ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 07/05/2006. Βιβλία για δέσιµο

Transcript

1 ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 07/05/2006 Βιβλία για δέσιµο Της ΠΑΡΗΣ ΣΠΙΝΟΥ - φωτ.: Π. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Έχει και το βιβλίο το ένδυµά του και το αλλάζει ανάλογα µε τις περιστάσεις. Φοράει τη βραδινή χρυσή τουαλέτα για να πάει στις µεγάλες βιβλιοθήκες, το µαύρο φράκο του όταν µπαίνει στα γραφεία των νοµικών, κάνει εξεζητηµένες, εικαστικές εµφανίσεις στις διεθνείς εκθέσεις... Η βιβλιοδεσία κρατάει τις παραδόσεις όσον αφορά τις τεχνικές και τα εργαλεία, δεν διστάζει όµως να δοκιµάζει καινούρια υλικά και να ανανεώνεται. Ποιες είναι οι τάσεις της ελληνικής βιβλιοδεσίας; Πού σταµατάει η τεχνική και πού αρχίζει η καλλιτεχνία; Ποιοι και γιατί επιµένουν να ντύνουν τα βιβλία τους; Το προστατευτικό κέλυφος του βιβλίου, η αντίσταση στη φθορά του χρόνου, η αισθητική, η ποιότητα του χειροποίητου είναι οι έννοιες που υπερασπίζονται οι ον Κιχώτες της βιβλιοδεσίας. Τέσσερις δηµιουργικοί εκπρόσωποι του χώρου, ο Σωτήρης Κουτσιαύτης, η Φρόσω Γανιάρη, ο Μπάµπης Λέγγας και η Ευαγγελία Μπίζα, µας αποκαλύπτουν τα µυστικά της βιβλιοδεσίας και επιχειρούν να σκιαγραφήσουν το σήµερα και το αύριο αυτής της τέχνης που προσπαθεί να επιβιώσει από µάστορα σε µαθητή, αφού δεν παρέχεται δηµόσια εκπαίδευση από τότε που έκλεισε η σχολή βιβλιοδεσίας του ΕΟΜΜΕΧ, πριν από περίπου 10 χρόνια. ΜΠΑΜΠΗΣ ΛΕΓΓΑΣ ιασχίζουµε την οδό Ζωοδόχου Πηγής, όπου τα τελευταία χρόνια την έχουν κατακλύσει τα εργαστήρια µε «Καλλιτεχνικές βιβλιοδεσίες» και στον αριθµό 49 ανοίγουµε την πόρτα. Ο Μπάµπης Λέγγας µάς υποδέχεται σβήνοντας το τσιγάρο του σε ένα τασάκι σε σχήµα βιβλίου και σύντοµα µας ανοίγει το «θησαυροφυλάκιό» του. Οι βιτρίνες και τα ράφια είναι γεµάτα µε βιβλία από δέρµα και ύφασµα, σε διάφορα 1

2 µεγέθη και σχήµατα, µεταλλικά εργαλεία, σφραγίδες µε κοσµήµατα βυζαντινά, ετικέτες παλιών βιβλιοδετών, χαρακτικά σύγχρονων ζωγράφων. Μια συλλεκτική έκδοση µε τον «Ύµνο εις την Ελευθερία», όπως τυπώθηκε στο Μεσολόγγι το 1825 βρίσκεται κοντά στα ποιήµατα της Κικής ηµουλά, ντυµένα µε µαρµαρογραφηµένο δέρµα. Μια βελούδινη θήκη µε ασηµένιο κόσµηµα που απεικονίζει την άµπελο προφυλάσσει το «Άσµα Ασµάτων». Ξεφυλλίζουµε ένα βιβλίο για την «Κασσιανή την υµνωδό» µε χαρακτικά των Χρ. Μαρκίδη, Χρ. Μποκόρου, Π. Φειδάκη και χαϊδεύουµε την µορφή του Θεόφιλου σε ένα άλλο αφιερωµένο στον λαϊκό καλλιτέχνη, µε ζωγραφική της Στεφανίδου. Την προσοχή τραβούν δύο ογκώδεις τόµοι του «Βιβλιοαµφιάστη», που εκδίδει η Ελληνική Εταιρεία Βιβλιοδεσίας µε ενδιαφέροντα άρθρα για την ιστορία της βιβλιοδεσίας, των ανθρώπων και των τεχνικών της, από τις απαρχές της µέχρι σήµερα. Η Εταιρεία, όσο και ο Βιβλιοαµφιάστης ξεκίνησαν µε πρωτοβουλία του Μπάµπη Λέγγα και µε εκθέσεις όπως «Η τέχνη της βιβλιοδεσίας από το Βυζάντιο ως τις µέρες µας» και συνέδρια προσπαθούν να συστήσουν στο ευρύ κοινό την τέχνη της αµφίεσης του βιβλίου. «Η βιβλιοδεσία είναι µια τέχνη παραµεληµένη σήµερα», παραδέχεται ο ίδιος, «παρ' ότι υπάρχει στην Ελλάδα ένας µοναδικός πλούτος. Στην Τουρκία, στη Βουλγαρία και σε άλλες βαλκανικές χώρες δεν υπάρχουν βιβλιοδέτες. Προπολεµικά διδάσκονταν στα σχολεία η βιβλιοδεσία, οι φοιτητές στα πανεπιστήµια έδεναν τα βιβλία τους. Σήµερα ο κόσµος νοµίζει ότι είναι κάτι το ακριβό να δέσει ένα βιβλίο, κι όµως µια µέση τιµή είναι γύρω στα 25 ευρώ. Σύγχυση δηµιουργήθηκε στη µεταπολίτευση από κάποιους που δεν έκαναν καλά τη δουλειά τους. Κι αυτό µπορεί να συνεχιστεί εφόσον δεν υπάρχει κάποια σχολή όπου θα διδάσκεται η βιβλιοδεσία παράλληλα µε την ιστορία της τέχνης, ώστε οι µαθητές να γνωρίσουν την εξέλιξή της στην Ανατολή και στη ύση». 2

3 Από το εργαστήριο του Λέγγα έχουν περάσει τα τελευταία χρόνια αρκετοί µαθητές. «Εργαστήρια υπάρχουν µόνο στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Στην επαρχία υπάρχει ζήτηση, αλλά οι νέοι δεν έχουν πού να απευθυνθούν. Στο χώρο έχουν µπει και άνθρωποι που έχουν σπουδάσει στο εξωτερικό και φέρνουν ανανέωση». Ο ίδιος στη δουλειά του έχει γνώµονα τη λιτότητα και υπερασπίζεται την παράδοση. Γυρίζει σε βιβλιοθήκες, σε µοναστήρια και µουσεία για να εµπλουτίσει τις γνώσεις του, αναζητάει πρωτότυπα υλικά στις αγορές του εξωτερικού. Πιστεύει ότι τεχνικά η βιβλιοδεσία πρέπει να είναι άρτια, γιατί υπηρετεί την ανάγνωση. «Νοµίζω ότι είναι προφητικό αυτό που κάνουµε. Καλά είναι τα κείµενα σε ηλεκτρονική µορφή και χρήσιµα σε αρκετές περιπτώσεις, όπως στα λεξικά, αλλά το βιβλίο δεν θα επιβιώσει αν δεν κοιτάξει τη µορφή του. Η σχέση του αναγνώστη µε την αφή, τη µυρωδιά του βιβλίου είναι αναντικατάστατη». ΣΩΤΗΡΗΣ ΚΟΥΤΣΙΑΥΤΗΣ Τι δουλειά έχει ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής στο γραφείο ενός βιβλιοδέτη; Η τεχνολογία µπορεί να µην έχει θέση σ' αυτή την παραδοσιακή τεχνική, ωστόσο η πληροφόρηση είναι απαραίτητη. Ο Σωτήρης Κουτσιαύτης ενηµερώνεται για τις δραστηριότητες στο χώρο της βιβλιοδεσίας και για τις µελέτες για την αντοχή των υλικών, µπαίνοντας στα σχετικά ξένα σάιτ. Στον κοµπιούτερ του αποθηκεύει και τις βιντεοσκοπηµένες δουλειές του. «Κοιτάξτε εδώ, είναι µια Γεωγραφία του Κλαύδιου Πτολεµαίου, έκδοση του 1605, την οποία µου έφεραν σε πολύ κακή κατάσταση», µας λέει δείχνοντας την οθόνη. «Γύρισα σε βίντεο τη διαδικασία της συντήρησής της όχι µόνο για το δικό µου αρχείο, αλλά και για να δει ο πελάτης πόσος κόπος και πόσος χρόνος µου χρειάστηκε για να ξαναπάρει την αρχική του µορφή το βιβλίο. Τρεις µήνες δούλευα...». Στα χέρια του έχουν ξαναβρεί τη φόρµα τους σπάνιες εκδόσεις του 16ου και 17ου αιώνα, όπως ελληνικά βιβλία που τυπώθηκαν στην Ιταλία, ενώ συνεργάζεται µε το «Ιδεόγραµµα» για τη δηµιουργία συλλεκτικών εκδόσεων του Γιάννη Κοντού, του 3

4 Τάκη Σιδέρη, κ.ά. Και ο ίδιος όµως επιλέγει βιβλία και τα ντύνει για τη συλλογή του, όπως ποίηση του Παλαµά και του Καβάφη εικονογραφηµένη µε χαρακτικά: «Μου αρέσει να κάνω βιβλιοδεσίες για τη βιβλιοθήκη», τονίζει. «Τη δουλειά µου τη χαρακτηρίζει η απλότητα και απλότητα για µένα δεν σηµαίνει φτώχεια. Ακόµα κι όταν κάνω πιο προχωρηµένα πράγµατα, έχω γνώµονα την οικονοµία και το µέτρο. εν είµαι γραφίστας για να εµπνευστώ από ένα βιβλίο και να προχωρήσω σε µια αναπαράσταση, ούτε ζωγράφος για να ζωγραφίσω. Φαντάζοµαι το βιβλίο µέσα στη βιβλιοθήκη και όχι πάνω στο τραπέζι, σαν διακοσµητικό». Για τον Σωτήρη Κουτσιαύτη η βιβλιοδεσία είναι µια τέχνη βιωµατική: «Θέλει ταλέντο αλλά και εκπαίδευση ώστε να µάθεις τις αρχές και τους περιορισµούς της. Σε αυτό που κάνω είµαι απόλυτος. Θα ράψω µε τη συγκεκριµένη λινή κλωστή που είναι αναλλοίωτη. ένω πάντα µε δέρµατα βιβλιοδεσίας που δεν φθείρονται και δεν ξεβάφουν. Το χρύσωµα, που είναι µια ξεχωριστή τεχνική, θα γίνει µε αληθινό χρυσό». Από το εργαστήριό του έχουν περάσει πολλοί συλλέκτες. «Κι όµως, κι αυτοί που θεωρούνται ειδικοί στο βιβλίο δεν είναι ειδικοί στο θέµα της βιβλιοδεσίας. Υπάρχει µια παρεξήγηση γύρω από το θέµα, γιατί επιλέγουν µε γνώµονα τη φθηνή δουλειά. Έχουν πολύτιµα βιβλία, αλλά παραπλανούνται από "καλλιτεχνικές" βιβλιοδεσίες. Αν εκτιµάς ένα βιβλίο για την ποιότητα και την αξία του, τότε πρέπει να σκεφτείς ότι και η ποιότητα και η αξία της βιβλιοδεσίας πρέπει να είναι ανάλογη». Κατά την άποψή του, η βιβλιοδεσία απευθύνεται σήµερα σε µια «ελίτ» που αγαπάει και σέβεται το βιβλίο. Νιώθει όµως ότι κάνει µια τέχνη που φθίνει καθώς το 98% των βιβλίων σήµερα παράγονται µαζικά, ενώ οι άνθρωποι του χώρου «ανακυκλώνουν» τα ίδια καθώς δεν έχουν τη δύναµη και τον συντονισµό για να αλλάξουν τα πράγµατα. «Η τέχνη µας είναι σαν ένα στρείδι που κλείνει για να φυλάξει το µαργαριτάρι. Αυτό το πολύτιµο, που είναι κρυµµένο, πρέπει να βρούµε και να το προστατεύσουµε». ΦΡΟΣΩ ΓΑΝΙΑΡΗ Στο γωνιακό εργαστήριο της Φρόσως Γανιάρη, στην οδό Τριφυλλίας 73, η καλλιτεχνική βιβλιοδεσία περνάει από γενιά σε γενιά. Ήδη από τη δεκαετία του '20 η 4

5 γιαγιά ζωγράφιζε µε πενάκι τα υφασµάτινα καλύµµατα, ο πατέρας Ανδρέας Γανιάρης, από τους πλέον καταξιωµένους βιβλιοδέτες και δασκάλους, εισήγαγε τη γεωµετρία στη δουλειά του, ενώ τώρα η κόρη προχωρεί µε αφαιρετική διάθεση και έντονο χρώµα. Την εµπιστεύονται πολλοί γνωστοί συγγραφείς, που θέλουν τα βιβλία τους να έχουν µια εικαστική πινελιά και να αντέχουν για χρόνια, συλλέκτες παλιών εκδόσεων, άνθρωποι που κάνουν ξεχωριστά «βιβλιοφιλικά» δώρα. Η Φρόσω Γανιάρη χαίρεται όταν έρχονται φοιτητές που θέλουν να περιποιηθούν τη διπλωµατική τους εργασία. Από τους τακτικούς πελάτες ένας νεαρός, µάστορας σε συνεργείο, που φέρνει ένα ένα τα αγαπηµένα του βιβλία για να τα ντύσει. Μια έκδοση για τους θησαυρούς της Πάτµου µε κάλυµµα που µοιάζει µε ψηφιδωτό ήταν το δώρο ενός εφοπλιστή στον Κάρολο της Αγγλίας. Όχι ότι δεν έχει ακούσει και τις πιο αλλοπρόσαλλες ερωτήσεις: «Εδώ κάνετε βιβλιο-θεσίες;... Μπορείτε να µου τυπώσετε µερικές καρτούλες;». «Υπάρχει µια σύγχυση γύρω από τη βιβλιοδεσία. Από την µια δεν υπάρχει κοινό για να εκτιµήσει και να ξεχωρίσει την καλή δουλειά και από την άλλη το επάγγελµά µας δεν είναι κατοχυρωµένο» υποστηρίζει η ίδια, η οποία, παλαιότερα, µαζί µε τον πατέρα της δίδασκαν στη σχολή βιβλιοδετικής τέχνης του ΕΟΜΜΕΧ. «Έκλεισε γιατί δεν έβγαζε εργατικό δυναµικό. Ωστόσο, άνοιξε έναν δρόµο που πρέπει οι νεότεροι να τον συνεχίσουν. Ποτέ δεν υπήρχε στην Ελλάδα σχολή που να καλύπτει όλες τις πτυχές της βιβλιοδεσίας. Στο εξωτερικό άλλος κάνει το τεχνικό µέρος, άλλος τη µακέτα για τη διακόσµηση και άλλος το χρύσωµα. Εδώ οι περισσότεροι τα κάνουν όλα, χωρίς να έχουν πάρει µαθήµατα και χωρίς να έχουν συνειδητοποιήσει ότι η βιβλιοδεσία έχει προχωρήσει και ως προς την τεχνική και ως προς την αισθητική». Η Φρόσω Γανιάρη έχει σπουδάσει χειροποίητη βιβλιοδεσία στο Παρίσι και έχει διακριθεί σε πολλές εκθέσεις και διαγωνισµούς στη Γαλλία. «εν υπάρχει µια κυρίαρχη τάση στην ελληνική βιβλιοδεσία», τονίζει. «Στο πλαίσιο της διεθνοποίησης οι πορείες είναι κοινές, είµαστε ισάξιοι των ξένων αλλά δεν είµαστε ανταγωνιστικοί γιατί δεν µας δίνονται οι ευκαιρίες». Της αρέσει περισσότερο να ντύνει τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. «Όλα ξεκινούν από µια ιδέα, την επεξεργάζοµαι και προσπαθώ να την εφαρµόσω. ιαβάζω το βιβλίο 5

6 και βλέπω τι θέλεις να βγάλω προς τα έξω. Αυτό που κάνω είναι κάθε φορά µοναδικό, το ίδιο κάλυµµα δεν το επαναλαµβάνω για άλλον». Στα χέρια της η «Βάρδια» του Καββαδία γίνεται καράβι εµπορικό σε γκρίζο και πορτοκαλί χρώµα. Στη συλλογή «Ήλιος ο πρώτος» του Ελύτη ένας ήλιος προβάλλει πίσω από λευκές γραµµές. Στο κάλυµµα του «Μικρού Ναυτίλου» έχει βάλει ένα κοχύλι για να τονίσει το θαλασσινό στοιχείο. Σε µια έκδοση για τα «Ελγίνεια», ανατύπωση έκδοσης του 1830, ξεχωρίζει το αέτωµα ενός ναού. «Τα αισθητικά πρότυπα έχουν αλλάξει λόγω της γραφιστικής, όπου υπάρχουν πολλές καλές δουλειές αλλά λιγότερο δηµιουργικές», λέει. «Η βιβλιοδεσία δείχνει την ευαισθησία και τον πολιτισµό σου». ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΙΖΑ Αν, όπως λένε, το βιβλίο είναι ένα καράβι που µας ταξιδεύει, γιατί να µην έχει στο εξώφυλλό του κατάρτια, πανιά και σκάλες φτιαγµένες από σκοινί; Με ένα βιβλίο σαν παλιό πειρατικό καράβι, η Ευαγγελία Μπίζα κέρδισε ένα από τα βραβεία της 4ης Μπιενάλε της Τέχνης της Βιβλιοδεσίας, στη Γαλλία. Και δεν είναι η µόνη διάκριση που έχει πάρει. Έχει εντυπωσιάσει κοινό και ειδικούς στις διεθνείς εκθέσεις που συµµετέχει, µεταµορφώνοντας ένα βιβλίο σε παγώνι, σε κυµατιστή θάλασσα, ή ακόµα κάνοντάς το να εκπέµπει, µε συνδυασµούς χρωµάτων, το συναίσθηµα ενός ερωτικού ποιήµατος. «Στη δουλειά µου δέχοµαι επιρροές από τα σύγχρονα εικαστικά ρεύµατα», µας λέει. «Στα υλικά του καλύµµατος δεν έχω περιορισµούς, χρησιµοποιώ πλεξιγκλάς, σίδερο, γενικά δουλεύω πολύ µε το µέταλλο. Η βιβλιοδεσία είναι µια ενίσχυση του σώµατος του βιβλίου καθώς και µια αισθητική επέµβαση που αντανακλά το περιεχόµενο του βιβλίου. Όχι πάντα µε εικονικό τρόπο, αλλά να δίνει την αίσθηση του περιεχοµένου». Η Ευαγγελία Μπίζα, έπειτα από σπουδές στη σχολή του ΕΟΜΜΕΧ και µαθήµατα συντήρησης βιβλίου στην Ελβετία, στεγάζει τις ιδέες της στο εργαστήριό της στην οδό Καλλιδροµίου 81. Παράλληλα έχει παραδώσει σεµινάρια βιβλιοδεσίας στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου και στο τµήµα Χαρακτικής της Σχολής Καλών Τεχνών, στην Αθήνα. 6

7 «Οι νέοι ενδιαφέρονται για την τέχνη της βιβλιοδεσίας, αλλά από τότε που έκλεισε η σχολή του ΕΟΜΜΕΧ δεν υπάρχει οργανωµένη εκπαίδευση σ' αυτόν τον τοµέα», τονίζει και αντιπαραθέτει το ευρωπαϊκό παράδειγµα. «Στο εξωτερικό υπάρχουν πολλές σχολές βιβλιοδεσίας, γίνονται σεµινάρια για τις νέες τεχνικές, κυκλοφορούν περιοδικά που δηµοσιεύουν µελέτες για την αντοχή των υλικών. Οι σπουδαστές διδάσκονται µια στάνταρ τεχνική κι από εκεί και πέρα πειραµατίζονται, παρακολουθούν τις εξελίξεις σε τεχνικό και καλλιτεχνικό επίπεδο. Στην Αγγλία γίνεται κάθε χρόνο διαγωνισµός σχεδιαστών και µετά οι βιβλιοδεσίες εκτίθενται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου. Άλλωστε, στις µεγάλες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες υπάρχουν συλλογές σύγχρονης βιβλιοδεσίας. Στη χώρα µας δεν υπάρχει κρατική υποστήριξη, όπως γίνεται σε άλλες τέχνες, για παράδειγµα στα εικαστικά». Στο λιτό, τακτικό, άκαπνο (και για λόγους ασφαλείας) εργαστήριό της, σε πρώτη θέα βρίσκονται οι παλιές µηχανές, η «γκιλοτίνα» που κόβει τα χαρτιά, η «ψαλίδα», µεγάλοι πάγκοι, ρολά µε χαρτιά, δέρµατα. «Όλη η δουλειά γίνεται µε το χέρι. εν µπορούµε να αγνοήσουµε την τεχνική, είναι το "άλφα", από εκεί και πέρα όµως µπαίνει το αισθητικό κοµµάτι. Και τα δύο είναι αλληλένδετα. εν γίνεται ένα βιβλίο να είναι κοµψοτέχνηµα αλλά να µην µπορεί να ισορροπεί σε ένα τραπέζι. Οι περισσότεροι δεν το γνωρίζουν αυτό. Μια επέµβαση αν δεν είναι σωστή µπορεί να καταστρέψει το βιβλίο», τονίζει και µας αποκαλύπτει τα «µυστικά» της δουλειάς της: «Παίρνουµε το βιβλίο, το ξηλώνουµε και το χωρίζουµε σε τυπογραφικά, ενώ βάζουµε λευκά φύλλα εµπρός και πίσω. Γίνεται το "πριόνισµα", οι εγκοπές στη ράχη για να ακολουθήσει το ράψιµό της στο εργαλείο που λέγεται τεζάκι. Μετά βάζουµε κόλλα, παλιά ψαρόκολλα, τώρα λευκή για να µην κιτρινίζει το χαρτί και στη συνέχεια στρογγυλεύουµε τη ράχη µε σφυρί και πρέσα». Παρ' ότι η διαδικασία µοιάζει περίπλοκη, ίσως και «βαριά» για µια γυναίκα, η Ευαγγελία Μπίζα τονίζει ότι όλες οι δυσκολίες αντιµετωπίζονται. Άλλωστε, οι πελάτες της την εµπιστεύονται και δουλεύει µε ελευθερία. Είτε πρόκειται για κλασικές εκδόσεις όπως τα «Αρχαία µνηµεία της Αθήνας», είτε κάνει τον φλούο ροζ κατάλογο του εικαστικού Χάρη Κοντοσφύρη ή ακόµα το αλφαβητάρι του 2006 της διαφηµιστικής εταιρείας Α ΕΛ. 7