Ο Χάρρυ Κλυνν και η Επιθεώρηση ( )

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ Διπλωματική εργασία με θέμα: Ο Χάρρυ Κλυνν και η Επιθεώρηση ( ) Κρικελίκου Κόμνου Ευαγγελία Επόπτης: Αντώνιος Γλυτζουρής Θεσσαλονίκη 2014

2 Στον αδερφό μου Δημήτρη 1

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να πω ένα ευχαριστώ σε όσους βοήθησαν για να ολοκληρωθεί αυτή η εργασία. Πρώτα απ όλα τον επόπτη μου Αντώνη Γλυτζουρή για την υπομονή του και τις συμβουλές του. Τους συνταξιδιώτες μου στο Μεταπτυχιακό Ειρήνη Σαλάμ Αμπουμόγλι, Μαρία Γρίβα, Δημήτρη Μπαμπίλη και Πάνο Δελινικόπουλο, για την συμπαράσταση. Τις πρώην συμφοιτήτριες Καμέλια Βογιατζή, Αρετή Τζήρου, Μαριλένα Κοντογουλίδου, Παρασκευή Τεκτονίδου για το ενδιαφέρον. Και τέλος την οικογένειά μου γιατί μου έμαθε να εκτιμώ το χιούμορ. 2

4 Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή... 3 Κεφάλαιο 1: Η σάτιρα της πολιτικής επικαιρότητας των αρχών της δεκαετίας του 80 από την Επιθεωρησιακή Σκηνή και τις σατιρικές παραστάσεις πίστας του Χάρρυ Κλυνν. Παράλληλες πορείες. α) Επιθεώρηση και «Αλλαγή»... 7 β) Ο Χάρρυ Κλυνν και η «Αλλαγή και πάσης Ελλάδος».. 8 γ) Το σατιρικό προφίλ του Χάρρυ Κλυνν: οι επιρροές του, η σχέση του με το κοινό του, με την κριτική και τη διανόηση της εποχής Κεφάλαιο 2: Χάρρυ Κλυνν και Επιθεώρηση. Οι παραστάσεις, η σχέση με το κοινό και η αντιμετώπισή του από την κριτική. α) Η πίστα και το σανίδι 15 β) Παραστασιογραφία των Επιθεωρήσεων του Χάρρυ Κλυνν.16 γ)το επιθεωρησιακό ύφος του Χάρρυ Κλυνν: αυτοσχεδιασμός με πολιτικό σχόλιο και αθυροστομία..36 Κεφάλαιο 3: Ο ρόλος του Χαράλαμπου Τραμπάκουλα ως φορέα της σάτιρας του Χάρρυ Κλυνν. α) Η πρώτη καταγεγραμμένη εμφάνιση 41 β) Η κλασσική συνταγή Τραμπάκουλα, ετών γ) Εξωτερικά χαρακτηριστικά, σκηνική συμπεριφορά. Επιρροές δ) Οι επιθεωρησιακοί πρόγονοι του Τραμπάκουλα. 49 ε) Λόγοι μακροβιότητας Επίλογος. 52 Παράρτημα. 54 Βιβλιογραφία. 65 3

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αρχική μου πρόθεση ήταν να προσεγγίσω πιο συστηματικά και από τη σκοπιά της ιστορικής έρευνας, ένα είδος θεάματος αδιερεύνητο μέχρι τώρα, τις σατιρικές παραστάσεις του ενός δηλαδή το λεγόμενο stand-up comedy. 1 Θέλησα να ασχοληθώ με την ελληνική εκδοχή του είδους, όπου απ ότι φαίνεται πρώτος διδάξας υπήρξε ο κωμικός Χάρρυ Κλυνν (Βασίλης Τριανταφυλλίδης), με τα θρυλικά προγράμματα που παρουσίαζε στις μπουάτ της Πλάκας στα τέλη της δεκαετίας του 70 και στη δεκαετία του Μετά από μια αναζήτηση σε διάφορες θεατρολογικές εργασίες, διαπίστωσα ότι ανάλογο ζήτημα δεν έχει απασχολήσει την ιστορική έρευνα στη Ελλάδα. Η πορεία της έρευνας με οδήγησε να παραμερίσω προς το παρόν το αρχικό μου θέμα και να στραφώ σε πιο καθαρόαιμες θεατρικές δουλειές του καλλιτέχνη, τις επιθεωρήσεις στις οποίες έλαβε μέρος στην εικοσαετία Θεώρησα ότι προσεγγίζοντας το φαινόμενο Χάρρυ Κλυνν στο θεατρικό κομμάτι της δουλειάς 1 Από όσα γνωρίζω δεν έχει επιχειρηθεί να δοθεί επισήμως ένας ορισμός στον αμερικάνικο όρο standup comedy. Αν επιχειρούσα να δώσω ένα δικό μου τίτλο, θα το ονόμαζα σατιρική παράσταση του ενός ή σάτιρα του μικροφώνου. Ο Χάρρυ Κλυνν σε κατ ιδίαν συζήτηση που είχα μαζί του τον Οκτώβρη του 2013, το αποκάλεσε θέατρο των φτωχών, υποστηρίζοντας ότι στη δεκαετία του 60 στην Αμερική έτσι ονομαζόταν πριν χρησιμοποιηθεί ο όρος stand up comedy. Σε σχετική - αλλά περιορισμένη - ξένη βιβλιογραφία που ανέτρεξα πάντως δεν υπάρχει καμία τέτοια έκφραση που να τον επιβεβαιώνει (Ενδεικτικά αναφέρω το βιβλίο του John Limmon, Stand Up Comedy In Theory, or, Abjection in America, Durham και Λονδίνο 2000). Σίγουρα μια κατά λέξη μετάφραση στα ελληνικά, όπως κωμωδία στο όρθιο δεν αντιπροσωπεύει το είδος με ακρίβεια. 2 Ίσως ο όρος «θρυλικά» να φαίνεται υπερβολικός, αλλά αν αναλογιστούμε ότι πρώτη φορά ζωντανά προγράμματα πρόζας ηχογραφούνταν παράνομα και κυκλοφορούσαν από χέρι σε χέρι σε όλη την Αθήνα και όχι μόνο, και μάλιστα για χρόνια, θα μπορούσαμε νομίζω να το δικαιολογήσουμε. Ακόμα και τώρα χρόνια μετά, κυκλοφορούν στο ίντερνετ με τον τίτλο Χάρρυ Κλυνν: Τα Απαγορευμένα ανάλογες ηχογραφήσεις, δείγμα από τις οποίες περιέχεται στο οπτικοακουστικό υλικό που συνοδεύει την εργασία. Δεν έχει πέσει στην αντίληψή μου ανάλογη περίπτωση πάντως. 3 Παρόλο που στον τίτλο της εργασίας μου περιορίζομαι στα είκοσι χρόνια των επιθεωρήσεων του Χάρρυ Κλυνν ( ), η έρευνα ήταν εκτενέστερη. Ο λόγος που παρέχω πρόσθετες πληροφορίες για τη δράση του από το 1978 ως το 1985 αλλά και μετά το 2005 ως το 2013 είναι γιατί όταν ένα θέμα είναι πλήρως αδιερεύνητο, είναι χρήσιμο να δίνουμε και μια πιο γενική εικόνα του πέρα από το χρονικό σημείο στο οποίο το εξετάζουμε. Αν μη τι άλλο, έτσι προκύπτουν και περαιτέρω θέματα για μελλοντικές έρευνες. 4

6 του, θα κάλυπτα τις ανάγκες μιας μικρής σε έκταση εργασίας, συμπληρώνοντάς την ωστόσο και με κάποια στοιχεία που έχουν σχέση με το αρχικό μου θέμα. Οι πηγές μου είναι κατά πλειοψηφία πρωτογενείς, προέρχονται από τον Τύπο και αφορούν δημοσιεύματα και κριτικές των παραστάσεων, συνεντεύξεις του καλλιτέχνη και αφιερώματα για τον ίδιο. Όλο αυτό το υλικό προέρχεται από το ψηφιακό Ιστορικό Αρχείο του ΔΟΛ (Δημοσιογραφικού Οργανισμού Λαμπράκη 4, τη συλλογή των θεατρικών κριτικών της Ψηφιοθήκης του Α.Π.Θ. ( το αρχείο των εφημερίδων της Κεντρικής Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Θεσσαλονίκης. Επίσης σημαντικές πληροφορίες άντλησα από την προσωπική ιστοσελίδα του καλλιτέχνη ( αλλά και τις ιστοσελίδες διαφόρων εφημερίδων. Το οπτικοακουστικό υλικό που συνέδραμε επικουρικά στην έρευνα προέρχεται από το προσωπικό μου αρχείο και από το διαδίκτυο, όπου κυκλοφορούν πολλά βίντεο ή ηχογραφήσεις του Χάρρυ Κλυνν. Στόχος μου ήταν να συλλέξω όσο το δυνατό περισσότερα στοιχεία ώστε να επαληθεύεται η εγκυρότητα των πληροφοριών που χρησιμοποίησα για να παρουσιάσω ένα μικρό μέρος από το αποτύπωμα του εν λόγω καλλιτέχνη στο σύμπαν της ελληνικής σάτιρας, θεατρικής και μη. Ως προς τη βιβλιογραφία υπάρχει μόνον το πρόσφατο βιβλίο της Κωνστάντζας Γεωργακάκη για την Επιθεώρηση, η μελέτη του οποίου με οδήγησε να καταλήξω στο ακριβές θέμα μου. 5 Βασική μου ερευνητική πρόθεση είναι η αναζήτηση της ιδιαίτερης σφραγίδας του Χάρρυ Κλυνν στο πεδίο της σάτιρας και πιο ειδικά στην επιθεώρηση. Επίσης στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας μου επικεντρώθηκα στον πιο δημοφιλή του ρόλο, αυτόν του Χαράλαμπου Τραμπάκουλα του γιδοβοσκού. Πρόκειται για μια περσόνα που συνεχίζει να περιλαμβάνει στις εμφανίσεις του εδώ και τριανταπέντε χρόνια ( ) γιατί είναι ίσως το πιο 4 Όλα σχεδόν τα δημοσιεύματα του Βήματος και των Νέων είναι από το αρχείο του ΔΟΛ το οποίο λειτουργεί με συνδρομή, αν και υπήρξαν και αρκετά αρχεία που δεν στάθηκε δυνατόν να ανοίξω, ίσως για τεχνικούς λόγους. Σε όσα προέρχονται από ελεύθερες πηγές του διαδικτύου, έχουν την ανάλογη διεύθυνση στην παραπομπή. 5 Εκτός βέβαια από τους τόμους για την Αθηναϊκή Επιθεώρηση των Θ. Χατζηπανταζή Λίλας Μαράκα και το βιβλίο του Νότη Κύτταρη για το Βαριετέ (βλ. Βιβλιογραφία στο τέλος της μελέτης), που λειτούργησαν βοηθητικά για να δω πως λειτουργούσε η κλασσική επιθεώρηση και τα θεάματα των αναψυκτηρίων, δεν βρήκα κάποιο άλλο σύγγραμμα ώστε να το αντιπαραβάλλω με το υλικό μου. Δεν αποκλείεται ωστόσο να υπάρχουν μελέτες που προσωπικά αγνοώ. 5

7 ενδεικτικό παράδειγμα για τον τρόπο που λειτουργεί το χιούμορ του καλλιτέχνη. Διατρέχει κάθε πεδίο της σατιρικής έκφρασης του Χάρρυ Κλυνν και είναι ο διαχρονικός φορέας της σάτιράς του σε κάθε πεδίο έκφρασής της. 6 6 Ο Τραμπάκουλας αποτέλεσε ίσως το πιο εμπορικό προϊόν του Χάρρυ Κλυνν, αφού για περισσότερες από τρεις δεκαετίες έρχεται σε επαφή με το κοινό με θεατρική, κινηματογραφική, τηλεοπτική αλλά και ραδιοφωνική μορφή. Είναι τόσο δημοφιλής, μάλιστα που στο βιβλίο του Περί, ο Κλυνν βάζει στο οπισθόφυλλο μια εικόνα όπου το υποτιθέμενο αφεντικό των εκδόσεων Κάκτος αναφωνεί με αγανάκτηση: «Δε γινότανε ρε παιδιά να βάλουμε τον Τραμπάκουλα στο βιβλίο Με το μπαρδόν να ουμ» (Χάρρυ Κλυνν, Περί, Κάκτος, Αθήνα, χ.χ.). 6

8 Κεφάλαιο 1 ο : Η σάτιρα της πολιτικής επικαιρότητας των αρχών της δεκαετίας του 80 από την Επιθεωρησιακή Σκηνή και τις σατιρικές παραστάσεις πίστας του Χάρρυ Κλυνν. Παράλληλες πορείες. α) Επιθεώρηση και «Αλλαγή» Η Μεταπολίτευση βρίσκει την Επιθεώρηση ανανεωμένη και σαφώς πιο πολιτικοποιημένη από πριν και σ αυτό συμβάλλει, πέρα από την ιστορική συγκυρία του εκδημοκρατισμού της χώρας, και η έλευση νέων αλλά και νεανικών θιάσων όπως η Ελεύθερη Σκηνή (Σταμάτης Φασουλής, Άννα Παναγιωτοπούλου, Λευτέρης Βογιατζής κ.α.). Οι επίδοξοι αυτοί «αναμορφωτές» της φέρουν ένα διαφορετικό θεατρικό στίγμα που δίνει σαφέστατα το προβάδισμα στα κείμενα και το ιδεολογικό περιεχόμενό τους, χωρίς ωστόσο να «διανοηθούν να αγγίξουν τη μικροαστική αισθητική της». 7 Βασικά χαρακτηριστικά τους ήταν «το πολιτικό σχόλιο μέσα από τον υπαινιγμό», «το κλείσιμο του ματιού, η ειρωνεία και η πολυεπίπεδη θεατρική υπονόμευση» του πολιτικού σκηνικού. 8 Επτά χρόνια αργότερα (1981) η ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ θα αποσυντονίσει προσωρινά τόσο τους επιθεωρησιογράφους όσο και τους ηθοποιούς, καθώς το μεγάλο ποσοστό ψήφων που συγκέντρωσε αυτή η νέα πολιτική δύναμη τους δημιουργεί την ανάγκη να της δώσουν μια πίστωση χρόνου. 9 Το κοινό υποστηρίζει τη νέα κυβέρνηση και την περίφημη «Αλλαγή» που διατυμπανίζει, ενώ ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου εξελίσσεται στο απόλυτο ίνδαλμα της πολιτικής σκηνής με πολύ φανατικούς οπαδούς. Όλα αυτά αναστέλλουν για ένα χρονικό διάστημα τη σατιρική κριτική διάθεση των ανθρώπων της επιθεώρησης Θόδωρος Κρητικός, «Εξορκισμός της καρκατσουλιάς», Ταχυδρόμος, 20 Δεκεμβρίου 1990 [Σημείωση: Στα δημοσιεύματα της Ψηφιοθήκης του Α.Π.Θ. δεν αναγράφεται αριθμός σελίδας επειδή είναι αποκόμματα. Επίσης σε κάποια από τα δημοσιεύματα του Βήματος και των Νέων που προέρχονται από το αρχείο ΔΟΛ ο αριθμός σελίδας δεν φαίνεται καθαρά στα pdf, οπότε δεν τον αναγράφω]. 8 Μιχάλης Ρέππας, «Συνέβη στην Κατίνα», στο Κωστάντζα Γεωργακάκη, Η εφήμερη γοητεία της επιθεώρησης, POLARIS, Αθήνα, 2013, σ Πρβλ. Στο ίδιο, σ «Θυμάστε τι δύσκολες μέρες πέρασαν οι επιθεωρησιογράφοι και οι γελοιογράφοι μας, ύστερα από τις εκλογές του 1981; Θυμάστε με πόση αμηχανία αντιμετώπιζαν οι νουμερίστες μας απ τη σκηνή το 7

9 Ακόμα και όταν το κλίμα αλλάζει και οι δημιουργοί αρχίζουν να παίρνουν τα πάνω τους με τις πρώτες αντιπολιτευτικού χαρακτήρα επιθεωρήσεις, έχουν πλέον να αντιμετωπίσουν τη «διαφορετική αίσθηση χιούμορ των νεοφώτιστων κυβερνητικών στελεχών που φαίνεται να μην αντιλαμβάνονται ότι πλέον και οι δικές τους ενέργειες βρίσκονται στο στόχαστρο της σκωπτικής κριτικής». 11 β) Ο Χάρρυ Κλυνν και η «Αλλαγή και πάσης Ελλάδος» Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 70 ξεκινάει τις εμφανίσεις του σε μπουάτ της Πλάκας ο Βασίλης Τριανταφυλλίδης, γνωστός με το ψευδώνυμο Χάρρυ Κλυνν. Έχει μόλις επιστρέψει από μια δεκαετία παραμονής σε Αμερική και Καναδά, όπου είχε εντρυφήσει στο λεγόμενο stand-up comedy ένα αρκετά αιχμηρό σατιρικό είδος, που εμπνεύστηκαν δημιουργοί οι οποίοι κατά κανόνα προέρχονταν από τις μειονότητες που ζούσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες. 12 Είχε προηγηθεί μια σημαντική κοινό, σε όλη τη διάρκεια της πρώτης τετραετίας του ΠΑΣΟΚ και στο μεγαλύτερο μέρος της δεύτερης; Θυμάστε με πόση ευλάβεια έπαιρναν στα χείλη τους το όνομα του Ανδρέα Παπανδρέου, στις εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις που τολμούσαν να το κάνουν; Θα έλεγε κανείς πως η κυβέρνηση είχε καταφέρει να κλονίσει την αξιοπιστία του χιούμορ», Στο Θόδωρος Κρητικός, «Η Επιθεώρηση ζει!», Ταχυδρόμος, 25 Ιανουαρίου Κωνστάντζα Γεωργακάκη, Η εφήμερη γοητεία της επιθεώρησης, σ Διαβάζουμε σε μια συνέντευξή του που περιέχεται στην προσωπική του ιστοσελίδα: «παρέμεινα στο underground χώρο όπου δειλά-δειλά άρχισε να παίρνει μορφή αυτό που εμείς ονομάζαμε Θέατρο των φτωχών και που αργότερα βαφτίστηκε ως stand up comedy. Το κύριο χαρακτηριστικό του είδους αυτού ήταν η σκληρή πολιτική και κοινωνική σάτιρα. [...] Οικογενειακή υπόθεση ήταν και οι θεατρικές πράξεις (acts) αυτού του είδους. Οι χώροι που φιλοξενούσαν το θέαμα αυτό, πέντε ή έξι κωμικοί ο ένας μετά τον άλλο, ήταν μικρά κυρίως μπαρ στις γειτονιές γκέτο της Νέας Υόρκης και του Σικάγου. Κάτι σημαντικό έπρεπε να συμβεί για να δραπετεύσει το είδος από τα γκέτο και συνέβη με την περιπετειώδη πορεία του Lenny Brus και του Dick Gregory Μέσα σε σχετικά λίγο καιρό το είδος υιοθετήθηκε ως έκφραση διαμαρτυρίας από τους ακτιβιστές, τους αντιρατσιστές, τους διανοούμενους και τη μεγάλη μάζα των προοδευτικών γενικότερα Θεωρώ τιμή το γεγονός ότι σ αυτή τη βασανιστική πορεία έπαιξα κι εγώ το δικό μου ρόλο μου ως κωμικός και συγγραφέας» (Hhttp:// Επίσης, «Ο Χάρρυ Κλυνν οφείλει πολλά στη θητεία του στο αμερικάνικο υπόγειο καμπαρέ - μιούζικ χολ, που συνήθως στηρίχθηκε στο χιούμορ και στην οργή των κυνηγημένων μειοψηφιών (Εβραίων, Μαύρων, Λατίνων, μεσογειακών) της αμερικάνικης διανόησης. Το χιούμορ αυτό έχει μέσα στη συνταγή του πολλή απελπισία (το άρωμα της ειρωνείας), πολύ σαρκασμό (και αυτοσαρκασμό, ο οποίος καθιστά το χιούμορ πειστικό στους άλλους) και μια 8

10 θητεία στα βαριετέ των αναψυκτηρίων ήδη από την ηλικία των δεκαοκτώ ετών και για τρία χρόνια στο πλευρό του Γιώργου Οικονομίδη, καθώς και στα καμπαρέ της Αθήνας μετέπειτα όπου απέκτησε γρήγορα τη φήμη του «άφθαστου μίμου» ( ). 13 Παρόλο που, όπως φαίνεται, είχε σπουδάσει στη δραματική σχολή του Πέλου Κατσέλη, φαίνεται πως οι όποιοι υποκριτικοί του κώδικες και η ήδη από τότε μεγάλη επιτυχία του με το κοινό, οφείλονταν μάλλον στη μεγάλη ευχέρειά του στον αυτοσχεδιασμό και στην ευφυή χρήση της εύπλαστης σε μούτες φυσιογνωμίας του παρά στη συνήθη υποκριτική σπουδή μιας σχολής. 14 Πάντως, το καμπαρέ υπήρξε, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, ένα «μεγάλο σχολείο», όπου μαζί με την αμερικάνικη μεγάλη δόση δαιμονικής τρέλας, ουτοπικής αυθαιρεσίας και τοπικής ευφορίας». Στο Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Η δαιμόνια αλογόμυγα», Τα Νέα, 16 Φεβρουαρίου Η δεκαετία που θα μπορούσαμε άτυπα να ονομάσουμε «Αμερικανική περίοδος» του Χάρρυ Κλυνν, είναι εξαιρετικά δύσκολο να μελετηθεί και να αποτιμηθεί, λόγω του προβλήματος των πηγών. Υπάρχουν μόνο τα λεγόμενα του ίδιου, τα οποία μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό πιθανά αλλά δεν μπορούμε να τα επιβεβαιώσουμε. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν έδωσε παραστάσεις σε αυθεντικά αμερικάνικα μιούζικ χολ ή μόνο σε μέρη που σύχναζαν οι Έλληνες ομογενείς. 13 Στο βιβλίο του Νότη Κύτταρη, Το βαριετέ στο Ελληνικό Θέατρο. Η σκηνή των θαυμάτων, Δρόμων, Αθήνα, 2012, σ. 153, διαβάζουμε για την «πικάντικη» επιθεώρηση πίστας Λουστρίνια και μπουζούκια του Γιώργου Οικονομίδη όπου εμφανίζεται και ο Χάρρυ Κλυνν τη δεκαετία του 60. Επίσης από την ιστοσελίδα του Χ. Κλυνν (Hhttp:// συνέλεξα μια ανακοίνωση του night club COPACABANA, όπου ανάμεσα σε ατραξιόν όπως η Princess Amina και μια διεθνούς φήμης Duce Diamond εμφανίζεται και ο άφθαστος μίμος Harry Klynn (Βλέπε Παράρτημα Εργασίας). Να συμπληρώσω και με μια προσωπική μου παρατήρηση ότι ακόμα και στις δύο ταινίες που έκανε εκείνη την περίοδο (Γάμος αλά Ελληνικά το 1962 και Τα 201 καναρίνια το 1963) παίζει με διαφορετικό υποκριτικό κώδικα, το παίξιμό του είναι πιο θεατρικό από των υπολοίπων (αλλάζει τη φωνή του παίζει με έντονες μούτες και φυσικά μη ξεχνάμε ότι η σκηνή στο Γάμος αλλά ελληνικά όπου παίρνει το μπάνιο του είναι σαν νούμερο παντομίμας που, λόγω της επιτυχίας της μάλλον, την επαναλαμβάνει και στα Καναρίνια) και το κωμικό στοιχείο που τον διακρίνει έχει την γοητευτική τραχύτητα που χαρακτηρίζει τους λαϊκούς κωμικούς αυτοσχεδιαστές. 14 «Αστείρευτο καταλυτικό χιούμορ, ευρήματα λεκτικά και άνεση λόγου διαθέτει ο πολύπλευρος Χάρρυ Κλυνν, που κρατάει σε άμεση επαφή το κοινό του, χωρίς να διεκδικεί τον τίτλο του κονφερασιέ. Θα λεγε κανείς πως διακονεί το θέατρο του ενός ή τη νούτικη κωμωδία, είδη που απαιτούν ιδιαίτερα εκφραστικά προσόντα που σπανίζουν». Στο Νότης Κύτταρης, Το βαριετέ στο Ελληνικό Θέατρο, σ Αυτό που θέλω να πω είναι ότι κατά τη γνώμη μου, ακολουθεί το παράδειγμα των λαϊκών κωμικών που διαμορφώνουν την όποια τεχνική τους (ή μάλλον τα κωμικά τους τερτίπια) όχι στις αίθουσες των σχολών αλλά μέσα από τις εμπειρίες τους στο σανίδι, αντιγράφοντας και διάσημα πρότυπα. Πάντως το βαριετέ είναι ακόμα ένα δύσβατο σχετικά πεδίο για τον μελετητή και χρειάζεται ιδιαίτερη έρευνα. 9

11 επιρροή τον ώθησε να δημιουργήσει αυτό το προσωπικό του ύφος, δηλαδή την παροιμιώδη άνεση ή τόλμη του να γίνεται ιδιαίτερα αιχμηρός στα από σκηνής λεγόμενά του. 15 Παρόλο που εμφανίζεται ως σατιρικός καλλιτέχνης ήδη από το 1974 σε νυχτερινά κέντρα και μπουάτ της Αθήνας (Δειλινά, Στορκ, Διογένης, Νεράιδα), τα πρώτα χρόνια δεν αναφέρεται από τον τύπο της εποχής. 16 Θα κάνουν όμως αίσθηση οι ουκ ολίγες πειρατικές κασέτες από παράνομες ηχογραφήσεις των εμφανίσεών του. 17 Η πρώτη έκρηξη δημοσιότητας θα συμβεί το 1978 με την κυκλοφορία του πρώτου του σατιρικού δίσκου Για δέσιμο από την εταιρία EMI-COLUMBIA. 18 Από τότε και ιδίως με το δεύτερο δίσκο του το 1979 (Δοξάστε με) αρχίζει να γίνεται εξαιρετικά δημοφιλής ως μια φωνή «λαϊκής» κριτικής για το πολιτικό κατεστημένο. Στις παραστάσεις του είτε σε νυχτερινά κέντρα το χειμώνα είτε σε αναψυκτήρια τα καλοκαίρια, συρρέουν χιλιάδες θεατές «Το καμπαρέ ήταν μεγάλο σχολείο για μένα [ ] η αυλή των θαυμάτων! Πόσα δεν είδα και πόσα δεν έμαθα σε αυτούς τους μαγικούς χώρους που με συμφιλίωσαν με ό,τι φοβόμουν ν αγγίξω». Βλ. Δέσποινα Λάδη, «Χάρρυ Κλυνν. Σπεσιαλίστας της σάτιρας, 70 ετών», ΒΗΜΑΜΕΝ (Το Βήμα), τ. 52, Ιούλιος 2010, σ [ =%CF%87%CE%B1%CF%81%CF%81%CF%85%3b%CE%BA%CE%BB%CF%85%CE%BD%CE %BD, πρόσβαση ] 16 Τουλάχιστον στη δική μου, περιορισμένου χρόνου, έρευνα δεν μπόρεσα να βρω πηγές και να συλλέξω κάποια στοιχεία. 17 «Ο Κλυνν μας δείχνει αγανακτισμένος και τις 45 πειρατικές κασέτες από εμφανίσεις του που κυκλοφορούν στην αγορά». Στο Τάκης Μπόσδας, «Ο Χάρρυ Κλυνν έχει σχέδια», Το Βήμα, 27 Ιουλίου Άλλωστε ο ίδιος στράφηκε στην δισκογραφία για να περιορίσει αλλά και να εκμεταλλευτεί την ζήτηση που είχαν οι ηχογραφήσεις αυτές. Πρβλ. και από Hhttp:// Παρά την δυσαρέσκειά του, πάντως, όλα αυτά τα μη νόμιμα ντοκουμέντα που κυκλοφορούσαν από για πολλά χρόνια, συντέλεσαν ίσως στην ανάδειξη της προσωπικής του μυθολογίας. 18 Το παλιότερο δημοσίευμα που κατόρθωσα να βρω είναι η καταχώρηση της παρουσίασης του δίσκου τον Απρίλιο του 1978, στο [Ανυπόγραφο], «Πέτσινος δίσκος στο Χ. Κλυνν», Τα Νέα, 20 Απριλίου Ο δίσκος Για Δέσιμο πούλησε εκείνη τη χρονιά αντίτυπα, αριθμός εντυπωσιακός για τη δισκογραφία της σάτιρας (βλ. «Χρυσός δίσκος στον Χάρρυ Κλυνν», Τα Νέα, 22 Νοεμβρίου 1978.) 19 «Η μεγάλη και πιο απρόσμενη επανάσταση στη νυχτερινή Αθήνα, έγινε στα παραλιακά Δειλινά. Εκεί αναδείχθηκε ο σούπερ - σταρ της χρονιάς ο Χάρρυ Κλυνν. Δοξάστε τον! Πάνω από εκατό χιλιάδες άτομα σε πέντε μήνες». Στο Γιώργος Λιάνης, «Αντίο νύχτα! Ο απολογισμός της χειμωνιάτικης σεζόν σε μπουάτ και άλλα κέντρα», Τα Νέα, 25 Απριλίου Επίσης, «Αναψυκτήριο Ερμής. Τριάντα χιλιάδες νοματαίοι σε μια βδομάδα παραληρούν με τον Χάρρυ Κλυνν και τις 10

12 Ο τολμηρός όμως αυτός καλλιτέχνης δεν θα επαναπαυτεί στον τίτλο του «σούπερ - σταρ της νύχτας» αλλά θα συνεχίσει με πιο ριζοσπαστικές αλλά και «διφορούμενων προθέσεων» προτάσεις στο χώρο της σάτιρας και των θεαμάτων πίστας, με το Αίσχος (1981-2) και την Αλλαγή και πάσης Ελλάδος (1983) στην μπουάτ Διαγώνιο. 20 Κι ενώ η ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ φέρνει, όπως προαναφέραμε, τους ανθρώπους της επιθεώρησης σε μεγάλη αμηχανία, αντίθετα για τον Χάρρυ Κλυνν είναι το γεγονός που απ ότι φαίνεται θα πυροδοτήσει την έμπνευσή του. Θα του επιτρέψει να προσδιορίσει ένα απόλυτα προσωπικό σατιρικό ύφος, ενώ ο Ανδρέας Παπανδρέου και οι συν αυτώ, από κυβερνητικά στελέχη ως τους απλούς κομματικούς οπαδούς, θα αποτελέσουν μια ατελείωτη πηγή για χιουμοριστικά νούμερα. Το καυστικό του χιούμορ και ο έντονα πολιτικοποιημένος σκηνικός του λόγος σε αντίθεση με την αμηχανία και την μετριοπάθεια των υπόλοιπων σατιρικών, απογειώνει τη φήμη του στη νυχτερινή αθυροστομίες του. [ ] Ο κοσμάκης ωρύεται: Πες τα όλα!». Στο Γιώργος Λιάνης, «Περάστε κόσμε», Τα Νέα, 16 Ιουλίου Σε άλλο δημοσίευμα του ίδιου συντάκτη, που θα λέγαμε ακολουθεί φανατικά την πορεία του Κλυνν διαβάζουμε σχετικά με την αποδοχή το: «Ο Χάρρυ Κλυνν μπήκε για τα καλά στη ζωή μας. [ ] Έγινε ο εκφραστής των ασίγαστων πόθων μας να τα πούμε απ την καλή και να τ ακούσουν οι αρμόδιοι.[ ] Ο Κλυνν ανέβηκε στην αιχμή της επικαιρότητας με δίσκους ( Για Δέσιμο και Δοξάστε με ) κι ένα μυθώδες μεροκάματο δραχμών που του προσφέρουν για το χειμώνα!», στο Γ. Λιάνης, «Χάρρυ Κλυνν: Είμαι αηδιασμένος!», Τα Νέα, 1 Αυγούστου Παρατηρούμε ότι είναι συστηματική η διαφήμιση του καλλιτέχνη από την εφημερίδα Τα Νέα. Να συμπληρώσουμε ότι το 1986 ξεκίνησε να εργάζεται εκεί γράφοντας χιουμοριστικά χρονογραφήματα. 20 Ενδεικτικός του πρωτότυπου ύφους της Χαρρυκλυννικής σάτιρας είναι ο πλήρης τίτλος της παράστασης: «25 χρόνια Χάρρυ Κλυνν: Αλλαγή και πάσης Ελλάδος άμα λάχει» και κυρίως ο υπότιτλος «Λούμπεν κοσμοϊστόρικαν, γεγονός υπό Βασιλείου Τριανταφυλλίδου και Ιωάννου Κακουλίδου, αμφότερων της Κλαδικής των Βασιλοφρόνων». Στο Τάκης Μπόσδας, «Χάρρυ Κλυνν: Τον κόσμο πρέπει να τον προκαλείς», Τα Νέα, 19 Δεκεμβρίου Μια περιγραφή του προγράμματος είναι η εξής: «Ε, λοιπόν το φετινό του πρόγραμμα άμα φακελωθεί θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί σαν κατακραυγή εναντίον του ΠΑΣΟΚ, σάτιρα της Δεξιάς, εξευτελισμός για το ΚΚΕ Εσωτερικού, κολακευτικό σε κάποιο βαθμό για τον Καραμανλή ουδέτερο για το ΚΚΕ, αναρχικό εν πολλοίς έτσι ώστε η ρήση του ίδιου του Χάρρυ Κλυνν ότι το έργο του είναι αυστηρώς ακατάλληλο για Κομμουνιστές, ΠΑΣΟΚτζήδες, ΝεοΔημοκράτες, Ενήλικους, Ανήλικους, ιερωμένους, γυναίκες σε κατάσταση εγκυμοσύνης κλπ χρήζοντα βοηθείας πρόσωπα να είναι σε μεγάλο βαθμό αποπροσανατολιστική. Αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι το πρόγραμμα δεν είναι οξύ και συναρπαστικό. Είναι όμως και διφορούμενο». Στο Γιώργος Λιάνης, «Οίκος γέλωτος ιδρυθείς προ 25ετίας», Τα Νέα, 19 Φεβρουαρίου

13 Αθήνα και όχι μόνο. Στην επικράτησή του αυτή βέβαια θα συντελέσει και η συνεργασία του με τον Γιάννη Κακουλίδη αλλά και μια ολόκληρη ομάδα που ασχολείται με αυτό το «μαζικό» πλέον «φαινόμενο». 21 γ) Το σατιρικό προφίλ του Χάρρυ Κλυνν: οι επιρροές του, η σχέση του με το κοινό του, με την κριτική και τη διανόηση της εποχής. Ο καλλιτέχνης που μας απασχολεί είναι μια ξεχωριστή περίπτωση λαοφιλούς δημιουργού που προκάλεσε έντονη συζήτηση και χαρακτηρίστηκε από τις αρχές της δεκαετίας του 80 ως «φαινόμενο». 22 Εισπράττει το θαυμασμό του κοινού και την αποδοχή ενός κομματιού της ελληνικής διανόησης της δεκαετίας του Δεν θα 21 «Η δεκαετία του 80 ανήκει αναμφισβήτητα στον δημοφιλή κωμικό και στους ήρωες που ενσαρκώνει, όπως ο Τραμπάκουλας, ο Γύφτος με τις πατάτες, o Aστυνόμος Μπέκας, οι οποίοι γίνονται πρωταγωνιστές ταινιών, θεατρικών παραστάσεων, κασετών που πωλούνται στους δρόμους και διαφημιστικών σποτ (η διαφήμιση για τα φουντούνια πήρε βραβείο από την Ένωση Διαφημιστικών Εταιρειών) σε μια Ελλάδα που ανακαλύπτει το χιούμορ [ ] Ο Χάρρυ Κλυνν ή αλλιώς Βασίλης Τριανταφυλλίδης, όμως, δεν κάνει τις επιτυχίες του μόνος. Μαζί του υπάρχει μια ολόκληρη ομάδα φίλων και συνεργατών που περνούν νύχτες ολόκληρες στον επάνω όροφο του σπιτιού του στο Χαλάνδρι, γράφοντας τα κείμενα που μετατρέπουν την πολιτική σάτιρα σε μαζικό φαινόμενο.[ ] Η παρέα κάνει τρομακτικές εμπορικές επιτυχίες, τις οποίες αν ακούσει κανείς προσεκτικά θα διακρίνει τις αριστερές καταβολές των κειμενογράφων». Στο Γιώργος Πετρίδης, «Γιάννης Κακουλίδης. Διανοούμενος, πονηρός πολιτευτής, διαφημιστής και μπαταχτσής», Πρώτο Θέμα, 9 Απριλίου 2012 [από το Hwww.protothema.grH]. Αν μιλήσουμε με όρους διαφήμισης η ετικέτα (label) «Χάρρυ Κλυνν» κυριαρχεί στη δεκαετία του ογδόντα και προωθείται συστηματικά από τα μέσα της εποχής, παρά την προβαλλόμενη από τον ίδιο τον καλλιτέχνη αντισυστημικότητα και επαναστατικότητά του. Η ανάλυση όμως της άποψης αυτής θα χρειαζόταν επίσης μια ξεχωριστή εργασία. 22 «Είναι ή όχι ένα καινούριο φαινόμενο στο χώρο της ψυχαγωγίας ο Χάρρυ Κλυνν; Ελάχιστοι είναι αυτοί που θα τον προσπεράσουν. Υπάρχουν αντιρρήσεις για τον τρόπο που παρουσιάζει τα προγράμματά του, ενώ άλλοι τα θεωρούν θαυμάσια. Σίγουρο είναι πως το ταλέντο του Χάρρυ Κλυνν (μίμηση, παρλάτα) δεν συναντιέται εύκολα». Μαρία Πολιτοπούλου, «Απ τον Τραμπάκουλα ως τον Γεώργιο Σουρή», Τα Νέα, 16 Μαρτίου «Στο μαγαζί έρχεται ο απλός λαϊκός κόσμος, η μέση τάξη, πολλοί διανοούμενοι, ελάχιστοι κουλτουριάρηδες. Έχουν έρθει ο Τσαρούχης, ο Ρίτσος, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος Άνθρωποι που πάνε στα μπουζούκια για να τα σπάσουν ή που κάνουν κρουαζιέρες με κότερα δεν έρχονται σε μένα. Και δεν μου λείπουν καθόλου». Στο ίδιο. Στηριζόμαστε μόνο στα λεγόμενά του γι αυτό δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι αν τα προγράμματά του τελικά έχαιραν κάποιας αποδοχής από τη διανόηση της εποχής. Πάντως τα ονόματα που αναφέρει δεν διέψευσαν απ όσο γνωρίζω τη δήλωση αυτή. Σίγουρη ωστόσο θα πρέπει να θεωρηθεί η δημοφιλία του στο ευρύ κοινό, αφού και η κρατική 12

14 γλυτώσει βέβαια από την κριτική, ενώ κάποιοι, παρόλο που δεν αμφισβητούν το ταλέντο του, αντιμετωπίζουν με κάποιο σκεπτικισμό τις επί σκηνής προθέσεις του. 24 Η πετυχημένη συνταγή σατιρικής υποκριτικής του Χάρρυ Κλυνν βασίζεται καταρχήν στην ποικιλία των εκφραστικών του μέσων που του επέτρεψαν να δημιουργήσει καρικατούρες μεγάλης αποδοχής από το κοινό, ιδίως με τους λεκτικά δημιουργημένους τύπους που έγιναν διάσημοι μέσα από τους δίσκους του και στους εκτός Αθήνας που δεν είχαν τη δυνατότητα να τον δουν ζωντανά. 25 Σύμφωνα με τις δικές του δηλώσεις πάντως, οι επιρροές του όσον αφορά τη σκηνική σκέψη και συμπεριφορά είναι οι «αγαπημένοι των παιδιών» Αστερίξ, Τσάρλι Τσάπλιν ο Λούκυ Λουκ, οι πρωτεργάτες κωμικοί του stand-up όπως οι Λέννυ Μπρους, Ντικ Γκρέγκορι και Νταν Ρίκελς, οι κωμικοί του ελληνικού κινηματογράφου των δεκαετιών 50-70, ο Γιώργος Οικονομίδης, το ιδιαίτερο χιούμορ των μικρών παιδιών και ο Καραγκιόζης. 26 Χωρίς να τα αποκηρύσσει βέβαια, δηλώνει με αποφασιστικότητα την διαφοροποίησή του από τα θεάματα βαριετέ στα οποία είχε διαπρέψει στα νιάτα του, καθώς προέβαλλαν την ψυχαγωγία ως αυτοσκοπό. 27 Το ελληνικό βαριετέ είναι τηλεόραση είχε παραγγείλει το τηλεοπτικό πορτρέτο του το 1981, που όμως δεν προβλήθηκε παρά μόνο κινηματογραφικά το 1984 (Το Εις μνήμην Χάρρυ Κλυνν). 24 Ο Γ. Λιάνης παρατηρεί σχετικά: «Στα 25 χρόνια της καλλιτεχνικής του ζωής ο Χάρρυ Κλυνν βρίσκεται σε ακμή, που όμως συνοδεύεται για πρώτη φορά από μια τόσο έντονη αμφισβήτηση. [ ] Δεν έχει καμιά σημασία αν το πρόγραμμα αυτό είναι ή δεν είναι υψηλού επιπέδου. Μέσα στη χειμωνιάτικη Αθήνα είναι αυτό που δημιουργεί τις πιο μεγάλες διχογνωμίες. [ ] Και αναρωτιέται κανένας σε πιο βαθμό νομιμοποιείται, ένας προοδευτικός καλλιτέχνης που έχει καταγγείλει την 20ετία της καταδυνάστευσης της Δεξιάς, στον πρώτο χρόνο του ερχομού στην εξουσία ενός σοσιαλιστικού κόμματος να παρουσιάζει κόντρα σ αυτό ένα πολύ πιο οξύ πρόγραμμα». Στο Γιώργος Λιάνης, «Οίκος γέλωτος ιδρυθείς προ 25ετίας», Τα Νέα, 19 Φεβρουαρίου Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν, για καθεμιά από τις κωμικές περσόνες που δημιούργησε ο Χάρρυ Κλυνν, προηγήθηκε η ηχογραφημένη εκδοχή τους της ζωντανής ή φιλμογραφημένης αναπαράστασής τους. Δεν έχουμε σχεδόν καθόλου οπτικό υλικό από τις παραστάσεις πίστας, πέρα από κάποια πλάνα στην ταινία Εις μνήμην Χάρρυ Κλυνν που είναι σαν αφιέρωμα πορτρέτο του καλλιτέχνη. 26 Γιώργος Λιάνης, «Χάρρυ Κλυνν. Είμαι Αστερίξ, Λούκυ Λουκ, Τσάρλυ Τσάπλιν, Αυλωνίτης, Σαββόπουλος και Καραγκιόζης», Τα Νέα, 4 Ιανουαρίου «Όμως το θέαμα ήταν καθαρά διασκεδαστικό. Δεν είχε το στοιχείο της πολιτικής κοινωνικής σάτιρας που αναζητούσα εγώ. Ήταν όλα χαριτωμένα. Δεν υπήρχε η σκληράδα που υπάρχει σε μένα. 13

15 πλέον, όπως φαίνεται πολύ ηπίων τόνων για τον Κλυνν, μετά την επαφή του με την αμερικάνικη επιθεώρηση πίστας το stand up comedy. Το οξύ αθυρόστομο χιούμορ του είδους αυτού και ο αυτοσχεδιασμός με το κοινό πάνω στη βάση μιας πιο πολιτικοποιημένης σχέσης καλλιτέχνη και θεατών είναι αυτό που τον διακρίνει πλέον στη σκηνική συμπεριφορά. 28 Σε αυτό συμβάλλει και η αντιμετώπιση του ίδιου του κοινού απέναντι σε ό,τι πλέον εισπράττει από σκηνής. Στη δεκαετία του 80 άλλωστε επήλθε και μια σχετική αλλαγή των ηθών, πράγμα που επισήμανε ουκ ολίγες φορές ο σατιρικός λόγος του Χάρρυ Κλυνν. 29 Αυτό που αντιπαραβάλλει ο Χάρρυ Κλυνν απέναντι στην κριτική που του ασκείται περί βωμολοχίας είναι η σχέση του με το κοινό του, που μοιάζει σαν να είναι συνένοχός του στην σκηνική του παρεκτροπή. 30 Κεφάλαιο 2 ο : Χάρρυ Κλυνν και Επιθεώρηση. Οι παραστάσεις, η σχέση με το κοινό και η αντιμετώπισή του από την κριτική. Εγώ θεωρούσα ότι το γέλιο είναι πολύ ακριβό πράγμα για να πουλιέται φθηνά». Στο Τάκης Μπόσδας, «Χάρρυ Κλυνν: Τον κόσμο πρέπει να τον προκαλείς», Τα Νέα, 19 Δεκεμβρίου Η απάντησή του σε μια μήνυση που του έγινε από την ασφάλεια Βόλου όταν είχε παρουσιάσει ένα από τα προγράμματά του εκεί είναι ενδεικτική: «Αυτή είναι η μηνυτήρια αναφορά είναι ακόμη μια παγίδα στημένη για μένα που είμαι προοδευτικός καλλιτέχνης και η γλώσσα μου που τσακίζει κόκκαλα δεν τους αρέσει από καιρό. [ ] Οι καλλιτέχνες ακόμα και οι βρωμόστομοι, είναι λεύτεροι να απαλύνουν τους καημούς του κόσμου. [ ] Αθυρόστομος ναι, βωμολόχος όχι. Η διάκριση είναι θέμα παιδείας». Στο [Ανυπόγραφο], «Χάρρυ Κλυνν: Είμαι ελεύθερος δεν φοβήθηκα ποτέ μου», Τα Νέα, 14 Σεπτεμβρίου Για το ζήτημα της βωμολοχίας στο αμερικάνικο stand up comedy βλ. και Susan Seizer, «On the Uses of Obscenity in Live Stand Up Comedy», Anthropological Quarterly, Volume 84, Number 1, Winter 2011, pp , George Washington University Institute for Ethnographic Research [Access provided by School of Oriental and African Studies (19 May :16 GMT] 29 Βλ. σχετικά «Μπαίνοντας στη τελευταία εικοσαετία του [ενν. εικοστού] αιώνα, τα ήθη πλαταίνουν και οι απαιτήσεις μικραίνουν. Τα δυτικά πρότυπα προβάλλουν περισσότερη ελευθεριότητα. Οι κοινωνικές προϋποθέσεις μεταβάλλονται κι ένα νέο στρώμα έρχεται στην επιφάνεια». Στο Κωστάντζα Γεωργακάκη, Η εφήμερη γοητεία της επιθεώρησης, POLARIS, Αθήνα, 2013, σ Βλ. αντίστοιχα «Με το γέλιο του ο λαός κολάζει τα κοινωνικώς απαράδεκτα. Για να φτάσει σ αυτό το σημείο υπάρχει μια συμφωνία μεταξύ τους για το τι είναι κοινωνικά απαράδεκτο. Ο άνθρωπος που τα επισημαίνει εγώ δηλαδή δανείζεται τα εκφραστικά μέσα του λαού. Ο λαός δεν είναι χυδαίος, δεν ξεχωρίζει καλές και κακές λέξεις». Μαρία Πολιτοπούλου, ο.π. και «πρώτο όπλο και χάρισμα του Τραμπάκουλα είναι η επικοινωνία του με το λαό και η χρησιμοποίηση της γλώσσας του, αυτής που μιλιέται στο καφενείο και στο γήπεδο, στην ταβέρνα και στο γλέντι, στο πανηγύρι και στο Καρναβάλι.» Τάκης Μποσδάς, «Χάρρυ Κλυνν: Τον κόσμο πρέπει να τον προκαλείς», Τα Νέα, 19 Δεκεμβρίου

16 α) Η πίστα και το σανίδι Παρόλο που ο χώρος δράσης του Χάρρυ Κλυνν ήταν το πάλκο και οι δημιουργίες του βασίζονταν στην πρόζα κι απαιτούσαν την άμεση σχέση καλλιτέχνη και κοινού, μέχρι το 1985, τη χρονιά της εμφάνισής του στην επιθεωρησιακή σκηνή, μάλλον δεν θεωρείται ηθοποιός με την στενή έννοια του όρου. Αποκαλείται «χιουμορίστας», «μίμος», «σατιρικός καλλιτέχνης» κ.α., ενώ και ο ίδιος δεν φαίνεται να διαφωνεί, εφόσον συμμετέχει στο ανάλογο συνδικαλιστικό όργανο των τραγουδιστών την Ε.Τ.Ε. και όχι στο Σ.Ε.Η. 31 Πολλά ωστόσο από τα ταλέντα του, όπως η ευθύτητα του λόγου, η αίσθηση του χιούμορ και η ικανότητα να πιάνει τον παλμό του κόσμου στον αυτοσχεδιασμό ήταν βασικά ζητούμενα για έναν ηθοποιό της επιθεώρησης. 32 Και αφού κατά μια άποψη τα δύο είδη συγγενεύουν και ενώνονται με τον «ομφάλιο λώρο της αμεσότητας», ήταν επόμενο να μεταπηδάει από το ένα στο άλλο με μια τρομακτική άνεση Είναι μάλιστα μέλος του προσωρινού προεδρείου της Ένωσης Τραγουδιστών Ελλάδος όταν θα συσταθεί ως σύλλογος το [Ανυπόγραφο], «Συνδικαλίζονται οι τραγουδιστές», Τα Νέα, 25 Απριλίου Για το αν ήταν μέλος του Σ.Ε.Η. εκείνη την περίοδο δεν βρέθηκε δημοσίευμα που να το επιβεβαιώνει, παρόλο που βρέθηκαν διάφορα δημοσιεύματα για τη δράση του ως συνδικαλιστή των τραγουδιστών ή για την ενασχόλησή του με ποδοσφαιρικά σωματεία. 32 Από πολύ παλιά η Επιθεώρηση και τα θεάματα ποικιλιών υπήρξαν συγκοινωνούντα δοχεία. Διαβάζουμε σχετικά: «Από τον πολύχρωμο και πολύβουο αυτόν κόσμο, η Επιθεώρηση πήρε διδάγματα και υλικό ανυπολόγιστης αξίας. Κινήθηκε από την πρώτη στιγμή με μεγάλη ευελιξία, ανάμεσα στο καθαρό θέατρο και στην παραθεατρική ψυχαγωγία, χωρίς να πολυσκοτίζεται αν κρατά τα προσχήματα του καλλιτεχνικού καθωσπρεπισμού» και «Βασικά στελέχη του βαριετέ ήταν πάντα και οι λογής λογής κωμικοί σολίστες και μίμοι, που άλλες φορές τους συναντούσε κανείς ενταγμένους σε ένα θίασο ποικιλιών και άλλες φορές τους εύρισκε να κρατούν ολομόναχοι στους ώμους τους την ευθύνη ενός ολόκληρου προγράμματος κάποιου νυχτερινού κέντρου ή θεάτρου». Στο Θόδωρος Χατζηπανταζής Λίλα Μαράκα (επιμ.), Η Αθηναϊκή Επιθεώρηση, Τόμος Α, Ερμής, Αθήνα 1977, σ. 46 και σ. 50 αντίστοιχα. 33 «Ο χώρος του θεάτρου και ο χώρος του προσωπικού σόου (και συνήθως του λεγόμενου σόου πίστας, όπου ένας καλλιτέχνης συνομιλεί επί δύο ώρες με το κοινό, τραγουδάει, ανεκδοτολογεί κ.λ.π.) είναι κάτι παραπάνω από αδερφοί. Δεν προέρχονται μόνον από τους ίδιους γονείς αλλά και συνεχίζουν παρά τις ιδιομορφίες της κάθε πλευράς να συνδέονται με τον ίδιο ομφάλιο λώρο. Το λώρο της αμεσότητας και της σύμμιξης κοινού και σκηνής». Στο Βάιος Παγκουρέλης, «Η πίστα 15

17 β) Παραστασιογραφία των Επιθεωρήσεων του Χάρρυ Κλυνν. Στο υποκεφάλαιο αυτό παρατίθεται η παραστασιογραφία των επιθεωρήσεων του Χάρρυ Κλυνν. Περιλαμβάνει όλες τις παραστάσεις αποκλειστικά επιθεωρήσεις - στις οποίες συμμετείχε από το 1985 ως το Το 2006 ο Χάρρυ Κλυνν δήλωσε ότι αποσύρεται λόγω της συμμετοχής του στις δημοτικές εκλογές στο Δήμο Καλαμαριάς στη Θεσσαλονίκη. Ωστόσο θα κάνει αργότερα άλλες τρεις επιθεωρήσεις (Αγάντα το 2007, Τι τους κοιτάτε ρε το 2010 και το Ουστ κοπρίτες το 2011) που είναι ωστόσο σαν προσωπικά ρεσιτάλ, όπου ο ίδιος περιοδεύει τη χώρα σε μικρότερους χώρους από αυτούς που είχε ξεκινήσει, έχοντας στο πλευρό του νέους, κατά πλειοψηφία άγνωστους συνεργάτες. Το περιοδεύει αφού πρώτα κάνει κάποιες παραστάσεις στο club GAGARIN στην Αθήνα, με το Όποιον πάρει ο Χάρης που χαρακτηρίζεται από τον ίδιο ως stand-up music show. Ακολουθούν οι πίνακες της παραστασιογραφίας του Χάρρυ Κλυνν. Περιέχουν εκτός από ημερομηνία πρεμιέρας, όπου βρέθηκε, θεατρική σκηνή, συντελεστές και κατάλογο πηγών ανά παράσταση, με χρονολογική σειρά. Κάποιες πληροφορίες που έχουν τοποθετηθεί με τη μορφή υποσημειώσεων μας δίνουν μια πιο κατατοπιστική εικόνα για την εικοσαετή διαδρομή του στο σανίδι της επιθεώρησης. και η σκηνή», Ελεύθερος Τύπος, 9 Ιανουαρίου Στο ίδιο δημοσίευμα ο κριτικός περιγράφει την αποτυχία ενός άλλου σόουμαν του Γιώργου Μαρίνου, να περάσει από το σόου στην Επιθεώρηση. 16

18 ΠΑΡΑΣΤΑΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΧΑΡΡΥ ΚΛΥΝΝ ( ) ΗΜ/ΝΙΑ ΠΡΕΜΙΕΡΑΣ ΣΚΗΝΗ ΤΙΤΛΟΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ 7 Ιουνίου Δελφινάριο Βαζελληνίδες Βαζέλληνες ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΔΙΑΝΟΜΗ ΠΗΓΕΣ (με χρονολογική σειρά) Γιάννης Σκηνοθεσία: Xάρρυ Kλυνν, 1) [Ανυπόγραφο], «Αρχίζουν οι Kαλαμίτσης, Γιώργος Γιώργος πρεμιέρες», Το Βήμα, 7 Απριλίου Γιώργος Pεμούνδος Kωνσταντίνου, ) Πάυλος Κάγιος Άννα Γριμάνη Mανιώτης, Μουσική: Bασίλης (ρεπορτάζ), «Καλοκαίρι με θέατρο. Aνδρέας Νίκος Στρατηγός Διαμαντόπουλος, Τι θα παιχτεί, που, από ποιους», Τα Aνδρικάκης. Σκηνικά: Νίκος Hλίας Λογοθέτης, Νέα, 21 Απριλίου Πετρόπουλος Nίκη 3) [Ανυπόγραφο], «Αντιλαβές», Το Κοστούμια: Tριανταφυλλίδη, Βήμα, 12 Μαΐου ) [Ανυπόγραφο], «Δελφινάριο. Γιώργος Mιχάλης Mόσιος, Επίθεση τρέλας, φαντασίας και Μανούσκος Tιτίκα χιούμορ», Το Βήμα, 1 Ιουλίου Λίγες μέρες (2 Ιουνίου 1985) είχαν λάβει χώρα οι βουλευτικές εκλογές, όπου το ΠΑΣΟΚ με αρχηγό τον Α. Παπανδρέου ανέλαβε εκ νέου την εξουσία. Είδαμε και πιο πάνω ότι ήδη από την πρώτη περίοδο διακυβέρνησής τους, αποτέλεσαν αντικείμενο αιχμηρής κριτικής από τον Χάρρυ Κλυνν. Προφανώς αυτή τη φορά θα επιδίωξε να επανέλθει δριμύτερος στην αντιπολιτευτική κριτική του, μέσω της Επιθεώρησης που απευθύνεται σε μεγαλύτερο και πιο ποικίλης κοινωνικής καταγωγής κοινό. 17

19 Xορογραφίες: Xρήστος Παπίδης Στασινοπούλου, Πηνελόπη Πιτσούλη, Tάσος Περζικιανίδης. 5) [Ανυπόγραφο], «Βαζελληνίδες Βαζέλληνες», Το Βήμα, 7 Ιουνίου ) Γιώργος Λιάνης, «Επιθεώρηση και χυδαιολογία μαμούθ», Τα Νέα, 16 Ιουνίου Οκτωβρίου 1985 Ορφέας Πράσινα δαμάσκηνα και ψιλές ελιές 35 Βασίλης Τριανταφυλλίδης Γιάννης Kαλαμίτσης Γιώργος Σκηνοθεσία: Xάρρυ Kλυνν Μουσική: Νίκος Στρατηγός Σκηνικά- Xάρρυ Kλυνν, Γιώργος Kωνσταντίνου, Zωή Λάσκαρη, Παύλος 1) [Ανυπόγραφο], «Δαμάσκηνα και ελιές στον Ορφέα», Τα Νέα, 19 Οκτωβρίου ) Λ.Κ., «Χιούμορ Γέλιο Έκπληξη», Τα Νέα, 3 Νοεμβρίου Μανιώτης κοστούμια: Νίκος Πετρόπουλος Kοντογιαννίδης, Tάσος 3) Αρετή Αθανασίου Λεονί Σταφυλά, «Χάρρυ Κλυνν. Οι θεατές τον αποθεώνουν», Τα Νέα, Το κόστος της παράστασης εκτιμάται γύρω στα 150 εκατομμύρια δραχμές (βλ. Τα Νέα, ). Η Ζωή Λάσκαρη εμφανίζεται με ξεχωριστό κείμενο που γράφει γι αυτήν ο Γιώργος Μανιώτης. Σύμφωνα με δημοσίευμα της εποχής το ύψος των εισπράξεων της επιθεώρησης αυτής θεωρήθηκε ρεκόρ, ενώ ο Χ. Κλυνν συναγωνιζόταν σε εμπορικότητα ακόμα και με την Αλίκη Βουγιουκλάκη (βλ. Το Βήμα, 9 Φεβρουαρίου 1986) 18

20 Χορογραφίες: Nτίνος Ψαρέλης Πεζιρκιανίδης, Tόνυ Άντονυ. Νοεμβρίου ) Ελένη Βαροπούλου, «Επιθεώρηση και Μυθιστορία», Το Συνεργάστηκαν οι: Γιώργος Μανούσκος (κοστούμια Βήμα, 1 Δεκεμβρίου ) Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Η δαιμόνια αλογόμυγα», Τα Νέα, 16 Δεκεμβρίου ) Φώντας Ηλιάδης, «Πράσινα Ζ.Λάσκαρη μπαλέτου) και δαμάσκηνα», Ακρόπολη, 17 Δεκεμβρίου ) Λευτέρης Παπαδόπουλος, «Οι Α. Παπαδημητρίου Τ. Καρνάτος (στο τραγούδι της Ζ. Λάσκαρη) φίρμες», Τα Νέα, 27 Δεκεμβρίου ) [Ανυπόγραφο], «Στον πυρετό της νύχτας. Η βιομηχανία του Show business στην Ελλάδα», Το Βήμα, 9 Φεβρουαρίου ) Νέστορας Μάτσας, «Γέλιο μετά..μουσικής», Η βραδινή της Κυριακής, 2 Μαρτίου Οκτωβρίου 1986 Ορφέας Σ όλο τον κόσμο είναι ίδια, μα Βασίλης Τριανταφυλλίδης Σκηνοθεσία: Xάρρυ Kλυνν, Xάρρυ Kλυνν, Θανάσης Bέγγος, 1) [Ανυπόγραφο], «Με θέμα την ελληνική παραφροσύνη», Τα 19