται στη ΔΕΠ-Υ (αφηρημάδα, διάσπαση προσοχής, υπερβολική δραστηριοποίηση, παρορμητικότητα), ωστόσο συνήθως από τους εκπαιδευτικούς περιγράφονται ως «εξοργισμένος», «ανόητος», «ενοχλητικός», «απογοητευμένος». Ένα άλλο κριτήριο είναι πως όλα αυτά είναι εμφανές πως στοχεύουν στην απόσπαση προσοχής και πάντοτε προσδιορίζονται με γνώμονα τις ιδιαιτερότητες του παιδιού αλλά και του εκπαιδευτικού. Δ. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού και η εργασία Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ ηρεμούν, όταν ο έμπειρος εκπαιδευτικός κατορθώσει να οριοθετήσει το μαθητή, να τον στρέψει και πάλι να ασχοληθεί με την εργασία του και να τον ωθήσει σε δραστηριότητες που τον ενδιαφέρουν. Μάλιστα, φαίνεται πως τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ δείχνουν να απολαμβάνουν δραστηριότητες που τους αρέσουν, ενώ δυσκολεύονται να ολοκληρώσουν μια εργασία που δεν κεντρίζει το ενδιαφέρον τους. Ακόμη, ένα άλλο κριτήριο να ξεχωρίζουμε τους μαθητές που εκδηλώνουν συμπεριφορές επιδίωξης προσοχής είναι πως συνήθως ηρεμούν, όταν ένας ενήλικας, όπως για παράδειγμα ο εκπαιδευτικός στο σχολείο ή ένα οικείο πρόσωπο στο σπίτι (μητέρα, πατέρας ή και παππούς) ασχοληθεί μαζί τους. Ε. Δυσκολίες στις κοινωνικές και επικοινωνιακές δεξιότητες Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των μαθητών με ΔΕΠ-Υ είναι πως αντιμετωπίζουν δυσκολίες στις κοινωνικές τους δεξιότητες τόσο στο σχολείο με εκπαιδευτικούς και συμμαθητές όσο και στο σπίτι με τους οικείους τους. Αντίθετα, τα παιδιά που με τη συμπεριφορά τους επιζητούν την προσοχή διαθέτουν εξεζητημένες κοινωνικές δεξιότητες, αφού, όπως ομολογούν οι γονείς «στρέφουν τον έναν εναντίον του άλλου» (Mellor, 2008) και σχετίζονται με άτομα είτε μεγαλύτερης (παππούδες, θείους ή συγγενείς) είτε μικρότερης ηλικίας (αδέλφια και ξαδέλφια), καθώς δεν αισθάνονται ότι είναι ανταγωνιστικοί. Μάλιστα, αποδεικνύονται ιδιαίτερα προστατευτικά απέναντι σε μικρότερα αδέλφια της οικογένειας, που τα φροντίζουν, τα ντύνουν ή τα κάνουν μπάνιο (Mellor, 2008, σελ. 12 & 84). Ακόμη, καθώς οι κοινωνικές δεξιότητες σχετίζονται με τις γλωσσικές ικανότητες, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι, σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, 66% των παιδιών με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής, αλλά και οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην ομιλία.

5 5 Αντίθετα, οι μαθητές που εκδηλώνουν συμπεριφορές οι οποίες αποσκοπούν στην άντληση προσοχής διαθέτουν ικανοποιητικό επίπεδο γλωσσικών ικανοτήτων (Mellor, 2008, σελ. 110). ΣΤ. Διαφορές μεταξύ του σπιτιού και τους σχολείου Είναι συνηθισμένο φαινόμενο οι συμπεριφορές των παιδιών που επιδιώκουν στην προσέλκυση της προσοχής να εκδηλώνονται σε ένα μόνο πλαίσιο, που συνήθως είναι το σπίτι. Με αφετηρία αυτή τη διαπίστωση εύκολα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι δυσκολίες δεν μπορεί να έχουν οργανική αιτία, δηλαδή σε καμία περίπτωση δε θα μπορούσαν να σχετίζονται με τη Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας, αφού, σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια, οι ΔΕΠ-Υ εκδηλώνονται σε δύο ή περισσότερα περιβάλλοντα. Όμως, οι συμπεριφορές που αποβλέπουν στην προσέλκυση της συμπεριφοράς μπορούν να εκδηλώνονται τόσο στο σχολείο όσο και στο σπίτι. Στην περίπτωση, βέβαια, αυτή, όπως εξυπακούεται, το κριτήριο της διαφοροποίησης συμπεριφοράς μεταξύ σπιτιού και σχολείου δεν ισχύει. Αν και οι διαφορές μεταξύ ΔΕΠ-Υ και συμπεριφορών που αποζητούν την προσοχή δεν έχουν διερευνηθεί εξαντλητικά, ωστόσο, σύμφωνα με τον Mellor (2009), οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει, πριν χαρακτηρίσουν τη συμπεριφορά ενός μαθητή, να έχουν υπόψη τους τα εξής: Εστιάζουμε την προσοχή μας στα κίνητρα της συμπεριφοράς του μαθητή. Αρκεί, λοιπόν, να αναρωτηθούμε: «τι κερδίζει ο μαθητής με τη συμπεριφορά αυτή;» Καταγράφουμε τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς που αποδεικνύουν εμφανώς ότι πρόκειται για επιδίωξη προσοχής (εκνευρισμός, ενόχληση), ενώ λείπουν χαρακτηριστικά, όπως η αφηρημάδα, η υπερδραστηριότητα ή η παρορμητικότητα, στοιχεία, δηλαδή της ΔΕΠ-Υ. Παρατηρούμε το πώς βελτιώνεται η συμπεριφορά του μαθητή, ο οποίος με επιδιώκει την προσοχή, όταν μαζί του εμπλέκεται κάποιο άτομο που δε θεωρείται ειδικός στη διδασκαλία (παππούς ή θείος). Σημειώνουμε το πόσο αποτελεσματικές είναι οι κοινωνικές και επικοινωνιακές δεξιότητες των μαθητών που με τη συμπεριφορά τους επιδιώκουν να προσελκύσουν την προσοχή, όταν στην ομάδα τους δεν υπάρχουν συνομήλικοι, τους οποίους ανταγωνίζονται. Παρατηρούμε και σημειώνουμε τις συμπεριφορές που επιδεικνύουν οι μαθητές, οι οποίοι με τη συμπεριφορά τους επιζητούν την προσοχή, και εκδηλώνονται σε ένα μόνο περιβάλλον, είτε στο σχολείο είτε στο σπίτι.

6 6 Αφού, λοιπόν, αξιολογηθεί η συμπεριφορά του μαθητή, διακρίνουμε και αποφασίσουμε αν πρόκειται πραγματικά για επιδίωξη της προσοχής ή για Διαταραχές Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας, τότε οργανώνουμε αποτελεσματικές παρεμβάσεις (σκόπιμη αδιαφορίας με θετικές ή αρνητικές ανατροφοδητήσεις). Ωστόσο, απαιτείται συστηματική προσοχή και παρατήρηση, ώστε να διακρίνουμε επακριβώς τα χαρακτηριστικά στοιχεία της συμπεριφοράς, τα οποία προσιδιάζουν σε κάθε μία από τις δύο περιπτώσεις, για να αποφύγουμε λανθασμένες προσεγγίσεις και επώδυνες στρατηγικές παρέμβασης.