ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗΣ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ

Transcript

1

2

3 ΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗΣ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ Γ έτος Καθηγήτρια: ΣΟΦΙΑ ΤΣΟΥΡΤΗ

4

5 Προλογικό σημείωμα Στο μάθημα «Ιστορία και Θεωρία του Design» στο Γ έτος διαμορφώνουμε τις προϋποθέσεις διενέργειας ερευνών και μελετών με αντικείμενο την σχέση ανάμεσα στην οικοδόμηση εθνικής ή/και πολιτιστικής ταυτότητας και το μαζικά απευθυνόμενο μήνυμα του graphic designer. Μπαίνουμε σ αυτή τη διαδικασία καθώς εξετάζουμε αναλυτικά σύγχρονα παραδείγματα γραφής τόσο από το «κέντρο» (π.χ. ΗΠΑ, Δ. Ευρώπη), όσο και από την «περιφέρεια» (π.χ. Βαλκανικές και Μεσογειακές χώρες). Ελέγχονται οι ευθύνες του designer ως «ιστορικού» απολογητή του μέλλοντος, ως του ανθρώπου στο έργο του οποίου μπορεί να αποτυπωθεί η ατμόσφαιρα και το πνεύμα μιας εποχής καθώς επίσης και η σχέση του με τους μηχανισμούς αφύπνισης του κοινωνικού συνόλου μέσα από την γλώσσα της εικόνας. Παράλληλα διερευνούμε την προσφορά της γραφιστικής σχεδίασης στον οργανωμένο κοινωνικό ακτιβισμό τόσο από την πλευρά των αφιερωμένων σε ομόλογης ευαισθησίας θέματα designers και καλλιτεχνών όσο και από την πλευρά των λαϊκών αυτοδίδακτων designers, των μελών κοινωνικά ευπαθών ομάδων που βρίσκουν μέσα από τη σχεδίαση το δρόμο για την ελεύθερη έκφραση. Η μετάβαση από την σχέση του αναγνώστη με την τυπωμένη σελίδα σε αυτήν του θεατή με την ψηφιακή εικόνα εξετάζεται σε συνάρτηση με κοινωνικές και ιστορικές παραμέτρους ενώ διερευνούμε τεκμήρια των δυνατοτήτων διαμόρφωσης μιας ενδιαφέρουσας αφήγησης χάρη στα δεδομένα των Νέων Μέσων. Μελετούμε διεξοδικά την ιστορία περιοδικών που ενέτασσαν την τέχνη και το design στα βασικά τους ενδιαφέροντα ως κοιτίδες διαμόρφωσης δημιουργικών κοινοτήτων κι αντιστοίχως ελέγχουμε την απόσταση και τις διαφορές ανάμεσα στην εταιρική εκδοχή των design groups και την αυθόρμητη οργάνωση των design collectives. Αποπειρώμενοι να αναγνώσουμε το τοπίο της σύγχρονης (μετα)μεταμοντέρνας εποχής, ελέγχουμε πιθανούς τρόπους εφαρμογής του κατά Eric Gans θεμελιώδους χαρακτηριστικού της, της απόρριψης δηλαδή μιας πιθανής ανάληψης του ρόλου του θύματος (rejection of victimary thinking). Τέλος,ανιχνεύουμε τις απηχήσεις αυτού του ιδεώδους στην διεύρυνση των περιθωρίων ελευθερίας της καλλιτεχνικής χειρονομίας αλλά και στον πολλαπλασιασμό των εναλλακτικών «δρόμων» μέσω των οποίων ο νέος δημιουργός συλλαμβάνει εαυτόν και διαμορφώνει την ταυτότητά του. Οι σπουδαστές καλούνται να αρθρώσουν τον προσωπικό τους λόγο για την τέχνη, το design και τους δημιουργούς, ενώ τίθενται υπό έλεγχο τα εκφραστικά τους μέσα, η αφηγηματική τους δεξιότητα και η προσαρμοστικότητά τους σε ζητήματα υφολογικά. Η σχέση ανάμεσα στο κείμενο και το περιβάλλον του, μας απασχολεί καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Οι σπουδαστές καλούνται να συντάξουν άρθρα τα οποία υπογράφουν προτείνοντας παράλληλα το έντυπο εκείνο εντός του οποίου θα επιθυμούσαν να τα δουν δημοσιευμένα. Μ αυτήν την αφορμή μας δίνεται η ευκαιρία να εξετάσουμε τα σχετικά με το design και τις

6 τέχνες έντυπα που έχουν διαδραματίσει ρόλο τόσο στον Αγγλοσαξωνικό χώρο όσο και στην Ηπειρωτική Ευρώπη. Tα άρθρα που περιλαμβάνονται στην παρούσα έκδοση για το έτος , λειτούργησαν υποδειγματικά ως πεδίο ελέγχου της σχέσης που αναπτύσσουν οι σπουδαστές με τους υπό εξέταση δημιουργούς και το σχετικό προβαλλόμενο οπτικό υλικό στα πλαίσια του μαθήματος. Το κεντρικό ερώτημα του μαθήματος και η βασική μας μέριμνα καθ όλη τη διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους είναι ο εντοπισμός ενός τρόπου μέσω του οποίου διαμορφώνουμε μια σχέση με το έργο και τον δημιουργό. Αυτό σε διευρυμένη κλίμακα θεωρούμε ότι συνιστά την αντανάκλαση της σχέσης μας με την ιστορία του design και της εικαστικής παραγωγής συνολικά. Οι σπουδαστές επ αφορμή αυτής της άσκησης στα πλαίσια της οποίας κλήθηκαν να υποθέσουν ότι συνεργάζονται με ένα καθιερωμένο περιοδικό στον χώρο της οπτικής επικοινωνίας, του design ή των visual arts ενώ τους ανατίθεται να γράψουν ένα άρθρο εντός του οποίου θα παρουσιάσουν τον δημιουργό της επιλογής τους, έκαναν επιλεκτική χρήση τόσο των πληροφοριών που δόθηκαν μέσα στο μάθημα καθώς επίσης και των πληροφοριών που συγκέντρωσαν από την ανάγνωση και την μελέτη προτεινόμενων πηγών. Είναι φανερό ότι αντιμετώπισαν πλήθος θεωρητικών ερωτημάτων και προκλήσεων. Με αφετηρία το καθήκον μετάβασης από την αποκλειστική χρήση των οικείων τους μέσων της εικόνας σε αυτό του λόγου, οι σπουδαστές, συναντήθηκαν με δημιουργούς όπως ο Dο Ho Suh, ο Adrian Paci, η Sejla Kameric, ο Franz Falckenhaus, o Georges Mathieu. Επεξεργάστηκαν έννοιες όπως ο εκτοπισμός, η προσωπική και η συλλογική μνήμη, η ταυτότητα, το αίσθημα του ξένου και της ριζικής ετερότητας, η μοναξιά και οι ποικίλες όψεις επεξεργασίας της. Αναμετρήθηκαν με το θεμελιώδες στοίχημα της δημιουργικής διαδικασίας: Τί εν τέλει είναι το έργο; Μοιραία πέρασαν σε ερωτήματα που συνιστούν βάση του προβληματισμού περί καλλιτεχνικής χειρονομίας όπως, τί συνιστά την απαρχή της σχεδίασης, πώς υποστασιοποιείται το αίτημα για επικοινωνία κατά την αντίληψη του δημιουργού, πώς εδραιώνεται η επικοινωνία ανάμεσα στον δημιουργό και το κοινό του. Τέλος, οι σπουδαστές επ αφορμή της προαναφερόμενης ανάθεσης μελέτησαν αναλυτικά την πολιτισμική, ψυχολογική και εν τέλει την σχεδιαστική αντίληψη περί του εαυτού και του χώρου, ειδικά του χώρου εκείνου που ο δημιουργός συλλαμβάνει ως πατρίδα, καθώς επίσης και τους ρόλους του δημιουργού και του αποδέκτη/θεατή, ως πυρηνικών- αξιακών στοιχείων της δημιουργικής πράξης. Θέλω να ευχαριστήσω τη διεύθυνση της Σχολής για την άμεση ανταπόκρισή της στην σχετική με αυτήν την έκδοση πρότασή μου και τον καθηγητή του τομέα γραφιστικής Δημήτρη Κριτσωτάκη δίχως την βοήθεια του οποίου, η ιδέα αυτή δεν θα είχε προσλάβει ποτέ τελική μορφή. Ευχαριστώ ακόμη τους σπουδαστές και τις σπουδάστριες που πάλεψαν με τις αδυναμίες τους και κατάφεραν να φτάσουν σε αξιοπρεπή αποτελέσματα όπως αυτά που δημοσιεύονται στο παρόν τεύχος. Σοφία Τσούρτη Καλοκαίρι

7 Περιεχόμενα Άντζελα Φράγκου: Το φαινόμενο της μοναξιάς στη σύγχρονη τέχνη...6 Μαριάννα Καλαμαρά: Για το έργο της Sejla Kameric...22 Χρυσαφένια Καλκαντζή: Do Ho Suh...32 Θάνος Τουμπής: Για το έργο του Georges Mathieu...38 Σοφία Κωστάκη: Για τον Adrian Paci...44 Μυρτώ Παπαδάκη: Μια in situ «ανάγνωση» του Encounter (2011) του Adrian Paci - Context and Content...50

8 Το φαινόμενο της μοναξιάς στην σύγχρονη τέχνη Σπουδάστρια: Άντζελα Φράγκου Ο ορισμός της μοναξιάς Ξεκινώντας από την προσπάθεια προσδιορισμού του πεδίου εκείνου στο οποίο αναδύεται το φαινόμενο της μοναξιάς, εντοπίζουμε τα χαρακτηριστικά μιας κατάστασης και τις ιδιότητες ενός συναισθήματος. Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις της καλλιτεχνικής παραγωγής, εμφανίζονται οντολογικά στοιχεία που μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η μοναξιά ενδέχεται να είναι μια διακριτή ύπαρξη, μια οντότητα. Αντιμετωπίζουμε αυτήν την αρνητικά προσδιορισμένη ποιότητα ως ένα πρόβλημα προς υπέρβαση, ως άτυπη νόσο που χρίζει θεραπείας. Δεν είναι όμως λίγες οι φορές που η μοναξιά εμφανίζεται ως επιδιωκόμενη στόχευση. Είτε ως απτή πραγματικότητα, είτε ως αφηρημένη έννοια, είτε ως συνάρτηση της προσωπικής μας πρόσληψης είτε ως οικουμενική αλήθεια, το φαινόμενο της μοναξιάς συνιστά σπουδαία πρόκληση για τον υποψήφιο ερευνητή αλλά και σημαντική αφετηρία δυσκολιών. Διερωτάται κανείς αν ενώπιον του καθήκοντος διαμόρφωσης ενός ερευνητικού κειμένου, είναι προτιμότερο να συντάξει ένα κείμενο «εν θερμώ» αποτυπώνοντας δικά του βιωματικά στοιχεία ή αν είναι προτιμότερο να τηρήσει το «πρωτόκολλο» του αποστασιοποιημένου παρατηρητή... Μετά από ικανό χρόνο κατανάλωσης στη διαχείριση αντίστοιχων διλημμάτων, συλλαμβάνουμε ότι οι διερωτήσεις μας και οι δισταγμοί μας προκύπτουν από την ίδια την περίπλοκη όψη της μοναξιάς που είναι η κατάσταση στην οποία βρίσκεται κανείς όταν απομονώνεται από το σύνολο (σωματικά ή ψυχικά), το συναίσθημα δηλαδή που βιώνει μέσα στην απομόνωση του, το οποίο συναίσθημα με τη σειρά του αποκτά μια απολύτως δική του υπόστα-

9 Dominique Jost - Block You 7

10 ση και οντότητα, κάποιες φορές πιο ισχυρή κι από αυτή του ανθρώπου από τον οποίο δημιουργείται. Η μοναξιά φέρεται να είναι κάτι αρνητικό που χρίζει άμεσης βοήθειας όταν οδηγεί στην παράνοια ή στην κατάθλιψη, σε μορφές ψυχικής διαταραχής που συμπίπτουν με την άρνηση της ύπαρξης του ατόμου. Παρόλα αυτά, η μοναξιά ενίοτε είναι στόχος, η εκπλήρωση του οποίου επιδιώκεται, καθώς σε συγκεκριμένη ένταση και με μέτρο, ενδέχεται να επικουρεί διαδικασίες εμπλουτισμού του ψυχισμού και της προσωπικότητας του ατόμου καθώς επίσης και να προκαλεί ενεργοποίηση δημιουργικών εσωτερικών μας δυνάμεων. Όπως κι αν την προσεγγίσουμε, η μοναξιά είναι μια πραγματικότητα. Υπάρχει γύρω μας, υπάρχει μέσα μας. Είναι κάτι καθολικό, εφόσον μας αφορά όλους: Όλοι το έχουμε βιώσει ή το βιώνουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Παράλληλα, η μοναξιά είναι και μια υπόθεση αυστηρά προσωπική, καθώς ο καθένας προσεγγίζει αυτό το βίωμα μόνος και με διαφορετικό τρόπο. Η μοναξιά ως έννοια αφηρημένη έχει πυροδοτήσει πλήθος συζητήσεων στους κύκλους της τέχνης και των γραμμάτων. Τα αποτυπώματα αυτών των συζητήσεων έχουν καταγραφεί σε πολλά παραδείγματα γραφής κάποιες εκ των οποίων σχολιάζονται στην συνέχεια. Επιχείρησα να τηρήσω τις αποστάσεις μου και να γράψω όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικά, σαν κριτής, σαν εξωτερικός παρατηρητής. Ωστόσο, εκ των πραγμάτων αποδεικνύεται εξαιρετικά δύσκολο να μην αφεθεί κανείς στην συσχέτιση της προσωπικής του ματιάς επί του θέματος με την παρατήρηση των καταγραφών των άλλων ακόμα και όταν πρόκειται για τις «φωνές» σπουδαίων δημιουργών. Όλοι μας με κάποιον τρόπο είμαστε συνειδητά ή ερήμην μας συγγενείς με αυτό το φαινόμενο. Ερμηνείες του φαινομένου Το φαινόμενο της μοναξιάς προσεγγίζεται συχνά με το κριτήριο του εμπρόθετου ή του μη εμπρόθετου. Δεν είναι λίγες οι φορές που συναντάμε την μοναξιά ως γέφυρα μεταξύ μιας κατάστασης ευφρόσυνης και μιας συνθήκης καταθλιπτικής. Εκτιμούμε ότι αυτό το επιχείρημα είναι σχετικά αδύναμο καθώς το φαινόμενο της μοναξιάς και της σύλληψής της είναι σε κάποιες περιπτώσεις κι αυτό που μας διακρίνει από άλλα έμβια όντα. Η αποδοχή της μοναξιάς μας και η περισυλλογή είναι στοιχεία που μας επιτρέπουν να αναστοχαστούμε την διαφορετικότητά μας. Ωστόσο, στην περίπτωση εκείνη κατά την οποία η μοναξιά προκύπτει να παγιώνεται σε τέτοιο βαθμό στην ζωή του ανθρώπου ώστε αυτός να ζει αποκομμένος ριζικά από το κοινωνικό σύνολο, σε συνθήκη απόλυτης απομόνωσης, τότε είναι πολύ πιθανό ότι αυτή η άλλοτε επιδιωκόμενη ποιότητα έχει προσλάβει την μορφή διαταραχής και κατά πάσα πιθανότητα πλέον αναφερόμαστε στο φαινόμενο της κατάθλιψης 1. Επιπλέον αξίζει να σημειωθεί ότι δεν είναι λίγες οι αναφορές στην μοναξιά ως μεταδοτική, καθότι όταν κάποιος περιβάλλεται από ανθρώπους βυθισμένους στη μοναξιά, είναι πολύ πιθανό να αναπτύξει και ο ίδιος μια παρόμοια συμπεριφορά και στάση 2. Παράλληλα θα μπορούσαμε να προβούμε σε μια ανάλυση της μοναξιάς σε διάφορες υποκατηγορίες με βάση το είδος της ή την αιτία της: Τόσο μέσα από την ανάγνωση κειμένων που εμπίπτουν στην 8

11 Edward Hopper - Nighthawks,1942, Oil on Canvas, Art Institute of Chicago περιοχή των κοινωνικών επιστημών και ειδικά της ψυχολογίας 3 όσο και μέσα από την μελέτη αναγνωσμάτων προερχομένων από το πεδίο της ποίησης και της πεζογραφίας, διαμορφώσαμε δίχως αξιώσεις κανονιστικές την ακόλουθη τυπολογία της μοναξιάς: (α) η μοναξιά ως αποτέλεσμα απαγόρευσης: Πρόκειται για το φαινόμενο εκείνο κατά το οποίο απομονώνεται κανείς ακριβώς επειδή αδυνατεί να συναντηθεί με το άτομο που επιθυμεί λόγω ισχυρών απαγορεύσεων (β) η μοναξιά του έρωτα: Είναι η περίπτωση εκείνη όπου το υποκείμενο αδιαφορεί για ο,τιδήποτε συμβαίνει πέρα από το ερωτικό γεγονός, κλείνεται μέσα στο σύμπαν της ερωτικής του επιθυμίας επιδιώκοντας είτε να βρίσκεται σε ένα κλειστό σύστημα με το αντικείμενο του πόθου του είτε να απομονωθεί για να το σκεφτεί, είτε να αποσύρεται για να βουλιάξει στην κατάθλιψη λόγω της απώλειάς του (γ) η μοναξιά της τρίτης ηλικίας (Ειδικά στις περιπτώσεις εκείνες που αναφέρονται φαινόμενα εγκατάλειψης) (δ) η δύσκολα διαχειρίσιμη μοναξιά που προκύπτει με τον θάνατο, την απώλεια αγαπημένων μας προσώπων (ε) η μοναξιά ως μοναχικότητα, δηλαδή ως εκούσια στάση ζωής. Η μοναξιά στις τέχνες του λόγου Διεθνής λογοτεχνική και δραματουργική παραγωγή Στη λογοτεχνία τα έργα που πραγματεύονται το φαινόμενο της μοναξιάς, είναι πολυάριθμα. Η μοναξιά ενίοτε αποτελεί το εναρκτήριο λάκτισμα του έργου, κάποιες φορές κεντρικό στοιχείο του περιεχομένου και της πλοκής του ενώ άλλες φορές διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των γεγονότων: Για παράδειγμα, ο Ντοστογιέφσκι στο έργο του μια γλυκιά γυναίκα 4 θίγει το ζήτημα της συζυγικής μοναξιάς: Δύο άνθρωποι παντρεύτηκαν, πιθανότατα είχαν μεγάλη διαφορά ηλικίας (πληροφορούμαστε ότι η 9

12 Franz 10 Falckenhaus - Lecturer, Assemblage-Collage on Paper

13 γυναίκα ήταν μόλις 16 ετών) και ο καθένας ζει χώρια από τον άλλο την δική του ξεχωριστή μοναξιά. Εκείνος σιωπηλός χωρίς να εκφράζει συναισθήματα, την αφήνει να υποφέρει μόνη χωρίς να νιώθει ελεύθερη να μιλήσει σε έναν άνθρωπο. Εκείνη συστηματικά καταπιέζει, καταπνίγει το -συμβατό με την ηλικία της- πάθος για ζωή. Οι λίγες εκρήξεις της μονόπλευρης αγάπης του άντρα λειτουργούν εκτονωτικά στον ψυχαναγκασμό μοναξιάς όπου ο ίδιος καταδικάζει εαυτόν. Φοβίζουν όμως το νεαρό κορίτσι που τελικά αυτοκτονεί μην αντέχοντας άλλο την βαριά, κατάδική της μοναξιά. Η ανασφάλεια του ήρωα καθ όσον φοβάται το ενδεχόμενο να καταντήσει αδιάφορος για τη γυναίκα του, τον οδηγεί στην απομόνωση και στην απομάκρυνσή του από εκείνη, φέρνοντας εν τέλει ένα αποτέλεσμα αντίθετο από αυτό που επεδίωκε εξ αρχής. Η υπηρέτρια Τσερλίνε στη διήγηση της ζωής της 5 φαίνεται να έχει ζήσει ένα βίο γεμάτο ταλαιπωρία και καταπίεση καθώς πάντα υπηρετούσε τους άλλους, καταπνίγοντας κάθε δική της ανάγκη για σεβασμό, έρωτα, πάθος, οικογένεια, για οποιαδήποτε έκφραση αυτού που ονομάζουμε προσωπική ζωή. Αυτή η υποχρεωτική, επιβεβλημένη απομόνωσή της κατέληξε σε ένα είδος παγιωμένης βαθιάς, εσωτερικής μοναξιάς που την οδήγησε στην ενατένιση της ζωής των άλλων. Η Τσερλίνε στον ομώνυμο μονόλογο του Χέρμαν Μπροχ, φέρεται να ζει κυριολεκτικά μέσα από τις αφηγήσεις και τις ιστορίες των άλλων, ενώ θεωρεί και την παραμικρή μυστική, κρυφή, προσωπική ανάμνηση, ένα είδος θριάμβου που την κάνει να νιώθει καλύτερα με τον εαυτό της. Αυτή η ψευδαίσθηση του δικού της πράγματος, της κατάδικής της μνήμης, αναπόφευκτα την ωθεί στην αναζήτηση ενός ανθρώπου που θα είναι μόνο για εκείνη, κάποιος που κι άλλες ενδεχομένως επιθυμούν κι ας μην είναι αγάπη αυτό που νιώθει. Αρκεί, να ικανοποιηθεί η δίψα της για συντροφικότητα, να πάψει να είναι τόσο μόνη και επιτέλους να είναι σημαντική σε κάποιον. Σε αυτό βέβαια το σημείο, ο αναγνώστης από την σκιαγράφηση του χαρακτήρα της Τσερλίνε, υποψιάζεται ότι ακόμα κι αν υπήρχε αυτός ο κάποιος για τον οποίο η ηρωίδα θα ήταν σημαντική, πιθανότατα, λόγω των φανερών εντός του μονολόγου συμπλεγμάτων της, λόγω της προφανούς ανάγκης εκτόνωσης της καταπίεσής της και της ανάγκης να είναι κάπου κι αυτή κυρίαρχη, ενδεχομένως να μην τον περιέβαλλε με την στοργή και την αγάπη που είθισται να προσεγγίζουμε τον σημαντικό- μοναδικό συνοδοιπόρο μας στην ζωή αλλά με την βία και την σαδική διάθεση που κατά κανόνα διαπνέουν τις σχέσεις θύτη-θύματος. Η υπηρέτρια Τσερλίνε, κρατά καλά κλεισμένα μέσα της τα συναισθήματά της, καθώς η κοινωνική και επαγγελματική της θέση της απαγόρευε ρητά να τα εκφράζει. Άλλωστε το πρώτο θαμμένο καλά αίσθημα είναι ο βαθύς, αληθινός, μονόπλευρος έρωτάς της για τον αφέντη της. Ελληνική ποιητική και δραματουργική παραγωγή Στην Ελληνική μεταπολεμική ποίηση, ο Κώστας Καρυωτάκης ενδεχομένως αποτελεί την πιο παραδειγματική περίπτωση μοναχικού ανθρώπου. Η μοναξιά του τον οδήγησε να γράψει ορισμένα αριστουργήματα του σύγχρονου ποιητικού λόγου αλλά ήταν κι εκείνη που τελικά τον καταβρόχθισε και τον αφάνισε. Στη δεύτερη μόλις απόπειρά του, κατάφερε να τερματίσει τη ζωή του. Μεταξύ άλλων σημειώνουμε το σπαρακτικό ποίημα Το Δέντρο από την ενότητα Η σκιά των ωρών στην συλλογή Τα νηπενθή, όπου γράφει: 11

14 Με αδιάφορο το μέτωπο και πράο, τα δείλια, τις αυγές θα χαιρετάω / Δέντρο θα στέκομαι, όμοια να κοιτάζω τη θύελλαν ή τον ουρανό γαλάζο. /Είναι ζωή, θα λέω, το φέρετρο όπου λύπη, χαρά τελειώνουνε του ανθρώπου 6. Και σε άλλο σημείο Έχω πεθάνει τόσα χρόνια τώρα, κ έμεινε το παράθυρο κλειστό (άτιτλο). Ο Καρυωτάκης επεξεργάζεται την ιδέα μιας ζωής που κυλά σε καθεστώς καθημερινής απελπισίας μόνο που αυτή η απελπισία δεν συνοδεύεται από θόρυβο, τραγικές εξάρσεις και μεγάλα γεγονότα. Προϋπόθεση αυτής της απελπισίας είναι η συνειδητοποίηση της μοναξιάς του υποκειμένου μέσα στον κόσμο, μιας μοναξιάς καθοριστικής καθώς λείπει το προσίδιον είδος ανθρώπου που θα την απαλύνει, ο «όμοιος και αδελφός» κατά Μπωντλαίρ, μια συνθήκη τέτοια ώστε να μην νιώθει κανείς ριγμένος βίαια σε έναν κόσμο, για πάντα ξένος. Ο Καρυωτάκης θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι έχει προχωρήσει σε μια ανατομία του φαινομένου της μοναξιάς και σε αναλυτική καταγραφή των επιμέρους συστατικών του. Στην ποιητική συλλογή Τα Νηπενθή (1921) περιλαμβάνεται το ποίημα Μοναξιά όπου ο αφηγητής επικαλείται το προσωποποιημένο στοιχείο της αδελφικότητας που έχει φύγει για πάντα και παρακαλεί έστω στον ύπνο του να αισθανθεί αυτήν την συντροφιά: Μεσάνυχτα καὶ λείπετε, ἀδερφοῦλες μου. Σαλεύει θλιβερὸ τὸ κυπαρίσσι. Τὶς κάμαρες θ ἀνοίξω ποὺ στοιχειώσανε, τ ἀγέρι κι ἡ νυχτιὰ νὰν τὶς γιομίσει. Ἄνε μὲ πάρει ὁ ὕπνος, μέσα στ ὄνειρο θά ρθει κάποια ἀπὸ σᾶς νὰ ξυπνήσει 7 Το στοιχείο του αδελφού, αυτό δηλαδή της αδιάψευστης αγάπης, της ταύτισης σε κάποιο βαθμό, είναι ο αντίποδας της απελπισίας που προκύπτει από την δεδομένη μοναξιά που έχει να παλέψει ένα ον ριγμένο σε έναν κόσμο που δε μιλά την ίδια γλώσσα με κανένα, ένα ον καταδικασμένο για πάντα στην ξενότητα. Πάντοτε το πρόσωπο του αδελφού στην ποιητική του Καρυωτάκη, περιβάλλεται με νοσταλγία, αδημονία, προσμονή. ΤΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ ΜΟΥ Εἶσαι ἄντρας. Ὅμως ὁ ἴδιος πάντα μένω τὰ χρόνια ποὺ περάσανε μὲ ἄφησαν παράξενο παιδάκι γερασμένο. Καὶ δὲν ποθῶ πιὰ τίποτε ἀδελφέ μου τὰ ὀνείρατα στὰ χέρια μου ἐσκορπίσαν καὶ τά δωκα, ροδόφυλλα τοῦ ἀνέμου 8. Στο πεδίο της δραματουργίας, ειδικά στο μεταπολεμικό ελληνικό θέατρο εντοπίζουμε μια παραδειγματική περίπτωση επεξεργασίας της μοναξιάς: Πρόκειται για τον μονόλογο του Ιάκωβου Καμπανέλλη Αυτός και το πανταλόνι του που αναφέρεται στην ζωή ενός εργένη ο οποίος αποζητά όσο τίποτε άλλο την ανθρώπινη παρουσία. Φωνάζει μια γάτα μέσα στο σπίτι του, ανοίγει το παράθυρό του με την ελπίδα ότι θα μιλήσει σε κάποιον, κλαίει την νεκρή μητέρα του, «συζητά» με μια βελόνα και μια κλωστή, παρακαλώντας τες να συμμορφωθούν και να του ράψουν το παντελόνι ενώ μιλά και με τα έπιπλα του σπιτιού του, -τα οποία έχει προσωποποιήσει- σα να ήταν έμψυχα και νοήμονα πλάσματα, στα οποία δε, συχνά προβάλλει τα δικά του συναισθήματα και ανάγκες (...) καλά είναι να ξεδιαλύνουμε τα πράγματα μιας εξαρχής. Όποιος θέλει να φύγει είναι ελεύθερος. Ας πάρει τα μπογαλάκια του κι ώρα του καλή. Δεν κρατώ κανέναν δια της βίας. Η πόρτα είναι ανοιχτή. Ένα μόνο ζητάω. Όποιος φύγει να ξεχνά 12

15 ότι πικράθηκε εδώ μέσα. Η ζωή είναι τόσο μυστήρια. Δεν φεύγει κανένας 9 ( ) Ο ήρωας του Καμπανέλλη αφού προσωποποιεί τα έπιπλα, αφού συζητά με προνομιακούς συνομιλητές τα έπιπλα, μια κλωστή και μια βελόνα 10 (...) Μα γιατί είσαι σαχλή, έ; Γιατί δε θες να περάσεις; Αφού αυτή είναι η δουλειά σου, να περνάς μέσα από την τρύπα της βελόνας... Ούτε η πρώτη φορά είναι, ούτε η δεύτερη, ούτε η χιλιοστή...έλα, να σε χαρώ...μη με παιδεύεις, δεν είναι ώρα γι αστεία...δες, η βελόνα τί καλό κοριτσάκι που είναι και σ αγαπάει (...) αφού αποζητά σπαρακτικά την παρουσία της μάνας του σαν ύστατη σωτηρία, μένει μόνος με τις μνήμες όσων έκανε και με τον καημό των ονείρων που δεν τόλμησε να ζήσει. Η μοναξιά στις τέχνες της εικόνας Η μοναξιά αποτελεί ένα φαινόμενο διαχρονικό που απασχολεί όλους τους τομείς της δημιουργικής- καλλιτεχνικής έκφρασης. Δεν θα μπορούσε να συνιστά εξαίρεση η περιοχή της εικαστικής παραγωγής. Ένας μείζονος σημασίας εκπρόσωπος του είδους είναι ο Edward Hopper. Ο Hopper ασχολείται με τη μοναξιά έτσι όπως τη βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος. Εικόνες ανθρώπων μέσα στα διαμερίσματα ή τα σπίτια τους να κοιτούν έξω από κάποιο παράθυρο το οποίο συχνά αποτελεί και τη μοναδική πηγή φωτός. Ένας άνθρωπος μόνος (ή περισσότεροι άνθρωποι εξίσου μόνοι τους). Η πλάτη καμπουριασμένη. Το δωμάτιο σχεδόν άδειο. Το βλέμμα στραμμένο έξω, όπως κι αν προσδιορίζεται αυτό το έξω. Ένα βλέμμα απλανές. Ένα βλέμμα που κοιτάζει χωρίς να κοιτάζει πραγματικά. Ένα βλέμμα που αναδιπλώνεται στον εαυτό του. Άνθρωποι μόνοι τους σε δημόσιους χώρους. Μια γυναίκα στέκεται παράμερα στο θέατρο, ένας άντρας μόνος σε ένα βενζινάδικο τη νύχτα, δυο ξένοι σε μια καφετέρια Η μοναξιά του Hopper είναι η μοναξιά που ο καθένας μας βιώνει κάθε μέρα. Είναι η μοναξιά του σήμερα και του τώρα. Η μοναξιά της Αμερικής της εποχής του. Η μοναξιά εκείνη στην οποία όλοι μας βυθιζόμαστε όλο και πιο βαθιά μέρα με τη μέρα. Η μοναξιά του πλήθους. Η μοναξιά που βιώνουμε όταν νιώθουμε αβοήθητοι σε πολυπληθή σχήματα. Η μοναξιά εκείνη με την οποία περπατάμε στους δρόμους των μεγαλουπόλεων, ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλων και αυτό αντί να απαλύνει τη μοναξιά μας, μας κάνει να αισθανόμαστε ακόμα πιο μόνοι. Μόνοι στον κόσμο. Μόνοι στο σύνολο. Αδιαφορώντας για τους γύρω μας αλλά την ίδια στιγμή θέλοντας απελπισμένα -έστω και υποσυνείδητα, έστω και ανομολόγητανα σχετιστούμε κάπως μαζί τους. Η Alice Neel επικεντρώνεται στον ίδιο τον άνθρωπο, αντιμετωπίζοντας τον ως ένα μοναχικό αντικείμενο. Άνθρωποι μόνοι που μας κοιτάζουν κατάματα με τα μεγάλα, εκφραστικά μάτια τους στα οποία ενίοτε διαφαίνεται απουσία συναισθημάτων, ενώ κάποιες φορές, μια αχνή αίσθηση φόβου. Εκτός από τους ανθρώπους, συχνά τα ίδια τα αντικείμενα αποκτούν μια δική τους οντότητα, μια δική τους μοναχική υπόσταση και μοιάζουν κι αυτά να μας κοιτάζουν και να μας μεταδίδουν αυτή την απελπισία που τους έχει προσδώσει η μοναχικότητα τους. Μια καρέκλα μπροστά από ένα παράθυρο στραμμένη προς εμάς, φαίνεται να μας «ικετεύει» 13

16 Alice Neel 14 - Nancy and Olivia, 1967, Oil on Canvas

17 να τη συντροφεύσουμε στην αναμονή της, να τη λυτρώσουμε από τη μοναξιά της, να της δώσουμε μια χρήση, να την αφήσουμε να εκπληρώσει τον σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκε. Η μοναξιά του αντικειμένου, μοιάζει πιο ριζική, πιο οριστική, χειρότερη από αυτήν του ανθρώπου διότι στερεί από το αντικείμενο το ίδιο το «είναι» του, χωρίς την ελπίδα να εξελιχθεί σε κάτι το δημιουργικό, σε έναν άλλης μορφής εποικοδομητικό τρόπο έκφρασης. Ο φωτογράφος Patrick Gonzalez εκφράζει τη μοναξιά με την τοποθέτηση ανθρώπων σε περιβάλλοντα ανορθόδοξα και εξωπραγματικά. Σε περιβάλλοντα συνειρμικά και βγαλμένα από μια άλλη ονειρική, αλλά ταυτόχρονα και τρομακτική, πραγματικότητα. Ο Gonzalez σκηνοθετεί έναν εφιάλτη, μια προβολή του υποσυνειδήτου. Άνθρωποι μικροί ή και ανήμποροι σε χώρους που τους απειλούν. Άνθρωποι μόνοι σε καταστάσεις που αδυνατούν να ελέγξουν. Ένα άντρας μόνος του στην άκρη μιας βάρκας που από στιγμή σε στιγμή μπορεί αν γείρει, ακόμα και να ρίξει τον άνθρωπο στη φουρτουνιασμένη θάλασσα. Από πάνω ο σκούρος ουρανός διοχετεύει με νέο νερό (με νέα δάκρυα) τη θάλασσα. Η εικόνα αυτή θα μπορούσε να είναι τα συναισθήματα του εικονιζόμενου ανθρώπου, που στέκει μόνος μες στη μοναξιά. Μια κοπέλα που τρέχει προσπαθώντας κάτι να προλάβει ή από κάτι να γλυτώσει. Σε ένα χώρο ανύπαρκτο, που τρέχει κι αυτός μαζί της αντίθετα από τη φορά της. Την βοηθά ή την εμποδίζει. Ο φωτογράφος Dominique Jost, πάλι, σχολιάζει μέσω της εικόνας του ανθρώπους τους οποίους μας εμφανίζει μόνους σε μια συμβολική διάσταση. Μακριά από οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη παρουσία. Σαν κορμιά ή σαν σκιές. Σε χώρους πολύ μεγάλους ή πολύ μικρούς. Χώρους όχι κυριολεκτικά άλλου μεγέθους, αλλά μεταφορικά, ψυχολογικά. Οι άνθρωποί του, ουσιαστικά δεν είναι άνθρωποι. Είναι πρόσωπα και ενσαρκώσεις της ίδιας της μοναξιάς. Είναι όλοι και κανένας. Είναι πρόσωπα απρόσωπα και συμβολικά. Στοιχεία του χώρου. Ενταγμένα ή παράταιρα τοποθετημένα σε αυτόν. Χαμένα μέσα στη μοναξιά τους. Μια γυναίκα σέρνει μια βαλίτσα μόνη στον ψυχρό μεσημεριανό ήλιο. Ένας άντρας που κάθεται σε ένα παγκάκι με στραμμένη την πλάτη προς εμάς. Αδιαφορώντας για εμάς. Το μαύρο περίγραμμα ενός άντρα μέσα από μια μισάνοιχτη πόρτα προς έναν άδειο χώρο. Ο σκεπτικός ηλικιωμένος που κάθεται στην πολυθρόνα του, ενώ καπνός και άπλετο φως πλημυρίζουν το δωμάτιο κάπου πίσω του, δίπλα του αλλά ταυτόχρονα πολύ μακριά του. Ο Vladimir Domnicev, σχολιάζει τη μοναξιά με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο. Ζωγραφίζει ανθρώπινες φιγούρες με ορατά τα λευκά περιγράμματα ή απλώς ντυμένες στα λευκά. Τα πρόσωπα απουσιάζουν απλώς επειδή περιττεύουν. Οι άνθρωποί του προχωρούν μέσα στη βροχή κοντά ή μακριά ο ένας από τον άλλο, χωρίς όμως ποτέ να απαντούν ή να εναποθέτουν τον βλέμμα τους ο ένας στον άλλον. Διασκεδάζουν υπό τον ήχο του πιάνου όπου ακόμη και ο πολύ σχηματοποιημένος πιανίστας μοιάζει περισσότερο με όργανο, εργαλείο ή μηχάνημα που επιτελεί μια πολύ συγκεκριμένη λειτουργία χωρίς προσωπικότητα. Η μάνα και το παιδί που περπατούν χέρι χέρι μοιάζουν να συναντήθηκαν κάπου τυχαία και να μην γνωρίζουν όντως ο ένας τον άλλο. Τα χρώματά του είναι έντονα και ζωηρά, όμως παράλληλα και μοναχικά καθώς μοιάζουν να προσπαθούν να ενωθούν μεταξύ τους και να χυθούν το ένα μέσα στο άλλο, χωρίς ποτέ να τα καταφέρνουν, παρά μόνο μένουν εγκλωβισμένα στην αέναη προσπάθειά τους. Τα τοπία του Domnicev ένα βήμα πριν την εγκατάλει- 15

18 ψη- μοιάζουν να περιμένουν κάποιον να τα επισκεφθεί, με τα σημεία φυγής τους στραμμένα σε μια κατεύθυνση που εμείς δεν μπορούμε να δούμε. Στραμμένα προς την αναμονή. Οι νεκρές φύσεις του είναι βάζα όπου τα όμοια κατά τ άλλα λουλούδια τους είναι πεισματικά στραμμένα μακριά και αντίθετα το ένα από το άλλο, με όψη αγριεμένη. Επιζητούν τη μοναξιά τους. Μας θυμίζουν ανθρώπους κι αυτά. Όπως και εμείς παρ όλο που είμαστε κατά βάθος όμοιοι επιζητούμε τη μοναξιά μας, τη διαφορετικότητά μας, με νύχια και με δόντια. Σαν ανάγκη επιτακτική. Σαν να φοβόμαστε όσο τίποτα άλλο το μαζί και το πόσο αυτό μπορεί να μας βλάψει. Ο Nigel Van Wieck, θυμίζει αρκετά τον Hopper από το οποίο και επηρεάστηκε. Ζωγραφίζει ανθρώπους σε καθημερινές διαδικασίες. Οι ήρωές του ντύνονται, διαβάζουν, παίζουν μπιλιάρδο, με έναν τρόπο εντελώς αυτοματοποιημένο και μηχανικό. Συχνά γυμνοί, συχνά με ένα ναρκισσιστικό βλέμμα, συνήθως μόνοι αλλά ακόμη κι όταν δεν είναι μόνοι ο ένας δεν είναι στραμμένος προς τον άλλο. Αντίθετα, κάθε ήρωας ασχολείται με κάτι διαφορετικό, σαν ο άλλος να απουσιάζει από την εικόνα ή να αποτελεί μια παρουσία ενοχλητική για την οποία μόνο να αδιαφορήσεις μπορείς. Άνθρωποι καθημερινοί σαν τον οποιοδήποτε. Άνθρωποι που έχουν παραιτηθεί από την ζωή, έχουν παραδοθεί και δε νοιάζονται πλέον για τον άλλο, δεν γοητεύονται, δεν συγκινούνται, δεν ερωτεύονται. Άνθρωποι ριζικά άγνωστοι μεταξύ τους. Άγνωστοι ακόμη και από τον ίδιο τους τον εαυτό. Χωρίς ούτε τον ίδιο τους τον εαυτό ενώ η μόνη τους σχέση με τον εαυτό τους είναι η ενασχόληση με τις καθημερινές τους συνήθειες, η ικανοποίηση των ανεκπλήρωτων αναγκών τους, η καθαρά επιφανειακή σχέση με τις καθημερινές πρακτικές και λειτουργίες. Ο Franz Falckenhaus μιλά για τη μοναξιά κάθε τύπου μέσα από τα κολάζ του. Η μοναξιά θα μπορούσαμε να πούμε ότι όχι απλώς κυριαρχεί στα έργα του αλλά αποτελεί και το πλέον κεντρικό θέμα με το οποίο ασχολείται, εκ παραλλήλου με μια σειρά από άλλα θέματα σε σχέση με τα οποία διαμορφώνει με τα εικαστικά του μέσα ένα νέο, δυναμικό κριτικό λόγο. Η σημερινή γυναίκα παρουσιάζεται πιο μόνη από ποτέ άλλοτε να πασχίζει να φτάσει τα λανθασμένα και «υψηλά» πρότυπα που της έχουν τεθεί. Είναι μόνη, αντιμέτωπη με την εικόνα της, με τα ζωτικά της ψεύδη και τις εικόνες που την αναγκάζουν να καταναλώσει προϊόντα και ανθρώπους. Είναι ακέφαλη. Μακριά από τις σκέψεις της. Μακριά από το «εγώ» της. Μόνη να παλέψει με όλα. Κλεισμένη στον εαυτό, που δεν έχει, προσπαθώντας συνέχεια κάτι να καταφέρει, κάτι να φτάσει. Άνδρες απρόσωποι που μέσα τους καθρεφτίζονται πρόσωπα και καταστάσεις, σαν οι ίδιοι να μην έχουν πρόσωπο. Με πρόσωπο παιδικό ανώριμο. Με μια ταυτότητα που δεν έχουν προσδιορίσει άντρες ενήλικες ή άντρες- παιδιά- αναγκασμένοι να αγγίξουν κι αυτοί τα δικά τους επιβεβλημένα πρότυπα ανδρισμού που τους υπαγορεύουν πώς να είναι και πώς να φέρονται. Μόνοι περνούν τη δική τους δοκιμασία προσπαθώντας να φανούν αντάξιοι του φύλου τους. Ζευγάρια ολομόναχα. Το πιο χαρακτηριστικό έργο του Falckenhaus εκτιμούμε πως είναι το enjoy the silence : Δύο ζωομορφικοί άνθρωποι. Πεισματάρηδες σαν τα ζώα. Και οι δύο ακούνε, αλλά κανένας δεν μιλά. Το τοπίο πίσω τους φαινομενικά είναι ήσυχο, γαλήνιο, αλλά με μια δεύτερη ματιά είναι απειλητικό και εγκυμονεί κινδύνους. Μοιάζει η ησυχία του με την ησυχία πριν από την καταστροφή, την έκρηξη. Η άπνοια της λίμνης μπορεί να διαταραχτεί από ένα άγριο ζώο που θα πεταχτεί από μέσα της. Τα βουνά πίσω μοιάζουν ασταθή - μια κατολίσθηση μπορεί να τα γκρεμίσει από στιγμή σε στιγμή. Το εντυπωσιακό κτίριο που δεσπόζει στο κέντρο θα μπορούσε να είναι και εκκλησία 16

19 Patrick Gonzales 17

20 έτοιμη να χτυπήσει τις καμπάνες της πένθιμα. Το τοπίο είναι σαν καθρέφτης, καθώς είναι πανομοιότυπο δεξιά και αριστερά πίσω από τον καθένα. Όμως και πάλι κανείς από τους δύο πρωταγωνιστές δεν κοιτά το τοπίο. Κοιτούν μόνο τα δύο πλακάτα βαρετά χρώματα που βρίσκονται ενώπιόν τους. Σαν το τοπίο να μην είναι εκεί, αλλά να αποτελεί ένα σύμβολο, μια ψυχολογική κατάσταση κοινή και για τους δύο. Και οι δύο έχουν τεντωμένα τα αυτιά τους για να ακούσουν. Όμως τι ακούνε; Δεν υπάρχει τίποτα να ακούσουν. Το τοπίο σιωπηλό και κανείς δεν μιλά. Και να μιλούσε όμως, κανείς από τους δύο δεν φαίνεται να έχει πρόθεση να ακούσει τον άλλο. Τα αυτιά είναι στραμμένα αλλού και μακριά. Και η στάση των κορμιών τους άλλωστε είναι στάση αγνώστων. Ο άντρας έχει ρίξει το κορμί του στον καναπέ και έχει σταυρώσει τα πόδια. Η γυναίκα έχει αγκαλιάσει το κορμί της. Βλέποντας τον πίνακα είμαστε σίγουροι πως τα δύο άτομα σχετίζονται μεταξύ τους και είναι μάλλον σύζυγοι. Όμως η θέση τους, η εικόνα τους και ό,τι αντανακλάται εξ αυτών στον θεατή, φαίνεται ότι αρμόζει περισσότερο σε δύο αγνώστους που βρέθηκαν εκεί μαζί τυχαία κάτι περιμένοντας, ενώ η παρουσία του καθενός για τον άλλο είναι δυσάρεστη και μάλλον ανεπιθύμητη. 18 Nigel Van Wieck - Escape, Oil on Panel