ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟΤΥΠΩΜΕΝΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΩΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΣΗΣ ΤΩΝ ΡΩΜΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ:

Transcript

1 ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟΤΥΠΩΜΕΝΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΩΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΣΗΣ ΤΩΝ ΡΩΜΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ

2 «Σχεδιασμός και επεξεργασία αποτυπωμένων χωρικών συνόλων για την καταγραφική διάσωση των χωρικών τεκμηρίων κατοίκησης των Ρωμιών στην Πόλη: Πολεοδομική - Αρχιτεκτονική και Φωτογραφική Αποτύπωση» Μάρτιος 2009 ΜΕΛΕΤΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: -Κατερίνα Πολυχρονιάδη, αρχιτέκτων, υποψήφια διδάκτωρ ΕΜΠ: επιστημονική υπεύθυνη -Καλλιόπη Δήμου, αρχιτέκτων: επιστημονική υπεύθυνη -Σόλων Ξενόπουλος, καθηγητής Αρχιτεκτονικής Σχολής, ΕΜΠ: σύμβουλος -Σταύρος Σταυρίδης, επίκουρος καθηγητής Αρχιτεκτονικής Σχολής, ΕΜΠ: σύμβουλος -Σπύρος Νάσαινας, αρχιτέκτων, μεταπτυχιακό ΕΜΠ -Δημήτρης Θεοδωρόπουλος, αρχιτέκτων, μεταπτυχιακό ΕΜΠ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. Περίληψη μελέτης Β. Αναλυτική παρουσίαση μελέτης Γ. Χάρτης αποτυπωμένων ρωμαίικων σχολείων στην Κωνσταντινούπολη Δ. Χάρτης σχεδιασμένων σχολείων παρούσας μελέτης Ε. Σχέδια χωρικών συνόλων (με βάση την ενορία ): 1. Ενορία Αγίας Κυριακής Κοντοσκαλίου 2. Ενορία Παναγίας Ελπίδας Κοντοσκαλίου 3. Ενορία Αγίων Θεοδώρων Βλάγκας 4. Ενορία Αγίου Γεωργίου Φαναρίου, Μαρασλή 5. Ενορία Παναγίας Χαντζεριώτισσας Τεκφούρσαραϊ 6. Ενορία Παναγίας των Ουρανών Σαλματομβρουκίου 7. Ενορία Αγίου Φωκά Μεσαχώρου 8. Ενορία Αγίου Νικολάου Νεοχωρίου, Ζωγράφειο Παρθεναγωγείο 9. Ενορία Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Βαφεοχωρίου, Αρρεναγωγείο 10. Ενορία Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Βαφεοχωρίου, Παρθεναγωγείο 11. Ενορία Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μεγάλου Ρεύματος 12. Ενορία Αγίας Παρασκευής Μπουγιούκντερε 13. Ενορία Αγίας Παρασκευής Θεραπείων 14. Ενορία Αγίου Στεφάνου Γεσίλκιοι 15. Ενορία Εισοδίων της Θεοτόκου Σταυροδρομίου, Σχολή Νανέ 16. Ενορία Αγίου Γεωργίου Τσενγκέλκιοϊ 17. Ενορία Αγίου Γεωργίου Γελντεγερμενί 18. Ενορία Αγίου Ιωάννου Καλαμισίων 19. Ενορία Αγίου Παντελεήμονος Κουζκουντζουκίου 20. Ενορία Προφήτη Ηλία Χρυσουπόλεως 21. Ενορία Θείας Μεταμόρφωσης Κανδυλλί 22. Στέγη Εργαζομένων Νεανίδων Νήσου Πρώτης

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα μελέτη αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου σχεδίου έρευνας που ξεκίνησε το 1997 και βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη με τίτλο: «Καταγραφική διάσωση των χωρικών τεκμηρίων κατοίκισης των Ρωμιών στην Πόλη: Πολεοδομική - Αρχιτεκτονική και Φωτογραφική Αποτύπωση». Πρόκειται για ένα αναπόσπαστο κομμάτι μιας σειράς επιμέρους εργασιών που σκοπό έχουν την ολοκληρωμένη και πλήρη καταγραφή των χώρων, των αντικειμένων και του κτηριακού πολιτιστικού πλούτου τον οποίο δημιούργησαν και στον οποίο έζησαν και ζουν οι Ρωμιοί της πόλης: Εκκλησίες, Σχολεία, Κοινοτικά Ιδρύματα, Σύλλογοι, Ορφανοτροφεία, Κατοικίες, Νεκροταφεία και ταφικά μνημεία, καθώς και το έργο ρωμιών αρχιτεκτόνων και καλφάδων. Από την προκαταρκτική μελέτη της σωστικής καταγραφής των κτισμάτων των Ρωμιών της Πόλης (υπόβαθρα και επί τόπου έρευνα), διαπιστώθηκε ότι στις περισσότερες γειτονιές που κατοίκησαν Ρωμιοί, πέρα από τα μεμονωμένα κτήρια ( θρησκευτικά, κοινοτικά, κατοικίες ), παρατηρείται συνήθως μια συγκέντρωση κτισμάτων που συγκροτούν ένα χωρικό σύνολο, τις περισσότερες φορές με πυρήνα την εκκλησία ή και το σχολείο. Μέχρι την παρούσα μελέτη είχαν αποτυπωθεί 43 χωρικά σύνολα από τα οποία 22 είχαν ήδη σχεδιαστεί με τρόπο ώστε να αναδεικνύονται οι χωρικές σχέσεις που έχουν μεταξύ τους τα κτίσματα αλλά και η συγκρότηση και λειτουργία της κοινότητας των Ρωμιών και οι συλλογικές τους δραστηριότητες στο χώρο. Η παρούσα μελέτη αφορά στο σχεδιασμό των 21 υπολειπόμενων αποτυπωμένων χωρικών συνόλων.

4 ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Περιεχόμενα: Ι. Ιστορικό και παρουσίαση ευρύτερου σχεδίου έρευνας Α. Η καταγραφή των χωρικών τεκμηρίων των Ρωμιών της Πόλης, από τα μέσα του 19 ου αιώνα μέχρι σήμερα, ως έργο διάσωσης. 1. Ένας διευρυμένος επαναπροσδιορισμός των χωρικών τεκμηρίων. 2. Πόλη της πολυπολιτιστικής συνύπαρξης, και η επικαιρότητα της έννοιας του πολιτισμικού πλουραλισμού για το χώρο της πόλης. 3. Πρόταση καταγραφικής διάσωσης Β. Έως τώρα εργασίες Γ. Πρόταση για ολοκλήρωση εργασιών ΙΙ. Παρούσα μελέτη 1. Ο σχεδιασμός των σχολείων και των χωρικών συνόλων. 2. Περιεχόμενα παρούσας μελέτης. I. Ιστορικό και παρουσίαση ευρύτερου σχεδίου έρευνας: Η έρευνα αυτή ξεκίνησε με την πρωτοβουλία της εκλιπούσας καθηγήτριας Άννης Βρυχέα, της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών 1 του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, η οποία και οργάνωσε, υποστήριξε και συντόνισε όλη την έρευνα μέχρι το Η σημασία και η μεθοδολογία της έρευνας «Καταγραφική διάσωση των χωρικών τεκμηρίων κατοίκισης των Ρωμιών στην Πόλη: Πολεοδομική - Αρχιτεκτονική και Φωτογραφική Αποτύπωση» 2, ορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η παρούσα μελέτη η οποία και περιγράφεται στο τέλος ως αναπόσπαστο κομμάτι μιας σειράς επιμέρους εργασιών. Από τον Ιανουάριο του 1996 με μία αρχική επιχορήγηση της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας έχει αρχίσει η φωτογράφηση και η ηλεκτρονική ψηφιοποίηση του αρχειακού υλικού των ελληνικών κοινοτήτων της Κωνσταντινούπολης, από επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το πρόγραμμα Ανθέμιον στοχεύει στη φωτογράφηση σελίδων πολύτιμου αρχειακού υλικού. Στα πλαίσια της συνεργασίας με την ομάδα διάσωσης και ψηφιοποίησης αυτού του υλικού γεννήθηκε η ιδέα της αναγκαιότητας, της «καταγραφικής διάσωσης και της χωρικής, κτηριακής πολιτιστικής κληρονομιάς αυτών των κοινοτήτων». Το πλούσιο υλικό που συνεχώς αναδυόταν από τις φωτογραφήσεις των αρχείων, πολύ περισσότερο από τις αρχικές προβλέψεις, όπως αποδείχτηκε, αποκάλυπτε, ακόμα και σε αυτή την πρώτη προσέγγιση, την θαυμαστή οργάνωση μιας ολόκληρης Κοινότητας, και τα ανεξάντλητα στοιχεία ενός ιδιαίτερα υψηλού πολιτιστικού επιπέδου που τη συνόδευαν. Ήταν σαφές ότι όλα αυτά τα στοιχεία οργάνωσης και λειτουργίας των Κοινοτήτων των Ρωμιών που περικλείουν τα αρχεία, εδράζονταν και σε συγκεκριμένους χώρους. Έλλειπαν, όμως, οι εικόνες αυτών των χώρων. Έτσι ενισχύθηκε η άποψη ότι είναι απαραίτητη η ολοκληρωμένη καταγραφή του χωρικού τοπίου στο οποίο είχαν χαραχτεί και αποτυπωθεί, όλες αυτές οι μνήμες και η ιστορία που περιλάμβαναν τα 1 2 Στον τομέα ΙΙΙ Αρχιτεκτονικής Γλώσσας Επικοινωνίας και Σχεδιασμού. Κατά περιόδους η μελέτη χρηματοδοτήθηκε από το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας και από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

5 αρχεία. Γιατί μόνο μ αυτό τον τρόπο, θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν οι πολλαπλές ιστορίες των κοινοτήτων των Ρωμιών στην Πόλη ως αναπόσπαστο κομμάτι της ιδιαίτερης ιστορίας ολόκληρης της Πόλης. Επιπλέον ξέρουμε ότι μέσα από τη χωρική καταγραφή και την ανάγνωση των στοιχείων του χώρου, είναι δυνατόν να αναδειχτούν πρόσθετες ιστορικές πληροφορίες, διαφορετικές ή συμπληρωματικές από αυτές των αρχείων. Έτσι γεννήθηκε, η πρόταση για: την Πολεοδομική - Αρχιτεκτονική και Φωτογραφική Αποτύπωση των Στοιχείων της κατοίκισης των Ελλήνων της Πόλης, ως ένα έργο καταγραφικής διάσωσης, από επιστημονική ομάδα της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Ε.Μ.Π. Χρειάστηκαν δύο χρόνια διερευνητικής δουλειάς στην Πόλη και σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού, και παράλληλη σχεδιαστική δουλειά στην Αθήνα, για να ολοκληρωθεί η πρώτη φάση τεκμηρίωσης της βασικής ιδέας. Αυτή η δουλειά συλλογής στοιχείων και πληροφοριών απέδειξε ότι η υλοποίηση του έργου είναι ρεαλιστική. Κυρίως όμως μέσα από τη συνεργασία και τη συστηματική υποστήριξη από ορισμένα άτομα στην Πόλη, με εξέχοντα τον Δ. Φραγκόπουλο, φιλόλογο και διευθυντή του Ζωγραφείου Λυκείου, από το , αποκτήθηκε η σιγουριά, ότι ένα τέτοιο έργο μπορεί και πρέπει να γίνει. Βεβαίως, όλες αυτές οι προσπάθειες είναι σε γνώση του Οικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου, έχουν την έγκριση του, συστηματικά ενισχύονται και επισταμένως παρακολουθούνται από τον ίδιο. Τώρα πια υπάρχει ένα πλήρες διάγραμμα εργασιών μακρόχρονου προγραμματισμού που δίνει με πληρότητα την εικόνα και το εύρος της καταγραφικής δουλειάς που απαιτείται για την διάσωση των χωρικών τεκμηρίων και του κτιριακού πολιτιστικού πλούτου των Ρωμιών της Πόλης. Α. Η καταγραφή των χωρικών τεκμηρίων των Ρωμιών της Πόλης, από τα μέσα του 19 ου αιώνα μέχρι σήμερα, ως έργο διάσωσης. Βασική ιδέα του όλου σχεδίου, που αποτελεί όμως και ένα μακροπρόθεσμο στόχο, είναι η υλοποίηση ενός προγράμματος ολοκληρωμένης και πλήρους καταγραφής των χώρων, των αντικειμένων και του κτηριακού πολιτιστικού πλούτου, τον οποίο δημιούργησαν και στον οποίο έζησαν και ζουν οι Ρωμιοί της πόλης: εκκλησιών, σχολείων, κοινοτικών ιδρυμάτων, συλλόγων, ορφανοτροφείων, κατοικιών, νεκροταφείων και ταφικών μνημείων, καθώς και το έργο ρωμιών αρχιτεκτόνων και καλφάδων. Η καταγραφική αυτή διάσωση νοείται μόνο, όπως ήδη αναφέρθηκε, μέσα από μια συστηματική και επιστημονικά άρτια φωτογραφική, πολεοδομική και αρχιτεκτονική αποτύπωση όλων αυτών των χώρων των κτισμάτων, και των αντικειμένων, που είναι αυτονόητο ότι θα συνοδεύεται, από τη συλλογή ιστορικών και βιωματικών στοιχείων και από προφορικές μαρτυρίες. Μέχρι σήμερα, συστηματική καταγραφή και αποτύπωση του τεράστιου και σημαντικού αυτού έργου δεν έχει υπάρξει, με κίνδυνο ένα τμήμα του να καταστραφεί με την πάροδο του χρόνου. Το σωστικό αυτό πρόγραμμα είναι ένα γιγάντιο έργο τεράστιας σημασίας του οποίου τα αποτελέσματα θα είναι εξαιρετικά σημαντικά για μελλοντικές επιστημονικές έρευνες και εκπαιδευτικές διαδικασίες. Η καταγραφή και αποτύπωση έχει έναν επείγοντα χαρακτήρα, όχι μόνο λόγω της συνεχούς συρρίκνωσης των Ρωμιών της Πόλης, αλλά κυρίως λόγω των ανεπανόρθωτων καταστροφών που έχει επιφέρει η πολεοδομική πολιτική «ανάπτυξης» στην Κωνσταντινούπολη και η ανεξέλεγκτη πλέον εσωτερική μετανάστευση. Τις καταστροφικές αυτές επιπτώσεις στη δομή της Πόλης, επισήμαναν τον Ιούνιο του 1996 Τούρκοι αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι στη διάρκεια του συνεδρίου HABITAT II που διοργάνωσε ο ΟΗΕ στην Κωνσταντινούπολη. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι Αρμένιοι της Κωνσταντινούπολης έχουν ήδη προχωρήσει σε μια αντίστοιχη φωτογραφική και αρχιτεκτονική αποτύπωση των χωρικών τεκμηρίων που αφορούν τη δική τους κοινότητα. Το υλικό έχει εκδοθεί. 1. Ένας διευρυμένος επαναπροσδιορισμός των χωρικών τεκμηρίων. Η επιλογή του τίτλου του σχεδίου έρευνας δεν έγινε τυχαία. Δηλώνει συγκεκριμένες μεθοδολογικές επιλογές και βρίσκεται στον αντίποδα της

6 κυρίαρχης πολλές φορές αντίληψης που περιορίζει την καταγραφή στην παρουσίαση κάποιων σχεδίων όψης των γνωστών μνημειακών κτηρίων ή στην αποσπασματική θεματική κατάταξη των κτηρίων, με αναφορές και πάλι στα σημαντικά και μόνο κτήρια. Τα χωρικά τεκμήρια, όμως, μιας Κοινότητας στο σύνολό τους (χώροι, κτίσματα, αντικείμενα) μας δίνουν πρόσθετες πληροφορίες για τις λειτουργίες της Κοινότητας και τον πολιτισμό της, μέσα από την ανάγνωση των στοιχείων του χώρου. Γι αυτό μια καταγραφική διάσωση που στοχεύει σε αυτή την πληρέστερη γνώση, οφείλει καταρχήν να διευρύνει το πεδίο της καταγραφής, όχι μόνο στα γνωστά και μνημειακά κτήρια, αλλά και στα ταπεινά, όχι μόνο στα θρησκευτικά ή κοινοτικά κτήρια αλλά και στις κατοικίες. Κατά δεύτερον, οφείλει να κάνει όχι μόνο μια πλήρη αρχιτεκτονική αποτύπωση (κατόψεις, όψεις, τομές) των κτηρίων, αλλά να προχωρήσει και στην καταγραφή των αντικειμένων, των επίπλων, των στοιχείων εξοπλισμού που διαμορφώνουν το συγκεκριμένο χαρακτήρα του κάθε κτηρίου. Τέλος, ενδιαφέρουν μια τέτοια καταγραφική διάσωση, όχι μόνο τα μεμονωμένα σε θεματική βάση κατηγοριοποιημένα κτήρια, αλλά και οι χωρικές σχέσεις που διαμορφώνονται μεταξύ τους σε επίπεδο γειτονιάς και πόλης: οι σχέσεις εκκλησιών, σχολείων, κοινοτικών κτηρίων, κατοικιών, νεκροταφείων, και ο τρόπος που οροθετούνται ή διαχέονται σε σχέση με την υπόλοιπη πόλη. Κάθε λεπτομέρεια που αφορά το χώρο, μπορεί να είναι πολύτιμη σε πληροφορίες, μηνύματα και σημασίες. Μόνο μέσα από ένα τέτοιο διευρυμένο επαναπροσδιορισμό, μια καταγραφική διάσωση των χωρικών τεκμηρίων των κοινοτήτων των Ρωμιών της Πόλης αποκτάει την βαρύτητα που αντιστοιχεί στη συνθετότητα του θέματος που επιδιώκει να εξυπηρετήσει. 2. Η Πόλη της πολυπολιτιστικής συνύπαρξης και η επικαιρότητα της έννοιας του πολιτισμικού πλουραλισμού για το χώρο της πόλης. Στην Κωνσταντινούπολη, την πόλη των θαυμάτων και της γοητείας, τα βιώματα μιας πολυπολιτιστικής συνύπαρξης έχουν χαραχτεί στην εικόνα και στο χώρο της πόλης και συγκροτούν ακόμα και σήμερα ένα βασικό και πολύτιμο χαρακτηριστικό της. Από τη δυναμική συνύπαρξη στην Πόλη, Χριστιανών και Μουσουλμάνων, Τούρκων, Ρωμιών, Αρμενίων και Εβραίων, από τα μέσα του 19 ου αιώνα και στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, συγκροτήθηκε αυτό το θαυμαστό σύμπλεγμα ενός πολιτιστικού πλουραλισμού, που έχει καταγραφεί σε κτίσματα και σε χωρικά σύνολα, δημιουργώντας τη μοναδική ταυτότητα αυτής της πόλης. Αυτή είναι μια άποψη που συμμερίζονται και πολλοί σύγχρονοι μελετητές. 3 Το γεγονός αυτό έχει μια ιδιαίτερη σημασία, καθώς η έννοια της πολυπολιτισμικότητας έχει αποκτήσει σήμερα, με τα νέα δεδομένα, την δική της επικαιρότητα σε σχέση με την κρίση της πόλης και τη συζήτηση που τη συνοδεύει σε όλο τον ευρωπαϊκό αλλά και τον διεθνή χώρο. Τα ζητήματα πολιτιστικού πλουραλισμού συνδέονται με την «ιστορικότητα της πόλης», αλλά και με την προοπτική της και άρα αποτελούν ένα νέο πεδίο θεωρητικών χωρικών διερευνήσεων αλλά και προτάσεων για συγκεκριμένες δράσεις. Η σε βάθος διερεύνηση της πολυπολιτισμικότητας σε σχέση με τα θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς, μπορεί να δώσει πρόσθετα εργαλεία και να διευρύνει τις παραμέτρους αναγνώρισης, καταγραφής, χαρακτηρισμού, επανάχρησης αν στηριχτεί στο σεβασμό στην ιδιαίτερη ταυτότητα της κάθε πόλης, αλλά και της κάθε κοινότητας μέσα στην πόλη. Η Πόλη των αρχών του αιώνα είναι αναντίρρητα ένα κέντρο του διεθνισμού όπου η «κάθε κοινότητα έχει τα δικά της σχολεία, τις εκκλησίες της, τις εφημερίδες της, τα ταχυδρομεία όπου εμπιστεύεται τα γράμματα της, ένα προξενείο για να εναποθέτει τα παράπονα της, μια πρεσβεία για να τη στηρίζει με το κύρος της». 4 Η κάθε κοινότητα είχε προσδιορίσει και χωρικά την επικράτεια της και τον 3 Στην έκθεση «Housing and Settlement in Anatolia» στα πλαίσια του Habitat II που οργανώθηκε από το TARIH VAKFI τον Ιούνιο του 96. Γράφεται στο εισαγωγικό σημείωμα:... «In conclusion it was deemed appropriate to define the exhibition s main objective as stressing both the 12 thousand year-old past of Anatolia and its importance as a culturally pluralist sphere». βλ. επίσης Constantinople Cosmopolite ( XIX-debut XX), στο Istanbul, 1987, Bulletin d Informations Architecturales, No στο ίδιο, σελ.53.

7 οικείο τόπο της, ως χώρο διαφορετικότητας και οικειοποίησης. Το σχέδιο της έρευνάς μας κατοχυρώνει με στοιχεία τη συμβολή των ελληνικών κοινοτήτων στη διαμόρφωση της σύγχρονης πολυπολιτισμικής εικόνας της Κωνσταντινούπολης στις αρχές του αιώνα, θέση που υποστηρίζεται τελευταία από ξένους και Τούρκους ερευνητές. Παράλληλα, προσθέτει πληροφορίες για την πληρέστερη γνώση και κατανόηση της εικόνας, του πολιτιστικού πλουραλισμού που χαρακτηρίζει την Πόλη. 3. Πρόταση καταγραφικής διάσωσης: Πιο αναλυτικά η ευρύτερη έρευνα αφορά στα εξής επιμέρους θέματα: i. Βασικές συνοικίες, με προσδιορισμό της θέσης: των εκκλησιών, των σχολείων, των κοινοτικών κτιρίων, των νεκροταφείων, χαρακτηριστικών κατοικιών, δικτύων εμπορικών δρόμων και ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της κάθε συνοικίας ii. Χωρικά σύνολα. Με ιδιαίτερη πυκνότητα κτισμάτων και κοινοχρήστων δραστηριοτήτων στις διάφορες γειτονιές. iii. Θρησκευτικά κτίσματα Εκκλησίες. Καταγραφή των χωρικών ενιαίων συνόλων, που με πυρήνα την εκκλησία συγκροτούσαν το δημόσιο χώρο των Ρωμιών στις διάφορες συνοικίες. Η καταγραφή τοιχογραφιών, εικόνων και εν γένει του εσωτερικού διακόσμου των εκκλησιών, καθώς επίσης και η αναλυτική αποτύπωση των βυζαντινών εκκλησιών που απέμειναν, αποτελούν αντικείμενο ιδιαίτερης έρευνας. Μονές, Αγιάσματα. iv. Νεκροταφεία. Συνολική φωτογράφηση. Επιλογή χαρακτηριστικών ταφικών μνημείων για αναλυτική αρχιτεκτονική αποτύπωση. Συγκρότηση ενός χάρτη χωροθέτησης των τάφων από τους καταλόγους ονομάτων των νεκροταφείων και από επιτόπου έρευνα. v. Κοινοτικά Καταστήματα. Σχολεία, Κοινωφελή Ιδρύματα, Σύλλογοι vi. Σημαντικά Ιδιωτικά Καταστήματα που υπήρξαν τόποι αναφοράς και συνάντησης, (ορισμένα επιβιώνουν μέχρι σήμερα) vii. Κατοικίες Κατοικίες Ρωμιών, από διαφορετικές συνοικίες και στα νησιά. Ποιοτική προσέγγιση χαρακτηριστικών κατοικιών Ελλήνων με αναλυτική καταγραφή του εσωτερικού χώρου για τον προσδιορισμό πολιτιστικών στοιχείων τρόπου ζωής και χαρακτηριστικών κατοίκισης. viii. Κατάλογος Ρωμιών Αρχιτεκτόνων και Καλφάδων που δούλεψαν στη Πόλη Έργα Ελλήνων μαστόρων από επί τόπου έρευνα αρχείων, πλάκες με τα ονόματα κατασκευαστών κ.λπ. Έργα επωνύμων Ελλήνων αρχιτεκτόνων. Β. Εργασίες έως το 2007: Μέχρι το 2007, δηλαδή πριν την παρούσα μελέτη, μέσα από την προπαρασκευαστική δουλειά καθώς και μέσα από 5 ταξίδια επιτόπιας έρευνας 5 ( ): Έχουν συγκεντρωθεί σχεδόν όλα τα αναγκαία υπόβαθρα, σε τοπογραφικούς χάρτες σε κλίμακες 1:1000 και 1:500, της σύγχρονης Κωνσταντινούπολης, αλλά και τοπογραφικά αναλυτικά των αρχών του αιώνα, πράγμα πολύ σημαντικό για τον εντοπισμό όλων των κτισμάτων και των χωρικών συνόλων, ακόμα και ορισμένων, που δυστυχώς έχουν κατεδαφιστεί Έχει συγκεντρωθεί πολύ μεγάλος αριθμός παλαιών σχεδίων που αφορούν στα χωρικά σύνολα ή μεμονωμένα κτήρια, δημόσια και ιδιωτικά κτήρια των Ρωμιών της Πόλης 3. Έχουν αποτυπωθεί πλήρως και έχουν σχεδιαστεί: - 23 χωρικά σύνολα, με κέντρο την εκκλησία και τα αντίστοιχα σχολεία - 2 φιλανθρωπικά ιδρύματα, Στην επιτόπια έρευνα έχουν συμμετάσχει οι τότε φοιτητες Αρχιτεκτονικής: Καλλιόπη Δήμου, Σπύρος Νάσαινας, Γιώργος Μαρνελάκης, Σορίν Ιστούντορ, Σωτηρία Κορναροπούλου και Κατερίνα Πολυχρονιάδη. Η διερεύνηση για την απόκτηση των αναγκαίων υποβάθρων έγινε στην Πόλη, στο Αρχείο Χαρτών της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου του Ηarvard- Η.Π.Α., και στην Εθνική βιβλιοθήκη στο Παρίσι.

8 - 2 κοινοτικά καταστήματα, - 1 αθλητικός σύλλογος - 7 αντιπροσωπευτικά ταφικά μνημεία, - 3 κατοικίες με όλα τα στοιχεία επίπλωσης. Επίσης έχουν γίνει συνεντεύξεις, με πολλά άτομα στην Πόλη. Έχουν αποτυπωθεί, αλλά δεν έχουν σχεδιαστεί : - 21 χωρικά σύνολα, με κέντρο την εκκλησία και τα αντίστοιχα σχολεία - 1 νεκροταφείο - Η Στέγη Εργαζομένων Νεανίδων Πρώτης Ο σχεδιασμός των 21 χωρικών συνόλων αποτέλεσε το περιεχόμενο της παρούσας μελέτης και περιγράφεται αναλυτικά παρακάτω. θα χρειαστεί να γίνουν περαιτέρω επιτόπιες έρευνες και αποτυπώσεις του κτηριακού πλούτου, ο οποίος έχει ήδη καταγραφεί. Παράλληλα, υπάρχει η σκέψη για μια έκδοση που θα αφορά τα σχολεία σε σχέση με το χωρικό σύνολο που ανήκουν, όπου μέσω των σχεδίων και των φωτογραφιών θα αναλυθεί η χωρική οργάνωση των κοινοτήτων στις επιμέρους γειτονιές. Γ. Πρόταση για ολοκλήρωση εργασιών Για να μπορέσει να ολοκληρωθεί το πρόγραμμα απαιτούνταν τρία είδη εργασιών για το άμεσο μέλλον: 1. Ολοκλήρωση σχεδιασμού σχολείων Τα σχέδια δεν αφορούν μόνο στο καθαυτό σχολικό κτήριο, αλλά στο χωρικό σύνολο στο οποίο αυτό αναφέρεται. 2. Επεξεργασία σχεδίων Για τα χωρικά σύνολα και τα κτήρια που έχουν αποτυπωθεί και σχεδιαστεί ως το 2007, χρειάζεται να γίνει μία εργασία ομογενοποίησης των σχεδίων, καθώς και ανάλυση των συμπερασμάτων που προκύπτουν μέσα από το σχεδιασμό, ώστε να αποτελέσουν τμήμα του αρχείου 3. Ψηφιοποίηση όλων των τεκμηρίων (φωτογραφιών, σχεδίων, παλαιών σχεδίων, χαρτών κ.λπ.) ώστε αφενός να οργανωθεί ο τεράστιος όγκος αρχειακού υλικού, το οποίο έχει συγκεντρωθεί έως τώρα και αφετέρου να δημιουργηθεί μία ηλεκτρονική βάση δεδομένων εύχρηστη για κάθε μελλοντικό ερευνητή Μετά από αυτές τις δύο εργασίες και για να ολοκληρωθεί το εγχείρημα,

9 II. Παρούσα μελέτη Η αίτηση για χρηματοδότηση αφορούσε στην πρώτη εργασία, δηλαδή την ολοκλήρωση του σχεδιασμού των χωρικών συνόλων των οποίων έχει γίνει μόνο η αποτύπωση. Θεωρήσαμε ότι η μελέτη αυτή αποτελεί την πρωταρχική εργασία, η οποία πρέπει να γίνει άμεσα ώστε να μπορέσουμε στη συνέχεια να οργανώσουμε και να επεξεργαστούμε συνολικά τα στοιχεία που προκύπτουν από αυτό το πολυετές σχέδιο έρευνας. Το προϊόν της μελέτης, αν και θα μπορούσε να αποτελέσει αυτοτελές υλικό, αφενός αποκτά ιδιαίτερη σημασία σε σχέση με την υπόλοιπη έρευνα και καταγραφή και αφετέρου μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σημαντικό πρότυπο και υπόβαθρο για τις περαιτέρω εργασίες της ευρύτερης μελέτης. Για τη μελέτη αυτή εργάστηκαν δύο φοιτητές αρχιτεκτονικής (προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί) υπό την επίβλεψη -και σε συνεργασία- με τις δύο επιστημονικές υπεύθυνες (Κατερίνα Πολυχρονιάδη και Καλλιόπη Δήμου), οι οποίες έχουν την εμπειρία του πεδίου έρευνας. Η διαδικασία σχεδιασμού των χωρικών συνόλων δεν απαιτούσε μόνο σχεδιαστική ικανότητα για την αναπαραγωγή σκίτσων αποτύπωσης, αλλά μια ουσιαστική μελέτη επί των στοιχείων που έχουν ήδη συγκεντρωθεί, ώστε μέσα από τα σχέδια που θα προκύψουν να περιγράφονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των χωρικών συνόλων πάνω στα οποία εργαζόμαστε. Οι φοιτητές που εργάστηκαν γι αυτή τη μελέτη μπορούν πλέον, έχοντας αποκτήσει οικειότητα με το ευρύτερο σχέδιο έρευνας, να συμμετάσχουν και στις περαιτέρω εργασίες που απαιτούνται για την ολοκλήρωση της μελέτης. 1. Ο σχεδιασμός των σχολείων και των χωρικών συνόλων. Ήδη από την περίοδο της επιτόπιας έρευνας, δόθηκε ιδιαίτερο βάρος στην αποτύπωση των σχολείων. Η σημασία των σχολείων για την συγκρότηση της ελληνικής κοινότητας υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική σε κάθε γειτονιά. Όπως προαναφέρθηκε, στις περισσότερες περιπτώσεις τα σχολεία είναι τμήμα ενός ευρύτερου χωρικού συνόλου και αποτελούν σημείο αναφοράς για τους Ρωμιούς της Πόλης. Η εσωτερική τους οργάνωσης, αλλά κυρίως η σχέση τους με τα υπόλοιπα ρωμαίικα κτίσματα και τον ιστό της πόλης αναδεικνύουν τον τρόπο χωρικής οργάνωσης της Κοινότητας. Συνεπώς, στην αποτύπωση και στο σχεδιασμό, ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο περιβάλλον των σχολείων και στην αναπαράσταση των χωρικών συνόλων στα οποία ανήκουν. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός βασίστηκε σε διάφορα είδη αποτυπώσεων: Σχεδιαστική επιτόπια αποτύπωση, φωτογραφική αποτύπωση, χρήση παλαιότερων υπαρχόντων σχεδίων και τοπογραφικών, αλλά και προφορικές μαρτυρίες για την ιστορία των σχολείων. Για τα 21 σχολεία (και τα αντίστοιχα χωρικά σύνολα), οι τρόποι αποτύπωσης και τα στοιχεία που διαθέτουμε ποικίλλουν. Και αυτό γιατί οι συνθήκες επιτόπιας έρευνας δεν ήταν πάντα οι ίδιες. Μερικές φορές είχαμε τη δυνατότητα να αποτυπώσουμε πλήρως τα κτίσματα, άλλες φορές η είσοδος σε αυτά είτε δεν ήταν επιτρεπτή είτε ήταν περιορισμένου χρόνου. Σε άλλες περιπτώσεις, η κακή κατάσταση των κτηρίων δεν επέτρεψε να επισκεφτούμε όλους τους χώρους. Παρόλα αυτά, έγινε όσο το δυνατόν πληρέστερη καταγραφή, πριν αυτά τα κτίσματα καταστραφούν εντελώς. Σε κάθε περίπτωση, η καταγραφή απέκτησε σωστικό χαρακτήρα. Ο ολοκληρωμένος πλέον σχεδιασμός των σχολείων και των χωρικών συνόλων, επιτρέπει τώρα την ανάλυση της χωρικής οργάνωσης των κοινοτήτων, σε συνδυασμό με άλλες πληροφορίες είτε από τα αρχεία είτε από την υπόλοιπη φωτογραφική ή αρχιτεκτονική αποτύπωση. Παράλληλα όμως, κατά το σχεδιασμό προέκυψαν νέα ερωτήματα που θα μπορούσαν να απαντηθούν με μια νέα επιτόπια έρευνα. 2. Περιεχόμενα παρούσας μελέτης: Για κάθε σχολείο τα σχέδια που παραδίδονται είναι: 1. Γενικό τοπογραφικό

10 2. Τοπογραφικό του χωρικού συνόλου με ιδιαίτερη έμφαση στα στοιχεία του περιβόλου και τη χωρική οργάνωση 3. Οι κατόψεις του εκάστοτε σχολείου με την επίπλωση του, όπου αυτό είναι δυνατό 4. Όψεις του σχολείου 5. Αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες του σχολείου Και όπου κρίνεται αναγκαίο 1. Λεπτομέρειες της επίπλωσης του σχολείου 2. Λεπτομέρειες του χωρικού συνόλου Παράλληλα, κάθε σχολείο συνοδεύεται από επιλογή φωτογραφιών που αφορούν στα σχολεία, στο χωρικό σύνολο στο οποίο ανήκουν και σε λεπτομέρειες αυτών. Για κάθε σχολείο δίνουμε επίσης πληροφορίες (όπου μας είναι γνωστό) για το ιδιαίτερο όνομα του σχολείου, τον αρχιτέκτονα, το έτος ιδρύσεως, τον τύπο σχολείου κατά την ίδρυσή του 7, την τοποθεσία του καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Σε ένα επόμενο στάδιο της έρευνας και κυρίως σε αυτό που αφορά στη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων, θα μπορούσαν να προστεθούν και άλλες πληροφορίες, καθώς και το σύνολο των φωτογραφιών, των χαρτών και των παλαιών σχεδίων που διαθέτουμε. 5. Ενορία Παναγίας Χαντζεριώτισσας Τεκφούρσαραϊ 6. Ενορία Παναγίας των Ουρανών Σαλματομβρουκίου 7. Ενορία Αγίου Φωκά Μεσαχώρου 8. Ενορία Αγίου Νικολάου Νεοχωρίου, Ζωγράφειο Παρθεναγωγείο 9. Ενορία Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Βαφεοχωρίου, Αρρεναγωγείο 10. Ενορία Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Βαφεοχωρίου, Παρθεναγωγείο 11. Ενορία Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μεγάλου Ρεύματος 12. Ενορία Αγίας Παρασκευής Μπουγιούκντερε 13. Ενορία Αγίας Παρασκευής Θεραπείων 14. Ενορία Αγίου Στεφάνου Γεσίλκιοι 15. Ενορία Εισοδίων της Θεοτόκου Σταυροδρομίου, Σχολή Νανέ 16. Ενορία Αγίου Γεωργίου Τσενγκέλκιοϊ 17. Ενορία Αγίου Γεωργίου Γελντεγερμενί 18. Ενορία Αγίου Ιωάννου Καλαμισίων 19. Ενορία Αγίου Παντελεήμονος Κουζκουντζουκίου 20. Ενορία Προφήτη Ηλία Χρυσουπόλεως 21. Ενορία Θείας Μεταμόρφωσης Κανδυλλί Επίσης σχεδιάστηκε το χωρικό σύνολο της Στέγης των Εργαζομένων Νεανίδων στη Νήσο Πρώτη. Τα χωρικά σύνολα (με βάση την ενορία) τα οποία σχεδιάστηκαν είναι: 1. Ενορία Αγίας Κυριακής Κοντοσκαλίου 2. Ενορία Παναγίας Ελπίδας Κοντοσκαλίου 3. Ενορία Αγίων Θεοδώρων Βλάγκας 4. Ενορία Αγίου Γεωργίου Φαναρίου, Μαρασλή 7 Κατά τη διάρκεια λειτουργίας των σχολείων, πολλά από αυτά άλλαξαν χρήση. Ετσι, ενώ κάποια για παράδειγμα ιδρύθηκαν ως αρρεναγωγεία, στην πορεία έγιναν μικτά ή από δημοτικά έγιναν γυμνάσια. Οι διάφορες αλλαγές στην χρήση είχαν ως αποτέλεσμα και την αλλαγή οργάνωσης στο εσωτερικό τους, για να μπορούν να ανταποκριθούν στις εκάστοτε περιστάσεις. Άλλες φορές πάλι, όταν τα σχολεία δεν είχαν πλέον μαθητές, λειτουργούσαν (ή λειτουργούν ακόμα) ως τόποι συνάθροισης των ελληνικών κοινοτήτων ή ως κατοικία. Προσπαθήσαμε να συλλέξουμε πληροφορίες για τα διάφορα στάδια εξέλιξης αυτών των κτισμάτων. Το υλικό αυτό μπορεί επίσης να αποτελέσει τμήμα των πληροφοριών της βάσης δεδομένων, καθώς και υλικό για την ανάλυση των σχεδίων.