Συστήματα οικονομικής διαχείρισης στη Μεσοποταμία (4 η -2 η χιλιετία π.χ.) Κωνσταντίνος Κοπανιάς

Transcript

1 Συστήματα οικονομικής διαχείρισης στη Μεσοποταμία (4 η -2 η χιλιετία π.χ.) Κωνσταντίνος Κοπανιάς Όσο περίεργο και αν ακούγεται, η δημιουργία του ανθρώπου υπήρξε το αποτέλεσμα μίας κοινωνικής και οικονομικής κρίσης στον κόσμο των θεών, σύμφωνα με ένα μεσοποταμιακό έπος της δεύτερης χιλιετίας με τίτλο Ατράχασις 1 : Την εποχή που οι θεοί αντί των ανθρώπων εργάζονταν και κουβαλούσαν τα φορτία, το φορτίο των θεών ήταν υπερβολικά βαρύ, η δουλειά ήταν πολύ σκληρή και η κούραση πολύ μεγάλη. Οι Anunnaki (ουράνιοι θεοί) δημιούργησαν τους Igigi (κατώτερους θεούς) (και τους ανάγκασαν) να δουλεύουν επτά φορές περισσότερο από εκείνους... Για χρόνια ανέχθηκαν αυτήν την εκμετάλλευση. Σκληρή δουλειά μέρα και νύχτα. Αναστέναζαν και κατηγορούσαν ο ένας τον άλλον. Μέχρις ότου ο Alla, ένας από τους κατώτερους θεούς, τους παρότρυνε να πάνε στο παλάτι του βασιλιά των θεών, Ellil, για να διαμαρτυρηθούν και αν χρειαστεί να πολεμήσουν. Οι (κατώτεροι) θεοί άκουσαν τα λόγια του, έβαλαν φωτιά στα εργαλεία τους... Και τότε έφτασαν στο παλάτι του πολεμιστή Ellil. Ήταν νύχτα... Περικύκλωσαν το παλάτι, δίχως να το καταλάβει ο θεός. Ο βασιλιάς των θεών ξύπνησε πανικόβλητος. Έστειλε τον υπουργό του για να μάθει τί συμβαίνει και έπειτα κάλεσε τους συμβούλους του για να βρουν μία λύση. Ο θεός της σοφίας, Ea, πρότεινε να δημιουργήσουν ένα νέο αδύναμο πλάσμα για να αναλάβει όλες τις εργασίες, δηλαδή το σκάψιμο των καναλιών και την παραγωγή τροφής, δίχως να μπορεί ποτέ να απειλήσει τους θεούς. Αυτό το πανούργο σχέδιο τέθηκε σε εφαρμογή, ωστόσο προέκυψε ένα νέο πρόβλημα. Οι άνθρωποι, που ακόμη δεν πέθαιναν από φυσικά αίτια, γρήγορα αυξήθηκαν υπερβολικά, κατέκλυσαν την γη και με την φασαρία που έκαναν, δεν άφηναν τον ταλαίπωρο βασιλιά των θεών να κοιμηθεί το βράδυ. Εκείνος κατέφυγε στην απλή και δοκιμασμένη λύση της Το παρόν κείμενο παρουσιάσθηκε στην Διήμερη Επιστημονική Συνάντηση του Τομέα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, με τίτλο «Οι οικονομικές κρίσεις και η αντιμετώπισή τους στο μακρό ιστορικό χρόνο» (4-5 Νοεμβρίου 2011). Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον καθ. Α. Λιάκο για την πρόσκληση να συμμετάσχω στο συνέδριο, καθώς και την καθ. Γ. Κοκκορού-Αλευρά και τον Λεκτ. Ι. Παπαδάτο για τα πολύ χρήσιμα σχόλια που έκαναν στο χειρόγραφο. 1 Dalley 1989, 9 κ.ε. 1

2 γενοκτονίας, προκαλώντας πρώτα λιμό, έπειτα λοιμό, και τέλος φέρνοντας τον κατακλυσμό. Και στις τρεις περιπτώσεις ο Ea προστάτευσε το δημιούργημά του και στο τέλος έδωσε την λύση: όρισε ότι οι άνθρωποι θα έχουν πεπερασμένο βίο, ώστε να μην υπάρξει πια πρόβλημα υπερπληθυσμού. Αυτή είναι η πρώτη οικονομική και κοινωνική κρίση στην ιστορία του κόσμου, τουλάχιστον αν πιστέψουμε την μεσοποταμιακή μυθολογία. Δυστυχώς όμως δεν ήταν η μόνη. Το παρόν κείμενο θα προσπαθήσει να σκιαγραφήσει τα πρώιμα οικονομικά συστήματα που εφαρμόστηκαν στην Μεσοποταμία μέχρι και την 2 η χιλιετία π.χ., καθώς και τα προβλήματα που προέκυψαν από αυτά 2. Κατά τη διάρκεια των περιόδων Hassuna και Halaf στην 7 η και 6 η χιλιετία π.χ. η ζωή στην ευρύτερη περιοχή της Μεσοποταμίας ήταν οργανωμένη σε μικρές κοινότητες, οι κάτοικοι των οποίων ασχολούνταν με την γεωργία, την κτηνοτροφία και το κυνήγι 3. Τα μέχρι τώρα αρχαιολογικά ευρήματα δεν μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την ύπαρξη μίας ιεραρχημένης κοινωνίας: οι οικίες έχουν το ίδιο λίγο πολύ μέγεθος, ενώ και οι ταφές είναι το ίδιο φτωχικές. Δεν υπάρχουν επίσης μεγάλοι αποθηκευτικοί χώροι, που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως χώροι συγκέντρωσης και αναδιανομής της γεωργικής παραγωγής, αλλά ούτε και κτήρια που μπορούν να ερμηνευθούν ως ναοί ή που να παραπέμπουν σε κάποια μορφή κεντρικής διοίκησης. Φαινομενικά οι κάτοικοι αυτών των οικισμών ήταν ίσοι μεταξύ τους, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε στον αριθμό και το είδος των υπαρχόντων τους. Για να ακριβολογούμε, ήταν όλοι τους το ίδιο φτωχοί. Σύμφωνα με την καθιερωμένη άποψη, σε τέτοιες μικρές προϊστορικές κοινότητες ίσχυε μία κοινωνική και οικονομική ισότητα 4. Αυτό θύμισε σε κάποιους μελετητές, μεταξύ άλλων, το σύστημα κοινοτικής οργάνωσης mushaʾ, το οποίο εφαρμοζόταν σε διάφορα χωριά της Παλαιστίνης κατά τον 19 ο αιώνα μ.χ. 5 Σύμφωνα με αυτό, η καλλιεργήσιμη γη γύρω από το χωριό δεν αποτελούσε ατομική, αλλά συλλογική ιδιοκτησία και σε τακτά διαστήματα τα χωράφια μοιράζονταν εκ νέου με κλήρο στις οικογένειες του χωριού. Αυτό το σύστημα καθιστούσε αδύνατη την πώληση γης σε ανθρώπους εκτός της κοινότητας 6, ευνοούσε τους γάμους εντός της 2 Γενικά για την οικονομία: Oppenheim 1964; Postgate 1992, ; Mieroop 1997, ; Manning και Morris 2005; Leick Frangipane 1996, 53-87; 2007a ; Frangipane 2010, Γενικά βλ. Bolger και Maguire Wilkinson 2010, (με βιβλιογραφία). 6 Schaebler 2000,

3 κοινότητας 7, διατηρούσε αναλλοίωτους τους κλήρους και άρα, θεωρητικά τουλάχιστον, την περιουσία κάθε οικογένειας 8, εμπόδιζε την δημιουργία οικονομικών ανισοτήτων και προσέφερε ένα σημαντικό κίνητρο για την εθελοντική στράτευση όλων των μελών της κοινότητας στην περίπτωση κάποιας εξωτερικής απειλής. Αυτό το μοντέλο κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης μοιάζει εκ πρώτης όψεως ιδανικό. Ωστόσο δεν είναι τόσο σταθερό, αφού θα έπρεπε πάντοτε να ισχύουν οι εξής προϋποθέσεις: πρώτον, ο συνολικός πληθυσμός του χωριού, ο αριθμός των μελών κάθε οικογένειας, αλλά η αναλογία ανδρών και γυναικών να παραμένει σταθερή, και δεύτερον, όλοι οι κλήροι να αποδίδουν την ίδια ποσότητα και ποιότητα σοδειάς. Δεν μπορεί βεβαίως να αποδειχθεί ότι το σύστημα mushaʾ ή κάποιο άλλο παρόμοιο εφαρμοζόταν ήδη κατά την προϊστορική εποχή και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να ισχυρισθεί κανείς ότι αυτό αποτελούσε τον κανόνα. Ούτε μπορεί κανείς να δεχθεί αξιωματικά ότι η οικονομική ισότητα συνεπάγεται αυτομάτως και κοινωνική ισότητα. Αν οι αρχαιολόγοι του μέλλοντος, δίχως να το γνωρίζουν και δίχως να έχουν στην διάθεσή τους γραπτές πηγές, ανέσκαπταν το ταπεινό σπίτι του προφήτη Μωάμεθ στην Μεδίνα, το οποίο σε τίποτε δεν διέφερε από τα υπόλοιπα, δεν θα μπορούσαν να συμπεράνουν ότι ο ιδιοκτήτης του είχε ουσιαστικά υπό τον έλεγχό του ένα ολόκληρο χαλιφάτο. Κατά την διάρκεια της περιόδου Ubaid, από τα μέσα της 6 ης μέχρι και το τέλος της 5 ης χιλιετίας διαπιστώνονται ορισμένες σημαντικές αλλαγές 9. Πρώτον, σε αρκετούς οικισμούς υπήρχαν πλέον μεγάλοι αποθηκευτικοί χώροι, όπου φυλασσόταν ένα σημαντικό τμήμα της γεωργικής παραγωγής, δίχως να γνωρίζουμε αν η ιδιοκτησία αυτών των αγαθών ήταν συλλογική, καθώς και τον τρόπο αναδιανομής τους στα μέλη της κοινότητας. Δεύτερον, σε αρκετούς οικισμούς υπάρχουν κτήρια σαφώς μεγαλύτερα από τα υπόλοιπα. Και πάλι όμως δεν γνωρίζουμε αν αυτά αποτελούσαν την έδρα ιερέων, αρχόντων ή κάποιου συλλογικού οργάνου της κοινότητας. Τρίτον, σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν οικισμοί σαφώς μεγαλύτερου μεγέθους, οι οποίοι ήλεγχαν μικρότερα περιφερειακά χωριά. Διαθέτουμε λοιπόν τις πρώτες σαφείς ενδείξεις για την ύπαρξη οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας 10. Αυτή η εξέλιξη, όσο παράξενο και αν ακούγεται, μάλλον ευνόησε τους οικονομικά ασθενέστερους και οδήγησε σε μεγαλύτερη κοινωνική σταθερότητα. Η 7 Gerber 1987, Granott 1952, Breniquet 1996; Lamberg-Karlovsky 1999; Frangipane 2010, Porter

4 συγκέντρωση και αναδιανομή της γεωργικής παραγωγής εξασφάλιζε την επίβιωση όλων των μελών της κοινότητας, ακόμη και αν κάποια οικογένεια δεν μπορούσε να παράξει την απαραίτητη τροφή για ορισμένο χρονικό διάστημα, παραδείγματος χάριν στην περίπτωση της καταστροφής των σπαρτών της. Επίσης δεν επέτρεπε τον πλουτισμό κάποιων μελών της κοινότητας, με πιθανή εξαίρεση όσους ήλεγχαν την διαδικασία της αναδιανομής. Αυτό το σύστημα όχι μόνον επέτρεπε αλλά και ευνοούσε την συνεργασία γειτονικών κοινοτήτων, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η επιβίωση ενός χωριού ακόμη και στην περίπτωση της απώλειας ολόκληρης της γεωργικής παραγωγής του. Κατά την διάρκεια της 4 ης χιλιετίας, δηλαδή την περίοδο Uruk, το προφανώς επιτυχημένο σύστημα της συγκέντρωσης και αναδιανομής της παραγωγής κυριάρχησε στην οικονομική ζωή 11. Τα μέλη της κοινότητας προσέφεραν την εργασία τους και λάμβαναν ανάλογα με την θέση τους ένα προκαθορισμένο ημερομίσθιο σε είδος. Η πληρωμή γινόταν με την βοήθεια ενός μικρού αγγείου που παραγόταν μαζικά και είχε πάντοτε χωρητικότητα 0,8 λίτρα 12. Το σχήμα του συγκεκριμένου αγγείου μοιάζει με το εικονόγραμμα NINDA της ύστερης 4 ης /πρώιμης 3 ης χιλιετίας που σήμαινε μερίδα 13. Η ίδια πρακτική συνεχίσθηκε και κατά την Πρώιμη Δυναστική Περίοδο, δηλαδή τους πρώτους επτά αιώνες της 3ης χιλιετίας. Από τα σωζόμενα κείμενα γνωρίζουμε ότι οι εργάτες λάμβαναν ως ημερομίσθιο μία συγκεκριμένη ποσότητα κριθαριού και μηνιαίως μία συγκεκριμένη ποσότητα λαδιού και υφάσματος. Η εύρεση κυριολεκτικά εκατομμυρίων αγγείων αυτού του τύπου σε ολόκληρη την Μεσοποταμία μαρτυρά την μεγάλη διάδοση του συγκεκριμένου οικονομικού συστήματος. Η αποθήκευση και αναδιανομή μεγάλων ποσοτήτων αγαθών κατέστησε αναγκαία την επινόηση μηχανισμών διαχειριστικού ελέγχου 14. Οι σημαντικότερες ίσως εφευρέσεις ήταν οι σφραγίδες, που χρησιμοποιούνταν ήδη από παλαιότερα, και η γραφή, που αρχικά αποτέλεσε αποκλειστικά ένα λογιστικό εργαλείο. Απαραίτητη ήταν επίσης η επινόηση ενός ημερολογίου, καθώς και ενός μετρικού συστήματος. Το εξαδικό μετρικό σύστημα δημιουργήθηκε ακριβώς για τον υπολογισμό της πληρωμής των εργατών: κάθε εργαζόμενος έπρεπε να λαμβάνει ημερησίως δύο μερίδες τροφής και άρα συνολικά 60 μηνιαίως. Κατά συνέπεια, κάθε μερίδα αποτελούσε το 1/60 του 11 Bauer et al. 1998, , , Nissen 1999, Mieroop 2004, Hudson και Wunsch

5 μηνιαίου μισθού του 15. Η διασύνδεση μίας σειράς μικρότερων οικισμών σε ένα τέτοιο συγκεντρωτικό οικονομικό σύστημα αναδιανομής είχε ως αποτέλεσμα την συγκέντρωση ικανού πλεονάσματος για την εισαγωγή πρώτων υλών από μακρινές περιοχές, αλλά και την συντήρηση ενός διαχειριστικού κέντρου, που σταδιακά απέκτησε καθαρά αστικό χαρακτήρα 16. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πόλη Uruk κατά την 4 η χιλιετία, η οποία διατηρούσε εμπορικούς σταθμούς και ίσως και αποικίες στην Συρία και την Ανατολία 17. Ένα θέμα για το οποίο η έρευνα δεν έχει καταλήξει ακόμη είναι ο ρόλος που διαδραμάτιζαν τα ιερά στην οικονομική ζωή και η σχέση τους με τα ανακτορικά κέντρα. Πάντως φαίνεται ότι ολόκληρη η οικονομική ζωή ήταν οργανωμένη γύρω από μεγάλους οργανισμούς, που στην έρευνα ονομάζονται συμβατικά «Οίκοι» 18. Αυτοί οι Οίκοι ελέγχονταν από τα μεγάλα ιερά ή από μέλη της βασιλικής οικογένειας. Κάθε Οίκος επιδίωκε να επιτύχει απόλυτη αυτάρκεια, παράγοντας τα απαραίτητα γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα, τα εργαλεία που απαιτούνταν, καθώς και να εισάγει τις αναγκαίες πρώτες ύλες για την κατασκευή εργαλείων αλλά και αντικειμένων δηλωτικών κύρους. Μας ξενίζει ίσως σήμερα το γεγονός της παράλληλης λειτουργίας διαφόρων Οίκων σε κάθε αστικό κέντρο που επιδίωκαν την παραγωγή των ίδιων βασικών αγαθών. Για να χρησιμοποιήσουμε σύγχρονους όρους: εάν είχε επιδιωχθεί η εξειδίκευση της παραγωγής τους, τότε θα είχε επιτευχθεί μεγιστοποίηση του κέρδους. Ωστόσο ο σκοπός της ύπαρξης αυτών των οργανισμών δεν ήταν το κέρδος ή ο ανταγωνισμός σε ένα περιβάλλον ελεύθερης ή ανελεύθερης αγοράς, αλλά απλά η συντήρηση των μελών τους, καθώς και η δημιουργία ενός πλεονάσματος που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την προβολή του Οίκου ως συνόλου και, αντιπροσωπευτικά, των ηγετών του 19. Η ύπαρξη των μικρών και μεγάλων Οίκων, δηλαδή ουσιαστικά συνεταιρισμών, στα αστικά κέντρα και στην περιφέρεια ήταν απαραίτητη, επειδή στην Μεσοποταμία, ιδίως στο νότιο και κεντρικό τμήμα της, η γεωργία ήταν δυνατή μόνον με την βοήθεια εκτεταμένων και σύνθετων αρδευτικών έργων. Η γεωργία δεν μπορούσε λοιπόν να αποτελεί ατομική υπόθεση, αλλά έπρεπε να είναι το αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας και μάλιστα με 15 Hudson 2002, Algaze Algaze Renger Renger 2002,

6 κεντρικό σχεδιασμό και συντονισμό των εργασιών 20. Επειδή τα σωζόμενα κείμενα της ύστερης 4 ης και της 3 ης χιλιετίας προέρχονται από τους Οίκους, δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα για την οικονομική ζωή έξω από αυτούς. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν υπήρχαν επίσης καθαρά ιδιωτικές καλλιεργήσιμες εκτάσεις, καθώς και αν τα μέλη των Οίκων είχαν παράλληλα και ιδιωτική οικονομική δραστηριότητα 21. Στην παλαιότερη βιβλιογραφία υποστηρίζεται η άποψη ότι το οικονομικό σύστημα της 3 ης χιλιετίας στην Μεσοποταμία ήταν συγκεντρωτικό και στηριζόταν αποκλειστικά στην αναδιανομή των προϊόντων. Ωστόσο υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι αυτή η άποψη πρέπει πια να αναθεωρηθεί. Περιληπτικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι οι Οίκοι εξασφάλιζαν μεν στα μέλη τους ένα κατώτατο εισόδημα, επέτρεπαν όμως και ίσως μάλιστα ενθάρρυναν την επιδίωξη πρόσθετων εσόδων. Οι γεωργοί λ.χ. που αναλάμβαναν την καλλιέργεια ενός χωραφιού μπορούσαν να κρατήσουν για τον εαυτό τους την τυχόν επιπλέον παραγωγή 22. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εντατικοποίηση της εργασίας και την μεγιστοποίηση των κερδών, για να χρησιμοποιήσουμε πάλι σύγχρονους όρους, προς όφελος όμως και του Οίκου και των ίδιων των παραγωγών. Αυτό που γνωρίζουμε επίσης είναι ότι οι τιμές των γεωργικών προϊόντων, αλλά και η ισοτιμία τους προς τον άργυρο ήταν προκαθορισμένες. Φαίνεται μάλιστα ότι παρέμειναν λίγο πολύ σταθερές για το μεγαλύτερο διάστημα της 3 ης χιλιετίας. Επίσης το επιτόκιο στα δάνεια ήταν σταθερό και κυμαινόταν περίπου στο 20% ετησίως 23. Αυτό σημαίνει ότι ένα πλεόνασμα από γεωργικά ή κτηνοτροφικά προϊόντα που τυχόν κατείχαν κάποιοι ιδιώτες πολύ δύσκολα θα μπορούσε να οδηγήσει σε πλουτισμό και την δημιουργία κεφαλαίου, αφού δεν υπήρχε μία «ελεύθερη αγορά» με την σύγχρονη έννοια του όρου, όπου θα μπορούσε κάποιος να κερδοσκοπήσει, εκμεταλλευόμενος τις ετήσιες διακυμάνσεις ως προς το μέγεθος της παραγωγής 24. Επίσης το περιθώριο κέρδους από τον έντοκο δανεισμό ήταν σχετικά μικρό. Η σταθερότητα στις τιμές των προϊόντων εξασφάλιζε στον παραγωγό ένα κατώτατο εισόδημα. Αυτό δεν είναι και τόσο αυτονόητο. Στις μέρες μας, η λειτουργία των νόμων της προσφοράς και ζήτησης της ελεύθερης αγοράς έχει ως αποτέλεσμα την μείωση του αγροτικού εισοδήματος όχι μόνον τις χρονιές εκείνες που η σοδειά είναι 20 Wittfogel 1962 και κυρίως Adams, Hudson και Levine Wilcke 2007, Hudson 2002, 23. Γενικά βλ. Mieroop 2002b. 24 Polanyi et al Ελεύθερη αγορά, με την σύγχρονη έννοια του όρου δεν υπήρχε ούτε και στην κλασική Ελλάδα: Flaig 2007,

7 μικρή, αλλά και εκείνες που η σοδειά τυχαίνει να είναι υπεράφθονη. Η υπερπροσφορά ενός προϊόντος μειώνει την τιμή του, ευτελίζει το ίδιο το προϊόν και οδηγεί σε απόγνωση και ενίοτε και στην χρεωκοπία τους παραγωγούς. Ιδιαίτερο πρόβλημα ανεργίας δεν φαίνεται να υπήρχε, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τα σωζόμενα κείμενα. Υπήρχε μάλιστα ειδική πρόνοια για τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα, τις χήρες και τα ορφανά, στα οποία δινόταν η δυνατότητα εργασίας σε κάποιον Οίκο, συνήθως σε υφαντικές εργασίες 25. Τα υφάσματα που παρήγαγαν τα εργαστήρια του Οίκου τα αγόραζαν, δανειζόμενοι χρήματα από τον Οίκο, οι έμποροι που συνεργαζόνταν με αυτόν και, αφού σχημάτιζαν καραβάνια, τα πωλούσαν κυρίως σε μακρινές περιοχές, ανταλλάσσοντάς τα με άργυρο και άλλες πρώτες ύλες που ήταν απαραίτητες στα διάφορα εργαστήρια του Οίκου και δεν υπήρχαν στην Μεσοποταμία, λ.χ. ασβεστόλιθο, βασάλτη και ανδεσίτη, διάφορα ορυκτά, ξυλεία και ημιπολύτιμους λίθους 26. Με αυτά εξοφλούσαν το αρχικό δάνειο και τον προκαθορισμένο τόκο. Το περιθώριο κέρδους ήταν πολύ σημαντικό, μεγάλο όμως ήταν και το ρίσκο που έπρεπε να αναλάβουν. Επειδή τα σωζόμενα κείμενα έχουν καθαρά λογιστικό ή προπαγανδαστικό χαρακτήρα, δεν γνωρίζουμε κάτι σχετικά με τις δυσλειτουργίες που προφανώς υπήρχαν σε αυτό το διαχειριστικό σύστημα. Σίγουρα δεν πρέπει να το εξιδανικεύσουμε, αφού η εργασία των μελών του Οίκου ήταν πολύωρη και κοπιαστική, ενώ η εξασφαλισμένη αμοιβή τους κάλυπτε απλά τις βασικές βιοτικές ανάγκες τους και τίποτε παραπάνω. Φαίνεται πάντως ότι δεν υπήρξαν σοβαρές κοινωνικές εντάσεις, αφού το οικονομικό σύστημα, οι τιμές των προϊόντων και το επιτόκιο των δανείων παρέμειναν σταθερά μέχρι και το τέλος της 3ης χιλιετίας. Ωστόσο εκείνη την εποχή, δηλαδή κατά την διάρκεια της περιόδου Ur III, φαίνεται ότι η οικονομική διαχείριση έγινε υπερβολικά συγκεντρωτική 27. Οι αξιωματούχοι των Οίκων παρακρατούσαν ολόκληρη την γεωργική και μεταπρατική παραγωγή. Μάλιστα δεν αποθήκευαν πλέον τοπικά την παραγωγή κάθε πόλης, αλλά την μετέφεραν σε τεράστιους αποθηκευτικούς χώρους, που είχαν κατασκευάσει ειδικά γι' αυτόν τον λόγο σε ορισμένα κέντρα. Το πλήθος των οικονομικών κειμένων που σώζονται από αυτήν την περίοδο δείχνει ότι οι Οίκοι προσπάθησαν ουσιαστικά να ελέγξουν κάθε έκφανση της οικονομικής ζωής. 25 Hudson 2002, Algaze, 1993; Pollock 2008, Sharlach

8 Δεν προξενεί έκπληξη το γεγονός ότι αυτό είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία μίας υδροκέφαλης γραφειοκρατίας, που με την σειρά της οδήγησε στην κακοδιαχείριση, την διαφθορά και την μείωση της παραγωγής. Οι μεσοποτάμιοι ηγεμόνες της πρώιμης 2ης χιλιετίας προσπάθησαν να θεραπεύσουν αυτές τις δυσλειτουργίες με ριζικά και καινοτόμα μέτρα, αντί να επανέλθουν στο δοκιμασμένο οικονομικό σύστημα της 3ης χιλιετίας. Καταβλήθηκε προσπάθεια να ιδιωτικοποιηθεί η οικονομία, αν χρησιμοποιήσουμε πάλι σύγχρονους οικονομικούς όρους 28. Πλέον τα χωράφια και τα κοπάδια των ζώων μισθώνονταν εξ ολοκλήρου στους παραγωγούς τους. Αυτοί ήταν υποχρεωμένοι να παραδίδουν ένα προσυμφωνημένο μέρος της παραγωγής στον Οίκο και κρατούσαν για τον εαυτό τους το υπόλοιπο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την μείωση της γραφειοκρατίας και προσέφερε στους γεωργούς και κτηνοτρόφους ένα κίνητρο για να εντείνουν τις προσπάθειές τους έτσι ώστε να επιτυγχάνουν μίαν όσο το δυνατόν μεγαλύτερη παραγωγή. Δυστυχώς όμως η σκληρή εργασία από μόνη της δεν αρκεί πάντοτε για να εξασφαλίσει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Αργά ή γρήγορα θα έλθει η στιγμή που η παραγωγή θα είναι μικρή, κάτι που μπορεί να οφείλεται σε μία σειρά από αστάθμητους παράγοντες. Σε αυτήν την περίπτωση ο γεωργός ή κτηνοτρόφος δεν είχε άλλη επιλογή από το να καταφύγει στον έντοκο δανεισμό. Αν οι σοδειές δεν βελτιώνονταν, τα χρέη αυξάνονταν και νομοτελειακά ένα ποσοστό των δανειοληπτών δεν ήταν πια σε θέση να τα αποπληρώσει. Αυτό οδηγούσε στην απώλεια της γης τους, αλλά και τον υποβιβασμό ολόκληρης της οικογένειάς τους σε καθεστώς δουλείας. Κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού της 2 ης χιλιετίας, δηλαδή κατά την παλαιοβαβυλωνιακή περίοδο, ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού της Μεσοποταμίας έπεσε σ αυτήν την παγίδα του χρέους και έχασε την ελευθερία του 29. Για να αποφύγουν μία γενικευμένη κοινωνική αναταραχή, αλλά και για να μην αποδυναμώσουν τον στρατό τους, αρκετοί βασιλείς διέτασσαν ανά διαστήματα την διαγραφή του συνόλου των χρεών του γεωργικού πληθυσμού και την αποδέσμευση της κατασχεθείσης γης 30. Ακόμη όμως και αυτά τα δραστικά μέτρα δεν μπορούσαν να προσφέρουν μόνιμη λύση, αφού το πρόβλημα ήταν συστημικό. Η διαρκής κοινωνική και οικονομική κρίση είχε δραματικές συνέπειες, αφού προφανώς διευκόλυνε την απρόσμενη κατάκτηση και λεηλασία της Βαβυλώνας, του σημαντικότερου τότε μεσοποταμιακού κέντρου, από Χετταίους 28 Driel Mieroop 2002a. Γενικά: Westbrook και Jasnow Hudson 2002, 37. 8

9 επιδρομείς το 1595 π.χ. 31 Θα περίμενε κανείς ότι αυτά τα τόσο επίκαιρα διδάγματα της μεσοποταμιακής οικονομίας θα διδάσκονταν σήμερα σε όλες τις Σχολές Οικονομίας. Αντιθέτως στο ευρύ κοινό έχει εντυπωθεί η άποψη ότι η μεσοποταμιακή κοινωνία διέθετε ένα πρωτόγονο οικονομικό σύστημα που στηριζόταν στις ανταλλαγές βασικών προϊόντων. Ελπίζω ότι το παρόν κείμενο έδειξε ότι αυτή η υπεραπλούστευση απέχει πολύ από την αλήθεια. Κωνσταντίνος Κοπανιάς Λέκτορας Αρχαιολογίας Πολιτισμών Ανατολικής Μεσογείου Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Αθηνών 31 Hudson 2002, 53. 9

10 Βιβλιογραφία Adams, R.M Die Rolle des Bewässerungsbodenbaus bei der Entwicklung von Institutionen in der altmesopotamischen Gesellschaft. Στο Produktivkräfte und Gesellschaftsformationen in vorkapitalistischer Zeit, επιμ. από J. Hermann και I. Sellnow, Berlin. Algaze, G The Uruk World System: the dynamics of expansion of early Mesopotamian civilization. Chicago: University of Chicago Press Ancient Mesopotamia at the Dawn of Civilization: The Evolution of an Urban Landscape. Chicago: University of Chicago Press. Bauer, J., R.K. Englund, και M. Krebernik Mesopotamien. Späturuk-Zeit und Frühdynastische Zeit. Orbis biblicus et orientalis Freiburg, Schweiz: Universitätsverlag, Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht. Bolger, D. και L.C. Maguire επιμ The Development of Pre-State Communities in the Ancient Near East. Studies in Honour of Edgar Peltenburg. Oxford/Oakville: Oxbow Books. Dalley, S Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh and Others. Oxford: Oxford Paperbacks. Driel, G. Van Elusive Silver: In Search of a Role for a Market in an Agrarian Environment, Aspects of Mesopotamia s Society. Leiden: NINO. Flaig, E Mit Kapitalismus keine antike Stadtkultur. Überlegungen zum Euergetismus Στο Reinhard Stagl 2007, Frangipane, M Different Models of Power Structuring at the Rise of Hierarchical Societies in the Near East: Primary Economy versus Luxury and Defence Management. Στο Bolger Maguire 2010, Hudson, M. και B. Levine, επιμ Urbanization and Land Ownership in the Ancient Near East. Peabody Museum Bulletin 7. Cambridge (MA): Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University. Hudson, M Reconstructing the Origins of Interest-Bearing Debt and the Logic of Clean Slates. Στο Hudson Mieroop 2002, Hudson, M. - M. Van De Mieroop επιμ Debt and Economic Renewal in the Ancient Near East. A Colloquium Held at Columbia University, November The International Scholars Conference of Ancient Near Eastern Economies 3. Bethesda (Maryland): CDL. Hudson, M., και C.Wunsch, επιμ Creating Economic Order: Record-Keeping, Standardizations, and the Development of Accounting in the Ancient Near East. Bethesda, Md.: CDL Press. Lamberg-Karlovsky, C.C Households, land tenure and communication systems in the 6th-4 th millennia of Greater Mesopotamia. Στο Hudson Levine 1999, Leick, G. επιμ The Babylonian World. New York/London: Routledge. Manning, J.G., και I. Morris eds The Ancient Economy: Evidence and Models. Stanford: Stanford University Press. 10

11 Mieroop, M. Van De 1997 The Ancient Mesopotamian City. New York: Oxford University Press. 2002a. A History of Near Eastern Debt? Στο Hudson Mieroop 2002, b. Credit as a Facilitator of Exchange in Old Babylonian Mesopotamia. Στο Hudson Mieroop 2002, A History of the Ancient Near East ca BC. Blackwell history of the ancient world. Oxford: Blackwell Publishing. Nissen, H.J Geschichte Altvorderasiens. München: Oldenbourg Verlag. Oppenheim, A.L Ancient Mesopotamia: Portrait of a Dead Civilization. London: University of Chicago Press. Polanyi, K. et al Trade and Market in Early Empires Economies in History and Theory. New York: Free Press. Pollock, S Ancient Mesopotamia. The Eden that Never Was. Cambridge: Cambridge University Press. Porter, A From Kin to Class And Back Again! Changing Paradigms of the Early Polity. Στο Bolger Maguire 2010, Postgate, J.N Early Mesopotamia: Society and Economy at the Dawn of History. London/ New York: Routledge Reinhard, W. - J. Stagl eds Menschen und Märkte. Studien zur historischen Wirtschaftsanthropologie. Veröffentlichungen des Instituts für historische Anthropologie 9. Wien: Böhlau Verlag. Renger, J Royal Edicts of the Old Babylonian Period Structural Background. Στο Hudson και Mieroop 2002, Oikos, Oikoswirtschaft. REA 10/1-2: Economy of Ancient Mesopotamia. A general outline. Στο Leick 2007, Schaebler, B Practicing mushaʿ: Common lands and the common good in southern Syria under the Ottomans and the French. Στο New Perspectives on Property and Land in the Middle East, επιμ. R. Owen, Cambridge (MA): Harvard University Press. Sharlach, T Provincial Taxation and the Ur III State. Leiden: Brill. Westbrook, R. και R. Jasnow, επιμ Security for Debt in Ancient Near Eastern Law. Leiden: Brill. Wilcke, C Markt und Arbeit im Alten Orient am Ende des 3. Jahrtausends v. Chr. Στο Reinhard Stagl 2007, Wilkinson, T The Tell: Social Archaeology and Territorial Space. Στο Bolger Maguire 2010, Wittfogel, Κ.A Die Orientalische Despotie: eine vergleichende Untersuchung totaler Macht. Frankfurt a.m.: Ullstein. 11