ΔΙΑΓΩΝΙΜΑ ΣΑ ΑΡΦΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΤΚΕΙΟΤ ΟΜΙΛΟ ΥΡΟΝΣΙΣΗΡΙΩΝ «ΚΤΣΣΑΡΟ» - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΔΑΛΛΑ

Transcript

1 ΔΙΑΓΩΝΙΜΑ ΣΑ ΑΡΦΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΤΚΕΙΟΤ ΟΜΙΛΟ ΥΡΟΝΣΙΣΗΡΙΩΝ «ΚΤΣΣΑΡΟ» - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΔΑΛΛΑ Διδαγμένο Κείμενο. Ένθα δὴ πᾶς παντὶ θυμοῦται καὶ νουθετεῖ, δῆλον ὅτι ὡς ἐξ ἐπιμελείας καὶ μαθήσεως κτητῆς οὔσης. εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τὸ κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τοὺς ἀδικοῦντας τί ποτε δύναται, αὐτό σε διδάξει ὅτι οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστὸν εἶναι ἀρετήν. οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ τὸν νοῦν ἔχων καὶ τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μὴ ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται: ὁ δὲ μετὰ λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα. καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι ἀρετήν: ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει. ταύτην οὖν τὴν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὅσοιπερ τιμωροῦνται καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ. τιμωροῦνται δὲ καὶ κολάζονται οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὓς ἂν οἴωνται ἀδικεῖν, καὶ οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοὶ πολῖται ὥστε κατὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ Ἀθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγουμένων παρασκευαστὸν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν. ὡς μὲν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοὶ πολῖται καὶ χαλκέως καὶ σκυτοτόμου συμβουλεύοντος τὰ πολιτικά, καὶ ὅτι διδακτὸν καὶ παρασκευαστὸν ἡγοῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι φαίνεται. Παραηηρήζεις Πιάησλνο, Πξσηαγόξαο, 324 Α-C. 1) Από ην παξαπάλσ θείκελν λα κεηαθξάζεηε ην απόζπαζκα: «εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ». 2) Πνηνο είλαη, θαηά ηνλ Πξσηαγόξα, ν ζθνπόο ηεο πνηλήο, όπσο απηόο θαίλεηαη κέζα από ην αξραίν θείκελν πνπ ζαο δίλεηαη; Να ζπγθξίλεηε ηελ άπνςε ηνπ Πξσηαγόξα γηα ηελ πνηλή κε ηελ παιαηόηεξε αληίιεςε ηεο αληαπόδνζεο (πνηλή - ηηκσξία, «ηίζιρ») θαη κε ηηο ζύγρξνλεο απόςεηο γηα ην ζθνπό ηεο πνηλήο. 3) Να εμεγήζεηε αλ, θαηά ηε γλώκε ζαο, απνηειεί έγθπξν θαη πεηζηηθό επηρείξεκα γηα ην δηδαθηό ηεο αξεηήο ε επηβνιή ησλ πνηλώλ, όπσο ηελ παξνπζηάδεη εδώ ν Πξσηαγόξαο. 4) Με πνην επηρείξεκα πξνζπαζεί ν Πξσηαγόξαο ζην παξαθάησ κεηαθξαζκέλν απόζπαζκα λα απνδείμεη όηη νη άξηζηνη πνιηηηθνί άλδξεο κπνξνύλ λα δηδάζθνπλ ηελ πνιηηηθή αξεηή ζηα παηδηά ηνπο; Να αμηνινγήζεηε ηελ πεηζηηθόηεηά ηνπ. «Υπάξρεη αθόκε κηα απνξία, απηή πνπ δηαηύπσζεο ζρεηηθά κε ηνπο αγαζνύο άλδξεο: γηα πνηνλ ιόγν οἱ ἀγαθοὶ ἄνδρες, ελώ δηδάζθνπλ ζηνπο γηνπο ηνπο όια ηα άιια πξάγκαηα πνπ εμαξηώληαη από ηνπο δαζθάινπο θαη ηνπο θάλνπλ ζνθνύο, δελ είλαη ζε ζέζε λα ηνπο βειηηώζνπλ ζηελ αξεηή ζηελ νπνία είλαη θαη

2 νη ίδηνη εμαίξεηνη. Γηα ην ζέκα απηό, Σσθξάηε, δελ ζα ζνπ πσ κύζν, αιιά ιόγν. Σθέςνπ ινηπόλ, ηη από ηα δύν ζπκβαίλεη: ππάξρεη έλα πξάγκα ζην νπνίν είλαη αλαγθαίν λα κεηέρνπλ όινη νη πνιίηεο, πξνθεηκέλνπ λα είλαη δπλαηή ε ύπαξμε πόιεσο, ή δελ ππάξρεη; Έηζη κόλν κπνξεί λα ιπζεί ε απνξία πνπ έρεηο. Δηόηη, εάλ κελ ππάξρεη απηό ην έλα πξάγκα θαη εάλ απηό ην πξάγκα δελ είλαη νύηε ε νηθνδνκηθή νύηε ε κεηαιινπξγία νύηε ε θεξακηθή, αιιά ε δηθαηνζύλε θαη ε ζσθξνζύλε θαη ην όζηνλ (θαη απηά ηα νλνκάδσ όια καδί αλδξόο αξεηήλ) εάλ ινηπόλ ππάξρεη απηό ην πξάγκα ζην νπνίν πξέπεη λα κεηέρνπλ όινη θαη ζύκθσλα κε ην νπνίν πξέπεη λα ελεξγεί θάζε άλδξαο μερσξηζηά ζε πεξίπησζε πνπ ζέιεη λα κάζεη ή λα πξάμεη θάηη, θαη ζε θακηά πεξίπησζε ρσξίο απηό θαη εάλ, ζε πεξίπησζε πνπ θάπνηνο δε κεηέρεη ζ απηό, είηε παηδί είλαη είηε άλδξαο είηε γπλαίθα, πξέπεη λα ηνλ δηδάζθνπκε θαη λα ηνλ ηηκσξνύκε, κέρξη πνπ, κε ηελ ηηκσξία, λα βειηησζεί θαη εάλ, ζε δηαθνξεηηθή πεξίπησζε, πξέπεη λα εθδηώθνπκε από ηελ πόιε θαη λα ζθνηώλνπκε σο αλίαην όπνηνλ δελ ππαθνύεη ζε απηό ην πξάγκα αθόκα θαη κεηά ηε δηδαζθαιία, αθόκα θαη κεηά ηελ ηηκσξία εάλ ινηπόλ έηζη έρνπλ ηα πξάγκαηα, θαη εάλ, παξόιν πνπ απηή είλαη ε θύζε ησλ πξαγκάησλ, νη αγαζνί άλδξεο, ελώ κνξθώλνπλ ηνπο γηνπο ηνπο ζε όια ηα άιια, απηό δελ ηνπο ην δηδάζθνπλ, ηόηε ζθέςνπ ηη πεξίεξγα πιάζκαηα είλαη απηνί νη αγαζνί άλδξεο! Όηη ην πξάγκα απηό ην ζεσξνύλ δηδαθηό θαη ζην ηδησηηθό θαη ζην δεκόζην επίπεδν, ην απνδείμακε ήδε. Ελώ όκσο είλαη ην πξάγκα απηό δηδαθηό, αθνύ είλαη θάηη πνπ κπνξεί λα θξνληίζεη θαη λα θαιιηεξγήζεη θαλείο, απηνί δηδάζθνπλ ζηνπο γηνπο ηνπο ηα άιια, ησλ νπνίσλ ε άγλνηα δελ πξόθεηηαη λα επηθέξεη σο πνηλή ηνλ ζάλαην, απηό όκσο, ηελ αξεηή, πνπ εάλ ηα αγόξηα δελ ηε κάζνπλ θαη δελ ηε θξνληίζνπλ, κπνξεί λα ππνζηνύλ σο πνηλή θαη ηνλ ζάλαην θαη ηελ εμνξία θαη ηε δήκεπζε ηεο πεξηνπζίαο εθηόο από ηε ζαλάησζε θαη, κε κηα ιέμε, ηε ζπλνιηθή θαηαζηξνθή ηνπ οἴκου ηνπο, απηή δελ ηε δηδάζθνπλ θαη δελ ηε θξνληίδνπλ κε θάζε δπλαηή επηκέιεηα! Μπνξνύκε λα πηζηέςνπκε θάηη ηέηνην, Σσθξάηε;» Πιάησλνο, Πξσηαγφξαο, 324D-325Β. 5) Πώο πεξηγξάθεη ν Πιάησλαο ηνπο ηξεηο παξόληεο ζην ζπίηη ηνπ Καιιία ζνθηζηέο; 6) Με πνηεο ιέμεηο ηνπ αξραίνπ θεηκέλνπ πνπ ζαο δόζεθε έρνπλ εηπκνινγηθή ζπγγέλεηα νη παξαθάησ ιέμεηο: εζθλόρ, πποζηλςηιζμόρ, γονιμόηηηα, ανάθημα, μέηωπο, εςηπάπελο, εςεξία, άπηιορ, δόκανο, ηέμενορ.

3 Απαληήζεηο 1) Μεηάθξαζε Αν πράγματι θέλεις, Σωκράτη, να καταλάβεις τι τέλος πάντων σημαίνει το να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σου αποδείξει ότι οι άνθρωποι πράγματι πιστεύουν πως η αρετή είναι κάτι που μπορεί να αποκτηθεί. Γιατί κανένας δεν τιμωρεί αυτούς που αδικούν έχοντας αυτό στο νου του και εξαιτίας αυτού, επειδή δηλαδή διέπραξε ένα αδίκημα, εκτός αν κάποιος εκδικείται ασυλλόγιστα, όπως ακριβώς ένα θηρίο όποιος όμως επιχειρεί να τιμωρεί με σύνεση δεν παίρνει εκδίκηση για το αδίκημα που έχει ήδη διαπραχθεί γιατί δεν μπορεί βέβαια να κάνει αυτό που έγινε να μην έχει γίνει αλλά για χάρη του μέλλοντος, δηλαδή για να μην αδικήσει πάλι ούτε αυτός ο ίδιος ούτε άλλος που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε. Και εφόσον σκέφτεται με αυτόν τον τρόπο θεωρεί ότι είναι δυνατό να διδαχτεί η αρετή επομένως τιμωρεί για να αποτραπεί στο μέλλον επανάληψη της αδικίας. Αυτή λοιπόν τη γνώμη έχουν όλοι, όσοι ακριβώς επιβάλλουν τιμωρίες και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή. 2) Πνηνο είλαη, θαηά ηνλ Πξσηαγόξα, ν ζθνπόο ηεο πνηλήο, όπσο απηόο θαίλεηαη κέζα από ην αξραίν θείκελν πνπ ζαο δίλεηαη; Να ζπγθξίλεηε ηελ άπνςε ηνπ Πξσηαγόξα γηα ηελ πνηλή κε ηελ παιαηόηεξε αληίιεςε ηεο αληαπόδνζεο (πνηλή ηηκσξία, «ηίζηο») θαη κε ηηο ζύγρξνλεο απόςεηο γηα ην ζθνπό ηεο πνηλήο. Σην απφζπαζκα απηφ ν Πξσηαγφξαο εηζάγεη ζην ιφγν ηνπ έλαλ ζπιινγηζκφ, κε ηνλ νπνίν, αμηνπνηψληαο ηε ζθνπηκφηεηα ηεο ηηκσξίαο, επηρεηξεί λα απνδείμεη ην δηδαθηφ ηεο αξεηήο. Η απφδεημή ηνπ ζηεξίδεηαη νπζηαζηηθά ζην φηη ν άδηθνο δελ έρεη κάζεη ή δε ζέιεη λα κάζεη λα ζπκκνξθψλεηαη κε ηνπο εζηθνχο θαλφλεο ζπλεπψο, κε ηελ ηηκσξία ηνπ επηηπγράλεηαη ν ζσθξνληζκφο ηνπ ίδηνπ θαη ν παξαδεηγκαηηζκφο ησλ άιισλ. Η επηβνιή ηηκσξίαο γηα πξάμεηο αδηθίαο απνδεηθλχεη φηη νη άλζξσπνη ζα κπνξνχζαλ λα απνθχγνπλ ηε δηάπξαμε ηεο αδηθίαο, αλ είραλ καζεηεχζεη ζηελ αξεηή. Δπνκέλσο, ν παηδεπηηθφο ραξαθηήξαο ηεο ηηκσξίαο απνηειεί απφδεημε ηνπ δηδαθηνχ ηεο αξεηήο. Ο Πξσηαγφξαο απνδίδνληαο παηδαγσγηθή ζεκαζία ζηελ πνηλή πξνυπνζέηεη φηη ε ηηκσξία σο ζθφπηκε ελέξγεηα κέζα ζηελ θνηλσλία απνξξέεη απφ ηε ινγηθή. Η ιέμε «λόγος» («μετὰ λόγου») ζην θείκελν έρεη ηε ζεκαζία ηνπ έναρθροσ λόγοσ, θαζψο πξέπεη λα επηρεηξείηαη ν ζσθξνληζκφο ηνπ παξαβάηε κέζσ λνπζεζηψλ, αιιά θαη ηε ζεκαζία ηεο δηάλνηαο, ηεο ζθέςεο, ηνπ νξζνχ ιφγνπ, θαζψο απηφο πνπ επηβάιιεη ηηκσξίεο πξέπεη λα ιεηηνπξγεί κε βάζε ηε ινγηθή θαη φρη κε θίλεηξα αληεθδίθεζεο θαη αληαπφδνζεο. Όπνηνο επηβάιιεη πνηλέο ἀλογίστως, δελ πηζηεχεη ζηνλ παηδεπηηθφ ραξαθηήξα ηεο πνηλήο. Αληίζεηα, ε έιινγε ηηκσξία είλαη έλαο ηξφπνο παξνρήο βνήζεηαο πξνο ηνλ άιινλ, αθνχ απνβιέπεη ζηελ αλαζπγθξφηεζε ηεο αλζξψπηλεο ππφζηαζεο, ζηε βειηίσζε θαη ηελ αλακφξθσζή ηεο. Καζψο ν άλζξσπνο δηαζέηεη εζηθή ζπλείδεζε, κπνξεί κε ηελ πνηλή λα νδεγεζεί ζηελ αλαζεψξεζε ησλ πξάμεψλ ηνπ θαη ζηελ απηεπίγλσζή ηνπ. Σην απφζπαζκα ν Πξσηαγφξαο αλαθέξεηαη ζε δχν είδε ηηκσξίαο θάλνληαο ρξήζε δχν δηαθνξεηηθψλ ξεκάησλ: κε ην ξήκα τιμωροῦμαι αλαθέξεηαη ζηελ ηηκσξία πνπ έρεη σο ζηφρν ηελ εθδίθεζε θαη ηελ ηθαλνπνίεζε ηνπ αδηθεζέληνο, ελψ κε ην ξήκα κολάζω αλαθέξεηαη ζηελ έιινγε ηηκσξία ηνπ αδηθήζαληνο κε ζθνπφ ην ζσθξνληζκφ ηνπ. Ο Πξσηαγφξαο απνξξίπηεη ηα θίλεηξα ηεο αληαπφδνζεο θαη ηεο αληεθδίθεζεο απφ ηελ ηηκσξία θαη πξνβάιιεη ηνλ παηδεπηηθφ ραξαθηήξα ηεο. Σηφρνο ηεο, θαηά ηε γλψκε ηνπ, δελ είλαη ε ζεξαπεία ελφο αδηθήκαηνο πνπ έρεη ήδε δηαπξαρζεί, γηαηί απηφ απνηειεί κηα ζπληειεζκέλε πηα πξαγκαηηθφηεηα, ε νπνία δελ κπνξεί λα αιιάμεη («οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη»), αιιά ε απνηξνπή δηάπξαμεο κηαο άδηθεο πξάμεο ζην κέιινλ («τοῦ μέλλοντος χάριν»), θαζψο πηζηεχεη φηη ν άλζξσπνο σο έιινγν νλ νθείιεη λα επηβάιιεη ηηκσξίεο γηα ζσθξνληζκφ θαη παξαδεηγκαηηζκφ.

4 Δπνκέλσο, ν ζηφρνο ηεο είλαη δηηηφο: ν ζσθξνληζκφο ηνπ παξαβάηε, ψζηε λα κε δηαπξάμεη πνηέ μαλά ζην κέιινλ αδίθεκα («ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος»), θαη ν παξαδεηγκαηηζκφο ησλ ππνινίπσλ(«μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα»). Σ απηφ ην ζεκείν φκσο ν Πξσηαγφξαο κεζεξκελεχεη ηελ θνηλή γλψκε σο πξνο ην ζέκα ηεο ζρέζεο ηνπ παηδεπηηθνχ ραξαθηήξα ηεο ηηκσξίαο θαη ηνπ δηδαθηνχ ηεο πνιηηηθήο αξεηήο (οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται), γηαηί ε άπνςή ηνπ έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ θνηλή αληίιεςε ηεο επνρήο ηνπ, θαηά ηελ νπνία ε ηηκσξία ήηαλ αιιειέλδεηε κε ηελ εθδίθεζε θαη κε ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ παζφλησλ ή ησλ ζπγγελψλ θάπνηνπ ζχκαηνο. Αμίδεη λα αλαθέξνπκε ηελ τίσιν, ηελ ηηκσξία ησλ ζεψλ γηα ηελ απνθαηάζηαζε ηεο εζηθήο ηάμεο, θαζψο θαη ην οφθαλμόν αντί οφθαλμού ηνπ κσζατθνχ λφκνπ, σο ραξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ηεο επηθξαηνχζαο ζηηο αξραίεο θνηλσλίεο αληίιεςεο γηα ηελ πνηλή σο εθδίθεζε ηνπ παζφληνο απφ ηελ πιεπξά ηνπ ίδηνπ ή ησλ ζπγγελψλ ηνπ (αληίιεςεο πνπ επεδίσθε λα δηαηεξήζεη έλα αίζζεκα αζθάιεηαο θαη δηθαίνπ ζε θνηλσλίεο πνπ δελ είραλ νξγαλσζεί αθφκα επαξθψο γηα λα ην δηαζθαιίζνπλ κφλεο ηνπο κε ζεζκνζεηεκέλν ηξφπν). Η ζέζε ηνπ Πξσηαγφξα γηα ηνλ απνηξεπηηθφ, παηδεπηηθφ θαη ηειενινγηθφ ραξαθηήξα ηεο πνηλήο θξίλεηαη ηδηαίηεξα θσηηζκέλε, ξεμηθέιεπζε θαη πξσηνπνξηαθή γηα ηελ επνρή ηεο. Ο Πξσηαγφξαο ππεξβαίλνληαο ηδενινγηθά ηελ επνρή ηνπ εηζεγείηαη ηνλ εμαλζξσπηζκφ ηεο δηθαηνζχλεο. Μφλν ζηα λεφηεξα ρξφληα έρεη αλαρζεί ε αληίιεςε απηή ζε αξρή ησλ επηζηεκψλ ηνπ δηθαίνπ. Φνξέα απηψλ ησλ ηδεψλ βξίζθνπκε ζηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο ηνλ Ιηαιφ δηαθσηηζηή Cesare Beccaria, παηέξα ηεο λεφηεξεο λνκηθήο ζεσξίαο, ν νπνίνο ζην δεκνζηεπκέλν ζην Μηιάλν έξγν ηνπ «Δοκίμιο περί εγκλημάτων και ποινών» (1751) δηαηππψλεη ζεκειηαθέο αξρέο γηα ην λφεκα ηεο πνηλήο θαη ηεο απνλνκήο δηθαηνζχλεο.η απνδνρή απφ ηελ νξγαλσκέλε θνηλσλία ηεο ηηκσξίαο σο κέζνπ γηα λα απνηξέςεη ηα κέιε ηεο απφ κειινληηθέο αδηθνπξαγίεο, πξνυπνζέηεη ηελ πίζηε φηη νη άλζξσπνη δηαζέηνπλ ηελ ηδηαίηεξε ηδηφηεηα πνπ ηνπο επηηξέπεη, κε ηελ θαηάιιειε λνπζεζία, άζθεζε θαη θαιιηέξγεηα, λα ζσθξνληζηνχλ (ζσθξνληζηηθφ ζχζηεκα) θαη λα ελαξκνληζηνχλ κε ηνπο θαλφλεο ηεο επλνκνχκελεο πνιηηείαο. Σπλεπψο, επηβάιιεηαη ε πνηλή γηα λα απνηξέςεη απφ ην θαθφ ηνπο αλζξψπνπο. Ο ζθνπφο απηφο είλαη ε ινγηθή εμήγεζε ηεο χπαξμεο ηεο πνηλήο. 3) Να εμεγήζεηε αλ, θαηά ηε γλώκε ζαο, απνηειεί έγθπξν θαη πεηζηηθό επηρείξεκα γηα ην δηδαθηό ηεο αξεηήο ε επηβνιή ησλ πνηλώλ, όπσο ηελ παξνπζηάδεη εδώ ν Πξσηαγόξαο. Σην απφζπαζκα απηφ ν ζνθηζηήο αλαπηχζζεη πεξαηηέξσ θαη νινθιεξψλεη ην επηρείξεκά ηνπ γηα ην δηδαθηφ ηεο αξεηήο, εηζάγνληαο έλαλ δεχηεξν ζπιινγηζκφ. Σχκθσλα κε απηφλ, ε ηηκσξία επηβάιιεηαη ζηνλ άδηθν απφ ηελ νξγαλσκέλε θνηλσλία γηα λα απνηξαπεί θαη λα κελ επαλαιεθζεί ζην κέιινλ ε αδηθία. Απηφ ζηεξίδεηαη ζηελ πεπνίζεζε φηη ζα επηηεπρζεί ζσθξνληζκφο θαη παξαδεηγκαηηζκφο, φηη δειαδή κε ηε δηδαζθαιία ζα επηηεπρζεί βειηίσζε θαη επνκέλσο ζα απνθηεζεί ε αξεηή. Απφ απηά θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ε αξεηή είλαη δηδαθηή. Η άπνςε απηή πνπ πξνβάιιεη ν Πξσηαγφξαο γηα ηνλ απνηξεπηηθφ θαη παηδεπηηθφ ραξαθηήξα ηεο πνηλήο θξίλεηαη σο ηδηαίηεξα θσηηζκέλε θαη πξσηνπνξηαθή γηα ηελ επνρή ηεο, ζηελ νπνία ε πνηλή είρε ηε κνξθή ηεο εθδίθεζεο. Ο Πξσηαγφξαο, ππεξβαίλνληαο ηδενινγηθά ηελ επνρή ηνπ, εηζεγείηαη ηνλ εμαλζξσπηζκφ ηεο δηθαηνζχλεο (θνξέα απηψλ ησλ ηδεψλ ζα μαλαβξνχκε πνιινχο αηψλεο αξγφηεξα, ζηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο, ηνλ Ιηαιφ δηαθσηηζηή Cesare Beccaria, ν νπνίνο ην 1751 δηαηππψλεη ηηο ηζρχνπζεο σο ηηο κέξεο καο ζεκειηαθέο αξρέο γηα ην λφεκα ηεο πνηλήο θαη ηεο απνλνκήο δηθαηνζχλεο). Η πξνζπάζεηά ηνπ φκσο λα απνδείμεη ην δηδαθηφ ηεο πνιηηηθήο αξεηήο κε ηε ρξήζε ηνπ ζθνπνχ επηβνιήο ησλ πνηλψλ καο νδεγεί ζην λα ζεσξήζνπκε ην επηρείξεκά ηνπ κε πεηζηηθφ θαη απζαίξεην, θη απηφ γηα ηνπο εμήο ιφγνπο: α) Η άπνςε φηη νη άλζξσπνη επηβάιινπλ ηηκσξίεο ζε φζνπο δηαπξάηηνπλ αδηθήκαηα, επεηδή αδηαθφξεζαλ λα απνθηήζνπλ ηελ αξεηή, θαη, επνκέλσο, φηη ε αξεηή είλαη δηδαθηή, είλαη κηα άπνςε πνπ δελ κπνξεί λα πηνζεηεζεί αλεπηθχιαθηα, γηαηί πξέπεη πξψηα λα απνδεηρζεί. Ο Πξσηαγφξαο ρξεζηκνπνηεί, δειαδή, ηελ απνδεηθηέα ζέζε (φηη ε πνιηηηθή αξεηή δηδάζθεηαη) θαη σο απνδεηθηηθφ ζηνηρείν. Γηα άιιε κηα θνξά, ινηπφλ, έρνπκε ην ζφθηζκα ηεο λήψεως τοσ ζητοσμένοσ. β) Η πξσηνπνξηαθή ζέζε ηνπ Πξσηαγφξα γηα ηελ παηδεπηηθή ζεκαζία ηεο ηηκσξίαο, ε νπνία απνηειεί ηε βάζε ηεο απφδεημεο, ζεσξείηαη απφ απηφλ δεδνκέλε, αιιά αλήθεη κάιινλ ζηε ζθαίξα ηεο ζεσξίαο θαη ηεο δενληνινγίαο (δει. ηη πξέπεη λα ζπκβαίλεη) θαη δελ αληαπνθξίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα εθείλεο ηεο επνρήο, απνδίδνληαο κηα κε ξεαιηζηηθή θαη εμηδαληθεπκέλε θαηάζηαζε ηεο

5 επνρήο ηνπ ζηελ Αζήλα, θαηά ηελ νπνία ήηαλ αλεθάξκνζηε ε ζσθξνληζηηθή ζθνπηκφηεηα ηεο πνηλήο, γηαηί νη Αζελαίνη ζπλέδεαλ πεξηζζφηεξν ηελ ηηκσξία κε ηελ εθδίθεζε θαη κε ηελ ηθαλνπνίεζε ηνπ ίδηνπ ηνπ παζφληνο ή ησλ ζπγγελψλ ελφο ζχκαηνο. Όπσο πίζηεπαλ φηη ε αιαδνλεία (ὕβρις) πξνθαιεί ηελ νξγή θαη εθδίθεζε (νέμεσις) θαη ηελ ηηκσξία (τίσις) ησλ ζεψλ κε ζηφρν ηελ απνθαηάζηαζε ηεο εζηθήο ηάμεο, θάηη αλάινγν αθνινπζνχζαλ θαη ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο, ζηε ζπλαλαζηξνθή ηνπο κε ηνπο άιινπο αλζξψπνπο. 4) Με πνην επηρείξεκα πξνζπαζεί ν Πξσηαγόξαο λα απνδείμεη όηη νη άξηζηνη πνιηηηθνί άλδξεο κπνξνύλ λα δηδάζθνπλ ηελ πνιηηηθή αξεηή ζηα παηδηά ηνπο; Να αμηνινγήζεηε ηελ πεηζηηθόηεηά ηνπ. Ο Πξσηαγφξαο, ρξεζηκνπνηψληαο έλα εθηελέο επηρείξεκα, αλαπηχζζεη ηε ζπιινγηζηηθή ηνπ, γηα λα απνδείμεη φηη νη ζπνπδαίνη πνιηηηθνί άλδξεο νπσζδήπνηε ελδηαθέξνληαη λα δηδάμνπλ ηελ πνιηηηθή ηέρλε ζηα παηδηά ηνπο. Αθεηεξία ηνπ είλαη ε πξφηαζε φηη, αθνχ ππάξρεη πφιε σο νξγαλσκέλε θνηλφηεηα, δελ κπνξεί παξά λα ππάξρεη έλα ζπλεθηηθφ ζηνηρείν, ζεκειηψδεο γηα ηελ ίδηα ηελ χπαξμε θαη ηε δηαηήξεζή ηεο. Απηφ ην έλα ζπλεθηηθφ ζηνηρείν εμεγεί πσο δελ κπνξεί λα είλαη θάπνηα εηδηθή ηέρλε, αιιά θάηη πνπ θαηέρνπλ φινη, πνπ έρεη αλ ζπκεζνχκε ηελ απάληεζε ηνπ Γία ζηνλ Δξκή κείλεη έμσ απφ ηνλ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο. Απηφ είλαη ε ἀνδρὸς ἀρετή, ε πνιηηηθή αξεηή, πνπ ηε ζπλαπνηεινχλ ε δηθαηνζχλε, ε ζσθξνζχλε θαη ε νζηφηεηα. Αθνχ ππάξρεη ινηπφλ απηφ ην έλα, ηφηε πξέπεη φινη λα κεηέρνπλ ζ απηφ, θαη φπνηνο δε κεηέρεη, νχηε δηδαζθφκελνο νχηε θνιαδφκελνο, λα ηηκσξείηαη κε εμνξία απφ ηελ πφιε ή κε ζάλαην. Η νξγαλσκέλε δσή δε ζα ήηαλ εθηθηή ρσξίο ην αίζζεκα ζεβαζκνχ θαη δηθαίνπ. Σε θάπνηα θάζε ηεο εμειηθηηθήο ηνπο πνξείαο, φηαλ νη άλζξσπνη θαηάιαβαλ ηε ζεκαζία ηεο δσήο ζε νξγαλσκέλε θνηλφηεηα, φηαλ ἐζήτουν ἁθροίζεσθαι, δέρηεθαλ ηελ αἰδῶ θαη ηε δίκη σο πξνυπνζέζεηο ηεο «ζπλάζξνηζεο» απηήο. Οχηε ε αἰδώς θαη ε δίκη ζεκέιηα ηεο πνιηηηθήο νχηε ε ίδηα ε πνιηηηθή «δφζεθαλ», ή ππήξραλ εμ αξρήο, ζηνλ άλζξσπν, αιιά αλαπηχρζεθαλ ζε κηα θάζε ηεο εμειηθηηθήο ηνπ πνξείαο. Παξφιν, φκσο, πνπ ε θαζνιηθφηεηα ηεο αξεηήο απνηειεί αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηε ζπγθξφηεζε ησλ πνιηηηθψλ θνηλσληψλ, ππάξρνπλ σζηφζν θάπνηνη πνπ δε κεηέρνπλ ζηελ πνιηηηθή αξεηή, είλαη αλεπίδεθηνη θαη αδπλαηνχλ λα νηθεησζνχλ ηελ αξεηή θαη ηα κέξε ηεο. Δπνκέλσο, πξέπεη κε ηε δηδαζθαιία λα νδεγνχληαη ζηελ αξεηή. Αλ φκσο αθφκα θαη ε δηδαζθαιία θαη ε δηαπαηδαγψγεζε αζηνρεί θαη απνηπγράλεη, θαη δε ζπκκνξθψλεηαη ν πνιίηεο ζηηο αξρέο ηεο αξεηήο θαη δελ ηελ θάλεη θηήκα ηνπ, ηφηε επηβάιινληαη πνηλέο, ηηκσξίεο, θνιαζκνί, ψζηε λα εζηζηεί, έζησ θαη κ απηφλ ηνλ ηξφπν, ζην εληαίν ηεο αξεηήο. Ο Πξσηαγφξαο έηζη, επαλέξρεηαη ζηε ζαλάησζε, ηελ νπνία είρε αλαθέξεη ζην κχζν (ν Γίαο είρε δψζεη δηαηαγή ζηνλ Δξκή λα ζθνηψλνπλ σο νόσον πόλεως φπνηνλ δε δέρεηαη ηελ αιδώ θαη ηε δίκη) κε ζθνπφ λα δηαθπιαρζεί ε ηζνξξνπία θαη ε αξκνληθή ζπκβίσζε κέζα ζηελ πφιε. Δδψ πξνζηίζεληαη θη άιιεο βαξχηαηεο πνηλέο, φπσο ε εμνξία θαη ε δήκεπζε πεξηνπζίαο, πνηλέο πνπ ζεσξνχληαλ ην ίδην βαξηέο κε ην ζάλαην, θαζψο ε δσή ηνπ πνιίηε δελ κπνξεί λα λνεζεί έμσ απφ ηα φξηα ηεο πφιεσο-θξάηνπο, αιιά θαη ε νηθνλνκηθή εμαζιίσζε είλαη ηδηαίηεξα αηηκσηηθή γηα έλαλ πνιίηε θαη κπνξεί λα νδεγήζεη ζηνλ αθαληζκφ ηνπ οίκοσ ηνπ. Τέινο, ζπκππθλψλνληαο ην ζπιινγηζκφ ηνπ, θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα: είλαη αδχλαην θαη παξάινγν νη πνιηηηθνί άλδξεο λα δηδάζθνπλ ζηα παηδηά ηνπο άιια πξάγκαηα, πνπ δελ είλαη ηφζν ζεκαληηθά, θαη λα κελ ηνπο δηδάζθνπλ ηελ πνιηηηθή αξεηή, ε έιιεηςε ηεο νπνίαο επηθέξεη βαξχηαηεο πνηλέο (εμνξία, δήκεπζε πεξηνπζηψλ) ή αθφκα θαη ην ζάλαην. Καηαιήγεη ν Πξσηαγφξαο ζηε δηαηχπσζε ηνπ ζπκπεξάζκαηφο ηνπ, πνπ δίλεηαη θαη απηφ ξεηνξηθά κε ηε κνξθή δηεξψηεζεο, κεηά απφ κηα ξεηνξηθή εξψηεζε («ππάξρεη έλα πξάγκα ζην νπνίν είλαη αλαγθαίν λα κεηέρνπλ φινη νη πνιίηεο, πξνθεηκέλνπ λα είλαη δπλαηή ε χπαξμε πφιεσο, ή δελ ππάξρεη;»), εθηά δηαδνρηθέο ππνζεηηθέο πξνηάζεηο (εθηά πξνηάζεηο πνπ μεθηλνχλ κε ην «εάλ», απφ ηηο νπνίεο νη δχν, ε πξψηε θαη ε ηξίηε, αλαθέξνληαη ζην εάλ ππάξρεη απηφ ην έλα πξάγκα, ε δεχηεξε ζην ηη δελ είλαη απηφ, νη δχν επφκελεο ζην πνηεο πνηλέο επηθέξεη, θαη απφ ηηο δχν ηειεπηαίεο ε κία νδεγεί πξνο ην ηειηθφ ζπκπέξαζκα θαη ε άιιε ην δηαηππψλεη), νη νπνίεο δηαηππψλνληαη κε ξεηνξηθφ ηξφπν θαη εθιακβάλνληαη σο δεδνκέλεο ζέζεηο, δηαζέηνληαο ηαπηφρξνλα έληνλα ζηνηρεία πξνθνξηθφηεηαο, επαλαιήςεηο θαη πιαηεηαζκνχο. Δπηπιένλ ζην ζπκπέξαζκα αμηνπνηείηαη ν ζπιινγηζκφο «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον», δειαδή ν ιφγνο ζηαδηαθά θνξπθψλεηαη, θαζψο πξνηάζζεη ζηελ αλαθνξά ηνπ ην ιηγφηεξν ζπνπδαίν (π.ρ. δηδαζθαιία γιψζζαο, αξηζκεηηθήο θ.η.ι.) ζην ζπνπδαηφηεξν, πνπ εδψ είλαη ε δηδαζθαιία ηεο πνιηηηθήο αξεηήο.

6 Όινη απηνί νη εθθξαζηηθνί ηξφπνη ρξεζηκνπνηνχληαη πηζαλφλ γηα ιφγνπο εληππσζηαζκνχ ή σο κία πξνζπάζεηα ηνπ έκπεηξνπ νκηιεηή λα νδεγήζεη έληερλα ην ζπλνκηιεηή (πνπ πξνο ην παξφλ ππνηηκά) θαη ηνπο αθξναηέο ηνπ ζηελ ηειηθή ηνπ ζέζε ρσξίο ηε ρξήζε ηζρπξήο επηρεηξεκαηνιηγίαο ή, θαηά κία άιιε άπνςε, απνδεηθλχνπλ ηελ ακεραλία θαη ηε δπζθνιία ηνπ ζνθηζηή λα δηαηππψζεη ηελ απφδεημή ηνπ, γη απηφ θιπαξεί, έρεη αλαθφινπζα θη επαλαιήςεηο, θαη γεληθά ρξεζηκνπνηεί ιφγν πνιχ ραιαξφ θαη πιαηεηαζηηθφ. Σην ζπιινγηζκφ απηφλ ν Πξσηαγφξαο επηθαιείηαη ην δεηνχκελν σο δεδνκέλν θαη ρξεζηκνπνηεί ηελ απνδεηθηέα ζέζε σο απνδεηθηηθφ ιφγν, ρξεζηκνπνηεί δειαδή πάιη ην ζφθηζκα ηεο «ιήςεσο ηνπ δεηνπκέλνπ». Δπηθαινχκελνο ηελ θνηλή εκπεηξία θαη αληίιεςε θάλεη ηελ ππφζεζε φηη είλαη παξάινγν νη ζπνπδαίνη πνιηηηθνί λα ζέινπλ ηα παηδηά ηνπο λα εμνξίδνληαη ή λα ζαλαηψλνληαη, γηαηί δε κεηέρνπλ ζηελ πνιηηηθή αξεηή θαη ηα κέξε ηεο. Απηφ αθξηβψο ζηε ζπλέρεηα ην ζεσξεί δεδνκέλν, απηή πξαγκαηηθφηεηα, ηελ νπνία θαη επηθαιείηαη σο επηρείξεκα. Τν επηρείξεκα έηζη ηνπ Πξσηαγφξα δελ θξίλεηαη ηδηαίηεξα πεηζηηθφ επεηδή: α) αιινηψλεη ηε ζέζε ηνπ Σσθξάηε (πνπ αλέθεξε ηε κε δηδαζθαιία ηεο πνιηηηθήο αξεηήο απφ ηνπο ζπνπδαίνπο πνιηηηθνχο ζηνπο γηνπο ηνπο σο απνδεηθηηθφ ζηνηρείν ηνπ φηη ε πνιηηηθή αξεηή δε δηδάζθεηαη, αθνχ νχηε απηνί πνπ απνδεδεηγκέλα ηελ θαηέρνπλ κπνξνχλ λα ηε δηδάμνπλ) απνδεηθλχνληαο ηειηθά κία άπνςε (φηη νη ζπνπδαίνη πνιηηηθνί νπσζδήπνηε επηδηψθνπλ λα δηδάζθνπλ ηελ πνιηηηθή αξεηή ζηνπο γηνπο ηνπο) πνπ ν ίδηνο ζεσξεί δεδνκέλε, β) ρξεζηκνπνηεί ξεηνξηθή εξψηεζε θαη ηε ζεηξά ησλ εθηά δηαδνρηθψλ ππνζέζεσλ, απφ ηηο νπνίεο πξνθχπηεη ε ζέζε πνπ ζεσξεί δεδνκέλε, ρσξίο λα πξνζθνκίδεη άιια απνδεηθηηθά ζηνηρεία, γ) ρξεζηκνπνηεί δενληνινγηθή δηαηχπσζε («πξέπεη λα κεηέρνπλ, πξέπεη λα ελεξγεί, πξέπεη λα ηνλ δηδάζθνπκε θαη λα ηνλ ηηκσξνχκε, πξέπεη λα εθδηψθνπκε»), ε νπνία δελ έρεη απνδεηθηηθή ηζρχ, θαζψο αλαθέξεη ηη πξέπεη λα ζπκβαίλεη θαη φρη ηη ζπκβαίλεη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, δ) δελ απνδεηθλχεη ηειηθά ηε δηθή ηνπ ζέζε αιιά ηε ζεσξεί δεδνκέλε θαη ηελ αηηηνινγεί κε ηξφπν φρη πεηζηηθφ, αθνχ ιέεη φηη νη πνιηηηθνί δηδάζθνπλ ηελ πνιηηηθή αξεηή ζηα παηδηά ηνπο, επεηδή ην αληίζεην ζα ήηαλ αδηαλφεην (απνδεηθλχεη αξλεηηθά γηα πνην ιφγν δελ κπνξεί παξά λα δηδάζθνπλ νη αγαζνί πνιίηεο ηελ πνιηηηθή αξεηή ζηα παηδηά ηνπο), ε) ζεσξεί φηη ε πνιηηηθή αξεηή δηδάζθεηαη, επεηδή ε πνιηηεία επηβάιιεη πνηλέο ζε φπνηνλ αδηαθφξεζε λα ηελ απνθηήζεη. Η ζέζε απηή, φκσο, δελ έρεη απνδεηρζεί (ζφθηζκα ιήςεσο ηνπ δεηνπκέλνπ). 5) Βλ. σελ. 50 του σχολικού εγχειριδίου: «Στο μέρος αυτό του έργου απόψεις του αντιπάλου του». 6) εηπκνινγηθή ζπγγέλεηα: εζθλόρ, οὔσης πποζηλςηιζμόρ, παρεληλυθότος γονιμόηηηα, ἀγένητον ανάθημα, θείη μέηωπο, ἰδὼν εςηπάπελο, ἀποτροπῆς εςεξία, ἔχουσιν άπηιορ, ἀρετήν δόκανο, ἀποδέχονται ηέμενορ, σκυτοτόμου

7