9o Πανελλήνιο Συνέδριο Αγροτικής Οικονομίας. Θεματική Ενότητα: «Οικονομική αξιολόγηση των φυσικών πόρων, πολυλειτουργική γεωργία

Transcript

1 9o Πανελλήνιο Συνέδριο Αγροτικής Οικονομίας Θεματική Ενότητα: «Οικονομική αξιολόγηση των φυσικών πόρων, πολυλειτουργική γεωργία και αειφορική ανάπτυξη» Συντονιστές: Γ. Αραμπατζής, Α. Καμπάς & Κ. Μέλφου 392

2 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Ε. Ζαφειρίου 1 και Θ. Κουτρουμανίδης 1 1.Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Αγροτικής Ανάπτυξης, Ανδρούτσου 63, Θεσσαλονίκη, Τ.Κ , τηλ , ezafir2000@yahoo.gr. 2.Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Αγροτικής Ανάπτυξης, Πανταζίδου 193, Νέα Ορεστιάδα 68100, τηλ , tkoutrou@agro.duth.gr. Περίληψη Η ανθρωπότητα στηρίζεται, για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την επιβίωσή της, στους φυσικούς πόρους, πολλοί εκ των οποίων, είναι μη ανανεώσιμοι. Ένας από τους σημαντικότερους, φυσικούς πόρους, αν όχι ο πιο σημαντικός, είναι το νερό. Οι υδατικοί πόροι, αποτελούν πολύτιμο αγαθό για την ύπαρξη ζωής, όμως, η αλόγιστη και αδόκιμη χρήση τους καθώς και η έλλειψη υποδομής μπορεί να τον καταστήσει ως το μεγαλύτερο εχθρό για τον άνθρωπο. Η εμφάνιση πλημμυρικών φαινομένων και λειψυδρίας παρατηρείται με ολοένα αυξανόμενο ρυθμό, γεγονός που αποδίδεται μεταξύ άλλων στην έλλειψη ουσιαστικών προσπαθειών για τον περιορισμό των φαινομένων αυτών ή ακόμα και την πλήρη αποτροπή τους. Είναι γεγονός, ότι ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα που απασχολούν σήμερα τη διεθνή κοινότητα είναι η ορθολογική χρήση των υδατικών πόρων. Γνωρίζοντας ότι, η διαθεσιμότητα των υδατικών πόρων είναι περιορισμένη, επιβάλλεται να γίνουν προσπάθειες για τη σωστή διαχείρισή του, τόσο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά. Δυστυχώς, σημαντικές ποσότητες ύδατος, τις οποίες έχει στη διάθεσή του ο άνθρωπος, δεν είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν, εξαιτίας της ρύπανσης με βακτηρίδια, χημικές ενώσεις, ακόμη και με ραδιενεργά υλικά. Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα, όσον αφορά την διαχείριση των υδατικών πόρων, είναι αυτό της οικονομικής αξιολόγησης καθώς και της τιμολογιακής πολιτικής που είναι αναγκαίο να εφαρμοστεί. Η Ελληνική οικονομία, στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό, στη διαθεσιμότητα των υδατικών πόρων, όσον αφορά τις αγροτικές δραστηριότητες, την παραγωγή ενέργειας, την αναψυχή κ.λπ. Η παρούσα εργασία έχει ως αντικείμενο την περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης όσον αφορά τη διαχείριση των υδατικών πόρων ιδιαίτερα, στο ελλαδικό 393

3 χώρο, καθώς και την οικονομική αξιολόγησή τους με τη χρήση της υπάρχουσας διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας. Επιπλέον, παρουσιάζονται προτάσεις για τη δυνητική ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων. Λέξεις Κλειδιά: Υδατικοί πόροι, διαχείριση, οικονομική αξιολόγηση, Ελλάδα. 1. Εισαγωγή Γενικές έννοιες Το νερό μπορεί να θεωρηθεί ως φυσικός πόρος, ως οικονομικό αγαθό και ως περιβαλλοντικό στοιχείο, ανάλογα με το κύριο κριτήριο και το είδος της διαχείρισης. Σε σχέση πάντως με άλλους φυσικούς πόρους και με άλλα οικονομικά αγαθά έχει μία ιδιαιτερότητα: είναι μοναδικό και αναντικατάστατο. Επιπλέον, το νερό είναι ένα από τα πλέον πολύτιμα και ευαίσθητα περιβαλλοντικά αγαθά, ως ανανεώσιμος φυσικός πόρος, ενώ συγχρόνως συμμετέχει ενεργά στην αναπτυξιακή διαδικασία, αποτελώντας προϋπόθεση για κάθε μορφή οικονομικής ανάπτυξης. Οι περισσότερες χρήσεις του νερού είναι μη εμπορεύσιμες, με αποτέλεσμα η εκτίμηση των οικονομικών ωφελειών να είναι εφικτή μόνο με συνθετικές μεθόδους και όχι με την παρατήρηση αγοραίων τιμών. Για τη βελτίωση αυτών των μεθόδων απαιτούνται οικονομετρικές μέθοδοι, μέθοδοι συλλογής δεδομένων προκειμένου να βελτιώσουν την αξιοπιστία και την αποδοχή των εκτιμήσεων των μη εμπορεύσιμων ωφελειών. Μία τέτοια προσπάθεια εστιάζεται κυρίως στην εκτίμηση περιβαλλοντικών δημοσίων αγαθών εξεταζόμενα από την πλευρά του καταναλωτή και του νοικοκυριού. Επιπλέον, στις αρχές του 21 ου αιώνα η παγκόσμια κοινότητα αντιμετωπίζει μία σημαντική κρίση νερού η οποία δείχνει να χειροτερεύει (UNEP, 1999). Η κρίση δεν απορρέει από την σπανιότητα του πόρου αλλά από την κακή διαχείριση του πόρου αυτού από έναν μεγάλο αριθμό ατόμων. Η διαχείριση του νερού είναι εκείνη που δημιουργεί το πρόβλημα και όχι ο συγκεκριμένος φυσικός πόρος (Falkenmark and Widstrand, 1980). Η Διαχείριση των Υδατικών Πόρων, ως επιστημονική προσέγγιση, αλλά και ως επιχειρησιακή πρακτική, σχετίζεται άμεσα ενώ εμπλέκεται ενεργά τόσο με τη διαδικασία της ανάπτυξης, όσο και με εκείνη της περιβαλλοντικής πολιτικής. Ουσιαστικά το πρόβλημα που δημιουργείται, είναι η μη ενσωμάτωση των 394

4 εξωτερικοτήτων οι οποίες και χαρακτηρίζουν τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Η μη εσωτερίκευση μέσω του μηχανισμού της αγοράς ή με τη χρήση άλλων περιβαλλοντικών εργαλείων (φόροι, επιδοτήσεις, εργαλεία άμεσης ρύθμισης) οδηγούν σε υποτίμηση της αξίας του νερού και του περιβάλλοντος γενικότερα. Για την ορθολογική επίλυση του προβλήματος, προηγείται η εκτίμηση της οικονομικής σημασίας των πόρων ώστε να επιλεγούν οι σωστές πολιτικές για την μακροχρόνια οικονομική και περιβαλλοντική αειφορία. Στα πλαίσια της βιώσιμης ανάπτυξης, επιβάλλεται η υιοθέτηση τεσσάρων βασικών αρχών, με την υλοποίηση των οποίων, η διαχείριση του νερού αποκτά τα χαρακτηριστικά της βιωσιμότητας, καθώς επιτυγχάνονται ταυτόχρονα τόσο ο στόχος της διατήρησης της περιβαλλοντικής ακεραιότητας, με την προστασία και αναβάθμιση των υδατικών συστημάτων, όσο και εκείνος της οικονομικής ανάπτυξης, με την ικανοποίηση των αναγκών σε νερό. Οι τέσσερις βασικές αρχές της Βιώσιμης Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, είναι οι εξής (Μυλόπουλος, 2000): α) Ενιαία και ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των τεχνικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών παραμέτρων της διαχείρισης των υδατικών πόρων. Η προσέγγιση αυτή, αντικαθιστά την παραδοσιακή και αναποτελεσματική πολιτική της ανά τομέα αποσπασματικής διαχείρισης του νερού. Αστικές, αγροτικές, βιομηχανικές, ενεργειακές, τουριστικές και λοιπές δραστηριότητες και χρήσεις του νερού αντιμετωπίζονται ενιαία εντός των φυσικών ορίων της υδρολογικής λεκάνης και του υδατικού διαμερίσματος. Συγχρόνως, με την ολοκληρωμένη διαχείριση των υδατικών συστημάτων, παύει να υφίσταται η αναχρονιστική και τεχνητή διαφοροποίηση καθώς και ανεξάρτητη θεώρηση των ποσοτικών οι οποίες διαχωρίζονται από τις ποιοτικές παραμέτρους. β) Διαχείριση της ζήτησης, και όχι της προσφοράς του νερού. Η λογική της εγκατάλειψης των πηγών του νερού κάθε φορά που αυτές εξαντλούνται ή υποβαθμίζονται και η αναζήτηση διαρκώς νέων υδατικών πόρων αντικαθίσταται από την οικονομικά αποδοτικότερη και συγχρόνως περιβαλλοντικά πιο φιλική πολιτική της διαχείρισης της ζήτησης του νερού, η οποία αποτελεί την πιο φθηνή εναλλακτική λύση για την ικανοποίηση των υδατικών αναγκών. γ) Οικονομική θεώρηση του νερού, και κοστολόγησή του σύμφωνα με την πλήρη αξία του, η οποία αντανακλά την αξία της πλέον πολύτιμης εναλλακτικής ή 395

5 δυνητικής χρήσης του (κόστος ευκαιρίας του νερού). Όταν το νερό θεωρηθεί ως αγαθό το οποίο πρέπει να προσφέρεται δωρεάν ή ως χαμηλής αξίας ανανεώσιμος πόρος οδηγεί σε αναποτελεσματικότητες καθώς και σε περιβαλλοντικά καταστροφική διαχείριση του. δ) Αποκεντρωμένη διαχείριση των υδατικών πόρων με την ένταξη και συμμετοχή στην όλη διαδικασία των τελικών χρηστών του νερού, εκπροσώπων δηλαδή όλων των συναρμόδιων και άμεσα ενδιαφερόμενων τοπικών και κοινωνικών φορέων, καθώς και ανάμειξη και εμπλοκή και του ιδιωτικού τομέα. Το παραδοσιακό, συγκεντρωτικό, διαρθρωμένο σε τομείς ανάλογα με τη χρήση του νερού, διοικητικό σύστημα διαχείρισης, αντικαθίσταται από ένα σύγχρονο, αποκεντρωμένο και βασισμένο στη συμμετοχική προσέγγιση σύστημα. Η διαχείριση του νερού θα πρέπει να γίνεται στο κατώτατο δυνατό διοικητικό επίπεδο, σε άμεση συσχέτιση και με τη διαχείριση των χρήσεων γης. Ειδικότερα, ως ορθολογική αξιοποίηση των υδάτινων πόρων νοείται η επαρκέστερη δυνατή κάλυψη αναγκών της υπό εξέταση περιοχής σε νερό, δημιουργώντας μία σχέση αλληλεξάρτησης ανάμεσα στην περιβαλλοντική πολιτική που εφαρμόζεται στα υδατικά συστήματα μιας περιοχής και την ορθολογική διαχείρισή αυτών(κωτούλας, 2001). Ένα άλλο ζήτημα, που αποτέλεσε αντικείμενο εκτεταμένης μελέτης, είναι η κοστολόγηση του νερού. Για την ορθή κοστολόγηση του νερού απαιτείται η αναγνώριση, ο υπολογισμός και η ένταξη στην οικονομική αξιολόγηση των εξής βασικών παραγόντων (Μυλόπουλος, 2000): α) Το άμεσο κόστος: Ως άμεσο κόστος νοείται το κόστος κεφαλαίου και εργασία καθώς και τα υπόλοιπα κόστη που συνδέονται με τη συλλογή, τη μεταφορά, την επεξεργασία και τη διανομή του νερού. Η τιμολόγηση νερού μέχρι και σήμερα πραγματοποιείται με βάση αυτό το κριτήριο, ενώ αγνοείται η αξία του καθ αυτού πόρου. β) Το κόστος ευκαιρίας: Ως κόστος ευκαιρίας αποκαλούμε την αξία που αποκομίζεται από την εναλλακτική χρήση του νερού, αποκαθιστώντας την ισχύ του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης όταν αυτή λαμβάνεται υπόψη. γ) Το περιβαλλοντικό κόστος: Το συγκεκριμένο κόστος συνδέεται με την περιβαλλοντική αξία του νερού, η οποία χάνεται λόγω της υποβάθμισης του πόρου 396

6 από την υπερβολική χρήση αυτού, συμπληρώνοντας την κοστολόγησή του σύμφωνα με την πλήρη αξία του. Με τον όρο διαχείριση υδατικών πόρων, εννοούμε τη συστηματική χωροχρονική παρακολούθηση και πρόβλεψη δύο βασικών πολυδιάστατων παραμέτρων, της διαθεσιμότητας των υδατικών πόρων και των αναγκών σε νερό, καθώς και τη λήψη των αναγκαίων μέτρων για την κάλυψη των αναγκών κατά τον ευνοϊκότερο, από άποψη οικονομίας και περιβάλλοντος, τρόπο τώρα και στο μέλλον (Τσακίρης, 1996). Βασικά χαρακτηριστικά ενός συστήματος διαχείρισης υδατικών πόρων θα πρέπει να είναι τα εξής: α) Ευελιξία: Η στρατηγική θα πρέπει να ενσωματωθεί στο υπάρχον κοινωνικοπολιτικό σύστημα το οποίο θα πρέπει να επιβάλλει θεσμικές και νομικές αλλαγές στον τομέα των υδατικών πόρων οι οποίες θα πρέπει να είναι πάγιες και ανεξάρτητες των συνθηκών που μπορεί να διαμορφωθούν στο μέλλον. β) Προσαρμοστικότητα: Να έχει τη δυνατότητα να αναγνωρίσει τα διαφορετικά προβλήματα χρήσης νερού καθώς και τη δομική διαφοροποίηση των οικοσυστημάτων φρέσκου νερού των διαφορετικών περιοχών γ) Για τον ελλαδικό χώρο το πρόβλημα της διαχείρισης νερού εστιάζεται κυρίως στην ποσότητα και όχι στην ποιότητα του νερού. Η χωρική και χρονική ανισοκατανομή των υδατικών πόρων και της βροχόπτωσης δημιουργεί προβλήματα διαθεσιμότητας νερού. Σημαντική πρόοδος έχει γίνει στη διαχείριση υδατικών αποβλήτων διότι το 50% του εθνικού πληθυσμού εξυπηρετεί από εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων. Επιπλέον το 98% των ελληνικών ακτών ικανοποιεί τα πρότυπα σύγκρισης όπως αυτά τέθηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Hellenic Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, 2002). Πριν εξετάσουμε αναλυτικά την κατάσταση των υδατικών πόρων και αξιολογήσουμε τη διαχείριση αυτών στον ελλαδικό χώρο κρίνεται σκόπιμη η παρουσίαση κάποιων εννοιών που συνδέονται άρρηκτα με τους υδατικούς πόρους, όπως η έννοια του υδατικού ισοζυγίου και του ισοζυγίου προσφοράς ζήτησης. Υδατικό Ισοζύγιο είναι η απεικόνιση της δυναμικής ισορροπίας μεταξύ των εισροών και των εκροών νερού μιας ενιαίας υδατικής περιοχής στην ίδια χρονική περίοδο, λαμβάνοντας υπόψη την εσωτερική διακύμανση των υδατικών αποθεμάτων. 397

7 Τέλος, το ισοζύγιο προσφοράς ζήτησης, είναι η συνεκτίμηση της εξέλιξης των διαθέσιμων υδατικών πόρων και τον προοπτικών της ζήτησης για χρήση νερού σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, με σκοπό τον προγραμματισμό της ανάπτυξης των υδατικών πόρων και τον προσανατολισμό των χρήσεων. Όσον αφορά τη διαχείριση των υδατικών πόρων απαιτείται να ληφθεί υπόψη η αλληλεπίδραση των ακόλουθων παραγόντων (Spulber and Sabbaghi, 1994): α) Ζητούμενη ποσότητα και ποιότητα ύδατος. β) Παρεχόμενη ποσότητα και ποιότητα ύδατος. γ) Ρύπανση ύδατος. δ) Ανακύκλιση και επαναχρησιμοποίηση ύδατος (Σχήμα 1). Ανακύκλιση και επαναχρησιμοποίηση ύδατος Παροχή Ύδατος Ποσότητα και Ποικιλία Υδατικοί Πόροι Ποσότητα και Ποιότητα Ζήτηση Ύδατος Ρύπανση ύδατος Σχήμα 1. Διαχείριση Υδατικών Πόρων Πηγή: Spulber and Sabbaghi (1994) 2. Οι υδατικοί πόροι της Ελλάδας Η Ελλάδα είναι μία χώρα μικρή σε έκταση ( Km 2 ), με έντονο ανάγλυφο, περιορισμένη ενδοχώρα και μεγάλο ανάπτυγμα ακτών. Αποτέλεσμα της ιδιόμορφης αυτής γεωμορφολογικής διάρθρωσης είναι η πολυδιάσπαση του χώρου σε λεκάνες απορροής μικρού εμβαδού. Δεδομένου των διαφορετικών απαιτήσεών τους η πολιτική διαχείρισης αυτών χαρακτηρίζεται ως μία ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία (Μπαλτάς, 2004). Ο ελλαδικός χώρος χαρακτηρίζεται από ανισοκατανομή των βροχοπτώσεων καθιστώντας επιτακτική την ταμίευση νερού σε περιόδους βροχοπτώσεων ώστε να διατίθεται προς χρήση σε περιόδους παρατεταμένης 398

8 ξηρασίας. Η κατάσταση αυτή είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης φυσιογεωγραφικών παραγόντων της Ελλάδος. Πιο συγκεκριμένα, οι τρεις παράγοντες χειμμαρικότητας, δηλαδή το κλίμα, το γεωλογικό υπόθεμα και η βλάστηση συνηγορούν στην εγκαθίδρυση της υπάρχουσας κατάστασης. Τα ετήσια ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα ανέρχονται κατά μέσο όρο στα 700mm ετησίως. Από το σύνολο αυτών το 50% χάνεται μέσω της διαδικασίας της εξατμισοδιαπνοής. Όμως η κατανομή των βροχοπτώσεων είναι ανομοιογενής (σχήμα 2) με βασικά χαρακτηριστικά τα εξής: Σχήμα 2: Βροχομετρικός Χάρτης της Ελλάδας (Χάρτης ισοϋετών καμπυλών) Πηγή: α) Αύξηση των βροχοπτώσεων με το γεωγραφικό πλάτος και από τα δυτικά παράλια (ετήσιο ύψος βροχής περί τα 1000 mm) προς το εσωτερικό της έως του άξονα που σχηματίζεται από την οροσειρά της Πίνδου (ετήσιο ύψος βροχής > 1400 mm) και τα όρη της κεντρικής Πελοποννήσου (ετήσιο ύψος βροχής mm). Για την προαναφερθείσα αυξητική τάση ευθύνεται η οροσειρά της Πίνδου καθώς και οι ορεινοί όγκοι της Πελοποννήσου και της Κρήτης. β) Μείωση των βροχοπτώσεων προς τα ανατολικά και σχηματισμός μιας ζώνης ελάχιστου που εκτείνεται στην πεδινή Κεντρική Μακεδονία, στην πεδινή Θεσσαλία, στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα Δυτική Εύβοια, στις Κυκλάδες και στην Ανατολική Κρήτη με ετήσιο ύψος βροχής mm. Όμως στα ορεινά τμήματα των περιοχών αυτών οι βροχοπτώσεις είναι μεγαλύτερες. γ) Στην Ανατολική Μακεδονία και στη Θράκη οι βροχές αυξάνονται από τα παράλια ( mm) προς το εσωτερικό ( mm) δηλαδή προς τα υψηλότερα τμήματα. δ) Τέλος, τα νησιά του Αιγαίου εμφανίζουν ετήσιο ύψος βροχής mm. 399

9 Ο πίνακας 1 που ακολουθεί παρέχει την κατανομή του ετήσιου ύψους βροχής στην Ελλάδα (Κωτούλας, 2001). Πίνακας 1. Η κατανομή του μέσου ετήσιου ύψους βροχής στην Ελλάδα Βαθμίδες μέσου ετήσιου ύψους βροχής (mm) Ποσοστό εκτάσεως (%) < 400 1, , , , , < 3,62 Από τον πίνακα παρατηρείται πως το μεγαλύτερο ποσοστό έκτασης της χώρας, δέχεται βροχοπτώσεις ύψους 600 και 800 mm, ενώ μόλις 3,62% της έκτασης της χώρας δέχεται ύψος βροχής μεγαλύτερο των 1400 mm. Επομένως, η χώρα μας δέχεται σημαντικές ποσότητες νερού μέσω των βροχοπτώσεων, οι οποίες δυστυχώς, στο μεγαλύτερο μέρος τους, παραμένουν ανεκμετάλλευτες. Η Ελλάδα διαιρέθηκε σε 14 υδατικά διαμερίσματα, τα οποία δεν ταυτίζονται πάντα με τη γεωγραφική διαίρεση της χώρας, όπως αυτά ορίζονται σύμφωνα με το Ν. 1739/1987 περί διαχείρισης υδάτινων πόρων. Η χώρα μας διαθέτει, σε γενικές γραμμές, μεγάλα αποθέματα γλυκού νερού. Η μέση ετήσια τιμή των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων ανέρχεται σε 700 mm (115 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα), από τα οποία περίπου το ήμισυ χάνεται λόγω της εξατμισιοδιαπνοής. Περίπου το 85% 90% των αποθεμάτων γλυκού νερού απαντώνται υπό τη μορφή επιφανειακών υδάτων, ενώ το 10% 15% ως υπόγεια ύδατα. (ΟΟΣΑ, Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε, 2000). Σε ότι αφορά τη ζήτηση νερού στη χώρα μας αυτή χαρακτηρίζεται από αντιστροφή της κατανομής της ζήτησης και της υπερσυγκέντρωσής της σε περιορισμένους χώρους με ασήμαντους υδατικούς πόρους συντείνοντας σημαντικά στην μη αξιόπιστη και οικονομικά εφικτή κάλυψη των αναγκών, στις διάφορες χρήσεις του νερού (Φάμελος, 2002). Από το σύνολο των γλυκών υδάτων τα 85 90% απορρέουν επιφανειακά, ενώ τα υπόλοιπα 10 15% διοχετεύονται στους υπόγειους υδροφορείς οι οποίοι και τροφοδοτούν το 40% του νερού άρδευσης. Ο αγροτικός τομέας αποτελεί τον πιο σημαντικό καταναλωτή νερού (87%), καθώς η ζήτηση για άρδευση έχει διπλασιαστεί την τελευταία εικοσαετία. Η 400

10 εισαγωγή της αρδευόμενης γεωργίας διασφαλίζει την ευρύτερη οικονομική ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών διότι επιφέρει (Young, xxxx): α) Σημαντικά επιπλέον κέρδη, εισόδημα και εργασία στις περιοχές. β) Υψηλό ρυθμό απόδοσης του δημόσιου κεφαλαίου που επενδύεται. γ) Μεγάλη διάχυση της απασχόλησης και της επιχειρηματικής δραστηριότητας σε γειτονικές κοινότητες. Όμως, η ζήτηση πολλές φορές καλύπτεται από παράνομες ιδιωτικές γεωτρήσεις. Η αλόγιστη χρήση του νερού για αρδευτικούς σκοπούς, οδήγησε στην υπερεκμετάλλευση των υδατικών πόρων και την πτώση της στάθμης του υδροφόρου ορίζοντα καθώς και στην υφαλμύρωση των υδάτων. Μικρότερη είναι η κατανάλωση ύδατος για ύδρευση (10%) καθώς και για βιομηχανική χρήση (3%). Ο συνδυασμός αυτών των δεδομένων οδηγεί σε έλλειψη νερού, η οποία εκτός από τους προαναφερθέντες παράγοντες, αποδίδεται επίσης, στην μη ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων. 3. Διαχείριση των υδατικών πόρων Βασικό μέσο μελέτης, αξιοποίησης και διαχείρισης των υδατικών πόρων στην Ελλάδα, είναι το θεσμικό πλαίσιο, δηλαδή ο Ν.1739/1987, ο οποίος δυστυχώς, δεν έχει υλοποιηθεί ακόμη. Οι σημαντικότεροι λόγοι για τη μη εφαρμογή του προαναφερόμενου νόμου είναι τα εξής (Mariolakos et al., 2002): α) Καθυστέρηση των έργων λόγω της πραγματοποίησης αυτών κάτω από συνθήκες πολιτικής και οικονομικής πίεσης με αποτέλεσμα το χάσιμο πολύτιμου χρόνου. β) Οι μελέτες που προηγούνται αφορούν μικρές περιοχές συντείνοντας στην αναποτελεσματικότητα τους. γ) Εφαρμογή βραχυπρόθεσμων λύσεων τοπικού ενδιαφέροντος οι οποίες δεν προσφέρουν βιώσιμες λύσεις ενώ δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν δυναμικές καταστάσεις. δ) Η έλλειψη συνολικού σχεδιασμού οδηγεί σε μεγάλου βαθμού διασπορά και απώλεια χρηματοοικονομικών πόρων χωρίς τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Αντιστρόφως γεννώνται συχνά μη αναστρέψιμες καταστάσεις είτε λόγω εξάντλησης υδατικών αποθεμάτων είτε λόγω της μεταβολής της ποιότητας των αποθεμάτων νερού. 401

11 Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων διαχείρισης υδατικών πόρων έχουν προταθεί τρόποι βελτίωσης της διαχείρισης των υδατικών πόρων. Πιο συγκεκριμένα οι Jackerman et al. (2004), πρότειναν ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα διαχείρισης το οποίο περιλαμβάνει τις εξής αρχές: α) Ενοποιημένη εκτίμηση στην οποία υποδείγματα προσομοίωσης, τα οποία υποστηρίζονται από πραγματογνώμονες χρησιμοποιούνται για να προβλέψουν πολλαπλά βιοφυσικά και κοινωνικοοικονομικά αποτελέσματα στα εναλλακτικά σενάρια. β) Προσαρμοστική Διαχείριση (Adaptive Management), η οποία αναπτύσσει πειραματικούς σχεδιασμούς, δείκτες αποτελεσμάτων καθώς και πρακτικές παρακολούθησης για την επίτευξη αειφόρου διαχείρισης σε εξελισσόμενα περιβάλλοντα. γ) Ενιαίο Μοντέλο, Ευαισθησία, Αβεβαιότητα. Απαιτείται η χρήση ενιαίων μοντέλων που χειρίζονται την ποσοτικοποίηση της ευαισθησίας των αποτελεσμάτων ως προς τις παραμέτρους καθώς και την αβεβαιότητα. Πρόκειται για μοντέλα προβλέψεων που υποβοηθούν τη λήψη αποφάσεων. δ) Ενιαία λήψη αποφάσεων. Πρόκειται για υποδείγματα τα οποία περιλαμβάνουν διαδικασίες σχεδιασμού και εκτίμησης στις οποίες συμμετέχουν ιθύνοντες οι οποίοι προσδιορίζουν τα προβλήματα, σχεδιάζουν πιθανές λύσεις, συνεργάζονται για την εφαρμογή τους ενώ επιβλέπουν και αποτιμούν το αποτέλεσμα. ε) Ανάλυση θεσμικού πλαισίου και πολιτικής. Εδώ περιλαμβάνονται θεσμικές συμφωνίες μεταξύ χρηστών φυσικών πόρων καθώς και ανάλυση των εναλλακτικών πολιτικών και επιπτώσεις των εναλλακτικών εργαλείων πολιτικής και θεσμών. στ) Αποτίμηση της ποιότητας. Για την επίτευξη του στόχου απαιτείται η δημιουργία ποιοτικών πρότυπων και πρωτόκολλων τα οποία χρησιμοποιούνται για να αναφέρουν και να κατατάσσουν τα μοντέλα και τα δεδομένα εισάγοντας μία άμεση πηγή για να τις προάγει. Μία τέτοια πηγή θα πρέπει να περιλαμβάνει πληροφόρηση σχετικά με τις υποθέσεις τις κατάλληλες χρήσεις, τον έλεγχο την αξιοπιστία και την πηγή των δεδομένων. Επί μέρους αρχές που πρέπει να ικανοποιούνται για την ολοκληρωμένη διαχείριση των υδατικών πόρων και οι οποίες υπερβαίνουν τα όρια των μεμονωμένων επιστημών είναι οι εξής Jackerman et al. (2004): α) Διαχείριση οικοσυστημάτων τα οποία εστιάζουν στην αγροτική και οικολογική έρευνα σε κλίμακα χωροταξίας, διαδικασιών και αποτελεσμάτων. 402

12 β) Λήψη αποφάσεων και κοινωνικοοικονομική εκτίμηση επιπτώσεων σε ένα εύρος τομέων κοινωνικής έρευνας όπως είναι τα οικονομικά, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία και οι επιστήμες συμπεριφοράς. γ) Μηχανική του περιβάλλοντος και περιβαλλοντική βιοτεχνολογία που περιλαμβάνουν τεχνολογικές προσεγγίσεις για επαναχρησιμοποίηση του νερού και επεξεργασία σε διαφορετική κλίμακα. δ) Περιβαλλοντική υδρολογία, υδρογεωλογία, και κλιματική μεταβλητότητα παρέχοντας την απαραίτητη πληροφόρηση σε υδρολογικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των υδατικών πόρων διαφορετικού είδους. ε) Περιβαλλοντομετρία (environmetrics) και χωρική ανάλυση (spatial analysis) η οποία ενσωματώνει ανάλυση περιβαλλοντικών δεδομένων, χρήση εμπειρικών υποδειγμάτων, ανάλυση περιβαλλοντικών δεδομένων και συστήματα γεωγραφικών πληροφοριών. στ) Επικοινωνία, εκπαίδευση και διακυβέρνηση με καινοτόμες προσεγγίσεις που αντιπροσωπεύουν την αειφορία και για τα οικονομούντα άτομα να διαπραγματεύονται την πολιτική και να δρουν με στόχο την προαγωγή κοινωνικής και οικολογικής αειφορία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θέσπισε την Κοινοτική Οδηγία 2000/60 η οποία εναρμονίστηκε με την ελληνική νομοθεσία μέσω του Ν.3199/2003. Σύμφωνα με την οδηγία αυτή, προτείνεται η ενιαία πολυπαραμετρική διαχείριση επιφανειακών και υπόγειων νερών οι οποίες και ανήκουν στο ίδιο οικολογικό υδρολογικό και υδρογεωλογικό σύστημα. Επιπλέον, για λόγους περιβαλλοντικής προστασίας, υπάρχει η ανάγκη για μεγαλύτερη ενοποίηση των ποιοτικών και ποσοτικών τομέων επιφανειακών και υπόγειων νερών λαμβάνοντας υπόψη τις συνθήκες ροής του νερού εντός του υδρολογικού κύκλου. Για την ενιαία πολυπαραμετρική διαχείριση των υδατικών πόρων, απαιτείται η συνεργασία ενός μεγάλου αριθμού φορέων ενώ ο σχεδιασμός απαιτεί τη συλλογή και ανάλυση μεγάλου όγκου δεδομένων τα οποία συσχετίζονται με το φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα η προτεινόμενη δομή των πακέτων εργασίας ενός ολοκληρωμένου σχεδίου διαχείρισης είναι η εξής (Mariolakos et al., 2002): α) Μελέτη των ιδιοτήτων των ταμιευτήρων νερού (Έρευνα, Προσομοίωση). β) Παρακολούθηση της ποσότητας και της ποιότητας των υπόγειων υδάτων. 403

13 γ) Παρακολούθηση της ποσότητας και της ποιότητας των επιφανειακών υδάτων. δ) Επιλογή των μεθόδων για τον εμπλουτισμό των υδατικών πόρων ε) Μελέτη κοινωνικοοικονομικών συνθηκών στ) Ενοποιημένα συστήματα λήψεων αποφάσεων. Συνεπώς, η έγκαιρη και συνεργατική δράση της ελληνικής πολιτείας είναι επιβεβλημένη ενώ θα πρέπει να είναι ευθυγραμμισμένη με την οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως αυτή αναπτύχθηκε παραπάνω. Επιπλέον, για την επιτυχή έκβαση αυτής της δράσης απαιτείται η συνεργασία ενός μεγάλου εύρους επιστημονικού φάσματος σε συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς και με τη νομοθετική στήριξη σε ζητήματα όπου αυτή απαιτείται. 4. Οικονομική αξιολόγηση των υδατικών πόρων Η οικονομική σημασία των υδατικών πόρων είναι πολυδιάστατη και ιδιαίτερα δύσκολή στην εκτίμησή της, με δεδομένη τη μη ποσοτικοποίησή των ωφελειών που απορρέουν από τη χρησιμοποίησή τους. Για το λόγο αυτό, απαιτείται η διασφάλιση της πραγματικής οικονομικής αξίας που συνδέεται με το νερό και αυτή πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά τη λήψη αποφάσεων στις κεφαλαιουχικές επενδύσεις και στην περιβαλλοντική πολιτική που συνδέεται με το νερό. Επομένως, υπάρχει μία σημαντική σχέση μεταξύ της οικονομικής αξιολόγησης του νερού και της τιμολόγησης των υδατικών πόρων. Οι περιβαλλοντικές, οικολογικές και κοινωνικές προεκτάσεις του νερού θα πρέπει να αντικατοπτρίζονται σε κάθε σύστημα τιμολόγησης. Η αποτελεσματική κατανομή και η αειφόρος χρήση του νερού, απαιτεί τη ρύθμιση της σωστής τιμής του νερού ή με άλλα λόγια να αντιστοιχεί στην οριακή οικονομική του αξία. Ειδικότερα, θα πρέπει να συνυπολογίζεται το κόστος του καθαρισμού του νερού, το κόστος της απορρύπανσης και της αποκατάστασης των υδατικών συστημάτων που έχουν υποβαθμιστεί, καθώς και το κόστος της μεταφοράς νερού από μακριά σε περιπτώσεις εξάντλησης των τοπικών υδατικών αποθεμάτων υπενθυμίζουν, έστω και εκ των υστέρων, ότι η κάθε λογής επέμβαση στους υδατικούς πόρους, είτε με τη μορφή της χρήσης, είτε με τη μορφή της ρύπανσης του νερού, υπόκειται στους νόμους της Οικονομίας, διότι έχει ένα κόστος που αργά ή γρήγορα οι πολίτες θα κληθούν να καταβάλουν. Η υποτιμολόγηση του νερού, καθώς και η μη θεώρηση του ως οικονομικού αγαθού που ήδη βρίσκεται σε ανεπάρκεια, συμβάλλει στην υποτίμηση της 404

14 πραγματικής του αξίας, διογκώνοντας το πρόβλημα και οδηγώντας σε αλόγιστη χρήση και υπερεκμετάλλευση. Είναι πλέον διεθνώς παραδεκτό, ότι πολλά από τα σημερινά περιβαλλοντικά προβλήματα αποτελούν αποτυχίες ενός οικονομικού συστήματος, που υποτιμολογεί και συνεπώς, υποτιμά την πραγματική αξία των περιβαλλοντικών παραμέτρων και αγαθών. Πολλές φορές όμως, ακόμη και η σωστή τιμολόγηση δεν εγγυάται τη βιώσιμη χρησιμοποίηση των υδατικών πόρων. Η συνεχής αύξηση του πληθυσμού και οι οικονομικές δραστηριότητες αυξάνουν σημαντικά τη ζήτηση νερού περιορίζοντας τη δυνατότητα κάλυψης των αναγκών από τα επιφανειακά και υπόγεια νερά. Σε αυτή την περίπτωση σημαντικό υδατικό στρες μπορεί να προκληθεί. Η ταξινόμηση των παραμέτρων, που συνθέτουν την ολική οικονομική αξία ενός περιβαλλοντικού αγαθού, για παράδειγμα του νερού, δίνεται από την ακόλουθη εξίσωση (Turner et al., 1993) Ολική Οικονομική Αξία = Χρηστικές αξίες + μη χρηστικές αξίες = αξία άμεσης χρήσης + αξία έμμεσης χρήσης + αξία προοπτικής χρήσης + αξία ύπαρξης + αξία κληροδότησης Οι χρηστικές αξίες αποτελούνται από την αξία άμεσης χρήσης, την αξία έμμεσης χρήσης και την αξία προοπτικής χρήσης. Στην αξία άμεσης χρήσης περιλαμβάνονται τα άμεσα καταναλώσιμα αγαθά (στην περίπτωσή μας το πόσιμο νερό), η αναψυχή (υγρότοποι, πάρκα) και η υγεία (νερό καλής ποιότητας). Η αξία έμμεσης χρήσης περιλαμβάνει τα έμμεσα οφέλη, η αξία προοπτικής περιλαμβάνει τις μελλοντικές άμεσες και έμμεσες αξίες. Οι μη χρηστικές αξίες αποτελούνται από την αξία κληροδότησης, δηλαδή την αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς και από την αξία ύπαρξης, δηλαδή την αξία από τη γνώση της ύπαρξης. Όσον αφορά την οικονομική αξιολόγηση των υδατικών πόρων, οι οποίοι αποτελούν ένα από τα πιο σημαντικά περιβαλλοντικά αγαθά, συνήθως εφαρμόζονται οι ακόλουθες μεθοδολογίες: α) Η Μέθοδος Κόστους Ταξιδίου Travel Cost Method (TCM). Η βασική ιδέα της μεθόδου αυτής είναι να χρησιμοποιήσουμε πληροφορίες για την ποσότητα του χρόνου και του χρήματος, που κάποιος άνθρωπος "σπατάλησε" για να επισκεφθεί μια περιοχή αναψυχής π.χ. ένα πάρκο ή μία λίμνη. 405

15 β) Η Μέθοδος της Εξαρτημένης Αξιολόγησης Contingent Evaluation Method (CVM). Είναι μια τεχνική έρευνας η οποία προσπαθεί να εξάγει πληροφορίες σχετικά με τις προσωπικές προτιμήσεις, ρωτώντας τους πολίτες πόσο αξιολογούν ένα περιβαλλοντικό αγαθό ή μια περιβαλλοντική υπηρεσία τα οποία δεν είναι εμπορεύσιμα. γ) Η Μέθοδος Ηδονικής Τιμολόγησης Hedonic Pricing Method (HPM). Η HPM επιχειρεί να αξιολογήσει περιβαλλοντικές υπηρεσίες, η παρουσία των οποίων επηρεάζει άμεσα ορισμένες τιμές αγαθών. Για παράδειγμα μια μελέτη στο Gloucestershire (Turner et al., 1994), έδειξε ότι η παρουσία νερού δίπλα από ένα σπίτι, ήταν υπεύθυνη μιας κατά μέσο όρο αύξησης 6 % στην τιμή του σπιτιού. Όσον αφορά τις εμπειρικές έρευνες σχετικά με την οικονομική αξιολόγηση των υδάτινων πόρων, οι Βάκρου και Φωτόπουλος (1996) αναφέρουν ότι στις Η.Π.Α. έχουν γίνει μελέτες από το U.S. Water Resources Council (1979 και 1980), στην Αγγλία από τους Green και Tunstall (1991), στη Γαλλία ο Corniere (1986) υπολογίζει την αξία των χερσαίων υδάτων και παρουσιάζει τρόπους ενσωμάτωσης αυτών των τιμών στους Εθνικούς Λογαριασμούς, ενώ στη Γερμανία οι Ewers και Schulz (1982), διερευνούν τα οφέλη σε πόσιμο νερό και αναψυχή από τον καθαρισμό της λίμνης Terrin. 5. Συμπεράσματα Προτάσεις Στην παρούσα εργασία παρουσιάστηκε συνοπτικά η κατάσταση όσον αφορά τη διαχείριση των υδατικών πόρων με ιδιαίτερη αναφορά στην Ελλάδα. Επιπλέον, καταγράφηκαν οι μέθοδοι οικονομικής αξιολόγησης των υδατικών πόρων και παρουσιάστηκαν μερικές εμπειρικές εφαρμογές. Το συμπέρασμα της παρούσας εργασίας είναι το γεγονός ότι δυστυχώς, παρατηρούνται σοβαρά προβλήματα όσον αφορά τη διαχείριση των υδατικών πόρων στον ελλαδικό χώρο, με σημαντικότερα, την πτώση της στάθμης του νερού την έλλειψη νερού ιδίως κατά τη θερινή περίοδο καθώς και τη ρύπανση των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. Για την επίλυση των προαναφερθέντων προβλημάτων, έχουν θεσπιστεί διάφοροι νόμοι, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις δεν εφαρμόζονται προς τη σωστή κατεύθυνση. Επομένως, η ορθολογική αξιοποίηση των υδατικών πόρων κρίνεται επιβεβλημένη. Για το σκοπό αυτό προτείνονται τα ακόλουθα μέτρα και πολιτικές: 1) Άμεση εφαρμογή του Ν. 3199/

16 2) Εφαρμογή της ορθής κοστολόγησης νερού το οποίο προορίζεται για την ύδρευση, την άρδευση, τη βιομηχανική χρήση κ.λπ. 3) Έργα ταμίευσης επιφανειακών υδάτων καθώς και έργα τεχνητού εμπλουτισμού των υπόγειων υδροφορέων. Τα έργα θα πρέπει να εκτελούνται με σεβασμό προς το περιβάλλον. 4) Εντοπισμός των παράνομων ιδιωτικών γεωτρήσεων και επιβολή υψηλών προστίμων στους ιδιοκτήτες τους 5) Υλοποίηση σεμιναρίων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης έτσι ώστε να συνειδητοποιήσουν οι πολίτες ότι το νερό είναι πολύτιμο αγαθό. Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερόμενα μέτρα και πολιτικές μπορούμε να ελπίζουμε σε μια ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων, οι οποίοι θα συμβάλουν στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη και ευημερία του κοινωνικού συνόλου. Βιβλιογραφία Ελληνόγλωση 1. Βάκρου, Α. και Φωτόπουλος, Χ. (1996), Εφαρμογή των μεθόδων περιβαλλοντικών οικονομικών για την αξιολόγηση κοστολόγηση υδατικών πόρων, Διεθνές Συνέδριο «Διαχείριση Υδατικών Πόρων», Λάρισα. 2. Κωτούλας, Δ. (2001), Υδρολογία και Υδραυλική Φυσικού Περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., Υπηρεσία Δημοσιευμάτων. 3. Μπαλτάς, Ε., (2004), «Η Ανάλυση των Υδατικών Διαμερισμάτων της Χώρας στην Εφαρμογή της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ», Αειχώρος, Vol. 3, No

17 4. Μυλόπουλος I. A., (2000), Διαχείριση της Ζήτησης και Κοστολόγηση Νερού, Ελληνική Επιτροπή για τη Διαχείριση Των Υδατικών Πόρων, ( 5. N.1739/87, Διαχείριση υδάτινων πόρων και άλλες διατάξεις, Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο. 6. Ν.3199/03, Προστασία και Διαχείριση των υδάτων. Εναρμόνιση σύμφωνα με την οδηγία 2000/60/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου του 2000, Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο. 7. ΟΟΣΑ και Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε (2000), Εκθέσεις Περιβαλλοντικών Επιδόσεων Ελλάδα. 8. Σούλιος, Γ., Εκμετάλλευση και διαχείριση υπόγειου νερού, ( 9. Τσακίρης, Γ. (επιμ.), (1995), Υδατικοί Πόροι I. Τεχνική υδρολογία, Αθήνα, Συμμετρία. 10. Φάμελος Σ., (2002), Ολοκληρωμένη Διαχείριση Υδάτινων Πόρων, Ημερίδα «Σύγχρονα Υδραυλικά Έργα Μακεδονίας Θράκης», Θεσσαλονίκη, Ελληνική Υδροτεχνική Ένωση. Ξενόγλωσση 1. Falkenmark, M. and Windstrand, C. (eds.), (1980). Water and Society: Conflicts in Development, Water Development, Supply and Management Series, Vol. 8, Oxford & N. York, Pergamon Press. 2. Hellenic Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, (2002), National Strategy for Sustainable Development Greece Executive Summary, Athens. 3. Jakeman, A. J., Letcher, R.A., Norton, J.P. Andrews, F., Allen, C., Argent, R., Banks, S., Barber, C., Bazzani, G., Cormack, P., Cornish, P., Chiew, F. Croke, B., Cuddy, S., Dovers, S., Eggins, R., Fellows, C., Fox, D., Franks, S., Giupponi, C., Gunningham, N., Hare, M., Johnston, C., Li, L,. McAleer, M., MacKinnon, A., Maier, H., Mysiak, J., Nancarrow, B., Nathan, R., Pahl-Wostl, C., Rizzoli, A., Nathan, R., Proctor, W., Sharma, P., Simmons, C., Soncini Sessa, R., Stagnitti, F., Vertessy, R., Voinov, A., Walker, J., Syme, G. and Young, P.C. (2004), Outstanding Research Issues in Integration and Participation for Water Resource Planning and Management, in proceedings of Workshop on Modelling and 408

18 Control for Participatory Planning and Managing Water Systems, Venice, September 29 th October 1 st, ( mme.htm). 4. Mariolakos, I., Fountoulis, I., Spyridonos, E., Andreadakis, Em. and Kapourani, E. (2002), A Multi-Parametric Approach of Water Management in the Frame of Sustainable Development, in proceedings of 3 rd International Forum Integrated Water Management, Hydrorama 2002, pp Spulber, N. and Sabbaghi, A., (1994), Economics of Water Resources: From Regulation to Privatization, USA, Kluwer Academic Publishers. 6. Terner, R. K. (ed) (1993), Sustainable Environmental Economics and Management, Principles and Practice. 7. Terner, R. K., Pearce, D. and I. Bateman (1994), Environmental Economics, An Elementary Introduction, Hertfordsire, Harvester Weatsheaf. 8. UNEP (1999). Global Environmental Outlook 2000, United Nations Environment Programme, London, Earthscan Publications. 9. Young, R. A. (xxxx). Thoughts on Economic Evaluation and the Western Water Policy Wars. 409

19 ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΥΠΟΓΕΙΟΥ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Σεραφείμ Πολύζος 1, Σπύρος Σοφιός 1, Κώστας Γκούμας 2 1. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πεδίον Άρεως 38334, Βόλος, τηλ , spolyzos@prd.uth.gr. ssofios@prd.uth.gr. 2. ΔΕΒ Λάρισας Περίληψη Οι διαθέσιμοι και πρακτικά εκμεταλλεύσιμοι υδάτινοι πόροι της θεσσαλικής πεδιάδας περιλαμβάνουν τα επιφανειακά και τα υπόγεια ύδατα. Η μεταβολή των αγροτικών καλλιεργειών από μη αρδεύσιμες σε αρδεύσιμες αύξησε τη ζήτηση για αρδευτικό νερό, ενώ η αύξηση της προσφοράς των επιφανειακών υδάτων - δεδομένου ότι το μοναδικό μεγάλο φράγμα που κατασκευάσθηκε στη θεσσαλική την τελευταία 20-ετία είναι το Φράγμα Σμοκόβου - δεν κάλυψε την αύξηση της ζήτησης, με αποτέλεσμα την υπερεκμετάλλευση των υπόγειων υδροφορέων. Η εξέλιξη αυτή είχε ως οδήγησε σε σημαντική οικονομική επιβάρυνση των χρηστών των υδάτινων πόρων και του περιβάλλοντος. Πλέον η ανάγκη για προστασία των υπόγειων υδάτινων πόρων στη θεσσαλική πεδιάδα εμφανίζεται επιτακτική και ο καθορισμός του βέλτιστου επιπέδου ετήσιας άντλησης αναγκαίος. Οι επιλογές αυτές θα πρέπει να συμπληρωθούν από την αύξηση των διατιθέμενων επιφανειακών υδάτων με την κατασκευή των προγραμματισμένων φραγμάτων και την ορθολογική διαχείριση των υδάτινων πόρων. Στο άρθρο αυτό μελετάται διαχρονικά το πρόβλημα της υπεράντλησης του υπόγειου υδάτινου δυναμικού της θεσσαλικής πεδιάδας, δίνεται διαγραμματικά η μεταβολή της στάθμης σε ορισμένες περιοχές του υδροφόρου ορίζοντα, αναλύεται η οικονομική επιβάρυνση που προκαλείται και περιγράφονται τα περιβαλλοντικά προβλήματα που δημιουργούνται. Key words: Υδάτινοι πόροι, οικονομική ανάπτυξη, περιβάλλον 1. Εισαγωγή 410

20 Οι ανάγκες του ανθρώπου για νερό καλύπτονται στο μεγαλύτερο ποσοστό από τις δυο βασικές συμβατικές πηγές τροφοδοσίας, τους επιφανειακούς και τους υπόγειους φυσικούς υδροφορείς. Το ποσοστό που προέρχεται από άλλες πηγές για την Ελλάδα είναι μάλλον μηδενικό, γεγονός που αναδεικνύει τη σημασία των προαναφερθέντων πηγών για την οικονομία και την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Οι ποσότητες του νερού που μπορούν να δώσουν οι υπόγειοι υδροφορείς είναι πεπερασμένες, και εάν η λήψη τους υπερβαίνει την ετήσια φυσική αναπλήρωσή τους, δημιουργεί οικονομικά και περιβαλλοντικά προβλήματα. Το γεγονός αυτό αναδεικνύει τη σημασία μιας ορθολογιστικής διαχείρισης των υδάτινων πόρων της χώρας και κάθε περιφέρειας. Μια γενική θεώρηση του διαχειριστικού προβλήματος των υδάτινων πόρων στην Ελλάδα μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι προέχει η ποσοτική του διάσταση και ακολουθεί η ποιοτική. Παρά το γεγονός ότι το υδάτινο δυναμικό επαρκεί για την κάλυψη της υφιστάμενης ζήτησης, εν τούτοις η ανομοιόμορφη χωρική και χρονική του κατανομή σε συνδυασμό με την µη ορθολογική του χρήση δημιουργεί προβλήματα ανεπάρκειας σε ορισμένες περιοχές της χώρας (Υπουργείο Ανάπτυξης; 2003). Ακόμη, σε κάποιες περιοχές (κυρίως αγροτικές) έχουν αρχίσει να εμφανίζονται προβλήματα ρύπανσης του υδροφορέα από νιτρικά ή άλλες χημικές ουσίες και διείσδυση της θάλασσας (υφαλμύρωση) λόγω υπεράντλησης. Η μεγαλύτερη κατανάλωση αφορά τις αρδεύσεις γεωργικών εκτάσεων (άνω του 80%), ενώ οι απαιτήσεις για άρδευση έχουν διπλασιαστεί τα τελευταία 20 έτη. Οι ανάγκες για ύδρευση περιορίζονται στο 10% του συνόλου των απολήψεων, εμφανίζοντας μια μικρή μείωση τα τελευταία 20 έτη, ως αποτέλεσμα των έργων υποδομής, της αναμόρφωσης της τιμολογιακής πολιτικής και συστηματικής ενημέρωσης των καταναλωτών (Υπουργείο Ανάπτυξης, 2003). Αναφορικά με τη θεσσαλική πεδιάδα, το υπόγειο υδατικό δυναμικό της χρησιμοποιείται για πολλά χρόνια για αρδευτικούς κυρίως σκοπούς, συμβάλλοντας στην αύξηση του αγροτικού προϊόντος και του περιφερειακού εισοδήματος. Όμως, η συνεχής αύξηση των αρδευόμενων γεωργικών εκτάσεων στη θεσσαλική πεδιάδα οδηγεί σε αύξηση της ζήτησης για νερό, χωρίς να καλύπτεται από ισόποση αύξηση της προσφοράς των επιφανειακών υδατικών πόρων λόγω καθυστέρησης εκτέλεσης των προγραμματισμένων έργων (κυρίως το έργο του Αχελώου). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχή υπεράντληση των υπόγειων υδάτων από εκατοντάδες ιδιωτικές ή δημόσιες γεωτρήσεις, οι οποίες πολλές φορές λειτουργούν χωρίς έλεγχο 411

21 και την πτώση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα, δημιουργώντας οικονομική περιβαλλοντική επιβάρυνση (Γκούμας, 1996; Ευαγγελόπουλος, 2005). Η οικονομική επιβάρυνση συνίσταται κυρίως στην αχρήστευση των αβαθών γεωτρήσεων, στο κόστος διάνοιξης νέων γεωτρήσεων και του εξοπλισμού τους με ισχυρότερα αντλητικά συγκροτήματα. Η περιβαλλοντική επιβάρυνση αφορά την ποιοτική υποβάθμιση του υδατικού δυναμικού, τη διείσδυση της θάλασσας και την υφαλμύρωση των υπόγειων υδάτων σε ορισμένες περιοχές, τη μόλυνση των υπόγειων υδάτων με φυτοφάρμακα, νιτρικά και άλλες επιβλαβείς χημικές ουσίες, τη ρωγμάτωση και την καθίζηση του εδάφους σε ορισμένες περιοχές κ.λ.π. Στο άρθρο αυτό μελετάται διαχρονικά το πρόβλημα της υπεράντλησης του υπόγειου υδατικού δυναμικού της θεσσαλικής πεδιάδας, και δίνονται οι περιοχές στις οποίες εμφανίζεται το πρόβλημα με το μεγαλύτερο μέγεθος. Επίσης, με τη βοήθεια διαγραμμάτων εμφανίζεται η διαχρονική μεταβολή της στάθμης του υπόγειου υδροφορέα, αναλύεται η οικονομική επιβάρυνση που προκαλείται και περιγράφονται συνοπτικά τα περιβαλλοντικά προβλήματα που δημιουργούνται, επιδιώκοντας την ανάδειξη της σημαντικότητας του προβλήματος για την περιοχή. 2. Το υδάτινο δυναμικό και η συμπεριφορά του υπόγειου υδροφορέα Η θεσσαλική πεδιάδα αποτελεί για τον ελληνικό χώρο μια εσωτερική λεκάνη, που για πολλές χιλιάδες χρόνια αποτελούσε ένα κλειστό υδρολογικό και φυσικογεωγραφικό σύστημα. Διαχωρίζεται σε δυο αυτοτελείς υδρογεωλογικές λεκάνες της δυτικής και της ανατολικής πεδιάδας, οι οποίες έχουν έκταση 4520 Km 2 ή 35% της συνολικής έκτασης της περιφέρειας με υψόμετρο κυμαινόμενο από +40 m έως +200 m. Ο διαχωρισμός γίνεται με μια επιμήκη ράχη η οποία βρίσκεται στο κέντρο της πεδιάδας και συγκροτείται από την οροσειρά Ζάρκου - Τιτάνου - Φυλυϊου - Χαλκοδονίου. Οι λεκάνες αυτές αποτελούνται από επί μέρους ενότητες, οι οποίες εμφανίζουν τοπικές διασυνδέσεις. Σήμερα, η δυτική λεκάνη αποστραγγίζεται από τον Πηνειό ποταμό, στο οποίο καταλήγουν μικρότεροι παραπόταμοι, ενώ η ανατολική λεκάνη αποτελεί κλειστό σύστημα και δεν επικοινωνεί με τη θάλασσα. Η θεσσαλική πεδιάδα εμφανίζει ομαλό εδαφικό ανάγλυφο με μικρές κλίσεις και το υδρογραφικό δίκτυο είναι μικρό, ενώ τα υπάρχοντα κύρια υδατορεύματα έχουν ασθενείς υπολεκάνες. Η απλή διάταξη του υδρογραφικού δικτύου σε συνδυασμό με τις χαμηλές τιμές των άλλων μορφολογικών παραμέτρων (ομαλό ανάγλυφο, μικρές 412

22 κλίσεις, κ.λ.π.) δεν επιτρέπουν μεγάλες επιφανειακές απορροές και ευνοούν την κατείσδυση (ΑΝΚΑ, 1994). Η υδροφορία της δυτικής πεδιάδας είναι μεγαλύτερη από την υδροφορία της ανατολικής, και εξηγείται από την ύπαρξη ποταμών και χειμάρρων που εκβάλλουν σε αυτή μέσα από τους κώνους προσχώσεων που σχηματίσθηκαν (Γκούμας, 1996). Η μελέτη της αξιοποίησης των υπογείων υδάτων της θεσσαλικής πεδιάδας έχει αποτελέσει αντικείμενο ερευνών οι οποίες ξεκίνησαν προ 35 ετών περίπου (SOGREAH, 1974; Μαρίνος κ.α., 1996). Τα κύρια χαρακτηριστικά του υπόγειου υδροφορέα είναι η αποθηκευτική και η ικανότητα μεταφοράς του ύδατος. Η διαβίβαση γίνεται από τις περιοχές εισροής ή φόρτισης προς τις περιοχές εκροής ή εκφόρτισης του υδροφορέα. Ο αποθηκευμένος όγκος του ύδατος παραμένει σταθερός, εφόσον δεν υπάρξει άντληση και οι φυσικές εισροές ισούνται με τις φυσικές εκροές. Προ των αντλήσεων οι υδροφορείς βρίσκονται σε μια ισορροπία, ενώ για τη διατήρησή της και την αντιστάθμιση του όγκου που αφαιρείται απαιτείται η είσοδος ίσης με την αφαιρούμενη ποσότητα. Οι βασικοί τύποι των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων της θεσσαλικής πεδιάδας είναι τριών κατηγοριών, οι οποίοι αναπτύσσονται στις δυο λεκάνες: (α) οι ελεύθερης πιεζομετρικής επιφάνειας, (β) οι υπό πίεση και (γ) οι καρστικοί υδροφόροι ορίζοντες. Οι δυο πρώτοι τύποι αναπτύσσονται με δυναμικότητα που ποικίλει στους προσχωματικούς τεταρτογενείς σχηματισμούς της πεδιάδας και στις πλειοκαινικές αποθέσεις που εμφανίζονται στην επιφάνεια των αντερεισμάτων που χωρίζει τη δυτική από την ανατολική πεδιάδα (Μαρίνος κ.α., 1996). Οι προσχώσεις εκτείνονται σε όλη την πεδιάδα, όμως η δυναμικότητα των υδροφορέων ποικίλει μεταξύ μεγάλων ορίων (Υπουργείο Ανάπτυξης, 2003). Οι μεγάλης δυναμικότητας υδροφορείς βρίσκονται στην περιφέρεια της πεδιάδας, κοντά στις εκβολές των κυριότερων ποταμών και αντιστοιχούν σε χονδρόκοκκης σύστασης αλλουβιακές αποθέσεις. Συνοπτικά το δυναμικό των υδροφορέων ανά περιοχή της θεσσαλικής πεδιάδας έχει ως εξής: Στην υπολεκάνη της Καλαµπάκας υπάρχουν υδροφορείς υπό πίεση, αποτέλεσμα της παρουσίας αργιλικών στρωμάτων, ενώ στην περιοχή των Τρικάλων οι εναλλαγές αδροµερών και λεπτόκοκκων υλικών δημιουργούν επάλληλους ορίζοντες υπό πίεση. Στην περιοχή της Φαρακαδόνας ο ελεύθερος υδροφόρος ορίζοντας, υφίσταται άμεση επίδραση από τον ποταμό Πηνειό, ενώ στην περιοχή των Φαρσάλων κοντά στην κοίτη του ποταμού Ενιππέα αναπτύσσονται αξιόλογοι υδροφορείς. Η τροφοδοσία των προσχωµατικών υδροφορέων της δυτικής Θεσσαλίας 413

23 πραγματοποιείται από τα δυτικά και νότια όρια της λεκάνης, καθώς και από τα επιφανειακά νερά. Στο νότιο τμήμα της δυτικής Θεσσαλίας το υλικό των προσχώσεων είναι λεπτόκοκκο και οι απολήψιµες ποσότητες νερού σχετικά μικρές. Στην ανατολική Θεσσαλία και ειδικότερα στη λεκάνη του Τυρνάβου, οι προσχώσεις είναι ιδιαίτερα αδρόκοκκες µε συνέπεια να δημιουργούνται υδροφορείς μεγάλης δυναμικότητα, ενώ στη λεκάνη της Κάρλας η υδροφορία των προσχώσεων είναι μικρή. Τέλος, καρστικοί υδροφορείς, εκτός των περιμετρικών ζωνών της βόρειας και ανατολικής πεδιάδας διαμορφώνονται σποραδικά στο εσωτερικό της και υπόκεινται των αλλουβίων (Υπουργείο Ανάπτυξης, 2003). Η μεγάλη έλλειψη αρδευτικού ύδατος είχε ως συνέπεια την ανόρυξη πολλών νομίμων ή παράνομων γεωτρήσεων σε όλη τη θεσσαλική πεδιάδα, μεγάλου βάθους, οι οποίες εκμεταλλεύονται υδροφορείς του ρηγµατωµένου σχιστολιθικού υπόβαθρου. Η εκμετάλλευση του υπόγειου υδροφορέα δια μέσου των αντλήσεων έχει διαταράξει τη φυσική κατάσταση ισορροπίας εισροών - εκροών - αποθήκευσης. Ανάλογα με το βαθμό της άντλησης από κάθε περιοχή και το βαθμό μείωσης του αποθηκευμένου υδάτινου όγκου προκαλείται πτώση της πιεζομετρικής στάθμης. Μέχρι το έτος 1985 η λειτουργία των γεωτρήσεων ιδιωτικών και συλλογικών υπήρξε κανονική, υπό την έννοια ότι δεν προέκυπτε έλλειμμα στο υδάτινο δυναμικό της περιοχής και δεν υπήρξαν προβλήματα άρδευσης ακόμα και στα ξηρά έτη. Στα επόμενα έτη η ζήτηση για νερό άρδευσης αυξήθηκε σημαντικά και η ζήτηση προσανατολίσθηκε κυρίως στα υπόγεια ύδατα, δεδομένου ότι δεν υπήρχε άλλη εναλλακτική λύση (Ευαγγελόπουλος, 2005). Οι περισσότερες νόμιμες γεωτρήσεις ανορύχθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος ΠΑΥΥΘ, αλλά και άλλων προγραμμάτων ή από ίδιους πόρους των ΤΟΕΒ. Οι λόγοι που συνέβαλλαν καθοριστικά στην αύξηση της ζήτησης ήταν: (α) Η εκμηχάνιση της γεωργίας και η συνεπαγόμενη στροφή των καλλιεργειών σε περισσότερο αποδοτικές, αλλά περισσότερο υδροβόρες. (β) Οι οικονομικές ενισχύσεις καλλιεργειών (βαμβάκι, καλαμπόκι, τεύτλα, κ.λ.π) που απαιτούσαν περισσότερο νερό σε σχέση με άλλες παραδοσιακές (σιτάρι, κ.λ.π.). (γ) Οι επιχορηγήσεις που εδόθησαν σε προγράμματα βελτίωσης των καλλιεργειών και περιελάμβαναν ανόρυξη γεωτρήσεων, αρδευτικά δίκτυα, κ.λ.π. Στον πίνακα 1 εμφανίζεται η εκτίμηση του θεωρητικού υδάτινου δυναμικού της Θεσσαλίας, που είναι 4175 hm 3 ( ) από τα οποία τα 3202 hm 3 αποτελούν την επίγεια απορροή. Το θεωρητικό δυναμικό αναφέρεται στη συνολική έκταση της 414

24 περιφέρειας και περιλαμβάνει τις συνολικές ποσότητες νερού. Το ετήσιο υπόγειο υδατικό δυναμικό της θεσσαλικής πεδιάδας όπως εκτιμήθηκε στο τέλος της δεκαετίας του 80, ήταν hm 3 στη δυτική πεδιάδα, hm 3 στην ανατολική πεδιάδα και hm 3 για το σύνολο της θεσσαλικής πεδιάδας (Μελισσάρης, 1990). Πίνακας 1: Ετήσιο υδρολογικό ισοζύγιο θεσσαλικού διαμερίσματος Υδρολιθολογικοί Αδιαπέρατοι Ηµιπερατοί Προσχωµατικοί Καρστικοί Σύνολο σχηματισμοί Επιφάνεια (km 2 ) Ύψος βροχής (mm) Όγκος βροχής (hm 3 ) Συντελεστής εξάτμισης 60% 60% 60% 60% Εξάτμιση (hm 3 ) Συντελεστής 3% 25% 85% κατείσδυσης Κατείσδυση (hm 3 ) Επίγεια ροή (hm 3 ) Πηγή: Υπουργείο Ανάπτυξης, 2003 Ο υδάτινος όγκος που σήμερα χρησιμοποιείται για την άρδευση των γεωργικών εκτάσεων της θεσσαλικής πεδιάδας εκτιμάται περίπου σε 750 hm 3 εκ των οποίων hm 3 επιφανειακά και hm 3 υπόγεια νερά. Οι πραγματικές ανάγκες ετήσιες της Θεσσαλίας για νερό για όλες τις χρήσεις εκτιμούνται περίπου σε hm 3 εκ των οποίων: 80 hm 3 έως 136 hm 3 για ύδρευση, hm 3 για άρδευση, 100 hm 3 ετησίως για την διατήρηση του οικοσυστήματος του Πηνειού (ΕΥΔΕ Αχελώου, 1995). Οι γενικότερες εκτιμήσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα αυξηθούν οι μελλοντικές ανάγκες της Θεσσαλίας σε νερό για τις διάφορες χρήσεις. Ειδικότερα, για τις αρδεύσεις στη θεσσαλική πεδιάδα, οι οποίες απορροφούν τη μεγαλύτερη ποσότητα ύδατος, οι απαιτήσεις για νερό θα συνεχισθούν ανεξάρτητα από τις όποιες πολιτικές επιδοτήσεων ή αναδιαρθρώσεων επιβάλλει η ΕΕ με την νέα Κ.Α.Π.. Η βαμβακοκαλλιέργεια θα παραμείνει η επικρατέστερη καλλιέργεια στη Θεσσαλία, ενώ σε περίπτωση αντικατάστασης στο πλαίσιο της νέας ΚΑΠ από άλλες, όπως τα κτηνοτροφικά φυτά, τα ενεργειακά ή τα κηπευτικά, δεν θα είναι εφικτή η εξοικονόμηση σημαντικής ποσότητας νερού, αφού ορισμένες από τις καλλιέργειες αυτές, είναι εξίσου αν όχι περισσότερο υδροβόρες (καλαμπόκι, μηδική, κ.α.) (Γκούμας, 2006). 415

25 Το πρακτικώς εκμεταλλεύσιμο υδατικό δυναμικό (με την κατασκευή όλων των φραγμάτων, που δεν θα δημιουργήσουν σοβαρά περιβαλλοντικά ή τεχνικά προβλήματα), είναι της τάξης των 623 hm 3 ετησίως για το σύνολο της Θεσσαλίας. Εάν σε αυτά προστεθούν και 400 hm 3 που είναι η ποσότητα του υπόγειου νερού που μπορεί να αντληθεί με ασφάλεια ετησίως, τότε διατίθενται συνολικά hm 3. Δεδομένου ότι οι ετήσιες ανάγκες σε νερό υπολογίζονται σε hm 3, προκύπτει ένα έλλειμμα ίσο περίπου με 800 hm 3 ( = 813). Με βάση τους υπολογισμούς άλλων πρόσφατων μελετών για τα υδατικά ισοζύγια (Περιφέρεια Θεσσαλίας ), προκύπτει ότι το έλλειμμα μόνο στη λεκάνη του Πηνειού, με συντηρητικές εκτιμήσεις, κυμαίνεται μεταξύ 750 και 1000 hm 3, ενώ με την προσθήκη και των ελλειμμάτων της λεκάνης της Κάρλας (μέσο έλλειμμα 125 hm 3 ) και των 4 παράκτιων λεκανών (Λάρισας, Μαγνησίας, Βόλου και Αλμυρού), το συνολικό έλλειμμα του υδατικού διαμερίσματος αυξάνεται κατά 200 περίπου hm 3. Αυτό σημαίνει ότι ακόμη και η μεταφορά νερού από άλλο υδατικό διαμέρισμα (600 hm 3 από τον άνω ρου του Αχελώου), δεν επιλύει το πρόβλημα στο σύνολό του. 3. Οι αρδευόμενες εκτάσεις Η επέκταση των αρδεύσεων στην θεσσαλική πεδιάδα άρχισε στα μέσα της δεκαετίας του 1950, όταν ολοκληρώθηκαν τα κυριότερα αντιπλημμυρικά και απόστραγγιστικά έργα της. Στη Θεσσαλία με συνολική έκταση 14 εκατ. στρέμματα. (10,7% της χώρας), παράγεται το 14,2 % της αγροτικής παραγωγής της χώρας και το 40% της συνολικής παραγωγής βάμβακος, στοιχεία ενδεικτικά του έντονα αγροτικού χαρακτήρα της περιοχής, που επιβεβαιώνουν ότι ο πρωτογενής τομέας είναι ο σημαντικότερος τομέας της οικονομίας της. Παρά τις περιορισμένες ποσότητες νερού που διαθέτει τους θερινούς μήνες η Θεσσαλία, η αρδευόμενη έκταση αυξήθηκε 229 % σε σχέση με το 1962 και 46 % σε σχέση με το Συγκεκριμένα το έτος 1962 αρδεύονταν 524 χιλιάδες στρέμματα, το έτος χιλιάδες στρέμματα και το έτος 2004 αρδεύονταν 2525 χιλιάδες στρέμματα (Γκούμας, 2006). Η σημερινή κατάσταση αναφορικά με το είδος των καλλιεργειών της θεσσαλικής πεδιάδας και τις ανάγκες τους για άρδευση εμφανίζονται στον πίνακα 3. Παρατηρούμε ότι ένα ποσοστό περίπου 62% των εκτάσεων έχουν ανάγκη νερού, ενώ ένα ποσοστό 52% είναι ποτιστικές. Η στροφή των καλλιεργητών σε περισσότερο 416

26 αποδοτικές καλλιέργειες είναι πιθανόν να αυξήσει στο μέλλον το ποσοστό αυτό και να δημιουργήσει νέα αύξηση της ζήτησης για νερό. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις της θεσσαλικής πεδιάδας είναι περίπου 4 εκατομ. στρέμματα εκ των οποίων αρδεύονται στρέμματα. ενώ αυτών τα στρέμματα αρδεύονται από επιφανειακά και τα στρέμματα αρδεύονται από τα υπόγεια νερά. Πίνακας 2: Οι γεωργικές εκτάσεις της θεσσαλικής πεδιάδας Καλλιέργειες Νομός Σύνολο (Σε στρέμματα) Καρδίτσας Λάρισας Μαγνησίας Τρικάλων Αροτριαίες Με ανάγκη νερού Ποτιστικές Πηγή: Υπουργείο Ανάπτυξης, 2003 Η ποσότητα του επιφανειακού και υπόγειου νερού που καταναλώθηκε για την άρδευση το έτος 1996 στη Θεσσαλία, προσέγγισε τα 750 εκατ. m 3 (ΕΥΔΕ Αχελώου, 1995). Με βάση τα στοιχεία υδατοκατανάλωσης των καλλιεργειών, είναι προφανές ότι οι χρησιμοποιηθείσες ποσότητες νερού το 1996 κάλυψαν μόλις το 55-70% των υδατικών τους αναγκών. 4. Οι μεταβολές του υπόγειου δυναμικού Από τα προαναφερθέντα προκύπτει ότι οι αρδευόμενες εκτάσεις της θεσσαλικής πεδιάδας είναι περισσότερες εκείνων που θα μπορούσαν να αρδεύονται ικανοποιητικά με τη χρήση των υπόγειων νερών, προκαλώντας την άντληση περισσότερων ποσοτήτων υπόγειου νερού και τη συνεχή μείωση της στάθμης του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα. Η επιμονή για συνεχή και έως ένα βαθμό απρογραμμάτιστη ανόρυξη υδρογεωτρήσεων και άντληση μεγαλύτερων ποσοτήτων νερού οδηγεί στην εξάντληση των ανανεώσιμων υδάτινων αποθεμάτων σε μερικές περιοχές της πεδιάδας (κυρίως στα κεντρικά τμήματα των δυο υπολεκανών) με συνέπεια την πρόκληση οικονομικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων Ν. Καρδίτσας Ν. Λάρισας Ν. Μαγνησίας Ν. Τρικάλων 417