Διπλωματική Εργασία Θέμα: "Η ευθύνη των παρόχων για το περιεχόμενο στο διαδίκτυο"

Transcript

1 U.E.L. - SCHOOL OF ARCHITECTURE, COMPUTING & ENGINEERING MSC INFORMATION SECURITY & COMPUTER FORENSICS Διπλωματική Εργασία Θέμα: "Η ευθύνη των παρόχων για το περιεχόμενο στο διαδίκτυο" Μαλαπέτσας Χ. Διονύσιος UEL ID: Επιβλέπων Καθηγητής: Δρ. Ευαγγελία Βαγενά Σεπτέμβριος

2 Περιεχόμενα: 1. Πρόλογος 2. Εισαγωγή 2.1 Διατύπωση θέματος 2.2 Αποσαφήνιση οπτικής που εξετάζεται το θέμα 2.3 Τύπος έρευνας και επιλεγμένων πηγών 3. Βασικές Έννοιες 3.1 Πάροχοι Τηλεπικοινωνιών και Υπηρεσιών Ίντερνετ 3.2 Πάροχοι Φιλοξενίας Ιστοσελίδων και υπηρεσιών Νέφους 3.3 Μεταπωλητές και Υπεργολάβοι 3.4 Περιεχόμενο και ιδιοκτήτες περιεχομένου 4. Συνήθη Νομικά Ζητήματα που προκύπτουν στο διαδίκτυο 4.1 Παράνομο περιεχόμενο 4.2 Πειρατεία, Πνευματική και Βιομηχανική Ιδιοκτησία 4.3 Παιδική πορνογραφία, παρενόχληση ανηλίκων 4.4 Προσβλητικό και άσεμνο περιεχόμενο, δυσφήμιση 4.5 Οικονομικές βλάβες, εξαπάτηση, phishing mail 4.6 Προσωπικά και ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα & απόρρητο επικοινωνιών 4.7 Διατήρηση των δεδομένων και δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη 4.8 Το ζήτημα της δωσιδικίας και του αρμόδιου δικαστηρίου 5. Ιστορική Ανασκόπηση 5.1 Α Φάση Το ανεύθυνο των παρόχων 5.2 Β Φάση Ανάληψη μεριδίου ευθύνης από τους παρόχους 5.3 Τα υπέρ και τα κατά των δύο φάσεων 6. Η ΟΔ.ΗΛ.Ε. και η ισχύουσα νομοθεσία σε Ελλάδα, Ε.Ε και παγκοσμίως 6.1 Το νομοθετικό πλαίσιο στην Ελλάδα 6.2 Το νομοθετικό πλαίσιο στην Ε.Ε. 6.3 Τι ισχύει διεθνώς. 7. Συμπεράσματα και απάντηση αρχικού ερωτήματος 8. Ακρωνύμια 9. Βιβλιογραφία Nullum Crimen Nulla Poena Sine Lege 2

3 1. Πρόλογος Στην εποχή που ζούμε, και στην οποία αποδόθηκε ο χαρακτηρισμός η εποχή της πληροφορίας παρατηρούμε την σφοδρή πλειοψηφία του πληθυσμού ανά τον πλανήτη να έχει εντάξει στις περισσότερες πτυχές της καθημερινότητάς της, τους υπολογιστές και το διαδίκτυο. Από την εργασία ως τη διασκέδαση και από την μόρφωση ως το φλερτ, όλα πλέον έχουν και μια ψηφιακή υπόσταση που λαμβάνει χώρα στον κυβερνοχώρο με τη βοήθεια υπολογιστών, δικτύων, τηλεφωνικών γραμμών και τηλεπικοινωνιακών υποδομών. Είναι σαφές και επόμενο αυτή η ψηφιακή παγκόσμια κοινωνία να απασχολήσει τον νομικό κλάδο, καθώς έπρεπε ο χώρος αυτός που αλληλεπιδρούν πολίτες όλων των χωρών να τεθεί υπό κάποια ρυθμιστικά πλαίσια κανόνων που θα διαφυλάττουν τα συμφέροντα των οντοτήτων αυτών. Βασικός παράγοντας που δίνει τη δυνατότητα ύπαρξης και λειτουργίας αυτού του ψηφιακού παγκόσμιου χώρου που αποκαλούμε διαδίκτυο είναι οι πάροχοι των υπηρεσιών επικοινωνίας. Η διπλωματική εργασία αυτή επιχειρεί να σκιαγραφήσει τους ρόλους και τις ευθύνες των παρόχων σε όλη αυτή τη διαδικασία και πως αυτές αλλάζουν με την πάροδο των ετών και σύμφωνα με τις ισχύουσες νομοθεσίες από χώρα σε χώρα. 2. Εισαγωγή 2.1 Διατύπωση θέματος Το διαδίκτυο είναι ένας χαοτικός, ανεξέλεγκτος, ψηφιακός χώρος στον οποίο συναντιούνται καθημερινά δισεκατομμύρια χρήστες και αλληλεπιδρούν, ανταλλάζοντας γνώση, πληροφορίες, απόψεις αλλά και αρχεία. Από τη δημιουργία του και κατά την εξάπλωσή του, το διαδίκτυο πάντα φημιζόταν για την ελευθερία του λόγου και για την ανωνυμία των χρηστών του. Παράλληλα όμως αυτά τα χαρακτηριστικά καθώς και η απουσία νομικών διατάξεων που να ορίζουν και να εποπτεύουν τη λειτουργία του, μετέτρεψε το διαδίκτυο σε έναν χώρο ανομίας, ηλεκτρονικού εγκλήματος και παράνομης ανταλλαγής αρχείων. Το περιεχόμενο στο διαδίκτυο για να εξασφαλίσει την ανωνυμία των χρηστών και την ελευθερία του λόγου παρέμεινε ανεξέλεγκτο και οι ISPs που είναι οι μόνοι αρμόδιοι και που θα μπορούσαν να ταυτοποιήσουν τους χρήστες, έπρεπε να δεχθούν εισαγγελική παραγγελία για να πράξουν κάτι τέτοιο. Η παρούσα έρευνα διεξάγεται σε μια εποχή που το ανεύθυνο των παρόχων που άτυπα ισχύει ως και σήμερα, αμφισβητείται και βρίσκεται σε έντονο διάλογο με τις αρμόδιες αρχές και τους νομοθέτες ανά τον κόσμο, οι οποίοι προσπαθούν να εντάξουν τους παρόχους στον καταμερισμό των ευθυνών για το περιεχόμενο στο διαδίκτυο, ως αποτέλεσμα της ασυδοσίας και της παντελούς έλλειψης εποπτείας στον κυβερνοχώρο. 2.2 Αποσαφήνιση οπτικής που εξετάζεται το θέμα Για να απαντηθεί το αρχικό ερώτημα που θέτει η έρευνα αυτή, για το αν δηλαδή οι πάροχοι υπηρεσιών ίντερνετ, είτε πρόσβασης, είτε φιλοξενίας, φέρουν ευθύνη και σε ποιο βαθμό για το περιεχόμενο στο διαδίκτυο, θα πρέπει να ληφθούν υπόψιν και να μελετηθούν πολλές και διαφορετικές πηγές που να συμπεριλαμβάνουν και τις δύο απόψεις, είτε δηλαδή αυτούς που τίθενται υπέρ, είτε αυτούς που διαφωνούν θεωρώντας πως το ανεύθυνο των παρόχων πρέπει να διατηρηθεί ως έχει. Πρέπει να καταστεί σαφές πως σκοπός της έρευνας δεν είναι να υποστηρίξει μια εκ των δύο απόψεων και να προσπαθήσει να δικαιολογήσει την επιλογή αυτή. Αντιθέτως η οπτική από την οποία θα μελετηθεί το θέμα προσπαθεί να συμπεριλάβει και να παρουσιάσει τα ισχυρότερα επιχειρήματα των δύο πλευρών και να καταλήξει σε ένα συμπέρασμα που θα απαντά στο αρχικό ερώτημα, δηλαδή το μερίδιο ευθύνης των παρόχων για το περιεχόμενο στο διαδίκτυο. 3

4 2.3 Τύπος έρευνας και επιλεγμένων πηγών Η πρόταση διεξαγωγής έρευνας στα πλαίσια της διπλωματικής εργασίας με θέμα Η ευθύνη των παρόχων για το περιεχόμενο στο διαδίκτυο κατατάσσεται στις βιβλιογραφικές εργασίες και αυτό διότι η έρευνα θα χρησιμοποιήσει ως πηγές τα αποτελέσματα ήδη πραγματοποιημένων πρωτογενών και δευτερογενών ερευνών ώστε να εξαχθεί το τελικό συμπέρασμα. Αυτό συμπεριλαμβάνει τη χρήση ενός συνόλου βιβλίων, επιστημονικών άρθρων, απομαγνητοφωνήσεων και πρακτικών συνεδρίων, δημοσιεύσεων, μεταπτυχιακών και διδακτορικών εργασιών κλπ. Τέλος η έρευνα δεν περιέχει κάποιο πρακτικό ή πειραματικό τμήμα όπως στατιστική έρευνα, δειγματοληψία, σύνταξη ερωτηματολογίου κοινού κλπ. Αντιθέτως θα δημιουργήσει μια σύγχρονη βιβλιογραφική ανασκόπηση που θα συμπεριλάβει ολόκληρη την υπάρχουσα βιβλιογραφία σχετική με το θέμα που μελετάται ως τη στιγμή εκπόνησης. 3. Βασικές Έννοιες 3.1 Πάροχοι Τηλεπικοινωνιών και Υπηρεσιών Ίντερνετ Οι πάροχοι υπηρεσιών Ίντερνετ (ISPs) είναι τηλεπικοινωνιακές εταιρίες που παρέχουν στους συνδρομητές τους διάφορες τηλεπικοινωνιακές και διαδικτυακές υπηρεσίες έναντι χρηματικού αντιτίμου, όπως πρόσβαση στο διαδίκτυο και σε ιστοσελίδες, ανταλλαγή μηνυμάτων ηλεκτρονικής αλληλογραφίας ( ), ανταλλαγή αρχείων (file sharing), τηλεφωνία μέσω ίντερνετ (VoIP), επικοινωνία χρηστών σε πραγματικό χρόνο (Chat-PMs), βίντεο-κλήσεις (video-calls), αναπαραγωγή αρχείων πολυμέσων (streaming) κλπ. 3.2 Πάροχοι Φιλοξενίας Ιστοσελίδων και υπηρεσιών Νέφους Οι πάροχοι φιλοξενίας ιστοσελίδων (Hosting Providers) είναι εταιρίες που παρέχουν υπολογιστικούς και δικτυακούς πόρους σε εταιρίες και ιδιώτες, έναντι χρηματικού αντιτίμου, για την αποθήκευση δεδομένων και περιεχομένου ιστοσελίδων (web hosting) την δυνατότητα πρόσβασης σε αυτές (web access) καθώς και υπηρεσίες νέφους (cloud computing), υπηρεσίες κατοχύρωσης και ανανέωσης ονομάτων χώρου (domain name registration), υπηρεσίες συνεγκατάστασης (collocation) μηχανογραφικού εξοπλισμού τρίτων εταιριών σε εγκαταστάσεις της εταιρίας κλπ. Πολλές φορές αποτελούν συμπληρωματικές δραστηριότητες των παρόχων υπηρεσιών ίντερνετ που αναφέρθηκαν παραπάνω. 3.3 Μεταπωλητές και Υπεργολάβοι Μια άλλη κατηγορία παρόχων είναι οι μεταπωλητές και οι υπεργολάβοι. Πρόκειται για μικρές εταιρίες χωρίς δικό τους μηχανογραφικό εξοπλισμό και data centers, που κλείνουν εμπορικές συμφωνίες με μεγάλες επιχειρήσεις ως μεταπωλητές των υπηρεσιών τους και αγοράζουν σε χονδρική τις υπηρεσίες τους έναντι χρηματικού αντιτίμου. Κατόπιν οι μεταπωλητές και οι υπεργολάβοι παρουσιάζονται ως πάροχοι των υπηρεσιών αυτών και μεταπωλούν τις υπηρεσίες αυτές σε επιχειρήσεις και ιδιώτες σε σαφώς μεγαλύτερο αντίτιμο από αυτό που ζητούν οι πάροχοι. 3.4 Περιεχόμενο και ιδιοκτήτες περιεχομένου Το περιεχόμενο στο διαδίκτυο αποτελείται από το σύνολο των πληροφοριών που έχουν αναρτηθεί στις ιστοσελίδες και είναι δημοσιευμένες στο ίντερνετ από όλους τους χρήστες παγκοσμίως. Ως ιδιοκτήτες του περιεχομένου αναφέρονται οι συγγραφείς του περιεχομένου των ιστοσελίδων είτε αυτοί είναι ιδιώτες και φυσικά πρόσωπα και κατέχουν για παράδειγμα κάποιο blog, είτε είναι επιχειρήσεις και νομικά πρόσωπα που κατέχουν portals, websites κλπ. Αποκλειστικά υπεύθυνοι για το περιεχόμενο στο διαδίκτυο είναι οι ιδιοκτήτες του περιεχομένου. Παρόλα αυτά η ανωνυμία των χρηστών στο διαδίκτυο και ιδίως για τους ιδιώτες, δεν μας επιτρέπει εύκολα σε κάθε περίπτωση να αντιληφθούμε τον ιδιοκτήτη του 4

5 περιεχομένου. Έτσι οποιοσδήποτε χρήστης του διαδικτύου μπορεί να διατηρεί ένα ψηφιακό ημερολόγιο (blog) στο οποίο μπορεί να γράψει και να αναρτήσει οτιδήποτε θέλει χρησιμοποιώντας κάποιο ψευδώνυμο και χωρίς να μπορεί κάπως να εξακριβωθεί η ταυτότητά του. Αυτό είναι ένα από τα προβλήματα που γεννά η φύση λειτουργείας του διαδικτύου και σε περίπτωση που το περιεχόμενο είναι προσβλητικό ή υβριστικό τότε τίθεται το θέμα των ευθυνών των παρόχων και η συζήτηση για το αν θα πρέπει ή όχι να αποκαλύψουν την ταυτότητά του συνδρομητή τους, μέσω της διεύθυνσης ίντερνετ (IP Address) που χρησιμοποιεί. 4. Συνήθη Νομικά Ζητήματα που προκύπτουν στο διαδίκτυο 4.1 Παράνομο περιεχόμενο Συζητώντας για την ευθύνη των παρόχων για το περιεχόμενο στο διαδίκτυο, θέμα το οποίο πραγματεύεται αυτή η έρευνα, το πρώτο νομικό ζήτημα που προκύπτει είναι η ανάρτηση παράνομου περιεχομένου στην ιστοσελίδα ενός χρήστη. Το περιεχόμενο αυτό μπορεί να διευκολύνει ή να προωθεί παράνομες ενέργειες όπως εμπόριο ναρκωτικών, όπλων, οργάνων, λευκής σαρκός κλπ. Ακόμη θα μπορούσε να πλήττει τα συμφέροντα του κράτους, να προσβάλλει το πολίτευμα και τα όργανα λειτουργείας του, να σχετίζεται με τη δράση τρομοκρατικών οργανώσεων και κάθε άλλου είδους εκτός της εννόμου τάξης δραστηριότητας. Τα όρια της λογοκρισίας και της διεκδίκησης της ελευθερίας του λόγου είναι πολλές φορές δυσδιάκριτα και η διακοπή της πρόσβασης σε μια ιστοσελίδα και η αφαίρεση του παράνομου περιεχομένου είναι μια δύσκολη απόφαση που πρέπει να λαμβάνεται κατά την κρίση της δικαιοσύνης και όχι αυθαίρετα από τους παρόχους των υπηρεσιών πρόσβασης και φιλοξενίας. 4.2 Πειρατεία, Πνευματική και Βιομηχανική Ιδιοκτησία Το πλέον σύνηθες και δημοφιλές αδίκημα που έχει διαπράξει η συντριπτική πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού που χρησιμοποιεί το διαδίκτυο, είναι η διακίνηση πειρατικών αρχείων που περιέχουν έργα διανοίας όπως μουσική, κινηματογραφικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές, φωτογραφίες και εικόνες, βιβλία και λογοτεχνήματα κλπ. Είναι σαφές πως όλα αυτά τα έργα και οι δημιουργοί τους, άμεσοι και έμμεσοι, προστατεύονται παγκοσμίως από την εκάστοτε νομοθεσία καθώς υπόκεινται σε δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ελληνική νομοθεσία προστατεύει τους δημιουργούς και τα δικαιώματα επί των έργων τους με το νόμο 2121/1993 ο οποίος τέθηκε σε ισχύ με το ΦΕΚ Α 25 του 1993 και που στις παραγράφους ένα και δύο του πρώτου άρθρου του ορίζει χαρακτηριστικά Οι πνευματικοί δημιουργοί, με τη δημιουργία του έργου, αποκτούν πάνω σ'' αυτό πνευματική ιδιοκτησία, που περιλαμβάνει, ως αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα, το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού τους δεσμού προς αυτό (ηθικό δικαίωμα). Τα δικαιώματα αυτά περιλαμβάνουν τις εξουσίες, που προβλέπονται στα άρθρα 3 και 4 του παρόντος νόμου. Επιπλέον του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας το ελληνικό κράτος έχει συστήσει τον οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησία (ΟΠΙ) ο οποίος προασπίζει τα συμφέροντα των δημιουργών και προστατεύει τα δικαιώματα επί των έργων τους. Στον οργανισμό μπορούν να απευθυνθούν οι δημιουργοί είτε ατομικά είτε σε συλλογικό επίπεδο απολαμβάνοντας τα δικαιώματα που πηγάζουν από τα έργα τους. (Βαγενά Ευαγγελία, 2010) Πέραν όμως της πνευματικής ιδιοκτησίας, πρέπει να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψιν και το ζήτημα της βιομηχανικής ιδιοκτησίας, το οποίο διακυβεύει τεράστια συμφέροντα και δύναται να πλήξει μια επιχείρηση προκαλώντας της τεράστιο οικονομικό αντίκτυπο ή ακόμα και να την οδηγήσει στη χρεοκοπία. Κατοχυρωμένες πατέντες, ευρεσιτεχνίες, βιομηχανικά σχέδια, τεχνογνωσία, αποκλειστικές προμήθειες και ειδικές παραγγελίες, εταιρικά χαρακτηριστικά όπως σήμα κατατεθέν, σλόγκαν, λογότυπα, χρώματα και γραμματοσειρές, επιχειρηματική πολιτική και διαφημιστικές καμπάνιες είναι οι κυριότερες έννοιες που προστατεύονται από τη νομοθεσία η οποία προφυλάσσει τις επιχειρήσεις από αθέμιτο ανταγωνισμό και υποκλοπή 5

6 άυλων περιουσιακών στοιχείων της μέσω κακόβουλων επιθέσεων βιομηχανικής κατασκοπίας. (Μήτρου Λίλιαν, 2011) Για την προστασία της βιομηχανικής ιδιοκτησίας το κράτος συνέστησε τον οργανισμό βιομηχανικής ιδιοκτησίας (ΟΒΙ) που η λειτουργία του ξεκίνησε και διέπεται από το νόμο 1733/87 ο οποίος περιγράφει αναλυτικά στα άρθρα του τις διαδικασίες με τις οποίες οι επιχειρήσεις μπορούν να διαφυλάξουν τα άυλα περιουσιακά τους στοιχεία. 4.3 Παιδική πορνογραφία, παρενόχληση ανηλίκων Η πορνογραφία ανηλίκων θεωρείται το πλέον σοβαρό αδίκημα και δικαίως ο Ποινικός Κώδικας είναι ιδιαιτέρως αυστηρός στις τέσσερις παραγράφους του άρθρου 348 Α, επιβάλλοντας ποινές που περιλαμβάνουν έως και δεκαετή κάθειρξη και καταβολή προστίμου έως εκατό χιλιάδες ευρώ ανάλογα τη σοβαρότητα του αδικήματος. Αξίζει να σημειωθεί πως το άρθρο δεν διακρίνει διαφορά σε αληθινό υλικό ή εικονικά, επεξεργασμένα προϊόντα (morphing) καθώς θέλει να καταπολεμήσει και την πιθανότητα πρόκλησης του ερεθίσματος για τη διάπραξη του αδικήματος. Το αρνητικό γεγονός στη μελέτη αυτού του νομικού ζητήματος είναι τα παγκόσμια στατιστικά για τη διακίνηση υλικού παιδικής πορνογραφίας στο διαδίκτυο, που ευτυχώς κρατούν την Ελλάδα στις χαμηλές χώρες τις λίστας, στην οποία συναντούμε στις πρώτες θέσεις κυρίως χώρες τις Άπω Ανατολής. Παρά ταύτα δεν είναι μόνο η διακίνηση υλικού παιδικής πορνογραφίας το νομικό ζήτημα που προκύπτει στο χώρο του διαδικτύου. Υπάρχουν και ζητήματα παρενόχλησης ανηλίκων είτε με προσέλκυση παιδιών για γενετήσιους λόγους όπως ορίζει το άρθρο 348 Β του Π.Κ. είτε με προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας όπως ορίζει το άρθρο 337 του Π.Κ. Σε κάθε περίπτωση τα αδικήματα αφορούν ανηλίκους κάτω των δεκαπέντε ετών και υπάρχει διάκριση για την περίπτωση που ο κατηγορούμενος για το αδίκημα αυτό δεν ήταν σε θέση να εξακριβώσει την πραγματική ηλικία του θύματος τη στιγμή που διέπραττε το αδίκημα. Επιπλέον νομικό ζήτημα που τίθεται και το οποίο σχετίζεται με τους ανηλίκους και αναδείχθηκε κυρίως μέσω των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook.com και το hi5.com είναι ο εκφοβισμός, η προσβολή και η εξαπόλυση απειλών κυρίως από συνομηλίκους τους ή άλλα ανήλικα κυρίως άτομα. Το αδίκημα αυτό είναι η ψηφιακή εκδοχή του διεθνώς γνωστού φαινομένου bullying (εκφοβισμός) που παρουσιάζεται κυρίως σε σχολικούς χώρους, και αποκαλείται cyber-bullying (κυβερνο-εκφοβισμός). 4.4 Προσβλητικό και άσεμνο περιεχόμενο, συκοφαντική δυσφήμιση Πέραν των νομικών ζητημάτων που σχετίζονται με τους ανηλίκους, στο χώρο του διαδικτύου γεννώνται και τα ζητήματα που αφορούν σε προσβλητικό και άσεμνο περιεχόμενο ενηλίκων καθώς και σε ζητήματα δυσφήμισης, συκοφαντικής ή μη. Και στο νομικό ζήτημα αυτό βασικό αντίλογος είναι η λογοκρισία και το δικαίωμα στην ελευθερία του λόγου και της έκφρασης. Το ανεξέλεγκτο άλλωστε μέχρι πρότινος διαδίκτυο που φημιζόταν κυρίως για την ελευθερία του λόγου των χρηστών του, έστρωνε έφορο έδαφος για να γίνει το επιχείρημα αυτό ακλόνητο. Παρόλα αυτά η νομοθεσία υποχρεούται να προφυλάξει την φήμη και την αξιοπρέπεια των χρηστών του διαδικτύου ορίζοντας νομικές ρυθμίσεις που σχετίζονται με την ανάρτηση προσβλητικού και άσεμνου περιεχομένου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στην ελληνική νομοθεσία είναι τα άρθρα 29 και 30 του Ν. 5060/1931 περί άσεμνων δημοσιευμάτων, το άρθρο 331 του Α.Κ. περί απειλής και το άρθρο 361 του Α.Κ. περί εξύβρισης. Τέλος για περιπτώσεις περιεχομένου που δυσφημούν ή συκοφαντούν η ελληνική νομοθεσία προβλέπει με το άρθρο 362 του Α.Κ. περί δυσφήμισης και το άρθρο 363 του Α.Κ. περί συκοφαντικής δυσφήμισης προστατεύοντας το θύμα του αδικήματος και επιβάλλοντας στο θήτη ποινές φυλάκισης έως και τρείς μήνες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ελληνικής νομολογίας είναι η πρόσφατη υπόθεση συκοφαντικής δυσφήμισης για την οποία κατηγόρησε ο γνωστός Έλληνας πολιτικός, κύριος Θεόδωρος Κατσανέβας, την διαδικτυακή ανοιχτή εγκυκλοπαίδεια Wikipedia.org. Διαβάζουμε στην εφημερίδα «Tα Νέα» στο φύλλο της Τετάρτης 12 Μαρτίου 2014, πως αφορμή αποτέλεσε η αίτηση ασφαλιστικών μέτρων του 6

7 Θεόδωρου Κατσανέβα, ο οποίος ζητούσε τη διαγραφή από το περιεχόμενο του βιογραφικού του στη Wikipedia αναφοράς σχετικής με τον χαρακτηρισμό «όνειδος» που του είχε αποδώσει με τη διαθήκη του ο πρώην πεθερός του Ανδρέας Παπανδρέου. 4.5 Οικονομικές βλάβες, εξαπάτηση, phishing mail Η εμπορική αξιοποίηση του διαδικτύου και η χρήση του από τον κόσμο για την πραγματοποίηση ηλεκτρονικών αγορών, εύκολων πληρωμών και γενικά η αντιμετώπισή του ως χώρος διεξαγωγής εγχρήματων συναλλαγών έφερε στην επιφάνεια μία άλλη μορφή αδικημάτων που σχετίζονται με χρηματικές απάτες και εγείρουν νομικά ζητήματα όπως η οικονομική απάτη, η υπεξαίρεση και η κλοπή χρημάτων, η εξαπάτηση και η ψευδοπροσωπία και πολλά άλλα. Αναλυτικότερα κοιτώντας την καθημερινότητά των ανθρώπων σήμερα παρατηρεί κανείς πως πολλές από τις καθημερινές συμβατικές μας συνήθειες έχουν πλέον αντικατασταθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις αντίστοιχες ψηφιακές. Έτσι αντί να επισκεφτούμε αυτοπροσώπως το υποκατάστημα της τράπεζας με την οποία συνεργαζόμαστε, επισκεπτόμαστε την ηλεκτρονική της σελίδα στο διαδίκτυο και πραγματοποιούμε από εκεί τις συναλλαγές μας οποιαδήποτε χρονική στιγμή θέλουμε ενώ είμαστε στο σαλόνι του σπιτιού μας και βλέπουμε τηλεόραση. Μια άλλη αντικατάσταση που προέκυψε είναι αυτή των ηλεκτρονικών αγορών έναντι των συμβατικών. Πλέον η βόλτα στα εμπορικά καταστήματα, η έρευνα αγοράς και η αγορά των αγαθών δεν γίνεται αυτοπροσώπως στα καταστήματα αλλά στα ηλεκτρονικά καταστήματα (eshops) των επιχειρήσεων που ιδρύσαν και διατηρούν στο χώρο του διαδικτύου. Ακόμη μια βασική καθημερινή δραστηριότητα που αντικαταστάθηκε από το ψηφιακό της υποκατάστατο και τείνει να εξαλειφθεί είναι η αποστολή και η παραλαβή της αλληλογραφίας μας. Το συμβατικό ταχυδρομείο και οι ταχυμεταφορικές εταιρίες δρουν πλέον επικουρικά μεταφέροντας μόνο τα δέματα που περιέχουν μεγάλα αντικείμενα καθώς πλέον η αλληλογραφία μας ανταλλάσσεται ηλεκτρονικά μέσω s, λογική την οποία πλέον υιοθετούν ακόμα και οι ΔΕΚΟ όπως η ΔΕΗ, η ΕΥΔΑΠ, το ΙΚΑ κλπ. μετατρέποντας το ταχυδρομείο ακόμη περισσότερο σε ρομαντική ανάμνηση. Κι ενώ όλα τα παραπάνω και ακόμη περισσότερα φαίνονται σήμερα αυτονόητα, προοδευτικά και γεμάτα με πλεονεκτήματα, γεγονός αδιαμφισβήτητο, δεν πρέπει να παραβλέπουμε ένα μεγάλο σύνολο αδικημάτων που προκύπτουν από τη χρήση αυτών των διαδικτυακών ευκολιών που παρέχονται σήμερα απλόχερα στην κοινωνία της πληροφορίας. Πλήθος κακόβουλων χρηστών προσπαθεί αδιάκοπα να υποκλέψει τους κωδικούς μας και την ψηφιακή μας ταυτότητα με πολλά και διαφορετικά δόλια μέσα, με απώτερο σκοπό την απόσπαση των χρημάτων μας. Στόχος τους είναι η υποκλοπή αριθμών πιστωτικών καρτών, ονομάτων χρηστών (usernames) και κωδικών πρόσβασης (passwords) και οποιουδήποτε άλλου προσωπικού δεδομένου μας που χρησιμοποιούμε ως διαπιστευτήριο σε μια διαδικτυακή πλατφόρμα συναλλαγών. Το πλέον δημοφιλές και κοινότυπο αδίκημα που λαμβάνει χώρα τα τελευταία χρόνια σε όλο τον κόσμο και στην χώρα μας είναι το λεγόμενο phishing mail. Πρόκειται για μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου τα οποία προσποιούνται την ταυτότητα κάποιου αποστολέα, συνήθως τράπεζα, και ζητούν από ανυποψίαστους χρήστες να πατήσουν σε συνδέσμους και να συμπληρώσουν φόρμες με προσωπικά δεδομένα τους (passwords,pins,credit card numbers) ή εναλλακτικά τους ζητούν να απαντήσουν με αποστέλλοντας τα δεδομένα αυτά. Οι στατιστικές είναι αρκετά δυσάρεστες καθώς αποδεικνύουν πως η συντριπτικά μεγάλη πλειοψηφία των χρηστών πέφτουν θύμα των κακόβουλων χρηστών και αποστέλλουν τα προσωπικά τους δεδομένα πίσω στους διαπράττοντες το αδίκημα. Το ποσοστό που θέλει περίπου το 65% των πολιτών της Ε.Ε (2012) να πέφτει θύμα τέτοιων παραπλανητικών μηνυμάτων είναι εντυπωσιακό και μάλιστα για ένα πεδίο ορισμού κρατών που ο αναλφαβητισμός του πληθυσμού τους είναι αρκετά μικρός και παράλληλα η διείσδυση του διαδικτύου σε αυτόν είναι εντυπωσιακά διευρυμένη. 7

8 4.6 Προσωπικά και ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα & απόρρητο επικοινωνιών Οι ηλεκτρονικές επικοινωνίες και οι διαδικτυακές υπηρεσίες γεννούν πλήθος νομικών ζητημάτων που δυσχεραίνουν ακόμη περισσότερο το έργο των παρόχων σχετικά με το περιεχόμενο που είναι δημοσιευμένο και προσβάσιμο μέσω διαδικτύου. Το πρώτο νομικό ζήτημα είναι η συλλογή προσωπικών δεδομένων σε διάφορες ψηφιακές πλατφόρμες. Για παράδειγμα όταν κάνει κάποιος αγορές μέσω διαδικτύου, είναι αναγκασμένος να συμπληρώσει φόρμες με στοιχεία που περιλαμβάνουν προσωπικά και ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα. Η διαφύλαξη των προσωπικών δεδομένων και ως επί το πλείστο των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων είναι ένα από τα πλέον σημαντικά και αναφαίρετα δικαιώματα του ατόμου, γεγονός που αποδεικνύεται από την συνταγματική πρόβλεψη για την προφύλαξη τους, δυνάμει του άρθρου 9 Α του Συντάγματος της Ελλάδος που αναφέρει χαρακτηριστικά πως Καθένας έχει δικαίωμα προστασίας από τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση, ιδίως με ηλεκτρονικά μέσα, των προσωπικών του δεδομένων, όπως νόμος ορίζει. Η προστασία των προσωπικών δεδομένων διασφαλίζεται από ανεξάρτητη αρχή, που συγκροτείται και λειτουργεί όπως νόμος ορίζει. Επιπλέον του Συντάγματος η ελληνική νομοθεσία περιλαμβάνει και το νόμο 2472/97 για την προστασία του ατόμου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, καθώς και τον Ν. 3471/06 ο οποίος τροποποίησε τον 2774/99 και αφορά στην προστασία των προσωπικών δεδομένων στον τομέα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών. Τέλος και σε κοινοτικό επίπεδο η Ε.Ε έχει θεσπίσει ένα σύνολο οδηγιών και πλαισίων με σκοπό τη διαφύλαξη των προσωπικών δεδομένων. Συγκεκριμένα οι οδηγίες 95/46/ΕΚ, 2002/58/ΕΚ, 2006/24/ΕΚ, 2009/136/ΕΚ και άλλες. Ένα άλλο νομικό ζήτημα που τίθεται προς εξέταση είναι το περίφημο απόρρητο των επικοινωνιών. Η ελληνική νομοθεσία προβλέπει τη διαφύλαξη της επικοινωνίας των ατόμων με κάθε τρόπο έχοντας θέσει σε ισχύ το Π.Δ 47/2005 και τους νόμους Ν. 2774/99 και Ν. 3971/2006. Οι μόνες περιπτώσεις που εξαιρούνται από την διαφύλαξη του απορρήτου και επιφέρουν την άρση του είναι εκείνες που σχετίζονται με κακουργήματα και πολύ σοβαρά αδικήματα που περιγράφονται αναλυτικά στο άρθρο 4 του νόμου 2225/1994. Το απόρρητο των επικοινωνιών συμπεριλαμβάνει και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, την ανταλλαγή άμεσων μνημάτων (Chat και P.M.), τις διαδικτυακές κλήσεις (VoIP) και τις βίντεο-κλήσεις (πχ Skype). 4.7 Διατήρηση των δεδομένων και δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη Συνοψίζοντας τα κυριότερα νομικά ζητήματα που εγείρονται από την εξάπλωση του διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών και απασχολούν τους παρόχους δυσχεραίνοντας το έργο τους και αποδίδοντάς τους μερίδιο ευθυνών σχετικά με το περιεχόμενο στο διαδίκτυο, συναντάμε την υποχρέωσή των ISPs στη διατήρηση των δεδομένων για ένα έτος από τη στιγμή της επικοινωνίας, δυνάμει του Ν. 3917/2011 με σκοπό τη διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκλημάτων τα οποία περιγράφονται αναλυτικά στο άρθρο 4 του νόμου 2225/1994 και ταυτίζονται με αυτά που δικαιολογούν την άρση του απορρήτου των επικοινωνιών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων αδικημάτων, τα οποία προκαλούν αμφιβολίες για τον αδιαφανή χαρακτηρισμό τους, ιδίως τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, είναι αυτά της σύστασης και δράσης εγκληματικής και τρομοκρατικής οργάνωσης. Τέλος ένα πολύ πρόσφατο νομικό ζήτημα αφορά στην ψηφιακή λήθη και προέκυψε ως επακόλουθο της αποφάσεως του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου στις 13/05/2014. Αναλυτικότερα διαβάζουμε στην Εφημερίδα των Συντακτών και συγκεκριμένα στο φύλλο της 14/05/2014, στο άρθρο του Γιώργου Τσιάρα πως Στην ουσία το δικαστήριο εξασφαλίζει πλέον στους Ευρωπαίους πολίτες το λεγόμενο «δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη», αποφαινόμενο πως οι μηχανές αναζήτησης είναι υπεύθυνες για τη διαχείριση των προσωπικών δεδομένων των χρηστών που καταγράφονται από αυτές και άρα έχουν, σε ορισμένες περιπτώσεις, το καθήκον να τα διαγράφουν από τις βάσεις δεδομένων τους. Οι ιδιώτες μπορούν δηλαδή να απαιτούν την 8

9 κατάργηση συνδέσμων προς ιντερνετικές σελίδες που περιέχουν προσωπικά δεδομένα απευθυνόμενοι απευθείας σ αυτόν που εκμεταλλεύεται τις σελίδες αυτές, όπως η Google. Η αφορμή για την απόφαση αυτή δόθηκε από μια άλλη υπόθεση, διαβάζουμε στο άρθρο του Associated Press στο φύλλο της 13/05/2014 Το ευρωδικαστήριο εξέτασε το θέμα έπειτα από αίτημα εφετείου στην Ισπανία. Η κύρια υπόθεση αφορά έναν Ισπανό που ζητούσε από τη Google να διαγράψει τις αναφορές για τον πλειστηριασμό του σπιτιού του πριν από 16 χρόνια Το ζήτημα της δωσιδικίας και του αρμόδιου δικαστηρίου Πέραν των νομικών ζητημάτων που σχετίζονται με τα αδικήματα που διαπράττονται στο διαδίκτυο, η διεθνής φύση του και ο τρόπος λειτουργίας του διαδικτύου που εμπλέκει κράτη και λαούς που απλώνονται στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, εγείρει ένα ακόμα νομικό ζήτημα. Το ζήτημα αυτό αφορά στην αναζήτηση του κατάλληλου δικαίου, της νομοθεσίας δηλαδή που θα εφαρμοστεί ανά περιοχή και σε περίπτωση αδικήματος θα πρέπει να αναζητηθεί επίσης το πλέον αρμόδιο δικαστήριο. Είναι σαφές πως αυτό το ζήτημα είναι ιδιαιτέρως δύσκολο να απαντηθεί και αυτό διότι το διαδίκτυο δεν έχει σύνορα και η ροή των δεδομένων ταξιδεύει σε ολόκληρο τον πλανήτη μας και έξω από αυτόν με αστραπιαίες ταχύτητες. Λαμβάνοντας υπόψιν πως το διαδίκτυο είναι ουσιαστικά ένα χαοτικό δίκτυο δικτύων δρομολογητών και υπολογιστών που συνδέονται καλωδιακά ή ασύρματα σε ολόκληρο τον κόσμο, τότε δεν μπορεί κάποιος να απαντήσει με σιγουριά στο νομικό αυτό ζήτημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η διάπραξη ενός ηλεκτρονικού αδικήματος μέσω διαδικτύου ενώ ο χρήστης είναι εν κινήσει στο δρόμο με το αυτοκίνητό του, ταξιδεύοντας στο εξωτερικό και αλλάζοντας συνεχώς ασύρματα δίκτυα wi-fi, κατά τη διάρκεια τέλεσης του αδικήματος και ενώ στο μεταξύ έχει περάσει τα σύνορα της χώρας μας. 5. Ιστορική Ανασκόπηση 5.1 Α Φάση Το ανεύθυνο των παρόχων Στις αρχές του 21 αιώνα το διαδίκτυο είχε πλέον εδραιωθεί στην καθημερινότητα της πλειοψηφίας των πολιτών των ανεπτυγμένων χωρών σε ολόκληρο τον κόσμο. Έτσι και η Ελλάδα με τη σειρά της ετοιμαζόταν να υποδεχθεί την επ0οχή της ευρυζωνικότητας και το πέρασμά της στην κοινωνία της πληροφορίας. Ως αποτέλεσμα οι ταχύτητες πρόσβασης στο διαδίκτυο πολλαπλασιάστηκαν, το μονοπώλιο του κρατικού οργανισμού παροχής τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών έπαψε να ισχύει και πλήθος εναλλακτικών παρόχων πλημμύρισαν την αγορά των τηλεπικοινωνιών με προσφορές και ευέλικτα πακέτα επικοινωνίας. Ενδεικτικά αξίζει να αναφερθεί πως η ταχύτητα πρόσβασης εκτινάχθηκε από τα 64 Kbps στα 50 Mbps, μια αύξηση τάξης μεγέθους εκατομμυρίων. Οι νέες μεγάλες ταχύτητες καθιστούσαν δυνατή την λειτουργεία πλήθους νέων διαδικτυακών υπηρεσιών και εφαρμογών, οι οποίες πριν δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν λόγω έλλειψης των αναγκαίων δικτυακών πόρων. Το διαδίκτυο και οι σύγχρονες υπηρεσίες και ευκολίες που έφερε μαζί του αγαπήθηκαν από την ελληνική κοινωνία και εντάχθηκαν εύκολα και γρήγορα στην καθημερινότητά της, αποτελώντας μάλιστα αναπόσπαστο κομμάτι της. Παράλληλα σε πολιτικό και νομικό επίπεδο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη ακολουθούσαν μια ήπια και φιλική πολιτική προς το διαδίκτυο γενικότερα, γεγονός που δημιούργησε το φαινόμενο που αποκαλείται ως το «Ανεύθυνο των Παρόχων». Ο λόγος που τηρήθηκε αυτή η χαλαρή στάση ήταν σαφώς η πρόθεση της Ε.Ε. αλλά και διεθνώς, της εξάπλωσης του διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών σε όλους τους πολίτες των χωρών του πλανήτη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ευνοϊκή μεταχείριση των παρόχων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών διευκολύνοντας το έργο τους, επιχορηγώντας τις υποδομές και τις επενδύσεις τους και αφήνοντας τους στο απυρόβλητο σχετικά με τις όποιες ευθύνες για το περιεχόμενο που δημοσιευόταν στο διαδίκτυο. Παράλληλα η ίδια ήπια πολιτική υιοθετήθηκε και για τους χρήστες καθώς η ελευθερία του λόγου στο διαδίκτυο και η ανωνυμία των χρηστών, μετέτρεπαν 9

10 τον κυβερνοχώρο σε μια ιδεατή παγκόσμια κοινωνία που η ελεύθερη και ανεύθυνη ανταλλαγή ιδεών, απόψεων, γνώσης αλλά και αρχείων το έκαναν δημοφιλές αυξάνοντας συνεχώς τους χρήστες του και τον όγκο των δημοσιευμένων πληροφοριών. Εκ των αποτελεσμάτων κρίνοντας παρατηρούμε πως αυτή η πολιτική πέτυχε και με το παραπάνω τον στόχο της καθώς σε λιγότερο από μια δεκαετία, το διαδίκτυο όχι μόνο απέκτησε την απήχηση του συνόλου του πληθυσμού της χώρας μας και διεθνώς, αλλά πραγματοποίησε και μια πρωτοφανή αλλαγή κουλτούρας εντάσσοντας στην καθημερινότητα των ανθρώπων τις υπηρεσίες του και υποκαθιστώντας μεγάλο πλήθος των ως τότε καθημερινών δραστηριοτήτων τους. 5.2 Β Φάση Ανάληψη μεριδίου ευθύνης από τους παρόχους Όπως συνηθίζεται να λέγεται στη λαϊκή μας παράδοση, κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις. Έτσι και η ελεύθερη και συνάμα ανεξέλεγκτη χρήση του διαδικτύου, αφενός πέτυχε το στόχο της να το καθιερώσει στην καθημερινότητα του κόσμου, αφετέρου όμως δημιούργησε ένα τεράστιο και χαοτικό χώρο ανομίας και ασυδοσίας. Όπως συμβαίνει σε κάθε κοινωνία, έτσι και στην διαδικτυακή, οι χρήστες που αλληλοεπιδρούσαν στο ίντερνετ δεν άργησαν να έρθουν σε διαφωνία και να αναζητήσουν τρόπο να επιλύσουν τις διαφορές τους αυτές. Πολύ γρήγορα λοιπόν έγινε αντιληπτό από όλους πως το διαδίκτυο χρειαζόταν επίβλεψη και νομικό πλαίσιο που θα ρύθμιζε τους κανόνες με τους οποίους οι χρήστες θα μπορούσαν να διασφαλίσουν και να υπερασπιστούν τα θιγόμενα δικαιώματά τους. Την αφορμή έδωσε για ακόμη μια φορά ο εμπορικός κόσμος, ο οποίος εμπλέκει χρηματικές δοσοληψίες και έτσι δεν άργησε να γεννήσει διαφορές και αντιδικίες, οι οποίες και έπρεπε να λυθούν δίκαια και σύννομα. Τότε έγινε αισθητό πως οι κείμενες νομοθετικές διατάξεις ήταν ελλείπεις και δεν περιλάμβαναν προβλέψεις σχετικές με το διαδίκτυο και τις προεκτάσεις του. Ως αντίμετρο της ως τότε δυσκολίας αυτής και ενώ γινόταν αισθητή η ανάγκη νομικής ρύθμισης και καταδίκης των αδικημάτων, οι ανά τον κόσμο δικαστικές αρχές χρησιμοποιούν ως εργαλείο καταδικαστικές αποφάσεις κατά στελεχών των παρόχων, ούτως ώστε να παραδειγματιστούν και να συνετιστούν οι υπόλοιποι οι χρήστες του διαδικτύου. (Edwards Lilian, 2005) Ανατρέχοντας στη νομολογία αρχικά συναντάμε υποθέσεις που σχετίζονται με την πνευματική ιδιοκτησία. Χαρακτηριστικές υποθέσεις που έγιναν οι αφετηρίες της μετάβασης στη δεύτερη φάση, είναι η υπόθεση Playboy Enterprises vs Frena στη Florida το 1993 (Καράκωστας Ιωάννης, 2001), η υπόθεση Religious Technology Center vs Netcom on-line Communications στην Καλιφόρνια το 1995 (Richmond, 1997), η υπόθεση A&M Records vs Napster επίσης στην Καλιφόρνια τον Ιούλιο του 1999 με την απόφαση τελικά να βγαίνει τον Μάρτιο του 2001 καταδικάζοντας την Napster, έχοντας ως τότε κερδίσει αρκετές επιμέρους δικαστικές μάχες χρησιμοποιώντας το επιχείρημα πως εκείνη απλώς μεσολαβούσε στο να έρθουν σε επαφή οι χρήστες και πως η αναπαραγωγή των μουσικών κομματιών αφορούσε αποκλειστικά και μόνο προσωπική, ιδιωτική χρήση. Τέλος η υπόθεση Grokster τον Οκτώβριο του 2001 στις ΗΠΑ, που μετά από όλες τις δικαστικές βαθμίδες κατέληξε σε ανατροπή εφετειακής απόφασης και καταδίκης των ενδιαμέσων για παράλειψη λήψης μέτρων, για την αποτροπή τυχόν παράνομων πράξεων των χρηστών τους, οι οποίες βλάπτουν την πνευματική ιδιοκτησία. (Γιαννόπουλος Γεώργιος, 2013) Η πρώτη προσπάθεια του να τεθεί ένα νομικό πλαίσιο που να ρυθμίζει τη χρήση του διαδικτύου και των εφαρμογών του, έγινε τον Οκτώβριο του 1998 στις Η.Π.Α., επί προεδρίας του Bill Clinton. Ήταν ο νόμος για την πνευματική ιδιοκτησία στην ψηφιακή χιλιετία (Digital Millennium Copyright Act DMCA). Η βασική διάταξη για την ευθύνη των παρόχων ήταν αυτή της ειδοποίησης και απόσυρσης του περιεχομένου. Αυτό δημιουργούσε το καθεστώς ασυλίας των παρόχων με το σύστημα του «ασφαλούς λιμένος» ή «safe harbor» περιορίζοντας την ευθύνη τους αποκλειστικά σε θέματα που σχετίζονται με την πνευματική ιδιοκτησία. Το σκεπτικό ήταν πως ο όγκος των διακινούμενων δεδομένων ήταν τεράστιος και δεν μπορεί να ελεγχθεί άρα και να έχουν γνώση για αυτό οι πάροχοι. Μοναδική προϋπόθεση είναι να 10