ΑΝΔΡΕΣ Γιατί φοβούνται τη δέσμευση; Το στρες μας αρρωσταίνει! Δελτία ειδήσεων που ανεβάζουν την πίεση. Με κάνουν περήφανο τα παιδικά χαμόγελα

Transcript

1 Tεύχος 12 - Iανουάριος 2012 υγεία > ψυχολογία > διατροφή ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΟΥΣΟΣ Το στρες μας αρρωσταίνει! THΛEOPAΣH Δελτία ειδήσεων που ανεβάζουν την πίεση ΚΩΝ/ΝΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Με κάνουν περήφανο τα παιδικά χαμόγελα ΑΝΔΡΕΣ Γιατί φοβούνται τη δέσμευση; ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ ΜΕ ΤΟΝ ΤΥΠΟ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

2

3

4 υγεία Tεύχος 12 - Iανουάριος 2012 υγεία > ψυχολογία > διατροφή Περιεχόμενα life positive > life positive > life positive > life positive ΕΙΔΗΣΕΙΣ > Μικρές και ενδιαφέρουσες 9+1 ΑΠΟΡΙΕΣ > Για τα συμπληρώματα του χειμώνα ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΟΥΣΟΣ > Το στρες είναι βασική αιτία νοσηρότητας ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ > Ένα «βαρύ» φορτίο «ελαφρών» οστών ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΧΑΝΔΑΚΑΣ > Γυναικολογικές επεμβάσεις χωρίς τομές! ΗΜΕΡΙΔΑ > Μπορούμε να πετύχουμε την πρόληψη; ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΠΗΤΕΡ ΠΑΝ > Μπήκαμε στο μυαλό του «ορκισμένου» εργένη ΔΕΛΤΙΑ ΕΙΔΗΣΕΩΝ > Γιατί κάνουν κακό στα...νεύρα;

5 Κεντρικό Νευρικό Σύστηµα Σακχαρώδης ιαβήτης Οστεοπόρωση Ογκολογία Σεξουαλική Υγεία Καρδιολογία - Εντατική Θεραπεία Αντιµετώπιση Λοιµώξεων CO 06/2010 Στοµατική Υγεία υσπεψία Ιατρικός Εξοπλισµός Η γραµµή της ζωής, µας ενώνει.

6 υγεία life positive > life positive > life positive > life positive > life ΚΩΝ/ΝΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ > Υπάρχει και η Ελλάδα της ανιδιοτελούς προσφοράς ΟΜΟΡΦΙΑ > Μυστικά για όμορφα μαλλιά ΨΑΡΙ > Πώς θα επιλέξω το φρέσκο; ΧΟΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑ > Όταν το σώμα θεραπεύει την ψυχή... ΑΠΟΔΡΑΣΗ > Πήλιο: Το βουνό των Κενταύρων ΘΕΑΜΑΤΑ > Θεατρικές παραστάσεις και μουσικές αποδράσεις ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΑΓΟΡΑΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΛΕΞΗ 52 >Life>Positive< ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ-ΕΚΔΟΣΗ > Μ. ΠΙΤΣΙΛΙΔΗΣ Α.Ε. Αγ. Νικολάου 102, Γλυφάδα Τηλ: , Fax: ΕΚΔΟΤΗΣ > Μιχάλης Πιτσιλίδης ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ > Νινέττα Βατικιώτη ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ > Θεόδουλος Παπαβασιλείου ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΙΑ > Νεκταρία Καρακώστα ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ > Ειρήνη Πιτσιλίδη ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ > Γιώργος Παναγόπουλος ART DIRECTOR > Μάτα Παρασύρη ΔΗΜΟΣΙOΓΡΑΦΙΚΗ ΟΜΑΔΑ > Ραζμίκ Αγαμπατιάν > Νάντια Γιαννούλη > Ζέφη Κληρονόμου > Βιβέττα Λαϊνιώτη > Ρίτα Προδρόμου > Iωάννα Pάπτη ΕΙΔIΚΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ > Ορέστης Γιωτάκος, ψυχίατρος > Γρηγόρης Λάσκαρης, φαρμακοποιός > Θεόδωρος Ροκκάς, γαστρεντερολόγος > Στέλιος Σπαντιδέας, διατροφολόγος > Κώστας Σπίγγος, νευρολόγος Το επόμενο τεύχος του > Life > Positive < θα κυκλοφορήσει την Κυριακή 19 Φεβρουαρίου ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ > Βασιλική Κούτσικου ΥΠΟΔΟΧΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ > Σοφία Κολοβού ΛΟΓΙΣΤΗΡΙΟ > Σταμάτης Κωνσταντάτος ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ > Όλγα Κοσσυβάκη ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ > istockphoto > shutterstock images ΕΚΤΥΠΩΣΗ -ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: > ΕΚΤΥΠΩΣΕΙΣ IRIS A.E.Β.Ε. Το >Life>Positive< είναι μηνιαίο περιοδικό και διανέμεται δωρεάν, την τρίτη Κυριακή κάθε μήνα, με τον «Τύπο της Κυριακής»

7 H Bristol-Myers Squibb είναι µια παγκόσµια H Bristol-Myers βιοφαρµακευτική Squibb είναι εταιρεία µε αποστολή µια παγκόσµια της να βιοφαρµακευτική ανακαλύπτει, να εταιρεία αναπτύσσει µε αποστολή και να παρέχει της να ανακαλύπτει, καινοτόµα φάρµακα να αναπτύσσει που και συµβάλλουν να παρέχει καινοτόµα στην αποτελεσµατική φάρµακα που αντιµετώπιση συµβάλλουν σοβαρών στην αποτελεσµατική ασθενειών. αντιµετώπιση σοβαρών ασθενειών. Together we can prevail. Together we can prevail. Together we can prevail. Together we can prevail. Bristol-Myers Squibb A.E. Αττικής & Προποντίδος 2, Τ.Κ Βριλήσσια, Αττική ΤΘ Bριλήσσια, Τ.Κ , Αττική Τηλ.: & , Φαξ: , ΑΡ.Μ.Α.Ε /01ΑΤ/Β/07/148

8 > editοrial του Mιχάλη Πιτσιλίδη Μην ξύνεστε στην γκλίτσα του τσοπάνη... 6 Πολλά από τα «προβλήματα υγείας» που απασχολούν τη σημερινή κοινωνία της αφθονίας, είναι ιατρογενή, υπό την έννοια ότι δημιουργήθηκαν «κατά παραδοχή». Ένα παράδειγμα μπορεί να διαφωτίσει τα πράγματα. Το όριο ταχύτητας σε έναν δρόμο δεν μπαίνει από τη φύση, αλλά από την τροχαία. Επομένως, αν κάποιος θέσει αυθαιρέτως το όριο ταχύτητας στα 30 χλμ. την ώρα, στις εθνικές οδούς, όλοι οι οδηγοί θα είναι παραβάτες. Αν το όριο τοποθετηθεί στα 300 χλμ. την ώρα, ούτε καν οι κάτοχοι Φεράρι δεν θα μπορούν να κάνουν παράβαση, όσο κι αν το προσπαθήσουν. Κατά παρόμοιο τρόπο, έχουν μπει τα περίφημα «φυσιολογικά όρια» στην πίεση, τη χοληστερίνη τα τριγλυκερίδια, την οστεοπόρωση κι ένα σωρό άλλες καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ως διαταραχές ή νοσήματα, ανάλογα, και αντιμετωπίζονται «θεραπευτικά». Για παράδειγμα, αν δεν είστε άντρας που έχει ήδη υποστεί ένα έμφραγμα, δεν αναμένεται να ακοκομίσετε το παραμικρό όφελος από την προσπάθειά σας να μειώστε την «τσιμπημένη» σας χοληστερίνη! Θα ωφεληθούν ο γιατρός σας από τις επισκέψεις, το μικροβιολογικό εργαστήριο από τις εξετάσεις, το φαρμακείο από τα φάρμακα και ο...μανάβης της γειτονιάς σας, από την προσπάθειά σας να μετατραπείτε σε χορτοφάγο για να αντιμετωπίσετε τον «μεγάλο εχθρό» που λέγεται χοληστερίνη. Αλλά τίποτα από αυτά δεν ισχύει, δυστυχώς- ή, μάλλον, ευτυχώς. Μη στερείτε τον εαυτό σας από τα πολύ σημαντικά όσο και νόστιμα εδέσματα, όπως τα πλήρη γαλακτοκομικά και τα αυγουλάκια ή τα παϊδάκια που τόσο λαχταράτε, γιατί όσο και να τα στερηθείτε δεν θα μειώσετε τη χοληστερίνη, αλλά κι αν τη μειώσετε λίγο, τίποτα απολύτως δεν έχετε να κερδίσετε από αυτό... Οι περισσότεροι άνθρωποι θέλουμε να ζήσουμε περισσότερο και καλύτερα. Είναι πολύ λογικό! Αλλά εκείνο που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι αυτό είναι, σε πολύ μεγάλο βαθμό, «γραμμένο» στο DNA του καθενός μας. Δεν αλλάζει. Επηρεάζεται, αλλά όχι από την ιατρική και τις ιατρικές πράξεις. Αλλάξτε, λοιπόν, γραμμή πλεύσης. Αυτά που μπορούν πραγματικά να βοηθήσουν προς την κατεύθυνση της περισσότερης και καλύτερης ζωής, είναι τα ακόλουθα: (α) διακοπή του καπνίσματος και (β) ελεγχόμενη κατανάλωση ποτού, όχι περισσότερο από 2-3 ποτηράκια κρασί ημερησίως. (γ) Η υποθερμιδική δίαιτα, έτσι ώστε να καταπολεμηθεί η παχυσαρκία, αλλά και να μάθετε να είστε εξαιρετικά ολιγαρκείς στο φαγητό. Η ημερήσια κατανάλωση περίπου θερμίδων είναι ένας χρυσός κανόνας. (δ) Τακτική άσκηση, αεροβική (διάδρομος) και βαράκια (για όλες τις μυικές ομάδες) σε κάποιο γυμναστήριο 1-2 φορές την εβδομάδα. (ε) Τέλος, κοινωνική ζωή, φιλικές σχέσεις, αποφυγή αρνητικών συναισθημάτων (το μίσος και ο θυμός κάνουν κακό σε σας, όχι σε κείνους στους οποίους οφείλονται) και δραστική μείωση του άγχους. Σε αυτό το τελευταίο βοηθάει πολύ η τακτική άσκηση... Τέλος, εγκαταλείψτε το σπορ της δήθεν προληπτικής ιατρικής με τα τσεκάπ και τις τακτικές εξετάσεις. Κοινώς, μην ξύνεστε στην γκλίτσα του τσοπάνη... <

9 Το μοναδικό που ανά ταμπλέτα παρέχει τον αποτελεσματικό συνδυασμό, mg mg mg mg υαλουρονικού οξέος, υδρολυμένου κολλαγόνου τύπου ΙΙ, βιταμίνης C και θειϊκής χονδροϊτίνης, To προϊόν δεν αποτελεί υποκατάστατο μίας ισορροπημένης διατροφής Αριθ. Πρωτ. Γνωστοποίησης ΕΟΦ: 46802/ ISO-PLUS Á.Å. ðñïôåßíåé...öõóéêü! ÁÈÇÍÁ: Τ F info@iso-plus.gr ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Τ F εσωτ. 2301

10 > υγεία Μικρά & ενδιαφέροντα 8 > Αλάτι: Μια ελληνική... «αμαρτία» Είναι γεγονός πως το αλάτι, αναπόσπαστο συστατικό κάθε συνταγής και κάθε πιάτου, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την διατροφική μας παράδοση είτε ως ενισχυτικό γεύσης, είτε ως μέσο συντήρησης και διατήρησης των τροφίμων. Αυτή όμως είναι η μία όψη του νομίσματος. Σύμφωνα με έρευνα για τη γνώση, στάση και συμπεριφορά των Ελλήνων απέναντι στο αλάτι, που πραγματοποίησε ο ΕΦΕΤ, η υπερβολική κατανάλωση αλατιού κρύβει σοβαρούς κινδύνους για την υγεία όπως π.χ., η αύξηση της αρτηριακής πίεσης, ενώ ευθύνεται για πολλές παθολογικές καταστάσεις. Ως εκ τούτου, οι δράσεις μείωσης του αλατιού αποτελούν σήμερα μια από τις σημαντικότερες δράσεις σχετικά με τη διατροφή σε παγκόσμιο επίπεδο. Από την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων οι επιστήμονες του ΕΦΕΤ οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι η γνώση και η συμπεριφορά των Ελλήνων απέναντι στο αλάτι πρέπει να γίνουν πιο συνειδητές. Συγκεκριμένα, ο Έλληνας καταναλωτής: Γνωρίζει τη σχέση μεταξύ υψηλής κατανάλωσης αλατιού και της αυξημένης αρτηριακής πίεσης, όχι όμως και τη συσχέτισή της με την εμφάνιση άλλων παθολογικών καταστάσεων. Θεωρεί εσφαλμένα ότι καταναλώνει τη σωστή ή μικρότερη της ενδεικνυόμενης ποσότητα αλατιού. Θεωρεί ότι η κυριότερη πηγή αλατιού στην καθημερινή διατροφή του είναι το αλάτι που προστίθεται κατά το μαγείρεμα και φαίνεται να αγνοεί τις «κρυφές» πηγές αλατιού στη διατροφή (ψωμί, τυριά κ.ά.). Ενθαρρυντικό είναι το ότι οι περισσότεροι, κατά δήλωσή τους, δεν προσθέτουν αλάτι στο πιάτο τους στο τραπέζι. Μόνο ένας στους τρεις, διαβάζει τις ετικέτες των τροφίμων για την περιεκτικότητά τους σε νάτριο. Ένας στους δύο θεωρεί ότι τα γεύματα στα εστιατόρια, ταβέρνες κ.λπ. περιέχουν πολύ ή πάρα πολύ αλάτι, αλλά ελάχιστοι είναι εκείνοι που επιθυμούν την ύπαρξη διατροφικής ένδειξης στους καταλόγους των εστιατορίων. > Περισσότερες ώρες στο σχολείο; Υψηλότερο IQ! Είναι γεγονός πως η συσχέτιση υψηλότερου ΙQ και μορφωτικού επιπέδου είναι καλά τεκμηριωμένη. Ωστόσο το δύσκολο ερώτημα στο οποίο κλήθηκαν να αποδείξουν επιστήμονες από τη Στατιστική Υπηρεσία της Νορβηγίας και το Πανεπιστήμιο του Όσλο, ήταν το αν η μόρφωση μπορεί να αυξήσει τον δείκτη νοημοσύνης. Για να διερευνήσουν το θέμα, χρησιμοποίησαν στοιχεία από ένα φυσικό πείραμα που αφορούσε το νορβηγικό εκπαιδευτικό σύστημα και τις επιδράσεις του σε παιδιά. Την περίοδο , η διάρκεια της υποχρεωτικής εκπαίδευσης αυξήθηκε σταδιακά σε όλη την επικράτεια της Νορβηγίας, με αποτέλεσμα τα παιδιά να φοιτούν στο σχολείο μέχρι τα 16 τους χρόνια (από 14 που ίσχυε μέχρι τότε). Το ΙQ μετρήθηκε αργότερα και μόνο στα αγόρια του δείγματος, που στα 19 τους χρόνια κατετάγησαν στον στρατό. Οι ερευνητές αφού ανέλυσαν τα στοιχεία με προσοχή, εντόπισαν μια ασυνήθιστα μεγάλη αύξηση στον μέσο όρο IQ, μετά την αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα της Νορβηγίας. Συγκεκριμένα, για κάθε έτος αύξησης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, παρατηρήθηκε αύξηση του μέσου IQ κατά 3,7 μονάδες. Έτσι, καταλήγουμε στο ενθαρρυντικό συμπέρασμα, πως η μόρφωση μπορεί να αυξήσει την ευφυΐα.

11

12 10 > υγεία 9+1 Aπορίες για τα συμπληρώματα του χειμώνα Υπάρχουν βιταμίνες που θα με βοηθήσουν να αποφύγω τις λοιμώξεις του χειμώνα; Οι βιταμίνες είναι ασφαλείς; Να προτιμήσω κάψουλες ή αναβράζοντα δισκία; O Κλινικός Διαιτολόγος- Βιολόγος κ. Χάρης Δημοσθενόπουλος, Προϊστάμενος του Διαιτολογικού Τμήματος του «Λαϊκού» Νοσοκομείου Αθηνών και Επιστημονικός Υπεύθυνος του «Κέντρου Διατροφικής Αγωγής» Αμπελοκήπων και ο κ. Μιχάλης Πιτσιλίδης, φαρμακοποιός, διευθυντής του Life Positive, απαντούν στις απορίες μας. Ti πρεπει να περιεχει ενα 1 ανοσοενισχυτικο συμπληρωμα; Πολλά είναι τα διατροφικά συστατικά που μπορούμε να βρούμε σε συμπληρώματα, που σχετίζονται με την ενίσχυση του ανοσοποιητικού. Τα πιο δημοφιλή από αυτά είναι: βιταμίνη C, μαζί με άλλα αντιοξειδωτικά στοιχεία, όπως το σελήνιο. Εξουδετερώνουν τις ελεύθερες ρίζες που καταστρέφουν τα κύτταρα που σχετίζονται με το ανοσοποιητικό σύστημα. βιταμίνη Ε, η ανεπάρκεια της οποίας οδηγεί σε μείωση των ανοσολογικών αντιδράσεων του ανθρώπινου οργανισμού. ψευδάργυρος, ιχνοστοιχείο απαραίτητο για την ανάπτυξη και τη σωστή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Αποτελεί δομικό συστατικό πολλών κυττάρων που συμμετέχουν στη λειτουργία της άμυνας του οργανισμού. συνένζυμο Q10. Έχει αντιο- ξειδωτική δράση και ενισχύει την ανοσοποιητική απόκριση, διεγείροντας άμεσα τον σχηματισμό αντισωμάτων και λευκών αιμοσφαιρίων. η βιταμίνη D, η οποία τα τελευταία χρόνια συσχετίζεται όχι μόνο με την υγεία των οστών, αλλά και με την ενεργοποίηση της άμυνας του οργανισμού. Έχει βρεθεί ότι τα Τ-κύτταρα (που αποκαλούνται και κύτταρα-δολοφόνοι) ενεργοποιούνται άμεσα σε περίπτωση λοίμωξης, όταν υπάρχει επαρκής ποσότητα βιταμίνης D στο αίμα. Πολύς λόγος γίνεται 2 τελευταία για την αντιγριπική δράση της εχινάκειας. Μελέτες έχουν αποδείξει τις ευεργετικές της ιδιότητες στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος και στην ενδυνάμωση του οργανισμού. Η εχινάκεια πραγματικά δυναμώνει και βελτιώνει σημαντικά τη δράση του ανοσοποιητικού, με αποτέλεσμα ο οργανισμός να προστατεύεται καλύτερα από ιώσεις και κρυολογήματα. Οι υψηλες δοσεις βιταμινης c ειναι αποτελε- 3 σματικες στη γριπη και στο κρυολογημα; Είναι μια υπόθεση που έρχεται και επανέρχεται, αλλά δεν έχει επιβεβαιωθεί. Η τελική μας απάντηση θα πρέπει να είναι πως όχι, η βιταμίνη C, δεν βοηθάει στη γρίπη και το κρυολόγημα. Ο ψευδάργυρος και η εχινάκεια αποτελούν την καλύτερη πρόταση Ο ψευδαργυρος βοηθαει 4 στο κρυολογημα; Από το 1984 διατυπώθηκε η άποψη ότι ο ψευδάργυρος μειώνει τη σοβαρότητα και τη διάρκεια των συμπτωμάτων του κρυολογήματος. Αυτό όντως ισχύει.

13 Είναι καλύτερες οι «φυσικές» βιταμινες, που πε- 5 ριέχονται στα τρόφιμα, από εκείνες που περιέχονται στα φαρμακευτικά σκευάσματα; Η γενική σύσταση είναι να καλύπτουμε τις ανάγκες μας σε θρεπτικά συστατικά από μια πλήρη, αγνή και σωστά σχεδιασμένη διατροφή. Λόγω όμως των εντατικών ρυθμών της σύγχρονης ζωής, της βιομηχανοποίησης και εντατικοποίησης των καλλιεργειών ή της ύπαρξης ειδικών παθολογικών καταστάσεων, η διατροφή μας αδυνατεί να καλύψει αυτές τις ανάγκες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η λήψη των βιταμινών από συμπληρώματα κρίνεται αναγκαία. Η «φυσική» λήψη των βιταμινών από συμπληρώματα δεν διαφέρει από τις βιταμίνες των τροφών υπό την προϋπόθεση ότι τα συμπληρώματα πληρούν αυστηρούς κανόνες σχεδιασμού και παραγωγής. Οι καπνιστές έχουν 6 ανάγκη από περισσοτερες βιταμινες; Το κάπνισμα σχετίζεται από τη μια με καταστροφή συγκεκριμένων θρεπτικών συστατικών, όπως η βιταμίνη C κι από την άλλη, με αύξηση κρουσμάτων π.χ. ορισμένων μορφών καρκίνου. Για την ειδική αυτή ομάδα, έχουν γίνει πολλές μελέτες, που σχετίζουν τη λήψη συμπληρωμάτων με την πρόληψη ή τη θεραπεία παθολογικών καταστάσεων. Έτσι, π.χ. η υψηλή πρόσληψη β καροτένιου έχει συσχετιστεί επιβαρυντικά και η βιταμίνη Β6 ευεργετικά με την εμφάνιση καρκίνου των πνευμόνων. Τα ισχυρής αντιοξειδωτικής δράσης συστατικά που περιέχονται σε ειδικά πολυβιταμινούχα σκευάσματα μπορούν να συμβάλουν στον περιορισμό των βλαβών που προκαλούνται από τις οξειδωτικές ουσίες του καπνού. Αλλά, βέβαια, δεν συζητείται ότι η διακοπή του καπνίσματος είναι στόχος ζωής! Υπαρχουν βιταμινες 7 ειδικες για παιδια η υπερηλικες; Τα τελευταία χρόνια, άρχισαν να παρουσιάζονται φαινόμενα έλλειψης π.χ. σιδήρου, ψευδαργύρου, ιωδίου, βιταμίνης Β12 και φολικού οξέος σε παιδιά. Οι διατροφικές αυτές αστοχίες μπορούν να διορθωθούν με τη λήψη συμπληρωμάτων, αν ο γιατρός το θεωρήσει απαραίτητο. Σήμερα, υπάρχουν στην αγορά αρκετά συμπληρώματα διατροφής για παιδιά, τα οποία ωστόσο δεν υποκαθιστούν μια πλήρη, υγιεινή και ισορροπημένη διατροφή. Αντίστοιχα, για τα άτομα τρίτης ηλικίας, υπάρχουν συμπληρώματα π.χ. ασβεστίου, μαγνησίου, σιδήρου, λουτεΐνης, Β12, αντιοξειδωτικών συστατικών, ωμέγα-3 λιπαρών οξέων, που προλαμβάνουν, αλλά και αντιμετωπίζουν παθολογικές καταστάσεις που εμφανίζονται συχνά σε αυτήν την ηλικία. Να προτιμησω αναβραζοντα δισκια η καψου- 8 λες; Η απορρόφηση των συστατικών απευθείας στο στομάχι συμβάλλει, για την πλειοψηφία των συστατικών, σε υψηλότερη και αποτελεσματικότερη απορρόφησή τους από τον οργανισμό. Ωστόσο, η επιλογή μπορεί να εξαρτηθεί από την ευκολία λήψης (πολλά άτομα αδυνατούν να καταπιούν κάψουλες) ή την αποφυγή της κακής επίγευσης (π.χ. ωμέγα λιπαρά). 9Οι βιταμινες ειναι ακινδυνες; Υπάρχουν βιταμίνες που αποθηκεύονται στον οργανισμό (οι λιποδιαλυτές Α, E, D και Κ), που μπορεί να αποδειχτούν επικίνδυνες και τοξικές, αν λάβουμε μεγαλύτερες ποσότητες από τις συνιστώμενες για μεγάλο διάστημα. Όλες οι άλλες βιταμίνες, που είναι υδατοδιαλυτές, αποβάλλονται από τον οργανισμό, όταν η λήψη τους υπερβαίνει τις αναγκαίες ποσότητες. Σε τεράστιες δόσεις, ωστόσο, μπορεί και αυτές να είναι επιβαρυντικές για τον οργανισμό. σε ποιες περιοδους 10 ειναι χρησιμα τα συμπληρωματα; Στην αρχή του χειμώνα είναι χρήσιμα τα συμπληρώματα που θα ενισχύσουν το ανοσοποιητικό μας. Σε περίοδο δίαιτας απώλειας βάρους, ίσως να χρειαστούμε ένα συμπλήρωμα που θα «συμπληρώσει» το υποθερμιδικό πρόγραμμα διατροφής. Σε περιόδους έντονης εργασίας και αδυναμίας λήψης γευμάτων στο σπίτι, είναι χρήσιμο ένα πολυβιταμινούχο σκεύασμα. < 11

14 > συνέντευξη > της Νεκταρίας Καρακώστα ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΟΥΣΟΣ Το στρες είναι βασική αιτία νοσηρότητας Η βίαιη λόγω κρίσης- αναπροσαρμογή της καθημερινότητάς μας, έχει σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία μας, αν σκεφθεί κανείς ότι περισσότερο από το 50% της νοσηρότητας στον σύγχρονο κόσμο οφείλεται στο έντονο και επίμονο στρες που βιώνουμε στο πλαίσιο του κοινωνικοοικονομικού περιβάλλοντος. Απέναντι σε αυτά τα στοιχεία, ο διευθυντής της Α Παιδιατρικής Κλινικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθηγητής Γεώργιος Χρούσος, που πρόσφατα έλαβε το αριστείο Μποδοσάκη για τις πρωτοποριακές του μελέτες πάνω στην παθοφυσιολογία του στρες, προτείνει τρόπους για την πρόληψη και την αντιμετώπισή του. 12 Aσχολείται με το στρες και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων αυτό προκαλεί ή διευκολύνει την εμφάνιση ασθενειών, εδώ και περισσότερα από 30 χρόνια. Kαι επιβεβαιώνει ότι το σύστημα του στρες παίζει κεντρικό παθογενετικό ή επιβαρυντικό ρόλο σε όλες τις σύγχρονες παθήσεις, όπως η παχυσαρκία και το μεταβολικό σύνδρομο, η αρτηριακή υπέρταση, οι αλλεργικές και αυτοάνοσες φλεγμονώδεις παθήσεις, τα χρόνια σύνδρομα πόνου και κόπωσης, καθώς και οι καταστάσεις άγχους και κατάθλιψης. Τι ειναι η ομοιοσταση και τι η κακοσταση; Από την αρχή της ενασχόλησής μου με το στρες, το όρισα ως διαταραχή στη «δυναμική ισορροπία» ή στην «ομοιόσταση» του ανθρώπινου οργανισμού, ως «στρεσογόνο ερέθισμα» όρισα τη δύναμη που παράγει αυτήν την διαταραχή και ως «προσαρμοστική απόκριση», την προσπάθεια του οργανισμού να επιστρέψει στην πρότερη ομοιόστασή του. Στον ανθρώπινο οργανισμό, η απόκριση αυτή υποβοηθιέται από ένα εξειδικευμένο σύστημα που λειτουργεί στον εγκέφαλο και στο σώμα μας. Το «σύστημα του στρες» ενεργοποιείται κάθε φορά που το στρες υπερβαίνει κάποια όρια, για να μας βοηθήσει να το ξεπεράσουμε. Είχα την τύχη να συμμετέχω στον προσδιορισμό των ορμονικών διαμεσολαβητών αυτού του συστήματος και στην ανακάλυψη των μηχανισμών μέσω των οποίων αυτοί οι διαμεσολαβητές προάγουν την εμφάνιση ασθενειών, όπως οι ημικρανίες και το άσθμα. Όταν το σύστημα του στρες ανταποκριθεί στην πίεση, επαναφέροντας την ομοιόσταση, το αποτέλεσμα είναι είτε ουδέτερο είτε ακόμη και επωφελές για τον οργανισμό. Όταν, όμως, αποτύχει στην επαναφορά της ομοιόστασης, προκαλείται δυσομοιόσταση (ή κακόσταση), με καταστροφικές επιδράσεις για τον οργανισμό.

15 Υπαρχει διαφορα αναμεσα στο φυσιολογικο και στο παθολογικο στρες; Για την επαναφορά της ομοιόστασης, ενεργοποιούνται ορμόνες, όπως η αδρεναλίνη, η νοραδρεναλίνη, η κορτιζόλη και η ιντερλευκίνη-6. Όταν όμως επέλθει κακόσταση, οι ορμόνες αυτές προκαλούν ζημιά στον οργανισμό: διαταράσσουν τη φυσιολογία των κυττάρων και τη μεταβολική δραστηριότητά τους και ενεργοποιούν τις οξειδωτικές τους λειτουργίες. Όλες αυτές οι μεταβολές οδηγούν σε επιτάχυνση της γήρανσης, προκαλούν παχυσαρκία, μεταβολικά προβλήματα και οστεοπόρωση, ενώ προάγουν την αθηροσκλήρωση και την καρδιαγγειακή νόσο, διαταράσσουν την ανοσιακή λειτουργία και αυξάνουν τις πιθανότητες λοίμωξης και καρκινογένεσης στον οργανισμό. Η υπερ- ή υπο-απόκριση του συστήματος του στρες επηρεάζει την ανάπτυξη και συντελεί σε πολλά χρόνια συμπεριφορικά, ενδοκρινικά, μεταβολικά αλλεργικά και αυτοάνοσα νοσήματα. > Ο Δρ. Γεώργιος Χρούσος είναι Καθηγητής και Διευθυντής της Α Παιδιατρικής Κλινικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πριν επιστρέψει στην Ελλάδα, μετά από 25 χρόνια στις ΗΠΑ, ο Γ. Χρούσος ήταν κατ αρχήν Senior Investigator ( ) και ακολούθως Διευθυντής ( ) του Tμήματος Παιδιατρικής Ενδοκρινολογίας του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού και της Ανθρώπινης Ανάπτυξης (NICHD). Από το 1985, ήταν τακτικός καθηγητής της Παιδιατρικής του Πανεπιστημίου Georgetown της Ουάσινγκτoν. Υπήρξε ο πρώτος Γενικός Διευθυντής στο Ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών ( ). Κατέχει την έδρα της UNESCO στην Εφηβική Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο κ. Χρούσος, έχει εστιάσει την έρευνά του στον άξονα υποθαλάμου- υπόφυσης- επινεφριδίων (ΥΥΕ) και έχει μελετήσει εκτεταμένα τις νευρο-ενδοκρινολογικές μεταβολές που συσχετίζονται με τις διαταραχές του συναισθήματος, του ύπνου, της αντίληψης του πόνου, και της ανοσολογικής λειτουργίας. Το Εργαστήριό του έχει αναγνωρισθεί παγκοσμίως για τη δουλειά του στις νόσους του άξονα ΥΥΕ, όπως το σύνδρομο Cushing και στους φυσιολογικούς και μοριακούς μηχανισμούς του στρες. Κατέχει εξέχουσα θέση στον τομέα του και συγκαταλέγεται μεταξύ των 200 πλέον αναφερομένων κλινικών ερευνητών, όλων των ειδικοτήτων παγκοσμίως. Εχει συγγράψει περισσότερες από επιστημονικές εργασίες και έχει ξεπεράσει τις βιβλιογραφικές αναφορές (citations), αριθμό ρεκόρ για τα ελληνικά δεδομένα. Έχει επίσης δημοσιεύσει 26 βιβλία. 13

16 > συνέντευξη το στρες είναι βασική αιτία νοσηρότητας 14 Ποιος ειναι ο αντικτυπος του στρες στη συγχρονη κοινωνια; Σήμερα ξέρουμε ότι το στρες και οι μηχανισμοί του υπεισέρχονται παντού, προκαλώντας σημαντικότατες παθολογίες στον πληθυσμό. Αυτή η διαπίστωση άνοιξε νέους ορίζοντες στην προληπτική και θεραπευτική αντιμετώπιση αυτής της τεράστιας νοσολογίας. Η κριση φερνει στρες. Ποιες ειναι οι επιπτωσεις; Πολύ πέραν της κατάθλιψης, η οποία, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, σύντομα θα αποτελεί την δεύτερη αιτία νοσηρότητας στον κόσμο, το χρόνιο στρες και η συνακόλουθη κακόσταση του οργανισμού, είναι παράγοντας νοσηρότητας και θνησιμότητας όλων των αιτιών στις σύγχρονες κοινωνίες, που συμπεριλαμβάνει όλες τις χρόνιες μη-μεταδιδόμενες νόσους και, ως ενός σημείου, ορισμένες λοιμώξεις και τον καρκίνο. Επιπλέον, το παρατεταμένο στρες επιταχύνει σημαντικά τη φυσική εξέλιξη των χρονίων, μη-μεταδιδόμενων νοσημάτων. Το χρόνιο στρες, προκαλεί επίσης μείωση του μήκους των τελομερών των χρωμοσωμάτων, επιταχύνοντας τη γήρανση και μειώνοντας το προσδόκιμο επιβίωσης. Σε κάθε περίπτωση, η ανάπτυξη και η βαρύτητα των προβλημάτων που θα εμφανιστούν λόγω του χρόνιου στρες, είναι συνάρτηση της γενετικής προδιάθεσης του ατόμου, της έκθεσής του στο εχθρικό ψυχοκοινωνικά και οικονομικά- περιβάλλον και της διάρκειας του στρεσογόνου γεγονότος. Ποιοι ειναι πιο ευαλωτοι στο στρες; Η προγεννητική περίοδος, η βρεφική ηλικία, η παιδική ηλικία και η εφηβεία αποτελούν σημαντικά στάδια της ζωής, τα οποία χαρακτηρίζονται από Το στρες και οι μηχανισμοί του υπεισέρχονται παντού, προκαλώντας σημαντικότατες παθολογίες στον πληθυσμό. μεγάλη πλαστικότητα και, ως εκ τούτου, από μεγαλύτερη ευαλωτότητα στα στρεσογόνα ερεθίσματα. Κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, οι διαμεσολαβητές της ομοιόστασης επιδρούν ακόμη και στο γονιδίωμά μας και προκαλούν χημικές αλλαγές στο DNA και τη χρωματίνη των κυττάρων μας. Ποιες ειναι οι συνεπειες απο την αδιακοπη διεγερση του οργανισμου σε αυτες τις ηλικιες; Η παρατεταμένη κακόσταση διαταράσσει τη φυσιολογική αύξηση και ανάπτυξη του παιδιού και εφήβου, προκαλεί συναισθηματική αναστάτωση, διαταράσσει τον ύπνο, καταστρέφει την οικογενειακή και κοινωνική ζωή, αυξάνει την εγκληματική συμπεριφορά, πολλαπλασιάζει τα επεισόδια βίας και προάγει την κατάχρηση εξαρτησιογόνων ουσιών. Το χρόνιο στρες στη βρεφική και παιδική ηλικία αυξάνει επίσης σημαντικά τον κίνδυνο ανάπτυξης χρόνιων διαταραχών. Η πρόληψη των στρεσογόνων καταστάσεων στην εγκυμοσύνη και κατά την πρώτη πενταετία της ζωής του παιδιού είναι παραπάνω από αναγκαία. Οι παρεμβάσεις μετά την ηλικία των 5 ετών, θεωρούνται επίσης χρήσιμες, όμως τότε η βασική ζημιά, σε επίπεδο οργάνωσης του εγκεφάλου και και στο επιγενετικό επίπεδο των κυττάρων, έχει ήδη συντελεστεί. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που είχε διαισθητικά πει ο Λέων Τολστόι: «Από την ηλικία του πεντάχρονου παιδιού ως τη σημερινή μου, μόνο ένα βήμα. Απ' το νεογέννητο ως το πεντάχρονο όμως, η απόσταση είναι τεράστια». Μπορουμε να το πολεμησουμε; Σήμερα, η παρουσία του στρες και της κακόστασης

17 σε ένα άτομο, μπορεί να εκτιμηθεί και να βαθμολογηθεί. Υπάρχουν πλέον πολλές μέθοδοι πρόληψης και περιορισμού του στρες, οι οποίες ξεκινούν από αλλαγές στον τρόπο ζωής (υγιεινή διατροφή, άσκηση, σταθερό ημερήσιο πρόγραμμα, επαρκής ύπνος) και φτάνουν μέχρι τις γνωστικές και συμπεριφορικές θεραπείες και τη χρήση των κατάλληλων φαρμακευτικών σκευασμάτων (σκευάσματα που αναστέλλουν τους διαμεσολαβητές του στρες και την φλεγμονή) σε καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από άγχος και καταθλιπτικές εκδηλώσεις. Πως μπορουμε να φτασουμε απο την κακοσταση, στην υπερσταση; Η υπέρσταση είναι εφικτή, αν πραγματικά την επιδιώξουμε. Μπορούμε, με τη δύναμη της θέλησής μας, να οδηγήσουμε τους εαυτούς μας σε μια δυναμική ομοιόσταση. Η διαχείριση του στρες και η επίτευξη της ομοιόστασης είναι και μια διαδικασία που μαθαίνεται. Πως συνδεεται το στρες με την παχυσαρκια; Η έννοια του στρες είναι να προσφέρει βοήθεια στον οργανισμό όταν υπάρχει κίνδυνος. Για να γίνει αυτό, διεγείρονται συγκεκριμένοι μηχανισμοί στον εγκέφαλο και στο σώμα και εκκρίνονται βοηθητικές ορμόνες, με βασικότερες την CRH και την κορτιζόλη. Η κορτιζόλη, μια πολύ σημαντική ορμόνη που παράγεται από τα επινεφρίδια, και είναι απαραίτητη για τη ζωή, αυξάνεται για να μας βοηθήσει, όμως δεν είναι φτιαγμένη για να δρα αδιάκοπα και για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Έτσι, όταν κανείς στρεσάρεται κάθε μέρα, χωρίς ανάπαυλα, και η κορτιζόλη είναι χρόνια ανεβασμένη, μάς βλάπτει: προκαλεί συσσώρευση ενδοκοιλιακού λίπους, εμποδίζει την παραγωγή οστού και οδηγεί σε απώλεια μυϊκής μάζας. Mακροπρόθεσμα, οδηγεί σε παχυσαρκία, οστεοπενία ή οστεοπόρωση και σαρκοπενία, δηλαδή ελάττωση της μυικής μάζας. Επιπλέον, πολλοί άνθρωποι, όταν στρεσάρονται, τείνουν να τρώνε περισσότερο. Αυτό έχει άμεση σχέση με τον εγκέφαλο. Η πρόσληψη τροφής διεγείρει τα κέντρα της αμοιβής στον εγκέφαλο. Η διατροφή που χρησιμοποιείται ως «ανακούφιση» βρίθει συνήθως ζάχαρης και αλκοόλ. Το αλκοόλ, έχει το χαρακτηριστικό ότι ενώ στην αρχή χαμηλώνει την CRH και προκαλεί αγχόλυση, σε δεύτερο χρόνο προκαλεί άνοδο της CRH, που φέρνει επιθετικότητα και δυσφορία. Την ιδια ωρα, η παχυσαρκια παιδιων και εφηβων χαρακτηριζεται ως «βραδυφλεγης βομβα». Τι ενηλικες παραγει η αυξανομενη παχυσαρκια σε αυτες τις ηλικιες; Πράγματι, η παχυσαρκία των παιδιών και των εφήβων προοιωνίζει μια κοινωνία ενηλίκων με πολλά προβλήματα υγείας. Τα χρόνια νοσήματα που συζητήσαμε πριν, που μέχρι σήμερα αφορούσαν κυρίως πενηντάρηδες και εξηντάρηδες, σήμερα αρχίζουμε να τα βλέπουμε σε πολύ νεώτερους ανθρώπους. Να φανταστείτε, έχουμε εφήβους στο νοσοκομείο Παίδων με διαβήτη τύπου 2, κάτι που πριν από 20 χρόνια θα ήταν κυριολεκτικά ανήκουστο. Πιστεύω ότι αν συνεχίσουμε έτσι, το ήδη βεβαρυμένο σύστημα υγείας της χώρας μας, θα υποστεί τεράστιες πιέσεις που διερωτώμαι αν θα μπορέσουμε να αντέξουμε οικονομικά. Ποιες ειναι οι αιτιες του φαινομενου; Οι κύριες αιτίες είναι η αλλαγή του τρόπου ζωής, που περιλαμβάνει τη σχεδόν ολοσχερή κατάργηση του μητρικού θηλασμού, τις σκουπιδοτροφές, την έλλειψη άσκησης, τον συστηματικά ανεπαρκή ύπνο και, φυσικά, το κοινωνικό και οικονομικό στρες που περνάει από τους μεγάλους και στα παιδιά. Πως μπορει να αντιμετωπιστει; Ποιοσ ειναι ο ρολος της πολιτειας; Η καλή ενημέρωση είναι φυσικά το πρώτο βήμα και γνωρίζω ότι και η πολιτεία και τα μαζικά μέσα επικοινωνίας έχουν κάνει αρκετά καλή δουλειά. Δεν αρκεί όμως, δυστυχώς. Χρειάζεται πειθώ, χρειάζεται να προετοιμάζουμε τους νέους γονείς, να ξεκινάμε νωρίς με την εκπαίδευση των παιδιών μας. Η οικογένεια και το σχολείο παίζουν τεράστιο ρόλο στην προετοιμασία υγιών, ενάρετων και ευτυχισμένων πολιτών. Η Πολιτεία μπορεί να βοηθήσει με ποικίλους τρόπους. Νομοθετώντας, διασφαλίζοντας την εφαρμογή των νόμων, και ενημερώνοντας τους πολίτες. Σχολιαστε μας την κατασταση της δημοσιας υγειας στη χωρα μας. Έχει καλά και κακά η Δημόσια Υγεία της χώρας μας. Στα καλά, είναι η πολύ χαμηλή περιγεννητική θνησιμότητα και τα υψηλά επίπεδα εμβολιασμών. Στα κακά, είναι η πολυφαρμακία, τα χαμηλά ποσοστά θηλασμού, τα υψηλά ποσοστά καπνίσματος, η έλλειψη φροντίδας των εφήβων. < 15

18 > υγεία > της Νεκταρίας Καρακώστα 16 Η οστεοπόρωση, κυρίως εξαιτίας των οστεοπορωτικών καταγμάτων, ευθύνεται για πολύ σημαντικές επιπτώσεις τόσο στα άτομα όσο και στην κοινωνία. Επιπλέον, η εμφάνιση του πρώτου κατάγματος, λόγω της ευθραυστότητας των οστών, αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα κινδύνου για επόμενα κατάγματα. Ο κίνδυνος για κατάγματα είναι παραπάνω από διπλάσιος σε άτομα που έχουν στο ιστορικό τους ένα προηγούμενο κάταγμα ισχίου ή σπονδύλου. Τα παραπάνω τόνισαν στο πλαίσιο παρουσίασης έρευνας για την οικονομική προσέγγιση της οστεοπόρωσης, ο καθηγητής, κοσμήτορας της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας, κ. Γιάννης Κυριόπουλος και ο Ομότιμος Καθηγητής της Ορθοπεδικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Οστεοπόρωσης, κ. Γεώργιος Λυρίτης. Ωστόσο, και το οικονομικό φορτίο της νόσου είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Σύμφωνα με τα δεδομένα > Κινδυνεύετε από οστεοπόρωση; Συγκεκριμένοι παράγοντες σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης οστεοπόρωσης. Μια γυναίκα θα πρέπει άμεσα να ελεγχθεί για οστεοπόρωση, αν πληροί τουλάχιστον δύο από τα παρακάτω κριτήρια: Εμμηνόπαυση πριν από την ηλικία των 45 ετών Ατεκνία Παθήσεις του θυρεοειδούς (TSH<0,4) Χαμηλή πρόσληψη ασβεστίου (<400 mg/ ημέρα) Κάπνισμα (ανεξάρτητα από το αν καπνίζει πολύ ή λίγο) Υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ (περισσότερων από 2 μονάδων ημερησίως) Κάταγμα (στην ενήλικη ζωή) Οικογενειακό ιστορικό (τουλάχιστον έναν συγγενή πρώτου βαθμού που να έχει εμφανίσει κάταγμα) Επηρρέπεια στις πτώσεις (άτομα που αναφέρουν 1-2 πτώσεις/ έτος) της πρώτης έρευνας στην Ελλάδα, που προσέγγισε την οστεοπόρωση με οικονομικούς όρους, από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ), περίπου Ελληνίδες άνω των 50 ετών πάσχουν από εγκατεστημένη οστεοπόρωση (δηλαδή οστεοπόρωση που συνοδεύεται από σπονδυλικό κάταγμα), ενώ το άμεσο κόστος που επωμίζεται το ΕΣΥ πλησιάζει τα 900 εκατομμύρια ευρώ το χρόνο! Κατά μέσον όρο, κάθε ασθενής με οστεοπόρωση κοστίζει στο σύστημα περίπου ευρώ το χρόνο, ποσό που διαφοροποιείται σημαντικά, ανάλογα με τη βαρύτητα της πάθησης. Τη μεγαλύτερη επιβάρυνση στο σύστημα υγείας, προκαλούν τα κατάγματα ισχίου, με μέσο ετήσιο κόστος ευρώ, καθώς η αντιμετώπισή τους, επιβάλλει, στο 90% των περιπτώσεων, τη διενέργεια χειρουργικής επέμβασης. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων (83%), απαιτείται επίσης φυσικοθεραπεία, ενώ είναι υψηλό και το ποσοστό των ασθενών που χρειάζεται φροντίδα στο σπίτι από συγγενή. Πρόληψη Είναι επομένως σημαντική η ανάγκη ενημέρωσης των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών, αναφορικά με τους παράγοντες που τις καθιστούν «υποψήφιες» για οστεοπορωτικό κάταγμα, με στόχο αφενός την πρόληψη της νόσου, αφετέρου την όσο το δυνατόν πιο έγκαιρη διάγνωσή της. Η πρόληψη αποτελεί το φάρμακο στην οικονομική πληγή που λέγεται οστεοπορωτικά κατάγματα, σύμφωνα με τον κ. Λυρίτη, περιλαμβάνει: εντοπισμό των γυναικών που διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο για κατάγματα, με κάποιες απλές εξετάσεις από τον γιατρό (π.χ. γυναίκες που αναφέρουν απώλεια αναστήματος μεγαλύτερη των 2 εκατοστών). χρήση του FRAX ( ενός απλού διαδικτυακού εργαλείου, που βοηθά γιατρούς και κοινό να προσδιορίσουν τον 10ετή κίνδυνο κατάγματος ενός ασθενούς. Διόρθωση των κακών συνηθειών/ παραγόντων κινδύνου Κατάλληλη διατροφή/ άσκηση Έγκαιρη έναρξη της φαρμακευτικής αγωγής Ο κ. Λυρίτης ήλθε να καταρρίψει και έναν σημαντικό μύθο γύρω από την σχέση οστεοπενίας και οστεοπό-