Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Σχολή ΝΟΠΕ, Τµήµα Νοµικής. Μάθηµα: «Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα»

Transcript

1 Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Σχολή ΝΟΠΕ, Τµήµα Νοµικής Μάθηµα: «Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα» Επιβλέπων: Καθηγητής Ανδρέας ηµητρόπουλος Τίτλος Εργασίας: «Εξύβριση, υσµενής Κριτική και Ελευθερία του Τύπου» Αικατερίνη Βράττη Αριθµός Μητρώου: Σεπτέµβριος / 29

2 Περίληψη Ο τύπος συνιστά ένα σηµαντικότατο µέσον διάδοσης στοχασµών. Το Σύνταγµα για να προστατεύσει το δικαίωµα των πολιτών στην πληροφόρηση κατοχυρώνει την ελευθεροτυπία στα άρθρα 5 και 14. Παρόλα αυτά το Σύνταγµα θέτει κάποιες γενικές και ειδικές οριοθετήσεις στο άρθρο 14, ούτως ώστε οι απασχολούµενοι στον τύπο να µην κάνουν κατάχρηση αυτού του δικαιώµατος εις βάρος του ατοµικού ή του συλλογικού συµφέροντος. Συχνά λόγω αυτής της ελευθερίας ανακύπτουν ζητήµατα προσβολής της τιµής των κοινωνών. Η εξύβριση δια του τύπου είναι ένα από τα εγκλήµατα, που έχουν απασχολήσει κατά κόρον τις δικαστικές αίθουσες. Σε κάθε περίπτωση ο δικαστής είναι αυτός ο οποίος θα σταθµίσει τα αντικρουόµενα συµφέροντα του φορέα της τιµής και της ολότητας η οποία έχει δικαιολογηµένο ενδιαφέρον ενηµέρωσης. Λήµµατα: Τύπος, Εξύβριση, Ελευθεροτυπία Summary The Press is one of the most important means for the distribution of ideas. The Greek Constitution guarantees the free press in articles 5 and 14, aiming to protect the citizens' right to freely access information. Nevertheless the Constitution places certain general and special limitations in article 14, so that the professionals of the press do not abuse the people's rights. It is often the right for free press that when abused leads to insulting the citizens' honour. Revilement via the press is one of the crimes that constantly occupies the court rooms. In these cases it is the responsibility of the judge to evaluate the refuted interests of the two parties and decide whether the freedom of press is abused. Keywords: Press, Revilement, Freedom of Press 2 / 29

3 Περιεχόµενα Περίληψη... 2 Summary... 2 Περιεχόµενα... 3 Εισαγωγή... 4 Εγκλήµατα κατά της τιµής... 5 Εξύβριση (361 Π.Κ)... 7 Οι λόγοι άρσης του αδίκου του άρθρου 367 Π.Κ... 7 Έννοια του τύπου Ελευθερία του Τύπου Μερικότερες ελευθερίες Οριοθετήσεις Γενικές συνταγµατικές οριοθετήσεις Ειδικές οριοθετήσεις (Οιονεί περιορισµοί) Ειδικές ρυθµίσεις Ποινική και Αστική Ευθύνη Χρηµατοδότηση Εξύβριση και δυσµενής Κριτική δια του Τύπου Βασικά Συµπεράσµατα Νοµολογία Ονοµασία αποφάσεων Βιβλιογραφία / 29

4 Εισαγωγή Το θέµα, που θα µας απασχολήσει στην παρούσα µελέτη είναι το εξής: εξύβριση, δυσµενής κριτική και ελευθερία του τύπου. Αρχικά για την καλύτερη κατανόηση του αναγνώστη θα αναφερθούµε στα εγκλήµατά κατά της τιµής γενικότερα, ώστε να γίνει πιο εύληπτος ο ορισµός της εξύβρισης που ακολουθεί. Επιπλέον στα πλαίσια αυτού του κεφαλαίου θα κάνουµε µνεία στο άρθρο 367 Π.Κ το οποίο και θα µας απασχολήσει εκτενώς, διότι αναφέρει τους λόγους άρσης του άδικου χαρακτήρα της εξύβρισης. Στο επόµενο µέρος της εργασίας αυτής θα µας απασχολήσει ο τύπος. Θα ορίσουµε αρχικά ποια η σηµασία του όρου τύπος και εν συνεχεία θα εξετάσουµε πώς κατοχυρώνεται µέσω του Συντάγµατος η ελευθεροτυπία. Θα ερευνήσουµε τόσο την ρητά από το Σύνταγµα και από άλλα νοµοθετήµατα προβλεπόµενη ελευθερία όσο και τις µερικότερες ελευθερίες, που απορρέουν από αυτήν. Στο επόµενο στάδιο θα δούµε ποιες είναι οι οριοθετήσεις, που θέτει το Σύνταγµα στις ελευθερίες αυτές, υποδιακρίνοντας τις σε γενικές και ειδικές οριοθετήσεις. Θα εξετάσουµε επίσης την ποινική και αστική ευθύνη, που υπέχει ο τύπος βάσει του Συντάγµατος αλλά και τις συνθήκες χρηµατοδότησης του. Στο τελευταίο στάδιο θα εξετάσουµε σε ποιες περιπτώσεις ο τύπος ασκεί δυσµενή κριτική απλά και σε ποιες η κριτική αυτή συνιστά εξύβριση, οπότε η δράση των δηµοσιογράφων θα θεωρηθεί ποινικά κολάσιµη. 4 / 29

5 Εγκλήµατα κατά της τιµής Προστατευόµενο έννοµο αγαθό στα εγκλήµατα κατά της τιµής είναι η ηθικοκοινωνική υπόσταση του ατόµου ( Π.Κ). Η τιµή έχει δύο υποστάσεις µια αντικειµενική και µια υποκειµενική. Από αντικειµενική άποψη η τιµή συνιστά την αξία του ατόµου ως κοινωνού και διακρίνεται σε εξωτερική και εσωτερική. Ως εξωτερική τιµή νοείται το κύρος και η εκτίµηση, που χαίρει ένα άτοµο, δηλαδή η αξία που του αποδίδουν οι άλλοι κοινωνοί, λόγω της κοινωνικά επιδοκιµαστέας συµπεριφοράς του. Από την άλλη εσωτερική τιµή ονοµάζουµε την πραγµατική αξία, που έχει ένα πρόσωπο σύµφωνα µε την ηθικονοµική συµπεριφορά του. Όσον αφορά την υποκειµενική πλευρά της τιµής, η τιµή διακρίνεται στην περί τιµής συνείδηση και στο περί τιµής συναίσθηµα. Περί τιµής συνείδηση θεωρείται η άποψη που έχει το ίδιο το πρόσωπο για τον εαυτό του αλλά και για το πώς το βλέπουν οι άλλοι. Αντίθετα περί τιµής συναίσθηµα είναι η βούληση του ατόµου να διαιωνίσει τη γνώµη, που έχουν οι τρίτοι για αυτό. Σύµφωνα µε την κρατούσα άποψη το έννοµο αγαθό των εγκληµάτων κατά της τιµής είναι η εξωτερική τιµή. Κατά την άποψη του Ν.Ανδρουλάκη έννοµο αγαθό αυτών των εγκληµάτων είναι η εσωτερική τιµή. 1 Κατά τον.σπινέλλη έννοµο αγαθό αυτών των εγκληµάτων είναι το status τιµής που αντιστοιχεί στην ανθρώπινη αξία και είναι ανάλογο µε το βαθµό της µη παραβιάσεως από αυτό των κοινωνικοηθικών του καθηκόντων. Η αξιολογική πλευρά της τιµής στην οποία στηρίζεται το προστατευόµενο status τιµής αποτελείται από δύο τµήµατα, ένα σταθερό και ένα µεταβλητό. Το σταθερό κοµµάτι είναι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, που έχει κάθε άτοµο. Το µεταβλητό τµήµα της τιµής είναι το ατοµικό δύνασθαι του ατόµου να εκπληρώνει τα ηθικοκοινωνικά του καθήκοντα και για αυτόν τον λόγο είναι µεταβλητό, επειδή δεν ανταποκρίνεται κάθε άτοµο το ίδιο στις υποχρεώσεις του. 2 Εποµένως το έννοµο αγαθό της τιµής προστατεύεται από τον Ποινικό Κώδικα στα άρθρα , προστατεύεται όµως και από το Σύνταγµα στο άρθρο 5 παρ.2, το οποίο αναφέρει ότι όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της τιµής. Επιπλέον το Σύνταγµα προστατεύει την τιµή στην πρώτη παράγραφο αυτού του άρθρου, εφόσον η τιµή συνιστά στοιχείο της προσωπικότητας και εδώ κατοχυρώνεται η ελεύθερη ανάπτυξη της τελευταίας. Τέλος στο άρθρο 2 παρ.1 ο συντακτικός νοµοθέτης προβλέπει την προστασία της αξίας 1 2 Καραγιαννόπουλος Άλκης, Ποινικό ίκαιο: Ειδικό Μέρος, 2005 Αθήνα, σελ 49 Σπινέλλης ιονύσης, Ποινικό ίκαιο: Ειδικό Μέρος, 1982 Αθήνα, σελ / 29

6 του ανθρώπου, της ανθρώπινης δηλαδή αξιοπρέπειας, η οποία αποτελεί το σταθερό κοµµάτι του status τιµής. Με αυτόν τον τρόπο ο νοµοθέτης καθιερώνει την προστασία ενός µέρους της τιµής ανεξάρτητα από το αν το άτοµο ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των κοινωνών του και εποµένως εκτελεί τα καθήκοντα του. 3 3 Χατζηκώστας Κωνσταντίνος, Προσβολές της τιµής από δικαιολογηµένο ενδιαφέρον, 2005 Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ / 29

7 Εξύβριση (361 Π.Κ) Εξύβριση είναι η καταφρονητική µεταχείριση του δράστη απέναντι στο θύµα µε λόγο, έργο ή µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο. Η εξύβριση µπορεί να συνίσταται σε αξιολογικές κρίσεις και χαρακτηρισµούς, που είναι αόριστοι και δεν επιδέχονται έλεγχο, µπορεί όµως και να συνίσταται σε µικτές ή θεµελιωµένες αξιολογικές κρίσεις, που περιλαµβάνουν και αξιολογική κρίση και γεγονός. 4 Εάν οι τελευταίες εκδηλωθούν ενώπιον τρίτου έχουµε να κάνουµε µε απλή ή συκοφαντική δυσφήµηση (362 και 362 Π.Κ). Εάν όµως εκδηλωθούν ενώπιον του θύµατος τότε έχουµε να κάνουµε µε εξύβριση. Το ίδιο θα ισχύσει και εάν ο δράστης ισχυριστεί γεγονός µόνο ενώπιον του υβριζοµένου. Από την άλλη για να τελεστεί το έγκληµα της εξύβρισης θα πρέπει η κρίση ή χαρακτηρισµός µε τον οποίο διαµφισβητείται η αξία του ατόµου να περιέλθει σε γνώση του. Τέλος όσον αφορά το εάν επιτρέπεται η απόδειξη της αλήθειας των γεγονότων, που εξωτερικεύονται µόνο ενώπιον του υβριζοµένου, σύµφωνα µε την κρατούσα άποψη στην θεωρία και τη νοµολογία δεν επιτρέπεται τέτοιου είδους απόδειξη. Κατά την άποψη όµως του Ν.Χωραφά την οποία ασπάζεται και ο.σπινέλλης θα πρέπει να επιτρέπεται η απόδειξη και στην εξύβριση αυτής της µορφής µε αποτέλεσµα, εάν αποδειχθεί η αλήθεια να αποκλείεται η αντικειµενική υπόσταση του εγκλήµατος, όπως προβλέπεται στο άρθρο 362 Π.Κ για τη δυσφήµηση. 5 Οι λόγοι άρσης του αδίκου του άρθρου 367 Π.Κ Στο άρθρο 367 Π.Κ προβλέπονται λόγοι άρσης του άδικου χαρακτήρα των προσβολών της τιµής που καλούνται «θεµιτές προσβολές». 6 Κατά το άρθρο αυτό δεν αποτελούν άδικη πράξη: α) οι δυσµενείς κρίσεις για επιστηµονικές, καλλιτεχνικές ή επαγγελµατικές εργασίες. β) οι δυσµενείς εκφράσεις που περιέχονται σε έγγραφο δηµόσιας αρχής για αντικείµενα που ανάγονται στο κύκλο της υπηρεσίας της, καθώς και γ) οι εκδηλώσεις που γίνονται για την εκτέλεση νόµιµων καθηκόντων, την άσκηση νόµιµης εξουσίας ή για τη διαφύλαξη (προστασία) δικαιώµατος ή από άλλο δικαιολογηµένο ενδιαφέρον ή δ) σε ανάλογες περιπτώσεις. Ο µόνος λόγος για τον οποίο δεν Βλ Σπινέλλης ιονύσης, όπ.παρ. σελ Βλ Καραγιαννόπουλος Άλκης, όπ.παρ σελ Χωραφάς Νικόλαος, Ποινικό ίκαιο, 1964 Αθήνα, σελ / 29

8 κρίνεται επιτρεπτή η άρση του αδίκου όσον αφορά στην εξύβριση, είναι η ύπαρξη σκοπού εξυβρίσεως. Στην παρούσα µελέτη µας ενδιαφέρει να εξετάσουµε τον πρώτο λόγο άρσης του αδίκου αλλά και την άρση του αδίκου από δικαιολογηµένο ενδιαφέρον. Σύµφωνα µε το πρώτο εδάφιο του άρθρου 367 Π.Κ λόγος άρσης του άδικου χαρακτήρα µιας πράξης είναι η άσκηση δυσµενούς κριτικής για επιστηµονικές, καλλιτεχνικές ή επαγγελµατικές εργασίες. Ο νοµοθέτης προέβλεψε αυτή την διάταξη, για να µπορεί ο κάθε πολίτης και κυρίως οι ασκούντες το επάγγελµα του κριτικού ή του δηµοσιογράφου να ασκούν εποικοδοµητική κριτική και να προάγεται κατ αυτόν τον τρόπο η τέχνη, η επιστήµη και κάθε άλλη επαγγελµατική ενασχόληση. Όσον αφορά την άρση του αδίκου από δικαιολογηµένο ενδιαφέρον. Πρόκειται για µια θεµελιώδη διάταξη εφόσον θα µπορούσε ο νοµοθέτης να προβλέψει µόνη αυτή την διάταξη και να καλύψει όλες τις παραπάνω περιπτώσεις. Το άρθρο 367 Π.Κ αναφέρει λόγους για τους οποίους η άσκηση δυσµενούς κριτικής και κατ επέκταση η εξύβριση (αφού αυτή µας απασχολεί στην παρούσα µελέτη και όχι η δυσφήµηση) είναι ανεκτή από το δικαιϊκό µας σύστηµα. ηλαδή όταν πρόκειται για άσκηση κριτικής στο δηµόσιο λειτούργηµα ή στην τέχνη ούτως ώστε να βελτιωθεί η καλλιτεχνική δηµιουργία ή η λειτουργία του δηµοσίου τοµέα τότε θεωρείται θεµιτή η προσβολή του καλλιτέχνη ή του δηµοσίου λειτουργού. Με το ίδιο σκεπτικό, όταν έχουµε να κάνουµε µε δύο αντιτιθέµενα συµφέροντα, όπου το ένα ανήκει στον φορέα της τιµής και το άλλο σε ένα τρίτο ή σε τρίτα πρόσωπα, εποµένως πρόκειται για ατοµικό ή συλλογικό συµφέρον, θα πρέπει να προβούµε σε µια στάθµιση των τελευταίων και όποιο από τα δύο συµφέροντα είναι υπέρτερο αυτό και θα προαχθεί. Συνεπώς συχνά µπορεί να επιτραπεί η προσβολή της τιµής για να διαφυλαχθεί το συµφέρον, που κρίθηκε σηµαντικότερο. 7 Η ανωτέρω στάθµιση, για να θεωρηθεί ολοκληρωµένη θα πρέπει να συµπληρώνεται από την αρχή της αναλογικότητας. Με άλλα λόγια αφού κατ εξαίρεση επιτρέπεται η προσβολή της τιµής θα πρέπει να δούµε, εάν η προσβολή αυτή συνιστά το εύλογο µέσον για να εξυπηρετηθεί το εκάστοτε συµφέρον, για να πληρωθεί δηλαδή ο επιδιωκόµενος σκοπός, ο οποίος εν προκειµένω θα πρέπει να αναγνωρίζεται από το δίκαιο. Σύµφωνα µε την αρχή αυτή, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 25 του Συντάγµατος το µέσον θα πρέπει να είναι κατάλληλο δηλαδή ικανό για την επίτευξη του σκοπού, θα πρέπει να είναι αναγκαίο 8 δηλαδή το µοναδικό ή έστω το λιγότερο επαχθές για την επίτευξη του σκοπού αυτού και τέλος θα πρέπει να υπάρχει αναλογία ανάµεσα στο έννοµο αγαθό, που βλάπτεται και εκείνο, που 7 8 Βλ Χατζηκώστας Κωνσταντίνος, όπ.παρ σελ ΑΠ 1511/1986 ΠοινΧρον 8 / 29

9 προάγεται. 9 Εν κατακλείδι το άρθρο αυτό έχει εξέχουσα σηµασία για την διασφάλιση της ελευθερίας της έκφρασης. Κάθε πολίτης µπορεί εφόσον το δικό του συµφέρον υπερτερεί να προσβάλλει την τιµή τρίτων προσώπων εντός ορίων, όµως βασικός στόχος της διάταξης αυτής δεν είναι µόνο η απρόσκοπτη άσκηση κριτικής από τον τύπο αλλά και από τα λοιπά ΜΜΕ γενικότερα, τα οποία στην παρούσα εργασία δεν θα µας απασχολήσουν. Ο βασικός προορισµός του τύπου είναι να ασκεί κριτική, να αποκαλύπτει σκάνδαλα, να µπορεί γενικότερα να εκφράζεται ελεύθερα ούτως ώστε να προάγεται ο πλουραλισµός και η καλύτερη ενηµέρωση. 10 Ένας δηµοσιογράφος µπορεί µέσα από τα λεγόµενα του να θίξει το status τιµής ενός προσώπου, όµως δεν θα αντιµετωπισθεί το ίδιο από την έννοµη τάξη µε έναν άλλο πολίτη, ακριβώς γιατί µε την πένα του προάγει το συλλογικό συµφέρον. Εδώ λοιπόν τίθεται ένα ζήτηµα προσβολής της προσωπικότητας και προαγωγής της ελευθερίας της έκφρασης, δύο αρχών που προστατεύονται από το Σύνταγµα από τα άρθρα 5 και 14 αντίστοιχα, τα οποία θα εξετάσουµε στην συνέχεια Συµεωνίδου-Καστανίδου Ελισάβετ, Μελέτες Ουσιαστικού Ποινικού ικαίου, 2003 Αθήνα, σελ 714 Α.Π 563/1977 ΠοινΧρον 9 / 29

10 Έννοια του τύπου Τύπος ή έντυπο είναι κάθε προϊόν, µέσου µαζικής παραγωγής, στο οποίο απεικονίζεται κείµενο ή παράσταση. Ο όρος τύπος έχει διττή σηµασία, µια υποκειµενική και µια αντικειµενική. Κατά την υποκειµενική έννοια ως τύπος νοείται το υποκείµενο, η µονάδα παραγωγής δηλαδή των εντύπων και αυτό το υποκείµενο καλείται να προστατεύσει το άρθρο 14 Σ. Από την αντικειµενική του πλευρά ορώµενος ο τύπος θεωρείται το ίδιο το έντυπο, δηλαδή το παράγωγο της µονάδας αυτής. Σύµφωνα µε τα παραπάνω ο τύπος συνιστά καταρχήν προϊόν, πρόκειται δηλαδή για ένα υλικό αντικείµενο, το οποίο παράγεται από τον άνθρωπο. Επιπλέον το προϊόν αυτό θα πρέπει να έχει παραχθεί από µέσον µαζικής παραγωγής, για να προστατεύεται από το άρθρο 14 Σ, 11 χωρίς να ενδιαφέρει, εάν προέρχεται από την τυπογραφία ή από άλλο µηχανικό, χηµικό ή φωτοχηµικό µέσον µε το οποίο επιτυγχάνεται αυτή η παραγωγή αντιτύπων. 12 Όπως ήδη προαναφέραµε στον ορισµό του τύπου, το έντυπο µπορεί να απεικονίζει κείµενο ή παράσταση. Σύµφωνα µε το άρθρο 15 Σ «οι προστατευτικές για τον τύπο διατάξεις του άρθρου 14 Σ δεν εφαρµόζονται στον κινηµατογράφο, την φωνογραφία, την ραδιοφωνία, την τηλεόραση και κάθε άλλο παρεµφερές µέσο µετάδοσης λόγου ή παράστασης». 13 Εποµένως στην έννοια του τύπου εντάσσονται µόνο έντυπα, που έχουν προσλάβει τη µορφή κειµένου, φωτογραφίας ή παράστασης και όχι αποτυπώσεις ήχου ή κινητών εικόνων. Τέλος για να συνιστά ένα προϊόν τύπο θα πρέπει να πληρείται και µια τελευταία προϋπόθεση. Θα πρέπει το προϊόν αυτό να περιέχει µήνυµα µε την ευρύτερη έννοια του όρου του οποίου επιδιώκεται η διάδοση. Θα πρέπει συνεπώς να περιέχεται έκφραση γνώµης η οποία καταγράφεται κατά κύριο λόγο σε εφηµερίδες και περιοδικά αλλά και σε βιβλία µε τέτοιου είδους περιεχόµενο ηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα Ειδικό Μέρος, 2005 Αθήνα, σελ 237 Κόρσος ηµήτριος, Τύπος και Ραδιοτηλεόραση, 1987 Αθήνα-Κοµοτηνή, σελ 3 αγτόγλου Πρόδροµος, Ραδιοτηλεόραση και Σύνταγµα, 1986 Αθήνα-Κοµοτηνή, σελ 134 Βλ ηµητρόπουλος Ανδρέας, όπ παρ σελ / 29

11 Ελευθερία του Τύπου Στο άρθρο 14 Σ κατοχυρώνεται η ελευθερία του τύπου ως δικαίωµα. Συνταγµατικής προστασίας. Την ελευθερία αυτή απολαµβάνουν όλες οι µορφές του έντυπου λόγου ανεξάρτητα από το αν οι διατυπωµένες στα έντυπα γνώµες θεωρούνται ποιοτικά σηµαντικές ή όχι. Το κριτήριο αυτό είναι υποκειµενικό. Σύµφωνα µε την δεύτερη παράγραφο του αυτού άρθρου, ο τύπος είναι ελεύθερος. Πρόκειται για µια διάταξη η οποία είχε προβλεφθεί από τα επαναστατικά Συντάγµατα, έχοντας τις ρίζες της στην γαλλική επανάσταση του Η ratio αυτής της διάταξης είναι η αποδέσµευση του τύπου από την κρατική εξουσία. Μόνο εφόσον ο τύπος λειτουργεί ανεξάρτητα, απαλλαγµένος από τις επιταγές του κράτους µπορεί να ασκεί κριτική στα πολιτειακά όργανα και να ενηµερώνει το κοινωνικό σύνολο χωρίς να υπάρχει ο φόβος των επιπτώσεων. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο όπως προαναφέραµε ο δηµοσιογράφος µπορεί να έχει ευρύτερα περιθώρια ελευθερίας από το µέσο πολίτη. Η συνταγµατική αυτή κατοχύρωση της ελευθεροτυπίας συµπληρώνεται από το δικαίωµα πληροφόρησης µέσω του τύπου, που πηγάζει από το άρθρο 5 παρ.1 Σ περί ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και από το άρθρο 5Α Σ που ορίζει ρητά ότι καθένας έχει δικαίωµα στην πληροφόρηση. Βέβαια τόσο η ελευθεροτυπία όσο και το δικαίωµα πληροφόρησης µέσω του τύπου πηγάζουν και από το άρθρο 10 της ΕΣ Α. Μερικότερες ελευθερίες Ειδικότερα η ελευθερία του τύπου περιλαµβάνει α) την ελευθερία εκδόσεως, β) συντάξεως, γ) εκτυπώσεως, δ) κυκλοφορίας και ε) την ελευθερία ασκήσεως του δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος. Λαµβάνοντας υπόψη την πρώτη προβλεπόµενη ελευθερία, κάθε άτοµο (ή οµάδα ατόµων) έχει το δικαίωµα να εκδίδει οποτεδήποτε, οποιοδήποτε έντυπο. Αυτό σηµαίνει ότι κάθε πρόσωπο, χωρίς να προβλέπονται από το Σύνταγµα ειδικά προσόντα για τον εκδότη, µπορεί να ιδρύσει επιχείρηση τύπου ή να την επεκτείνει ή να συγχωνεύσει επιχειρήσεις, σε οποιοδήποτε τόπο και χρόνο, επιλέγοντας ο ίδιος το περιεχόµενο, τον τίτλο του εντύπου αλλά και τα πρόσωπα που θα στελεχώσουν την επιχείρηση. Ο µόνος περιορισµός, ο οποίος προβλέπεται από το άρθρο 3 ν. 15 Βλ Κόρσος ηµήτριος, όπ.παρ σελ 7 11 / 29

12 1178/1981, ορίζει ότι «ο ιδιοκτήτης πάσης εφηµερίδος ή περιοδικού υποχρεούται να ορίζει εκδότην και διευθυντήν φυσικά πρόσωπα έχοντα τη µόνιµον κατοικίαν και διαµονήν των εν Ελλάδι και µη καλυπτόµενα οπωσδήποτε υπό ασυλίας, ετεροδικίας ή άλλου λόγου αίροντος τον αξιόποινον ή παρακωλύοντας την ποινικήν τούτων δίωξην». Ο λόγος θεσπίσεως αυτού του άρθρου είναι η ανάγκη υπάρξεως αστικά και ποινικά υπεύθυνων φυσικών προσώπων τα οποία κατοικούν στην ηµεδαπή και κατά των οποίων είναι δυνατή η άσκηση αστικής και ποινικής δίωξης. 16 Η επόµενη ελευθερία, η οποία κατοχυρώνεται µε το άρθρο 14 Σ είναι η ελευθερία συντάξεως. Ως ελευθερία συντάξεως εννοούµε την ελευθερία συγκεντρώσεως της ύλης. Η ελευθερία συγκεντρώσεως περιλαµβάνει τόσο την ελευθερία πρόσβασης σε δηµόσια έγγραφα, όσο και την ελευθερία συµµετοχής σε συνεντεύξεις τύπου και σε ανοιχτές ιδιωτικές συγκεντρώσεις. Βέβαια η συγκέντρωση της ύλης θα καθίστατο ιδιαίτερα δύσκολη, εάν δεν δίνονταν στους δηµοσιογράφους η δυνατότητα να µην αποκαλύπτουν τις πηγές πληροφοριών τους. Στο ελληνικό Σύνταγµα δεν υπάρχει ρητή πρόβλεψη για την προστασία του δηµοσιογραφικού απορρήτου, παρόλα ταύτα έστω και έµµεσα συνάγεται η διαφύλαξη αυτής της αρχής, διότι διαφορετικά θα ήταν αδύνατη η ελεύθερη λειτουργία του τύπου. Επιπλέον στην ελευθερία συγκεντρώσεως της ύλης περιέχεται και η ελευθερία χρήσης οποιονδήποτε νόµιµων µέσων και εγκαταστάσεων ούτως ώστε να µπορεί η εκδοτική επιχείρηση να πληροφορείται αλλά και να παράγει το έντυπο. Τέλος κάθε εκδότης εντύπου έχει την δυνατότητα να καθορίζει το περιεχόµενο της ελεύθερα, χωρίς να του επιβάλλονται περιορισµοί από τα κρατικά όργανα. 17 Η τρίτη ελευθερία, η ελευθερία εκτυπώσεως περιλαµβάνει την ελεύθερη ίδρυση τυπογραφείων, την ελευθερία καθορισµού της εµφάνισης του εντύπου αλλά και του αριθµού των εκδιδόµενων αντιτύπων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει βέβαια η κατοχυρωµένη από το Σύνταγµα στο άρθρο 14 ελευθερία άσκησης του επαγγέλµατος του τυπογράφου, η οποία καταστρατηγείται εφόσον το επάγγελµα του τυπογράφου είναι «κλειστό» 18 και άρα περιορίζεται µε αυτόν τον τρόπο τόσο η ελευθερία εκτυπώσεως όσο και η ελεύθερη συµµετοχή στην οικονοµική ζωή της χώρας, η οποία προβλέπεται στο άρθρο 5 Σ. Η ελευθερία κυκλοφορίας έρχεται να συµπληρώσει τις παραπάνω ελευθερίες. Με την ελευθερία αυτή αναγνωρίζεται µέσω του Συντάγµατος, όχι µόνο το δικαίωµα στην έκφραση αλλά και στην διάδοση των ιδεών. Το δικαίωµα αυτό διασφαλίζεται και από τη «Σύµβαση για την προάσπιση των δικαιωµάτων του ανθρώπου και των θεµελιωδών ελευθεριών» (Ν. 2329/1953 και Ν. 53/1974) αγτόγλου Πρόδροµος, Συνταγµατικό ίκαιο Ατοµικά ικαιώµατα, 2005 Αθήνα Κοµοτηνή, σελ Στο ίδιο Βλ Κόρσος ηµήτριος, οπ.παρ σελ 18 Μάνεσης Αριστόβουλος, Η Συνταγµατική Προστασία της Ελεύθερης Κυκλοφορίας των Εντύπων και η Εφαρµογή της στην Πράξη, 1977, Αθήνα, σελ 6 12 / 29

13 Η κυκλοφορία του εντύπου συνιστά τον λόγο συντάξεως και έκδοσης του. Στην ελευθερία αυτή περιλαµβάνεται η διάθεση, διανοµή και πώληση του εντύπου χωρίς προηγούµενη άδεια της αρχής. εν αποκλείεται βέβαια και η δωρεάν παροχή του εντύπου. 20 Η πώληση των εντύπων είναι δυνατή σε οποιοδήποτε τόπο, χρόνο και µε οποιαδήποτε µέθοδο. Βέβαια κρίνονται θεµιτοί οι περιορισµοί, που τίθενται από την εργατική νοµοθεσία, τις διατάξεις περί αθέµιτου ανταγωνισµού, τους κανόνες πολεοδοµίας, προστασίας του περιβάλλοντος κ.λ.π. 21 Εποµένως όταν το άρθρο 1 ν.146/1914 απαγορεύει τις δωρεάν παροχές, που δίδονται παράλληλα µε τις εφηµερίδες και οι οποίες συνιστούν υπερβολικό δελεασµό, δεν θα µπορούσαµε να µιλήσουµε για αντισυνταγµατική διάταξη διότι δεν θίγεται η ελευθερία του τύπου αλλά τίθενται κάποιες οριοθετήσεις σε αυτές τις ανταγωνιστικές πράξεις. 22 Το ίδιο θα µπορούσαµε να πούµε και για τις απαγορεύσεις πώλησης εντύπων σε σωφρονιστικά ιδρύµατα, στρατώνες κ.λ.π. 23 Σε αυτή την περίπτωση δεν προσβάλλεται η ελεύθερη κυκλοφορία του τύπου αλλά ο νοµοθέτης αποσκοπεί στην προστασία των προσώπων τα οποία διαµένουν σε αυτούς τους έγκλειστους χώρους. Τέλος ως ελευθέρως καθοριστέα θα πρέπει να θεωρηθεί και η τιµή του εντύπου. 24 Οι εκδότες των εντύπων µπορούν να καθορίζουν ελεύθερα την τιµή τους εφόσον το κοινό είναι εκείνο το οποίο θα επιλέξει την πηγή της ενηµέρωσης ή της ψυχαγωγίας του και εποµένως µπορεί να κρίνει εάν η τιµή συµβαδίζει µε τις οικονοµικές του δυνατότητες. Όσον αφορά την τελευταία από τις προβλεπόµενες ελευθερίες το Σύνταγµα στο άρθρο 14 παρ. 8 ορίζει σχετικά µε το δηµοσιογραφικό επάγγελµα τα εξής: «Νόµος ορίζει τις προϋποθέσεις και τα προσόντα για την άσκηση του δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος.» Σύµφωνα µε την παράγραφο 8 αρ.14 Σ ο νοµοθέτης θα ορίσει τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες θα ασκηθεί το δηµοσιογραφικό λειτούργηµα ακριβώς γιατί ο τύπος έχει ευθύνη απέναντι στο αναγνωστικό κοινό. Επιπλέον το Σύνταγµα προβλέπει στην 6 η παράγραφο του ίδιου άρθρου ότι «το δικαστήριο ύστερα από τρεις τουλάχιστον καταδίκες µέσα σε µία πενταετία για διάπραξη των εγκληµάτων που προβλέπονται στην παράγραφο 3, διατάσσει την οριστική ή προσωρινή παύση της έκδοσης του εντύπου και, σε βαριές περιπτώσεις, την απαγόρευση της άσκησης του δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος από το πρόσωπο που καταδικάστηκε, όπως νόµος ορίζει. H παύση ή η απαγόρευση αρχίζουν αφότου η καταδικαστική απόφαση γίνει αµετάκλητη.» Η διάταξη αυτή η οποία ανάγεται στο Σύνταγµα του 1952 δεν έχει ακόµη εφαρµοσθεί Βλ ηµητρόπουλος Ανδρέας, οπ.παρ σελ 240 Βλ αγτόγλου Πρόδροµος, οπ.παρ σελ Ρόκας Νικόλαος, Βιοµηχανική Ιδιοκτησία, 2004 Αθήνα-Κοµοτηνή, σελ Βλ αγτόγλου Πρόδροµος, οπ.παρ σελ 594 Βλ Κόρσος ηµήτριος, οπ.παρ σελ 19 Βλ αγτόγλου Πρόδροµος, οπ.παρ σελ / 29

14 14 / 29

15 Οριοθετήσεις Το Σύνταγµα προβλέπει όπως ήδη είδαµε στο άρθρο 14 την ελευθερία του τύπου, όµως όπως σε κάθε άλλη προβλεπόµενη ελευθερία θέτει ορισµένες οριοθετήσεις. Οι οριοθετήσεις αυτές µπορεί να είναι γενικές ή ειδικές, να τίθενται από το Σύνταγµα ή το τελευταίο να παραπέµπει στο νόµο, όµως σε κάθε περίπτωση αποσκοπούν στην αποτροπή της άσκησης της ελευθεροτυπίας άνευ µέτρου. Ο συντακτικός νοµοθέτης οριοθετεί θα λέγαµε την ελευθερία του τύπου, για να αποφύγει µια ενδεχόµενη κατάχρηση της. Γενικές συνταγµατικές οριοθετήσεις Το ίδιο το Σύνταγµα θέτει κάποιες γενικές ρήτρες στην ελευθερία του τύπου. Καταρχάς ο τύπος υπόκειται στην αρχή της νοµιµότητας, που αναφέρεται στην παράγραφο 1 αρ.5 Σ «Kαθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά.εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη.» Η τήρηση των νόµων προβλέπεται βέβαια και από το άρθρο 14 παρ. 1 το οποίο ορίζει ότι καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει τους στοχασµούς του «τηρώντας τους νόµους του κράτους.» Από την 5 η παράγραφο του ίδιου άρθρου προκύπτει το καθήκον αλήθειας του τύπου. Με αυτή την διάταξη καθιερώνεται η υποχρέωση των δηµοσιογράφων να ελέγχουν τις πηγές τους και να µην καταγράφουν ψευδείς ειδήσεις. 26 Το καθήκον αυτό θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να τηρείται, διότι µε την διάδοση ψευδών ειδήσεων και το κοινό δεν πληροφορείται αλλά και η τιµή ή η υπόληψη των αναφερόµενων στο δηµοσίευµα προσώπων θίγεται. Σχετικά µε τα παραπάνω ο συντακτικός νοµοθέτης προέβλεψε στην ίδια παράγραφο την επανόρθωση ανακριβών δηµοσιευµάτων 27 «Καθένας ο οποίος θίγεται από ανακριβές δηµοσίευµα ή εκποµπή έχει δικαίωµα απάντησης, το δε µέσο ενηµέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση πλήρους και άµεσης επανόρθωσης. Καθένας ο οποίος θίγεται από υβριστικό ή δυσφηµιστικό δηµοσίευµα ή εκποµπή έχει, επίσης, δικαίωµα απάντησης, το δε µέσο ενηµέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση άµεσης δηµοσίευσης ή µετάδοσης της απάντησης. Νόµος ορίζει τον τρόπο µε τον οποίο ασκείται το δικαίωµα απάντησης και διασφαλίζεται η πλήρης και άµεση επανόρθωση ή η δηµοσίευση και ΑΠ 641/1985 ΠοινΧρον Βλ ηµητρόπουλος Ανδρέας, οπ.παρ σελ / 29

16 µετάδοση της απάντησης.» Ο νοµοθέτης προέβλεψε στην διάταξη αυτή το δικαίωµα απάντησης και επανόρθωσης. Απάντηση είναι το δικαίωµα του ιδιώτη φυσικού ή νοµικού προσώπου να απαιτήσει την καταχώρηση της απαντήσεως του στην εφηµερίδα ή στο περιοδικό το οποίο τον έθιξε. Αντίθετα επανόρθωση είναι το δικαίωµα δηµοσίου υπαλλήλου ή δηµόσιας υπηρεσίας, να απαιτήσουν την δωρεάν καταχώριση του κειµένου της επανόρθωσης στην εφηµερίδα ή στο περιοδικό στο οποίο ανεγράφησαν οι ανακρίβειες σχετικά µε την υπηρεσία τους. Ο νόµος ορίζει τον τρόπο άσκησης αυτών των δικαιωµάτων. Ο λόγος για τον οποίο έγινε αυτή η πρόβλεψη ήταν η αποκατάσταση της ηθικής ή κοινωνικής αξίας του ατόµου, που εθίγη, ώστε να επικρατήσει η αλήθεια και εποµένως να εκπληρωθεί η αποστολή του τύπου.. Μια ακόµη γενική ρήτρα αναφέρεται στο άρθρο 14 παρ.2 εδ.2 του Συντάγµατος. Σύµφωνα µε το άρθρο αυτό η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό µέτρο απαγορεύονται. Απαγορεύεται δηλαδή η προληπτική κρίση της εξουσίας περί του επιτρεπτού της έκφρασης, δια του τύπου. Η λογοκρισία θεωρείται ανεπίτρεπτη διότι αναιρεί σε κάθε περίπτωση την ελευθερία της έκφρασης και πλήττει καίρια το κράτος δικαίου. 28 Επιπλέον απαγορεύεται η επιβολή κάθε άλλου προληπτικού µέτρου, που θα επηρέαζε το περιεχόµενο του εντύπου. Τέτοιου είδους προληπτικά µέτρα θα µπορούσαν να θεωρηθούν η επιβολή ειδικών φορολογικών επιβαρύνσεων ή η χορήγηση ειδικών παροχών, η κατάσχεση πριν από την κυκλοφορία και η αναγκαστική εξαγορά. 29 Ειδικές οριοθετήσεις (Οιονεί περιορισµοί) Ο συντακτικός νοµοθέτης στο άρθρο 14 παρ.3 Σ προβλέπει ορισµένες ειδικές οριοθετήσεις. Συγκεκριµένα αναφέρει ότι δεν επιτρέπεται η κατάσχεση εφηµερίδων και άλλων εντύπων πριν ή µετά την κυκλοφορία τους, κατ εξαίρεση όµως επιτρέπεται η κατάσχεση εντύπων, µε παραγγελία του εισαγγελέα, µετά την θέση τους σε κυκλοφορία στις εξής περιπτώσεις: α) για προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας, β) για προσβολή του προσώπου του Προέδρου της ηµοκρατίας γ) για δηµοσίευµα που αποκαλύπτει πληροφορίες για τη σύνθεση, τον εξοπλισµό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάµεων ή την οχύρωση της Xώρας ή που έχει σκοπό τη βίαιη ανατροπή του πολιτεύµατος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του Kράτους, δ) για άσεµνα δηµοσιεύµατα που προσβάλλουν ολοφάνερα τη δηµόσια αιδώ, στις περιπτώσεις Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Λογοκρισία, τόµος 39 ος, σελ 84 Βλ αγτόγλου Πρόδροµος, οπ.παρ σελ / 29

17 που ορίζει ο νόµος. Από τα παραπάνω διαπιστώνουµε, ότι απαγορεύεται µεν η κατάσχεση δηµοσιευµάτων, όταν όµως συντρέχουν κάποιες περιοριστικά από το Σύνταγµα αναφερόµενες περιπτώσεις και εφόσον τα έντυπα έχουν ήδη τεθεί σε κυκλοφορία, τότε κρίνεται επιτρεπτή η κατάσχεση ύστερα από εισαγγελική παρέµβαση. Κατάσχεση είναι η δικαστική πράξη µε την οποία αφαιρείται το δικαίωµα διαθέσεως περιουσιακών στοιχείων. 30 Το Σύνταγµα στο ά εδάφιο του άρθρου 14 παρ.3 απαγορεύει ρητά την κατάσχεση εφηµερίδων και άλλων εντύπων. Εφόσον λοιπόν το Σύνταγµα προστατεύει ρητά τις εφηµερίδες γεννάται το ερώτηµα, αν µε τον όρο «άλλα έντυπα» εννοείται µόνο ο περιοδικός τύπος, όπως είναι άλλωστε και οι εφηµερίδες, ή περιλαµβάνεται στο προστατευτικό πεδίο του άρθρου αυτού και ο µη περιοδικός τύπος. Ορθότερο είναι να πούµε, ότι και ο µη περιοδικός τύπος εµπίπτει στην διάταξη αυτή, αφού η διακίνηση ιδεών συντελείται και µέσω των βιβλίων, των πανεπιστηµιακών συγγραµµάτων και άλλων εντύπων, που δεν εκδίδονται σε τακτά χρονικά διαστήµατα. 31 Αναφέραµε παραπάνω ότι η κατάσχεση είναι επιτρεπτή µετά την κυκλοφορία των εντύπων και όταν συντρέχει κάποια από τις προαναφερόµενες περιπτώσεις. Το Σύνταγµα αναφέρει στην πρώτη περίπτωση της παραγράφου αυτής, ότι κατάσχονται τα έντυπα, που προσβάλλουν την χριστιανική και κάθε άλλη γνωστή θρησκεία. Με τον όρο προσβολή εννοείται κάθε δυνατή προσβολή και όχι µόνο η εξύβριση την οποία εξετάζουµε στην παρούσα µελέτη. Ως χριστιανική θρησκεία θα πρέπει θεωρήσουµε τόσο την ανατολική-ορθόδοξη την οποία ασπάζεται το µεγαλύτερο µέρος του ελληνικού πληθυσµού, όσο και την δυτική, η οποία διασπάται σε ρωµαιοκαθολική την προτεσταντική. Επιπλέον κοµµάτι του χριστιανισµού θεωρούνται και άλλες θρησκείες, οι οποίες έχουν ανεξαρτητοποιηθεί από την ανατολική Εκκλησία όπως είναι η κόπτικη, η αρµένικη κ.λ.π αλλά και ένα µεγάλο πλήθος αιρέσεων. Τέλος η κατάσχεση επιδοκιµάζεται από την έννοµη τάξη και όταν θίγεται θρήσκευµα γνωστό στην Ελλάδα. Γνωστό είναι κάθε θρήσκευµα, που η διδασκαλία και η λατρεία τους είναι φανερές, εποµένως δεν απαιτείται να είναι αναγνωρισµένο, αρκεί αυτό το θρήσκευµα να έχει εµφανή παρουσία στην κοινωνική πραγµατικότητα. 32 Επιπλέον η κατάσχεση των δηµοσιευµάτων είναι αποδεκτή από το Σύνταγµα, όταν προσβάλλεται το πρόσωπο του Προέδρου της ηµοκρατίας. Ο Πρόεδρος της ηµοκρατίας κατέχει το κορυφαίο πολιτικό αξίωµα της χώρας και κατά το Σύνταγµα είναι ο ρυθµιστής του ελληνικού πολιτεύµατος. Γι αυτό το άρθρο 14 Σ κάνει ειδική µνεία, διότι ο Πρόεδρος της ηµοκρατίας Τεγόπουλος-Φυτράκης, Μικρό Ελληνικό Λεξικό, Χ.Χ Αθήνα, σελ 439 Βλ Κόρσος ηµήτριος, οπ.παρ σελ 26 Παπαχρίστου Αθανάσιος, Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, 2005 Αθήνα-Κοµοτηνή, σελ / 29

18 συµβολίζει το Έθνος και κάθε προσβολή αυτού του αξιώµατος συνιστά προσβολή του Έθνους. Επιπροσθέτως σύµφωνα µε την τρίτη περίπτωση είναι δυνατή η κατάσχεση δηµοσιεύµατος, που εµφανίζει στοιχεία σχετικά µε το στρατιωτικό δυναµικό της χώρας αλλά και µε το πολεµικό της υλικό. Όπως επίσης επιτρέπεται η κατάσχεση δηµοσιευµάτων, που αποσκοπούν στην βίαιη κατάλυση του πολιτεύµατος αλλά και εντύπων, που στρέφονται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του κράτους. Τέλος θα πρέπει να αναφέρουµε, πώς η κατάσχεση γίνεται δεκτή από το Σύνταγµα, όταν πρόκειται για άσεµνα δηµοσιεύµατα, που προσβάλλουν την δηµόσια αιδώ και µόνο στις περιπτώσεις, που ορίζει ο νόµος. Εποµένως θα πρέπει να ληφθούν υπόψη δύο προϋποθέσεις, για να επιτραπεί η κατάσχεση: α) να υπάρχει νοµοθετική πρόβλεψη, β) το άσεµνο δηµοσίευµα να προσβάλλει τη δηµόσια αιδώ. Σχετικά µε την τελευταία προϋπόθεση θα πρέπει να εξετάσουµε πότε τα δηµοσιεύµατα είναι άσεµνα, ώστε να προσβάλλουν την δηµόσια αιδώ. Σε αυτό το σηµείο θα πρέπει να λάβουµε υπόψη δύο θεωρίες. Πρώτον την αντικειµενική η οποία υποστηρίζει ότι άσεµνο είναι το ικανό να προσβάλλει το κοινό αίσθηµα και δεύτερον την υποκειµενική σύµφωνα µε την οποία άσεµνο είναι το δηµοσίευµα το οποίο είναι ικανό να προσβάλλει την αιδώ τρίτου προσώπου και αποσκοπεί σ αυτό 33. Αντίθετα κατά την τρίτη, τη µικτή θεωρία, δεν θα πρέπει να επιλέξουµε µια από τις παραπάνω απόψεις αλλά θα λάβουµε υπόψη και τις δύο, για να βγάλουµε ένα σωστό συµπέρασµα. Θα πρέπει δηλαδή ο δράστης να αποβλέπει στην προσβολή του κοινού αισθήµατος, για να επιτραπεί η κατάσχεση του δηµοσιεύµατος του. 34 Συµπεραίνουµε λοιπόν, πώς η κατάσχεση είναι δυνατή µόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Τον εξαιρετικό χαρακτήρα της κατασχέσεως έρχεται να επιβεβαιώσει η ιδιαίτερα αυστηρή διαδικασία, που ακολουθείται σύµφωνα µε το άρθρο 14 παρ. 4 Σ «Σε όλες τις περιπτώσεις της προηγούµενης παραγράφου ο εισαγγελέας, µέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες από την κατάσχεση, οφείλει να υποβάλει την υπόθεση στο δικαστικό συµβούλιο, και αυτό, µέσα σε άλλες είκοσι τέσσερις ώρες, οφείλει να αποφασίσει για τη διατήρηση ή την άρση της κατάσχεσης, διαφορετικά η κατάσχεση αίρεται αυτοδικαίως. Tα ένδικα µέσα της έφεσης και της αναίρεσης επιτρέπονται στον εκδότη της εφηµερίδας ή άλλου εντύπου που κατασχέθηκε και στον εισαγγελέα.» Το δικαστήριο κατά την παράγραφο 6 του ίδιου άρθρου µετά τρεις τουλάχιστον αµετάκλητες καταδίκες εντός πενταετίας για την διάπραξη των ανωτέρω εγκληµάτων θα διατάξει την προσωρινή ή οριστική παύση της εκδόσεως του εντύπου Βλ Κόρσος ηµήτριος, όπ.παρ σελ 28 Βλ ηµητρόπουλος Ανδρέας, όπ.παρ σελ 246 Βλ Κόρσος ηµήτριος, όπ.παρ σελ / 29

19 19 / 29

20 Ειδικές ρυθµίσεις Ποινική και Αστική Ευθύνη Ο τύπος όπως έχουµε ήδη αναφέρει είναι ελεύθερος, όµως υπέχει για τις παραβάσεις του αστική και ποινική ευθύνη. Σύµφωνα µε τα οριζόµενα στο άρθρο 14 παρ. 7 Σ ο νόµος ορίζει τα σχετικά µε την ποινική και αστική ευθύνη του τύπου και των άλλων µέσων ενηµέρωσης και µε την ταχεία εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων. Μέχρι την αναθεώρηση του 2001 το Σύνταγµα όριζε ρητά, ότι τα δια του τύπου τελούµενα αδικήµατα θεωρούνται αυτόφωρα. Μετά την τελευταία αναθεώρηση το Σύνταγµα παραπέµπει στο νόµο. Ήδη από το 1954 ο ΚΠοιν στο άρθρο 242 παρ. 3 ορίζει ότι τα αδικήµατα του τύπου είναι πάντοτε αυτόφωρα. 36 Αυτόφωρο είναι ένα έγκληµα την ώρα που γίνεται ή το έγκληµα που έγινε πρόσφατα. Η πράξη θεωρείται ότι έγινε πρόσφατα, ιδίως όταν αµέσως µετά από αυτήν ο δράστης καταδιώκεται ή συλλαµβάνεται οπουδήποτε υπάρχουν πειστήρια για την πράξη του. Ο νοµοθέτης βέβαια για να µην γίνει κατάχρηση της χρονικής αυτής επεκτάσεως από τις διωκτικές αρχές θέτει χρονικά όρια του αυτόφωρου εγκλήµατος µέχρι την παρέλευση ολόκληρης της επόµενης ηµέρας από την τέλεση του. Για να θεωρηθεί ένα έγκληµα τύπου αυτόφωρο θα πρέπει να συντρέχει µόνο η γενική προϋπόθεση παρελεύσεως του ανώτατου χρονικού ορίου του αυτόφωρου εγκλήµατος, καθόσον η συνδροµή των υπολοίπων προϋποθέσεων θεωρείται δεδοµένη. 37 Όσον αφορά στην αστική ευθύνη του τύπου, σύµφωνα µε το άρθρο 14 παρ. 5 Σ το µέσο ενηµέρωσης που έθιξε ένα πρόσωπο µε ανακριβές του δηµοσίευµα οφείλει πλήρη επανόρθωση, όπως νόµος ορίζει. Κατά το νόµο 1178/1981 ο ιδιοκτήτης κάθε εντύπου υποχρεούται σε πλήρη αποζηµίωση για την παράνοµη περιουσιακή ζηµία, καθώς και σε χρηµατική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη, οι οποίες υπαιτίως προξενήθηκαν µε δηµοσίευµα το οποίο θίγει την τιµή ή την υπόληψη κάθε ατόµου, έστω και αν η κατά το άρθρο 914 του ΑΚ υπαιτιότητα, η κατά το άρθρο 919 του ΑΚ πρόθεση και η κατά το άρθρο 920 του ΑΚ γνώση ή υπαίτια άγνοια συντρέχει στον συντάκτη του δηµοσιεύµατος ή, αν αυτός είναι άγνωστος, στον εκδότη ή τον διευθυντή συντάξεως το εντύπου. 38 Ο νόµος ορίζει εν συνεχεία το ελάχιστο ποσό της κατά το άρθρο 932 ΑΚ χρηµατικής ικανοποιήσεως λόγω ηθικής βλάβης του αδικηθέντος, ενώ µε το νόµο 2234/1994 το ποσό αυτό αυξήθηκε σηµαντικά Βλ αγτόγλου Πρόδροµος, όπ.παρ σελ 633 Νοµικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό, 1998 Αθήνα, σελ 184 Νόµος 1178/1981 «περί ασκήσεως ευθύνης του τύπου» (Ά 187) 20 / 29

21 Η άσκηση ποινικής δίωξης είναι ανεξάρτητη από την άσκηση αγωγής, εάν όµως αχθεί η αγωγή ενώπιον του ποινικού δικαστηρίου τότε θα εκδικασθεί ως πολιτική αγωγή από αυτό. 39 Χρηµατοδότηση Μια από τις σηµαντικότερες αναθεωρήσεις του 2001 ήταν αυτή της παραγράφου 9 του άρθρου 14 Σ. Πριν από την αναθεώρηση το άρθρο όριζε ότι «τα µέσα χρηµατοδοτήσεως περιοδικών και εφηµερίδων δέον να καθίστανται γνωστά». Ο συντακτικός νοµοθέτης είχε προβεί σε αυτή την πρόβλεψη, για υπάρχει διαφάνεια κατά την χρηµατοδότηση του τύπου. 40 Σήµερα έχει επεκτείνει αυτή την πρόβλεψη και πλέον περιλαµβάνει όλα τα Μ.Μ.Ε «Το ιδιοκτησιακό καθεστώς, η οικονοµική κατάσταση και τα µέσα χρηµατοδότησης των µέσων ενηµέρωσης πρέπει να γίνονται γνωστά, όπως νόµος ορίζει.» Επιπλέον το Σύνταγµα εξουσιοδοτεί τον κοινό νοµοθέτη να καθορίσει τα µέτρα και τους περιορισµούς που είναι αναγκαίοι για την πλήρη διασφάλιση της διαφάνειας και της πολυφωνίας στην ενηµέρωση. Από την άλλη εισάγει απαγορεύσεις για την ανάληψη δηµόσιων έργων από τους συµµετέχοντες µε διάφορους τρόπους στο καθεστώς των Μ.Μ.Ε. «Απαγορεύεται η συγκέντρωση του ελέγχου περισσότερων µέσων ενηµέρωσης της αυτής ή άλλης µορφής. Απαγορεύεται ειδικότερα η συγκέντρωση περισσότερων του ενός ηλεκτρονικών µέσων ενηµέρωσης της αυτής µορφής, όπως νόµος ορίζει. Η ιδιότητα του ιδιοκτήτη, του εταίρου, του βασικού µετόχου ή του διευθυντικού στελέχους επιχείρησης µέσων ενηµέρωσης είναι ασυµβίβαστη µε την ιδιότητα του ιδιοκτήτη, του εταίρου, του βασικού µετόχου ή του διευθυντικού στελέχους επιχείρησης που αναλαµβάνει έναντι του ηµοσίου ή νοµικού προσώπου του ευρύτερου δηµόσιου τοµέα την εκτέλεση έργων ή προµηθειών ή την παροχή υπηρεσιών. Η απαγόρευση του προηγούµενου εδαφίου καταλαµβάνει και κάθε είδους παρένθετα πρόσωπα, όπως συζύγους, συγγενείς, οικονοµικά εξαρτηµένα άτοµα ή εταιρείες. Νόµος ορίζει τις ειδικότερες ρυθµίσεις, τις κυρώσεις που µπορεί να φθάνουν µέχρι την ανάκληση της άδειας ραδιοφωνικού ή τηλεοπτικού σταθµού και µέχρι την απαγόρευση σύναψης ή την ακύρωση της σχετικής σύµβασης, καθώς και τους τρόπους ελέγχου και τις εγγυήσεις αποτροπής των καταστρατηγήσεων των προηγούµενων εδαφίων.» Η διάταξη αυτή θεωρήθηκε ότι αντίκειται στο κοινοτικό δίκαιο, γι αυτό ύστερα από τις υποδείξεις της Ε.Ε, την σύγκρουση αυτή ήρθε να αµβλύνει ο εκτελεστικός του Συντάγµατος νόµος 3021/2002 µε τίτλο «Περιορισµοί στη σύναψη δηµοσίων συµβάσεων µε πρόσωπα που Βλ αγτόγλου Πρόδροµος, όπ.παρ σελ 639 Στο ίδιο σελ / 29

22 δραστηριοποιούνται ή συµµετέχουν σε επιχειρήσεις µέσων ενηµέρωσης και άλλες διατάξεις.» Βλ ηµητρόπουλος Ανδρέας, όπ.παρ σελ 251 και 22 / 29

23 Εξύβριση και δυσµενής Κριτική δια του Τύπου Έχοντας υπόψη όλα τα προαναφερόµενα, αντιλαµβανόµαστε ότι ο συντακτικός νοµοθέτης κατοχύρωσε συνταγµατικά την ελευθεροτυπία επιδιώκοντας την καλύτερη και άνευ περιορισµών ενηµέρωση του κοινού. Με το άρθρο 14 Σ ο νοµοθέτης προσπάθησε να αναχαιτίσει κάθε προσπάθεια χειραγώγησης του τύπου µέσω των κρατικών παρεµβάσεων, για να µπορούν οι ασκούντες το επάγγελµα του δηµοσιογράφου να αποκαλύπτουν σκάνδαλα και κρούσµατα διαφθοράς, που αφορούν τους δηµόσιους λειτουργούς, χωρίς να υφίστανται κυρώσεις. Στο όνοµα λοιπόν του συµφέροντος της ολότητας γίνονται συχνά ανεκτοί οι δηκτικοί χαρακτηρισµοί και οι δυσµενείς κρίσεις, που εµπεριέχονται σε ένα δηµοσίευµα, διότι η ευαισθητοποίηση του κοινού δεν έρχεται µε την απλή καταγραφή ειδήσεων αλλά µε την κατάθεση της προσωπικής γνώµης και θεώρησης του εκάστοτε δηµοσιογράφου. Το αν µια κρίση ή ένας χαρακτηρισµός συνιστούν εξύβριση, αυτό θα κριθεί στο πλαίσιο της στάθµισης του άρθρου 367 Π.Κ. Σε αυτό το σηµείο ο δικαστής θα κληθεί να σταθµίσει την προστασία της τιµής του θύµατος και το δικαιολογηµένο συµφέρον, που προάγει ο δράστης µε την αρχικά άδικη συµπεριφορά του. Από τη µια θα λάβει υπόψη του την ένταση της προσβολής, η οποία εξαρτάται τόσο από το περιεχόµενο και την βαρύτητα της προσβολής όσο και από το ποιο µέσο µεταδίδει την προσβλητική της τιµής εκδήλωση, σε ποιόν χρόνο και µε ποιόν τρόπο. Από την άλλη όµως θα εξετάσει και την σπουδαιότητα του δικαιολογηµένου συµφέροντος. Το δικαστήριο θα αποφανθεί κατά περίπτωση χωρίς εποµένως να µπορούµε να προδικάσουµε το αποτέλεσµα, παρόλα αυτά όσο µεγαλύτερη είναι η προσβολή του status τιµής τόσο περισσότερο γέρνει η πλάστιγγα προς αυτήν. 42 Μεγαλύτερη ανοχή θα δείξει ο δικαστής στις περιπτώσεις που οι προσβολές της τιµής απευθύνονται σε δηµόσια πρόσωπα και δη σε πολιτικά πρόσωπα. Λόγω του αυξηµένου ενδιαφέροντος του κοινού για ενηµέρωση είναι περισσότερο ελαστικός ο εφαρµοστής του νόµου απέναντι στους δηµοσιογράφους, που απευθύνουν δριµείες εκφράσεις και οξείς χαρακτηρισµούς σε πολιτικά πρόσωπα. Και σε αυτό το σηµείο η στάθµιση θα γίνει in concreto, χωρίς όµως να γίνεται δεκτή η άκρατη και αµετροεπής στηλίτευση των δηµοσίων προσώπων. 43 Οι δηµοσιογράφοι δεν ασχολούνται µόνο µε πρόσωπα της δηµοσιότητας αλλά συχνά εκτοξεύουν χαρακτηρισµούς σε πρόσωπα, που θεωρούνται ύποπτα για την τέλεση κάποιων αδικηµάτων. Σύµφωνα µε το άρθρο 6 παρ.2 της ΕΣ Α και το άρθρο 14 παρ.2 του ιεθνούς Α.Π 484/1984 ΠοινΧρον Βλ Χατζηκώστας Κωνσταντίνος, όπ.παρ σελ / 29

24 Συµφώνου περί Ατοµικών και Πολιτικών ικαιωµάτων η αθωότητα του κατηγορουµένου τεκµαίρεται µέχρι την έκδοση αµετάκλητης δικαστικής απόφασης. Εδώ τίθεται το ερώτηµα, αν θα πρέπει η αρχή αυτή να γίνεται σεβαστή µόνο από τους δικαστικούς λειτουργούς ή αφορά κάθε τρίτο πρόσωπο. Η απάντηση γίνεται δυσχερέστερη ιδίως όταν έχει ήδη από το 1994 καταργηθεί η διάταξη του άρθρου 38 του Α.Ν 1092/38, που απαγόρευε τη δηµοσίευση κάθε είδους κρίσεων ή χαρακτηρισµών αναφορικά µε τους διαδίκους ή την πράξη ιδίως µάλιστα ως προς την ενοχή του κατηγορουµένου. 44 Σε κάθε περίπτωση ο δηµοσιογράφος οφείλει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός. εν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ένα πρόσωπο έχει δικαστεί και καταδικαστεί από τον τύπο, ενώ η δικαιοσύνη αποφάνθηκε για την αθωότητα του, και οι χαρακτηρισµοί που του είχαν αποδοθεί το στιγµάτισαν. Συνήθως τη νοµολογία έχουν απασχολήσει περιπτώσεις δυσφήµησης και όχι εξύβρισης δια του τύπου. Παρόλο αυτά δεν θα πρέπει να παραλείψουµε να αναφέρουµε, ότι οι δυσφηµιστικές αναφορές των δηµοσιογράφων συνοδεύονται πολύ συχνά από καταφρονητικές κρίσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις, εάν αποδειχθεί η αλήθεια των ισχυρισµών, ο δράστης θα παραµείνει ατιµώρητος για την τέλεση του αδικήµατος της δυσφήµησης όχι όµως της εξύβρισης. Τέλος όπως αναφέραµε και στην αρχή του κεφαλαίου, οι λόγοι άρσης του αδίκου, που αναφέρονται στο άρθρο 367 Π.Κ, αίρονται όταν ο δράστης έχει σκοπό εξύβρισης. 45 Ο σκοπός εξύβρισης προκύπτει ιδίως όταν ο δηµοσιογράφος διαµφισβητεί την ηθική και κοινωνική αξία ενός ατόµου χωρίς αυτό να κρίνεται απαραίτητο για την ενηµέρωση του αναγνωστικού κοινού. 46 Βέβαια είναι σηµαντικό να αναφερθεί, ότι σπάνια η καταφρονητική µεταχείριση ενός προσώπου µπορεί να εξυπηρετεί κάποιο δικαιολογηµένο ενδιαφέρον, ενώ αντίθετα ο ισχυρισµός ή η διάδοση γεγονότος, µπορεί να εξυπηρετεί την ενηµέρωση του κοινού παρόλο, που προσβάλλει την τιµή ενός προσώπου. Ο τύπος έχει χαρακτηριστεί τέταρτη εξουσία. Πράγµατι ο τύπος, όπως και τα λοιπά Μ.Μ.Ε συνιστούν εξουσία διότι διαµορφώνουν τις αντιλήψεις του κοινού και επηρεάζουν πολιτικές αποφάσεις. Αυτή η δράση θα ήταν θεµιτή, εάν δεν επικρατούσε η παραπληροφόρηση. Συχνά οι δηµοσιογράφοι παρασιωπούν ή αποκρύπτουν πληροφορίες εξυπηρετώντας συµφέροντα. Ο τύπος κάθε άλλο παρά αδέσµευτος είναι. Επιπλέον λόγω της ελευθερίας, που του αποδίδει το Σύνταγµα ο τύπος προσβάλλει την τιµή προσώπων ανεξέλεγκτα επικαλούµενος το συµφέρον της ολότητας για ενηµέρωση. Σε αυτό το σηµείο ο δικαστής είναι αυτός ο οποίος έχει επιφορτιστεί µε το δύσκολο έργο να εξετάσει εάν προέχει το δικαιολογηµένο ενδιαφέρον της ολότητας ή η τιµή του προσώπου, Στο ίδιο σελ Α.Π 137/1985 ΠοινΧρον ΠληµΛαρ 323/1964 ΠοινΧρον 24 / 29

25 που προσβάλλεται. 25 / 29

26 Βασικά Συµπεράσµατα Η µελέτη αυτή θα κλείσει µε µια αναφορά στα συµπεράσµατα, που απορρέουν από την παραπάνω ανάπτυξη. Η τιµή του κάθε πολίτη προστατεύεται από τα άρθρα Π.Κ αλλά και από τα άρθρα 2 και 5 του Συντάγµατος. Το άρθρο 367 Π.Κ προβλέπει τους λόγους άρσης του άδικου χαρακτήρα µιας πράξης. Σπουδαιότερος από αυτούς είναι η διαφύλαξη του δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος. Στην προκειµένη περίπτωση δικαιολογηµένο ενδιαφέρον είναι το συµφέρον της ολότητας για ενηµέρωση δια του τύπου. Η άρση του άδικου χαρακτήρα της πράξης θα έρθει µε την στάθµιση του συµφέροντος αυτού και του συµφέροντος του θύµατος. Οι πράξεις του τύπου λοιπόν συχνά, µε την επίκληση του παραπάνω άρθρου, δεν αποδοκιµάζονται το ίδιο από την έννοµη τάξη όπως θα αποδοκιµάζονταν µια δυσµενής κρίση ή ένας οξύς χαρακτηρισµός, που θα προέρχονταν από έναν κοινό πολίτη. Αυτό συµβαίνει διότι ο τύπος έχει ως αποστολή την διακίνηση των ιδεών και την πληροφόρηση των πολιτών και το συµφέρον της ενηµέρωσης κρίνεται υπέρτερο, όταν δεν θίγεται αδικαιολόγητα η τιµή ενός προσώπου. Αυτή είναι η αιτία, που το Σύνταγµα στο άρθρο 14 παρ. 1 και 2 κατοχυρώνει την ελευθερία του τύπου ενώ στις επόµενες παραγράφους θέτει κάποιους περιορισµούς προασπιζόµενος την κοινωνική ειρήνη και τάξη. 26 / 29

27 Νοµολογία 1. Α.Π 1511/1986 ΠοιΧρον: Στην απόφαση του Α.Π αναφέρεται η κρίση του Εφετείου πώς οι κατηγορούµενοι δηµοσιογράφοι ξεπέρασαν το αναγκαίο µέτρο, καθώς αντί των φράσεων «Έφτασε η ώρα του Εισαγγελέα για τον κύριο Κ.» και «Κατασπατάληση του ηµοσίου χρήµατος και πλαστογραφία για χρηµατοδότηση νεκρών επενδύσεων», θα µπορούσαν να έχουν χρησιµοποιήσει άλλες, ηπιότερες εκφράσεις, όπως «Επιβάλλεται δικαστική έρευνα στην χρηµατοδότηση επενδύσεων» 2. Α.Π 563/1977 ΠοινΧρον: Σ αυτήν την απόφαση του Α.Π αναφέρεται, ότι ο συντάκτης και ο διευθυντής περιοδικού, κατηγορήθηκαν για εξύβριση και δυσφήµηση λόγω του ότι ισχυρίστηκαν γεγονότα και προέβησαν σε κρίσεις, που αφορούσαν την εταιρεία Λ. Συγκεκριµένα ανέφεραν ότι η Λ δωροδόκησε διάφορους υπηρεσιακούς παράγοντες σε διάφορες χώρες του κόσµου, εντός των οποίων είναι και η Ελλάδα, για να πραγµατοποιήσει σύµβαση κατασκευής εργοστασίου αεροπλάνων. Εκ των δηµοσιευµάτων προέκυψε ότι δεν στοιχειοθετείται απλή ή συκοφαντική δυσφήµηση διότι δεν προσβάλλεται το πρόσωπο του αναιρεσιόντα, αλλά ούτε και το έγκληµα της εξύβρισης διότι τα δηµοσιεύµατα γίνονται εκ δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος. 3. Α.Π 641/1985 ΠοιΧρον: Εδώ ο Α.Π απεφάνθη ότι ο υπεύθυνος εφηµερίδας που δηµοσίευσε ανακοίνωση του Υπουργείου, ότι ο εγκαλών τέθηκε σε αργία, δεν ήταν υποχρεωµένος να επιβεβαιώσει την πληροφορία. Εδώ βέβαια το δικαστήριο επικέντρωσε την προσοχή του στην υποχρέωση του δηµοσιογράφου για επιµέλεια και για εξακρίβωση της αλήθειας των ισχυρισµών 4. Α.Π 484/1984 ΠοινΧρον: Ο Α.Π στην απόφαση του αυτή αναίρεσε την προσβαλλόµενη καταδικαστική απόφαση λόγω έλλειψης αιτιολογίας. Το Τριµελές Εφετείο Θράκης είχε κρίνει ότι ο διευθυντής της εφηµερίδος Η µε το δηµοσίευµα το οποίο τιτλοφορείτο «Προς το εκλογικό βάραθρο οδηγείται ο χοντροϋπόψήφιος µε όλους τους υποψήφιους συµβούλους του» και το οποίο περιείχε πλήθος ακόµη «κοσµητικών» επιθέτων, θα πρέπει να θεωρηθεί ένοχος για την τέλεση του εγκλήµατος της εξύβρισης διότι οι φράσεις του συνιστούσαν ηθεληµένη και κατ εξακολούθηση προσβολή της τιµής και υπολήψεως του µηνυτή µε σαφή πρόθεση καταφρόνησης του προσώπου αυτού. Ο Α.Π παρέπεµψε την υπόθεση ξανά στο ίδιο δικαστήριο προς νέα συζήτηση. 5. Α.Π 137/1985 ΠοινΧρον: Ο Α.Π και σε αυτήν την περίπτωση παρέπεµψε την απόφαση στο 27 / 29

28 Εφετείο Θράκης για εκδίκαση. Το Εφετείο είχε αποφανθεί ότι ο εκδότης της εφηµερίδας Ε τέλεσε το αδίκηµα της εξύβρισης µε το δηµοσίευµα το οποίο περιείχε τις εξής µειωτικές και εξυβριστικές εκφράσεις «ο κατά τα άλλα «υπερασπιστής» της τιµής του Πτ και του ΠΕΛΕ του γνωστού µελαµψού τύπου του υποκόσµου τροφίµου των κρατητηρίων της ασφαλείας και των σκυλάδικων, των οποίον «έτρεξε» να υπερασπιστεί ο κ Ρ. στη δίκη της Πέµπτης προσκαλώντας γενική θυµηδία, µια και ο ΠΕΛΕ ήταν µηνυτής και ο κ Ρ. µάρτυρας υπερασπίσεως του.» Το Εφετείο θεώρησε ότι υπάρχει εκ προθέσεως εξύβριση διότι µε τις συγκρίσεις στις οποίες προέβη ο δηµοσιογράφος µεταξύ Πτ, ΠΕΛΕ και Ρ. θέλησε να µειώσει την τιµή του εγκαλούντος βουλευτή Ρ. 6. ΠληµΛαρ 323/1964 ΠοινΧρον: Σε απόφαση του το Πληµµελειοδικείο Λάρισας δέχτηκε πώς δεν είχε σκοπό εξύβρισης ο δηµοσιογράφος που εκτός από την προσβλητική εκδήλωση ανέφερε στο δηµοσίευµα του τα εξής: «Ειλικρινώς επιθυµούµε να µην είναι αληθής η πληροφορία την οποία δηµοσιεύοµε κατωτέρω και θα χαρούµεν ιδιαιτέρως αν η εν αυτής αναφερόµενοι δεν οφείλουν τα ανωτέρω ποσά. Ονοµασία αποφάσεων Α.Π 1511/1986 ΠοιΧρον: Κατασπατάληση δηµοσίου χρήµατος Α.Π 563/1977 ΠοινΧρον: ωροδοκία υπηρεσιακών παραγόντων Α.Π 641/1985 ΠοιΧρον: Ανακοίνωση Υπουργείου Α.Π 484/1984 ΠοινΧρον: Εκλογική αναµέτρηση Α.Π 137/1985 ΠοινΧρον: Ο υπερασπιστής βουλευτής ΠληµΛαρ 323/1964 ΠοινΧρον: Οφειλή ποσών 28 / 29

29 Βιβλιογραφία Η βιβλιογραφία παρατίθεται µε τη σειρά των αναφορών στο κείµενο: 1. Καραγιαννόπουλος Άλκης, Ποινικό ίκαιο: Ειδικό Μέρος, 2005 Αθήνα 2. Σπινέλλης ιονύσης, Ποινικό ίκαιο: Ειδικό Μέρος, 1982 Αθήνα 3. Χατζηκώστας Κωνσταντίνος, Προσβολές της τιµής από δικαιολογηµένο ενδιαφέρον, 2005 Αθήνα-Θεσσαλονίκη 4. Χωραφάς Νικόλαος, Ποινικό ίκαιο, 1964 Αθήνα 5. Συµεωνίδου-Καστανίδου Ελισάβετ, Μελέτες Ουσιαστικού Ποινικού ικαίου, 2003 Αθήνα 6. ηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα Ειδικό Μέρος, 2005 Αθήνα 7. Κόρσος ηµήτριος, Τύπος και Ραδιοτηλεόραση, 1987 Αθήνα-Κοµοτηνή 8. αγτόγλου Πρόδροµος, Ραδιοτηλεόραση και Σύνταγµα, 1986 Αθήνα-Κοµοτηνή 9. αγτόγλου Πρόδροµος, Συνταγµατικό ίκαιο Ατοµικά ικαιώµατα, 2005 Αθήνα Κοµοτηνή 10. Μάνεσης Αριστόβουλος, Η Συνταγµατική Προστασία της Ελεύθερης Κυκλοφορίας των Εντύπων και η Εφαρµογή της στην Πράξη, 1977, Αθήνα 11. Ρόκας Νικόλαος, Βιοµηχανική Ιδιοκτησία, 2004 Αθήνα-Κοµοτηνή 12. Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Λογοκρισία, τόµος 39ος 13. Τεγόπουλος-Φυτράκης, Μικρό Ελληνικό Λεξικό, Χ.Χ Αθήνα 14. Παπαχρίστου Αθανάσιος, Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, 2005 Αθήνα-Κοµοτηνή 15. Νοµικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό, 1998 Αθήνα 16. Σωτηρόπουλος Βασίλης, Η διαµόρφωση του Συντάγµατος ( ), ( / 29