ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. Σφήκα Ουρανία

Transcript

1 1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Σφήκα Ουρανία Τίτλος: ΗΘΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ MARTIN HOFFMAN Μεταπτυχιακή εργασία για την απόκτηση του τίτλου ΜΑ στις Επιστήμες της αγωγής Ειδίκευση: Φιλοσοφία της Παιδείας Επιβλέπων Καθηγητής: Δελλής Ιωάννης ΠΑΤΡΑ 2014

2 2 Ηθική ανάπτυξη και αγωγή του ανθρώπου κατά τον Martin Hoffman Περιεχόμενα Πρόλογος Εισαγωγή ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Κεφάλαιο Πρώτο: Παρουσίαση και αξιολόγηση των προγενέστερων θεωριών για τη γένεση της Ηθικής Συνείδησης από τον Martin Hoffman 1.1. Γιατί δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη συζήτηση περί Ηθικής Φιλοσοφίας 1.2. Πώς ορίζεται η ηθική συνείδηση 1.3. Η ηθική συνείδηση ως σύνολο αρχών και κανόνων Κεφάλαιο δεύτερο: Θεωρίες σχετικά με το πρόβλημα της γένεσης της ηθικής συνείδησης 2.1. Ορθολογικές Θεωρίες 2.2. Εμπειρικές θεωρίες 2.3. Σύγκρουση Καθηκόντων Κεφάλαιο τρίτο: Θεωρίες ηθικής εσωτερίκευσης κατά τον Martin Hoffman 3.1. Ψυχαναλυτική Θεωρία (Psychoanalytic Theory) 3.2. Βασικές προσεγγίσεις σχετικά με την ηθική εσωτερίκευση 3.2.α. Θεωρία Κοινωνικής Μάθησης (Social Learning Theory) 3.2.β. Γνωστική Αναπτυξιακή Θεωρία (Cognitive Developmental Theory) ή θεωρία των Piaget και Kohlberg 3.3.α. Το «μοντέλο» του Piaget 3.3.β. Η αναφορά του Hoffman στη θεωρία των σταδίων του Kohlberg 3.3.γ. Κριτική της θεωρίας του Κohlberg από τον Hoffman

3 3 Κεφάλαιο τέταρτο: Ηθική εσωτερίκευση και κίνητρο κατά τον Hoffman 4.1. Το συναίσθημα έχει ιδιότητες κινήτρου 4.2. Η αξία της κοινωνικοποίησης για το παιδί 4.3. Η σύνδεση της κοινωνικοποίησης με την «ενσυναίσθηση» και το «αίσθημα ενοχής» 4.4. Γιατί είναι σημαντική η πειθαρχία σε σχέση με την κοινωνικοποίηση 4.5. Συμπεράσματα του Hoffman σχετικά με τους τύπους ηθικής εσωτερίκευσης 4.6. Η ατομική «ηθική εσωτερίκευση» και ο ρόλος της για την κοινωνία 4.7. Η σημασία της φιλοσοφίας στην εμπειρική μελέτη της ηθικότητας κατά το Hoffman ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Οι απόψεις του Hoffman για τη Γνωστική Ηθική Ανάπτυξη Πρώτο κεφάλαιο Γονεϊκή εξουσία και ηθική ανάπτυξη Τεχνικές πειθαρχίας και ηθική ανάπτυξη κατά το Hoffman Γνωστικού και συναισθηματικού περιεχομένου αντιδράσεις του παιδιού στην πειθαρχία Δεύτερο κεφάλαιο Ηθικός Κανόνας και Εσωτερίκευση Πειθαρχία και Εσωτερίκευση Η εσωτερίκευση των κανόνων της ηθικής και η φύση αλληλεπίδρασης γονέα - παιδιού Πρακτικές ανατροφής και ηθική εσωτερίκευση α. «Ταύτιση»

4 β. Αντίδραση του υποκειμένου στην παράβασή του στους κανόνες πειθαρχίας γ. «Διαβούλευση» στις εσωτερικές πιέσεις για παρέκκλιση συμπεριφοράς Διαπιστώσεις από τις πρακτικές ανατροφής και την ηθική εσωτερίκευση Τρίτο κεφάλαιο Αλτρουιστική συμπεριφορά και σχέση γονέα παιδιού Η θεωρία του Δαρβίνου και ο «αλτρουισμός» Συμπεριφορά και αλτρουιστική προδιάθεση α. Καθολικότητα αλτρουιστικής ανταπόκρισης β. Η αλτρουιστική ανταπόκριση ως έννοια ανεξάρτητη από το εγωιστικό κίνητρο γ. Η αλτρουιστική δράση «λειτουργεί αυτόματα» Προκαταρκτικές απόψεις του Hoffman για την ενσυναίσθηση Συμπεράσματα ως προς τον «αλτρουισμό» Τέταρτο κεφάλαιο Μια συνεκτική θεωρία (Coherent Theory) για τη γέννηση ηθικής συνείδησης με βάση την «ενσυναίσθηση» Στάδια του ηθικού αναπτυξιακού σχήματος κατά τον Hoffman Ανάλυση των τρόπων εμφάνισης της «ενσυναίσθησης» (α) Ανάπτυξη της γνωστικής αντίληψης των άλλων (β) Ανάλυση των σταδίων ανάπτυξης της «ενσυναίσθησης» (γ) Μερική μετατροπή της «εμπαθητικής δυσχέρειας» σε «συμπαθητική» (δ) Αιτιακή απόδοση και «εμπαθητική δυσχέρεια» ως ηθικό αίσθημα (ε) «Το συναίσθημα και τα όρια της ηθικότητας που θεμελιώνονται σε αυτό». Τα σχόλια του Hoffman

5 5 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η φιλοσοφική ηθική του Hoffman. Τι είδους συνείδηση μπορούμε να καλλιεργήσουμε Πρώτο κεφάλαιο «Ενσυναίσθηση» και αρχές δικαιοσύνης Αλληλεπίδραση μεταξύ ηθικών αρχών (στοιχείο νόησης) και «ενσυναίσθησης» (στοιχείο συναισθήματος) α. Ηθικές αρχές (στοιχείο νόησης) β. «Ενσυναίσθηση» (στοιχείο συναισθήματος) Δεύτερο κεφάλαιο Η εξέταση της ενσυναίσθησης στο πλαίσιο της Ωφελιμιστικής θεωρίας: Απόψεις των Shaftesbury, David Hume, Adam Smith και John Stuart Mill John Stuart Mill: Για τη σχέση δικαιοσύνης και ωφέλειας «Ενσυναίσθηση» ως έκφραση διανεμητικής δικαιοσύνης κατά Hoffman Τρίτο κεφάλαιο Βασικά στοιχεία της θεωρίας του Rawls: περί δικαιοσύνης Η αναφορά του Hoffman στην αρχή του Rawls «Πρωταρχική θέση ισότητας» Η αναφορά του Hoffman στην «αρχή της διαφοράς» του Rawls Η σύνδεση της «ενσυναίσθησης» του Hoffman με την «αρχή της διαφοράς» του Rawls Η σύνδεση της «ενσυναίσθησης» του Hoffman με την «Πρωταρχική θέση ισότητας» του Rawls Συμπέρασμα του Hoffman από την πρόσληψη των ιδεών του Rawls.

6 6 Τέταρτο κεφάλαιο «Ενσυναίσθηση» ως προϋπόθεση διαμόρφωσης ορθής ηθικής κρίσης και επιχειρηματολογίας κατά το Hoffman Διαδικασίες ισχυροποίησης της σύνδεσης «ενσυναίσθησης» και δικαιοσύνης Γενικά συμπεράσματα του Hoffman για την κοινωνικοποίηση και την ηθική εκπαίδευση Συμπεράσματα, παρατηρήσεις και επισημάνσεις στην εφαρμοσιμότητα της θεωρίας του Hoffman στη σχολική πραγματικότητα

7 7 Πρόλογος Η «Ηθική Φιλοσοφία» είναι η γεωμετρία της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε σχέση με τον άλλον, το περιβάλλον, το επάγγελμα κ.λ.π. Γι αυτό είναι και «Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία». Μελετά τις προθέσεις και τους σκοπούς που επιδιώκει ο άνθρωπος με τις συνειδητές του πράξεις με την ελπίδα ότι με αυτές, στο πλαίσιο του δέοντος και της αποδοχής από τους άλλους, θα φτάσει στην ευτυχία. Ηθική δεν σημαίνει περιορισμό ή απαγόρευση, αλλά ανάλυση του ερωτήματος που πάντοτε απασχολεί τον άνθρωπο: ποιο είναι το ανώτερο περιεχόμενο της ζωής, γιατί αξίζει να τη ζήσει κανείς και πώς πρέπει να τη ζήσει; Τέτοιου είδους ερωτήματα προκαλούν το ενδιαφέρον όλων επειδή συνυπάρχουν με την καθημερινή ζωή. Γι αυτό οι αναλύσεις της ηθικής είναι αναγκαίες για κάθε άνθρωπο (Δελλής Ι.Γ., 2011). Ένας πολύ ενδιαφέρων κλάδος της Εφαρμοσμένης Ηθικής είναι η «Ηθική Ψυχολογία» (Moral Psychology). Πρόκειται για το πεδίο έρευνας όπου συναντώνται η «Ηθική Φιλοσοφία» με την «Ψυχολογία». Τα βασικά προβλήματα που ερευνά ο μεικτός αυτός κλάδος είναι η ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου, η ηθική ευθύνη και ο ηθικός χαρακτήρας, και έννοιες όπως αλτρουισμός, ψυχολογικός εγωισμός, συναίσθημα και ηθική ταυτότητα. Ένα από τα βασικά προβλήματα που απασχολούν την «Ηθική Ψυχολογία» είναι τα κίνητρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Πώς προκαλούνται; Είναι προσωπικής διαθέσεως; Είναι επιγεννήματα εξωτερικών παραγόντων; (Δελλής Ι.Γ.,2012:19). Σημαντικοί σύγχρονοι ερευνητές της ηθικής ψυχολογίας είναι ο Jean Piaget ( ) και ο Lawrence Kohlberg 1 ( ). Με τις θεωρίες τους έχουν επικεντρώσει το ενδιαφέρον στη γνωστική πλευρά της ηθικής ανάπτυξης και πρότειναν εξελικτικά στάδια ηθικής σκέψης. Άλλοι, όμως, ψυχολόγοι έχουν προχωρήσει σε ένα συνδυασμό τόσο της γνωστικής όσο και της συναισθηματικής πλευράς της ηθικότητας και πραγματοποίησαν μελέτες στις οποίες εξέτασαν τον τρόπο που συνδυάζονται η σκέψη και το συναίσθημα στην ηθική ανάπτυξη. Μια από τις πιο γνωστές προσπάθειες στον τομέα αυτό είναι η γνωστικο συναισθηματική θεωρία ενός σύγχρονου αμερικανού ψυχολόγου, του Martin Hoffman 2, την οποία θα μελετήσουμε εκτενώς στην εργασία μας. Ο Hoffman 1 Για τους Piaget- Kohlberg θα μιλήσουμε αναλυτικά στο πρώτο κεφάλαιο. 2 Καθηγητής στον τομέα Αναπτυξιακής Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Το 1960 έγινε εκδότης του επιστημονικού περιοδικού A Journal of Developmental Psychology. Υπήρξε μέλος του «American Association for the Advancement of Science» (πρόκειται για τη μεγαλύτερη επιστημονική κοινότητα διεθνώς), του «American Psychological Association»(πρόκειται για το

8 8 ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την έννοια της «ενσυναίσθησης» («empathy»), κυρίως ως προς τη συμβολή της στην ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου. Μελέτησε και ανέλυσε, όπως θα δούμε στη συνέχεια, έννοιες όπως «εμπαθητικός θυμός», «ενοχή» και «εμπαθητικό αίσθημα αδικίας». Με τον όρο «ενσυναίσθηση», ο Hoffman εννοεί την ικανότητα του ανθρώπου να κατανοεί τα συναισθήματα των άλλων και σε μια δεδομένη στιγμή να βιώνει την ίδια συναισθηματική κατάσταση με ένα άλλο πρόσωπο το οποίο πάσχει. Ο ίδιος επικεντρώνει το ενδιαφέρον του ιδιαίτερα στα κίνητρα και τα συναισθήματα της ηθικής συμπεριφοράς. Υποστηρίζει ότι υπάρχει στον άνθρωπο εγγενής προδιάθεση να συμπάσχει με το συνάνθρωπο και να επιθυμεί να προσφέρει τη βοήθειά του. Τόσο η «ενσυναίσθηση» όσο και η «ενοχή» λειτουργούν ως ηθικά κίνητρα στη συμπεριφορά του ανθρώπου και τον προδιαθέτουν στο να επιδιώκει το καλό για το συνάνθρωπο και να αποφεύγει εκείνο που βλάπτει τους άλλους. μεγαλύτερο επιστημονικό οργανισμό στον τομέα ψυχολογίας στην Αμερική και στον Καναδά τα μέλη του οποίου είναι επιστήμονες, εκπαιδευόμενοι, σύμβουλοι και μαθητές) και του «American Psychological Society» (πρόκειται για μη κερδοφόρο διεθνή οργανισμό που έχει ως αποστολή να προωθεί, να προστατεύει και να ενισχύει τους στόχους της επιστημονικής έρευνας στον τομέα ψυχολογίας διεθνώς. Στο βιβλίο του Empathy and Moral Development (2000) συνοψίζει την έρευνα τριών δεκαετιών όσον αφορά το σύνδεσμο μεταξύ ενσυναίσθησης και ηθικής ανάπτυξης του ανθρώπου.

9 9 Εισαγωγή: Συνοπτική θεώρηση του προβλήματος Ο Martin Hoffman σύγχρονος αμερικανός ψυχολόγος - επιχειρεί έναν συνδυασμό τόσο της γνωστικής όσο και της συναισθηματικής πλευράς της ηθικότητας και εξετάζει τον τρόπο που συνδυάζονται η νόηση και το συναίσθημα στην ηθική ανάπτυξη. Η γνωστικο συναισθηματική του θεωρία αναφέρεται στο κοινωνικό αίσθημα της «ενσυναίσθησης» (empathy). Στη μελέτη μας, παρουσιάζεται αναλυτικά η θεωρία περί φιλοκοινωνικής ηθικής συμπεριφοράς και ανάπτυξης του Hoffman, η οποία υπογραμμίζει τη συμβολή της «ενσυναίσθησης» στην καλλιέργεια ηθικού κινήτρου και ηθικής συμπεριφοράς και αποδίδει μεγάλη σημασία στη γνωστική ανάπτυξη. Στόχος είναι να δοθεί φως στις διαδικασίες που σχετίζονται με την εμφάνιση της «ενσυναίσθησης» και τη συμβολή της στη φιλοκοινωνική πράξη. Να αναδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται η «ενσυναίσθηση», από προ-λεκτικές μορφές σε εκλεπτυσμένες εκφράσεις ενδιαφέροντος όσον αφορά σύνθετα ανθρώπινα συναισθήματα. Επίσης, στόχος είναι να μελετηθεί η συμβολή της «ενσυναίσθησης» στις αρχές της δικαιοσύνης και του ενδιαφέροντος για τον άλλον, στην αντιμετώπιση ηθικών διλημμάτων μεταξύ ενδιαφέροντος και δικαιοσύνης και στην ηθική κριτική. Όταν αναφέρεται ο όρος ηθική ανάπτυξη, αρκετοί είναι εκείνοι οι οποίοι τη συνδέουν με έννοιες όπως η θρησκεία, οι απαγορεύσεις κατά των ναρκωτικών ή της εγκυμοσύνης κατά την εφηβεία, η παρακμή της παραδοσιακής οικογενειακής ζωής. Ωστόσο, ο Hoffman συνδέει την ηθική ανάπτυξη με το ενδιαφέρον των ανθρώπων για τους άλλους. Μία τέτοιου είδους έρευνα θεωρείται δύσκολη καθώς κάθε άνθρωπος προσπαθεί να επιτύχει τα μέγιστα για τον ίδιον. Ποιος ενδιαφέρεται για τον άλλον, εκτός, ίσως, από την οικογένειά του; Όμως, ο άνθρωπος δεν θα είχε επιβιώσει ως είδος αν ενδιαφερόταν μόνο για τον εαυτό του. Στο πρώτο μέρος και συγκεκριμένα στο πρώτο κεφάλαιο, ο Hoffman εξηγεί το γιατί δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη συζήτηση περί ηθικής. Στη σύγχρονη ατομικιστική και ανταγωνιστική κοινωνία του περιορισμένου ενδιαφέροντος για το συνάνθρωπο, εκείνοι οι οποίοι μελετούν τη φιλοκοινωνική ηθική συμπεριφορά γνωρίζουν καλά ότι όσο κι αν κάποιος λαμβάνει υπόψη του τους άλλους, όταν τα πράγματα δυσκολεύουν σκέπτεται πρώτα τον εαυτό του. Και αυτό γιατί κάθε άνθρωπος δεν είναι ο άλλος. Αρκετοί όμως είναι εκείνοι οι οποίοι κάνουν μεγάλες θυσίες και βοηθούν τους συνανθρώπους τους με διάφορους τρόπους και επανειλημμένα. Αυτό το στοιχείο βελτιώνει την ποιότητα της ζωής μας και καθιστά εφικτή την

10 10 κοινωνική συνύπαρξη. Επομένως, υπάρχει αντικείμενο προς μελέτη. Βεβαίως, αυτό το ζήτημα έχει απασχολήσει τους φιλοσόφους από την εποχή του Αριστοτέλη και έχει αποτελέσει σημαντικό πεδίο έρευνας στον τομέα της «Ηθικής Ψυχολογίας». Στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους ο Hoffman συνοψίζει τις θεωρίες που σχετίζονται με το πρόβλημα της γένεσης της ηθικής συνείδησης. Άραγε η ηθική συνείδηση είναι έμφυτη ή αποτελεί προϊόν ιστορικής εξέλιξης; Οι έρευνές του, στο χώρο της «Ηθικής Ψυχολογίας», ενισχύουν την εμπειριστική ερμηνεία της ηθικής συνείδησης, η οποία είναι αποτέλεσμα επιδράσεων του εμπειρικού κόσμου, των αρχών της παραδομένης κοινωνικής ηθικής και της κοινωνικοποίησης. Παρόλο που, αρχικά, οι ηθικές νόρμες της κοινωνίας τιμιότητα, δικαιοσύνη- είναι εξωτερικές και άρα επιβεβλημένες πιέσεις, σταδιακά ενσωματώνονται στο σύστημα των κινήτρων του ατόμου και επηρεάζουν τη συμπεριφορά του. Ο Hoffman πιστεύει ότι το σταθερό και αμείωτο ενδιαφέρον σχετικά με την ηθική ανάπτυξη οφείλεται στο γεγονός ότι συμβάλλει αποφασιστικά όχι μόνο στην κοινωνική οργάνωση, αλλά και στο ότι συνοψίζει το υπαρξιακό ανθρώπινο δίλημμα σχετικά με το πώς οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τις αναπόφευκτες συγκρούσεις ανάμεσα στις προσωπικές τους ανάγκες και στις κοινωνικές υποχρεώσεις. Στο τρίτο κεφάλαιο, η φιλοσοφία και η θρησκεία απαντούν στο συγκεκριμένο ζήτημα. Μία από τις απαντήσεις, η διδασκαλία του προπατορικού αμαρτήματος η οποία υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι έχουν γεννηθεί εγωιστές και αποκτούν ηθική αίσθηση μέσω της κοινωνικοποίησης που θέτει υπό έλεγχο τον εγωισμό, παραλληλίζεται με τη θεωρία του Freud 3 και της Κοινωνικής Μάθησης. Και οι δύο αυτές θεωρίες υπογραμμίζουν τη σημασία των αμοιβών και των ποινών από τους γονείς στην ηθική ανάπτυξη του παιδιού. Διαφορετική είναι η διδασκαλία της έμφυτης αγνότητας που υποστηρίζει ο Rousseau 4, ο οποίος στο παιδαγωγικό μυθιστόρημα Αιμίλιος θεωρούσε τα παιδιά ως εγγενώς αγαθά αλλά και επιρρεπή στη διαφθορά την προερχόμενη από την κοινωνία. Η άποψη αυτή παραλληλίζεται με τη θεωρία του Piaget 5 όχι στο σημείο ότι τα παιδιά είναι εγγενώς αγνά, αλλά στο σημείο ότι η σχέση τους με τους ενήλικες έχει ως αποτέλεσμα τον ετερόνομο σεβασμό προς τους κανόνες και την εξουσία που σχετίζεται με την ηθική ανάπτυξη. Αυτή η διαφθορά η οποία προέρχεται από τον κόσμο των ενηλίκων μπορεί να ξεπεραστεί μόνο μέσω της ελεύθερης, ακαθοδήγητης αλληλεπίδρασης του παιδιού με τους συνομηλίκους του, η οποία σε συνδυασμό με τη γνωστική ικανότητα μπορεί να το βοηθήσει να αναπτύξει αυτόνομη ηθικότητα. 3 Για την Ψυχαναλυτική Θεωρία του Freud βλέπε σελίδα Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με το Rousseau βλέπε σελίδα Βλέπε σελίδα 28.

11 11 Φιλόσοφοι όπως ο Kant 6 και οι υποστηρικτές του, που κάνουν λόγο για αμερόληπτα εφαρμόσιμες αρχές δικαιοσύνης, ενέπνευσαν τον Kohlberg (και σε μικρότερο βαθμό τον Piaget) να δομήσει μια αμετάβλητη αλληλουχία καθολικών ηθικών σταδίων, όπως αναφέρει ο Hoffman. Επίσης, η θεωρία του Ωφελιμισμού, έτσι όπως παρουσιάζεται από τους David Hume, Adam Smith 7 και άλλους για τους οποίους η «ενσυναίσθηση» αποτελεί έναν απαραίτητο κοινωνικό σύνδεσμο, βρίσκει έκφραση στη σύγχρονη έρευνα σχετικά με τη συμπόνια και την ηθική του ενδιαφέροντος για το συνάνθρωπο. Οι σύγχρονες θεωρίες της φιλοκοινωνικής ηθικής συμπεριφοράς παρέχουν τις δικές τους ερμηνείες εστιάζοντας σε μία συγκεκριμένη διάσταση του ζητήματος. Οι θεωρίες Κοινωνικής Μάθησης ασχολούνται με τη βοηθητική συμπεριφορά και εστιάζουν την έρευνα στις διαδικασίες εκείνες που σχετίζονται με αμοιβές και ποινές. Οι υποστηρικτές της Γνωστικής Αναπτυξιακής θεωρίας ασχολούνται περισσότερο με την ηθική επιχειρηματολογία καθώς επίσης και με την ανάληψη ρόλου, την αμοιβαιότητα, τη γνωστική ανισορροπία. Θεωρίες οι οποίες μελετούν την ανάπτυξη κινήτρων και συναισθημάτων δίνουν έμφαση σε έννοιες όπως γονεϊκή ταύτιση, άγχος λόγω στέρησης της αγάπης, «ενσυναίσθηση», συμπόνια, ενοχή και ηθική εσωτερίκευση. Για τον Hoffman η «ενσυναίσθηση» είναι η «κόλλα» που καθιστά εφικτή την κοινωνική ζωή. Μπορεί να είναι εύθραυστη, αλλά έχει εξελιχθεί μέσα στο χρόνο και όπως φαίνεται θα συνεχίσει να εξελίσσεται όσο υπάρχουν άνθρωποι. Στη μελέτη μας, εκτός από στοιχεία των φιλοσοφικών και ψυχολογικών προσεγγίσεων που αναφέρθηκαν, περιέχονται επίσης και στοιχεία της σύγχρονης γνωστικής ψυχολογίας διαδικασία πληροφόρησης, αιτιακή σχέση, σύνθεση συναισθήματος και νόησης. Στα δύο πρώτα κεφάλαια του δεύτερου μέρους, η σύνθεση συναισθήματος και νόησης που αναφέραμε, πραγματοποιείται μέσω της ανάλυσης των γνωστικών και συναισθηματικών παραγόντων που καθορίζουν την αντίδραση του παιδιού στην πειθαρχία. Τονίζεται ότι, το εσωτερικό ηθικό κίνητρο έχει την ιδιότητα της υπόδειξης, βιώνεται σαν να απορρέει από το ίδιο το άτομο, κάνει τον άνθρωπο να νιώθει ενοχή όταν πράττει ή σκέπτεται να πράξει κατά τρόπο που βλάπτει τους άλλους, τον προδιαθέτει να σκέπτεται τις ανάγκες των άλλων ακόμα κι όταν έρχονται σε σύγκρουση με τις δικές του. Προκειμένου να δημιουργηθούν ηθικά κίνητρα αρκετά ισχυρά ώστε να επηρεάζουν καταστάσεις σύγκρουσης, απαιτείται η ενεργός κοινωνικοποίηση του παιδιού από τους γονείς. Οι γονείς αλληλεπιδρούν με το παιδί με πολλούς τρόπους αλλά μόνο οι εμπειρίες που σχετίζονται με την πειθαρχία δύνανται να οδηγήσουν στην ηθική εσωτερίκευση. Μόνο μέσω της 6 Βλέπε σελίδα Περισσότερα στοιχεία για τους Hume και Smith βλέπε σελίδα 23.

12 12 πειθαρχίας οι γονείς ασκούν πίεση στα παιδιά ώστε να μπορούν ελέγχουν τη συμπεριφορά τους και να ενδιαφέρονται για τους άλλους. Αν οι γονείς το κάνουν σωστά, τα παιδιά μαθαίνουν να λαμβάνουν υπόψη τις συνέπειες των πράξεών τους, στοιχείο το οποίο συμβάλλει στην ανάπτυξη ενός εσωτερικού που βασίζεται στην «ενσυναίσθηση» κινήτρου το οποίο σχετίζεται με το ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο. Το να γίνει σωστά, σημαίνει τη χρήση της τεχνικής της προτροπής στις περιπτώσεις που το παιδί βλάπτει τους άλλους. Ο Hoffman, στο σημείο αυτό, επιμένει σε κάτι που ήδη είναι γνωστό από τον Πλάτωνα. Συγκεκριμένα, στο διάλογό του Πρωταγόρας, ο Πλάτωνας υποδεικνύει την «προτροπή» ως βασικό μέσο ηθικοποίησης. Η συγκεκριμένη τεχνική αναδεικνύει τόσο τη δυσχέρεια του πάσχοντος όσο και την πράξη που την προξένησε και έχει αποδειχθεί ότι συντελεί στην ανάπτυξη της ενοχής και της ηθικής εσωτερίκευσης στα παιδιά. Η εξήγηση του Hoffman είναι η εξής: οι περισσότερες τεχνικές πειθαρχίας έχουν έντονο το στοιχείο της επιβεβαίωσης εξουσίας ή της στέρησης της αγάπης, στοιχεία που ασκούν πίεση στο παιδί να επικεντρώνει την προσοχή του στο γονέα. Αν η πίεση είναι μικρή, το παιδί θα αγνοήσει το γονέα. Αν είναι μεγάλη, τα συναισθήματα που δημιουργούνται (φόβος, επιθετικότητα) μπορεί να εμποδίσουν την αποτελεσματική επεξεργασία της πληροφορίας από το παιδί. Μόνο η τεχνική της «προτροπής», η οποία στρέφει την προσοχή του παιδιού στις συνέπειες της πράξης του για τον πάσχοντα, μπορεί να προκαλέσει «εμπαθητική δυσχέρεια» και «ενοχή». Με τη χρήση της συμβουλής από τους γονείς, το παιδί κοινωνικοποιείται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι σε θέση να βιώσει «εμπαθητική» και «συμπαθητική δυσχέρεια». Ο συνδυασμός αυτός μπορεί να συντελέσει στην ανάπτυξη του αισθήματος της «ενοχής». Για παράδειγμα, ένα άτομο μπορεί να αισθάνεται ότι θα προκαλέσει λύπη στους γονείς του με το να εγκαταλείψει την οικία του προκειμένου να σπουδάσει στο πανεπιστήμιο «ενοχή εξ αποχωρισμού». Κάποιος που καταφέρνει περισσότερα από τους συνομηλίκους του μπορεί να θεωρήσει πως συμβάλλει στο να νιώσουν ανεπαρκείς «ενοχή εξ επιτυχίας». Επίσης, ο άνθρωπος ο οποίος απολαμβάνει προνόμια που οι συνάνθρωποί του στερούνται, μπορεί να νιώσει «ενοχή εξ αφθονίας». Ένα άτομο μπορεί να νιώσει «ενοχή» όταν βλέπει την ομάδα, στην οποία ανήκει, ως αιτία για τη δυστυχία του άλλου ή όταν η συγκεκριμένη ομάδα ευνοείται από το κοινωνικό σύστημα συγκριτικά με άλλες κοινωνικές ομάδες. Επιπλέον, μπορεί να νιώσει και τη λεγόμενη «υπαρξιακή ενοχή», όταν θεωρεί τον εαυτό του ότι βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση συγκριτικά με άλλα πρόσωπα. Επομένως, εμπειρίες κοινωνικοποίησης που έχουν ως βάση την «προτροπή» ενισχύουν το πρώιμο ηθικό κίνητρο που αφορά στο ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο και εκτός σπιτιού, σε διάφορους τομείς της ζωής. Πρόκειται για εμπειρίες οι οποίες καλλιεργούν την ικανότητα «ενσυναίσθησης».

13 13 Επιπροσθέτως, στο τρίτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους, ο Hoffman υποστηρίζει ότι η «ενσυναίσθηση» φαίνεται να αποτελεί καθολική ανθρώπινη αντίδραση για την οποία υπάρχει μια ιδιοσυστατική βάση. Αν η «ενσυναίσθηση» αποτελεί προϊόν φυσικής επιλογής, τότε θα πρέπει να αποτελεί ένα είδος ανταπόκρισης το οποίο προσδιορίζεται από διάφορους παράγοντες που εξαρτώνται από τις ενδείξεις δυσχέρειας ή τη γενικότερη κατάσταση του ανθρώπου που πάσχει. Η έρευνά του επίσης δείχνει ότι η «ενσυναίσθηση» προδιαθέτει το άτομο για αλτρουιστική δράση. Στο τέταρτο κεφάλαιο ο Hoffman ορίζει την «ενσυναίσθηση» ως μία συναισθηματική ανταπόκριση πιο κατάλληλη για την κατάσταση του άλλου παρά του ίδιου του ατόμου. Ο ίδιος πιστεύει ότι ο άνθρωπος νιώθει «εμπαθητική δυσχέρεια» όταν παρατηρεί κάποιον ο οποίος βιώνει μία δυσάρεστη κατάσταση. Η «εμπαθητική δυσχέρεια», ανάλογα με την περίπτωση, μπορεί να εκφραστεί ως «εμπαθητικός θυμός», «συμπαθητική δυσχέρεια», «εμπαθητικό αίσθημα αδικίας», «ενοχή». O τύπος του παρατηρητή αποπειράται να απαντήσει στις ακόλουθες ερωτήσεις: Ποια είναι τα κίνητρα τα οποία προδιαθέτουν τον αθώο παρατηρητή να βοηθήσει τον άνθρωπο που πάσχει; Ποιοι είναι οι ψυχολογικοί μηχανισμοί που ενισχύουν τη δημιουργία παρόμοιων κινήτρων; Πώς αναπτύσσονται τα κίνητρα αυτά; Ο Hoffman αναλύει τον τρόπο με τον οποίο η «εμπαθητική δυσχέρεια» λειτουργεί ως φιλοκοινωνικό ηθικό κίνητρο καθώς επίσης και τους ποικίλους τρόπους εμφάνισης της «ενσυναίσθησης». Συγκεκριμένα, η ενσυναίσθηση εμφανίζεται με πέντε τρόπους τους οποίους αναλύει ο Hoffman: Οι πρώτοι τρεις είναι προ-λεκτικοί, αυτόματοι και κατά συνέπεια ακούσιοι. Πρόκειται για την «αυτόματη μίμηση», την «εξαρτημένη μάθηση» και τον «άμεσο δεσμό», δηλαδή το σύνδεσμο που αναπτύσσεται ανάμεσα στον παρατηρητή και σε εκείνον που πάσχει λόγω παρόμοιων εμπειριών που βίωσαν στο παρελθόν. Η «ενσυναίσθηση» που εμφανίζεται με τους τρόπους αυτούς αποτελεί συναισθηματική ανταπόκριση που βασίζεται σε επιφανειακά στοιχεία και προϋποθέτει χαμηλό επίπεδο γνωστικής ανάπτυξης. Ωστόσο, ακόμα και αυτός ο πρώιμος τύπος «εμπαθητικής δυσχέρειας» είναι σημαντικός διότι αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι είναι φτιαγμένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να βιώσουν ακούσια και έντονα το συναίσθημα ενός άλλου ανθρώπου και ότι η δυσάρεστη κατάσταση στην οποία συμβαίνει να περιέρχονται οφείλεται σε μία οδυνηρή εμπειρία του άλλου και όχι του εαυτού τους. Οι τρεις προ λεκτικοί τρόποι είναι κρίσιμοι για την εμφάνιση της «ενσυναίσθησης» στην παιδική ηλικία και κυρίως στις «πρόσωπο με πρόσωπο» καταστάσεις, αλλά εξακολουθούν να επηρεάζουν τον άνθρωπο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Δεν είναι μόνο ότι βοηθούν τον άνθρωπο να ανταποκρίνεται σε όποιες ενδείξεις του προσφέρονται, είναι ότι ο άνθρωπος αισθάνεται υποχρεωμένος να αποκριθεί στιγμιαία, αυτόματα, χωρίς ιδιαίτερη γνωστική επεξεργασία.

14 14 Υπάρχουν και άλλοι δύο τύποι, εκτός από τους προ- λεκτικούς, που προϋποθέτουν υψηλότερο επίπεδο γνωστικής ανάπτυξης: Ο «μεσολαβούμενος δεσμός», κατάσταση στην οποία ο σύνδεσμος ανάμεσα σε κοινές δυσάρεστες εμπειρίες του παρατηρητή και εκείνου που πάσχει πραγματοποιείται μέσω της σημασιολογικής επεξεργασίας της πληροφορίας που διαθέτει ο πρώτος για τον δεύτερο. Τέλος, η «ανάληψη ρόλου», όπου ο παρατηρητής φαντάζεται πώς αισθάνεται το άτομο που πάσχει ή πώς θα αισθανόταν ο ίδιος σε αντίστοιχη περίπτωση. Αν και όλοι αυτοί οι τρόποι ατονούν με το πέρασμα του χρόνου, καθιστούν τον άνθρωπο ικανό να συμπάσχει με τον άλλον ακόμα και όταν ο άλλος δεν είναι παρών. Όσον αφορά την ανάπτυξη της «εμπαθητικής δυσχέρειας», ο Hoffman καταλήγει να ορίζει τέσσερα στάδια: α) Αδιαφοροποίητη «ενσυναίσθηση», β) Εγωκεντρική «ενσυναίσθηση», γ) «Ενσυναίσθηση» ως προς τα συναισθήματα του άλλου, δ) «Ενσυναίσθηση» για τις εμπειρίες κάποιου πέρα από την άμεση κατάσταση «Ενσυναίσθηση» για μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων. Στο παραπάνω σχήμα κάθε στάδιο δέχεται επιδράσεις από το προηγούμενο. Στο τέταρτο και πιο ανεπτυγμένο στάδιο, το άτομο εκτίθεται σε ένα δίκτυο πληροφοριών που αφορούν στον άνθρωπο που πάσχει (λεκτικά και μη λεκτικά στοιχεία, ενδείξεις της κατάστασης, επίγνωση των συνθηκών ζωής του). Ο παρατηρητής, επομένως, μπορεί να επεξεργαστεί τις συγκεκριμένες πληροφορίες και να τις εξετάσει συνολικά. Με τον τρόπο αυτό αποκτά πλήρη επίγνωση της κατάστασης του άλλου και ανταποκρίνεται συναισθηματικά στις επιθυμίες και στις ανάγκες του, εάν και εφόσον το περιεχόμενο των πληροφοριών συμπίπτει με την εικόνα και τη συμπεριφορά του πάσχοντος στην άμεση κατάσταση. Είναι σαφές ότι η γνωστική ανάπτυξη παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της «εμπαθητικής δυσχέρειας». Όταν η αιτία της δυσχέρειας του άλλου βρίσκεται πέραν του ελέγχου του πάσχοντος (αρρώστια, ατύχημα) η «εμπαθητική δυσχέρεια» μετατρέπεται σε «συμπαθητική». Όταν η αιτία είναι κάποιος άλλος, μετατρέπεται σε «εμπαθητικό θυμό» για το ένοχο. Όταν υπάρχει ασυμφωνία ανάμεσα στο χαρακτήρα του άλλου και στην κατάστασή του (π.χ. ένας καλός άνθρωπος πάσχει), τότε μετατρέπεται σε «εμπαθητικό αίσθημα αδικίας». Εν τέλει, όταν ο παρατηρητής δεν βοηθά, τότε είναι πιθανόν η «εμπαθητική δυσχέρεια» να μετατρέπεται σε «ενοχή λόγω απραξίας». Η «ενοχή» και η ηθική εσωτερίκευση αποτελούν σημαντικές έννοιες στη θεωρία του Hoffman. Ο ίδιος αναλύει τον τρόπο με τον οποίο η «ενοχή» λειτουργεί ως φιλοκοινωνικό ηθικό κίνητρο και διατυπώνει τις σκέψεις του σχετικά με τις διαδικασίες που απαιτούνται για την ανάπτυξή της. Τονίζει τη σημασία της ηθικής εσωτερίκευσης την οποία και ορίζει ως εξής: «Η φιλοκοινωνική ηθική δομή ενός ανθρώπου θεωρείται εσωτερικευμένη όταν εκείνος νιώθει υποχρεωμένος να συμμορφωθεί ανεξάρτητα από εξωτερικές κυρώσεις».

15 15 Μετά την εκτενή ανάπτυξη της συμβολής του κινήτρου της «ενσυναίσθησης» στη φιλοκοινωνική ηθική πράξη, ακολουθούν, στο τέλος του τέταρτου κεφαλαίου, οι περιορισμοί της οι οποίοι απορρέουν από την εξάρτηση της «ενσυναίσθησης» από την ένταση και τη σημασία των ενδείξεων της δυσχέρειας καθώς επίσης και από τη σχέση μεταξύ παρατηρητή και πάσχοντος. Ένας σημαντικός περιορισμός είναι πως ενώ αναμένεται πιο έντονη εμφάνιση του αισθήματος της ενσυναίσθησης όσο εντονότερες είναι οι ενδείξεις της δυσχέρειας του άλλου, στην πραγματικότητα, οι υπερβολικά έντονες ενδείξεις από τον άλλον μπορεί να μετατρέψουν το αίσθημα συμπόνιας του παρατηρητή σε έντονο αίσθημα προσωπικής δυσχέρειας. Αυτό το ιδιαίτερα έντονο συναίσθημα μπορεί να στρέψει την προσοχή του παρατηρητή στον εαυτό του και όχι στο πρόσωπο που πάσχει. Εξαίρεση μπορεί να αποτελεί η σχέση θεραπευτή - ασθενούς καθώς επίσης και γονέα - παιδιού, όπου η έντονη «εμπαθητική δυσχέρεια» μπορεί να ενισχύσει το κίνητρο για παροχή βοήθειας προς το άλλο πρόσωπο. Ο δεύτερος περιορισμός σχετίζεται με το γεγονός ότι η «ενσυναίσθηση» είναι ευάλωτη από δύο μορφές προκατάληψης: την προκατάληψη «υπέρ του οικείου προσώπου» και την προκατάληψη του «εδώ και τώρα». Αν και οι άνθρωποι τείνουν να συμπάσχουν με εκείνους που βρίσκονται σε δυσχερή κατάσταση, είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς όσον αφορά στα άτομα της οικογένειάς τους, στους οικείους τους και στα μέλη της ευρύτερης ομάδας στην οποία ανήκουν. Επίσης, ο Hoffman δέχεται ότι οι άνθρωποι είναι περισσότερο ευάλωτοι όταν εκείνος που πάσχει είναι παρόν στην άμεση κατάσταση. Η μεγάλη ένταση του συναισθήματος της «ενσυναίσθησης» που συνήθως παρατηρείται και στις δύο αυτές μορφές προκατάληψης μπορεί να μη συνιστά πρόβλημα στις μικρές ομογενείς κοινωνίες ή στις περιπτώσεις που το θύμα είναι ένα. Οι συγκεκριμένοι περιορισμοί έχουν το εξής θετικό στοιχείο: Εάν οι άνθρωποι ένιωθαν «ενσυναίσθηση» για όλους όσους βρίσκονται σε κατάσταση δυσχέρειας και προσπαθούσαν να τους βοηθήσουν όλους εξίσου, τότε η κοινωνία θα βρισκόταν σε αδιέξοδο. Υπό αυτό το πρίσμα, η προκατάληψη στην «ενσυναίσθηση» μπορεί να αποτελεί μηχανισμό αυτορρύθμισης και επιβίωσης, στοιχείο το οποίο συμφωνεί με την απόδειξη ότι η ικανότητα του ατόμου να ορίζει τα συναισθήματά του σχετίζεται θετικά με την «ενσυναίσθηση» και τη βοηθητική συμπεριφορά. Η «ενσυναίσθηση» σε έντονο βαθμό μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα στις περιπτώσεις πολλαπλών ηθικών αιτημάτων, στις οποίες το ενδιαφέρον για τον άλλον μπορεί να συγκρούεται με τις αρχές της δικαιοσύνης. Ο Hoffman θεωρεί ότι τέτοιου είδους προβλήματα μπορούν να περιοριστούν όταν η «ενσυναίσθηση» ενσωματώνεται σε μία ηθική αρχή με την οποία συμφωνεί, καθώς αυτό της επιτρέπει να αποκτήσει τη δομή και τη σταθερότητα που εξασφαλίζει το γνωστικό περιεχόμενο της αρχής.

16 16 Στη μελέτη μας εστιάζουμε, όπως δέχεται ο Hoffman, στη σχέση αμοιβαιότητας και υποστήριξης που υπάρχει ανάμεσα στην ηθική του ενδιαφέροντος και σε εκείνη της δικαιοσύνης και επισημαίνουμε ότι η σχέση αυτή μπορεί να είναι και αντιφατική, να προβάλλει αντικρουόμενα ηθικά αιτήματα, να προκαλεί έντονα ηθικά διλήμματα. Συγκεκριμένα, στα δύο πρώτα κεφάλαια του τρίτου μέρους, ο Hoffman συνδέει την «ενσυναίσθηση» με τις κυρίαρχες ηθικές αρχές της δυτικής κοινωνίας: το ενδιαφέρον για τον άλλον και τη δικαιοσύνη. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις αρχές της διανεμητικής δικαιοσύνης η οποία ορίζει τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να διανέμονται οι κοινωνικοί πόροι, σύμφωνα δηλαδή με την «ανάγκη», την «ισότητα», ή την «ισοτιμία». Στην πρώτη περίπτωση, όσοι χρειάζονται περισσότερα θα πρέπει να παίρνουν και περισσότερα. Στη δεύτερη ισχύει ότι, εφόσον όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, τα κοινωνικά αγαθά θα πρέπει να μοιράζονται σε όλους εξίσου. Η τρίτη ορίζει ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να αμείβονται ανάλογα με την ικανότητα ή τη παραγωγικότητά τους. Η «ενσυναίσθηση» συμφωνεί με όλες αυτές τις αρχές δικαιοσύνης αλλά λιγότερο με την παραγωγικότητα. Για τη «συμπάθεια» και το ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο κάνουν λόγο οι David Hume, Adam Smith και John Stuart Mill 8. Γι αυτό το λόγο, ο Hoffman εξετάζει την ενσυναίσθηση στο πλαίσιο της Ωφελιμιστικής θεωρίας και καταγράφει τις απόψεις τους. Ο Hume αναφέρεται στην ομοιογένεια της ανθρώπινης φύσης. Αυτή η ομοιογένεια, όπως υποστηρίζει, επιτρέπει τη μετοχή του παρατηρητή στα συναισθήματα του παρατηρούμενου. Για εκείνον, η ενσυναίσθηση, προϋποθέτει σύμπτωση των αισθημάτων του πάσχοντος με εκείνα του παρατηρητή. Για τον Smith, δεν προϋποτίθεται απλώς η συμπάθεια προς τα πραγματικά αισθήματα του άλλου, αλλά προς τα αρμόζοντα συναισθήματά του, υπό τις συγκείμενες περιστάσεις της κρινόμενης πράξης. Στο πλαίσιο αυτών των περιστάσεων, ο παρατηρητής δεν φαντάζεται απλώς πώς θα αισθανόταν και θα έπραττε ο ίδιος αλλά πώς θα άρμοζε να αισθάνεται και να πράττει. Ο Mill θεωρεί την ανάπτυξη των συναισθημάτων ως το θεμέλιο όλων των μορφών ανάπτυξης. Για εκείνον, καλλιέργεια συναισθημάτων σημαίνει αυθορμητισμός, κριτική και ενδυνάμωση. Ο ίδιος πρεσβεύει, όπως και ο Hume, ότι η ηθικότητα προκύπτει από το συνδυασμό της λογικής και του συναισθήματος. Θεωρεί ότι η διαδικασία ηθικής ανάπτυξης διδάσκει στα παιδιά να συμπάσχουν με τους άλλους καθώς και ότι η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης είναι το θεμέλιο της ηθικής ανάπτυξης. Στον αντίποδα των όσων αναφέρθηκαν ως προς τη συμβολή του συναισθήματος στην ηθική ανάπτυξη, βρίσκεται ο φιλόσοφος John Rawls, η θεωρία του οποίου αναλύεται στο τρίτο μέρος της μελέτης μας. Η «αρχή της διαφοράς», η οποία αποτελεί την καρδιά της υποθετικής θεωρίας του Rawls, αποδίδει ιδιαίτερη 8 Οι απόψεις του Mill αναλύονται εκτενώς στις σελίδες

17 17 σημασία στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιμετωπίζει τα λιγότερο προνομιούχα μέλη της. Ο Rawls χρησιμοποιεί το «πέπλο της άγνοιας» που υποχρεώνει τα έλλογα μέλη μιας κοινωνίας τα οποία σκέφτονται το ατομικό τους συμφέρον (αλλά χωρίς να γνωρίζουν τη θέση τους στη συγκεκριμένη υποθετική κοινωνία) να εξασφαλίσουν ότι οι ανάγκες των λιγότερο προνομιούχων μελών τουλάχιστον θα λαμβάνονται υπόψη. Η χρήση του «πέπλου της άγνοιας» από τον Rawls έχει ως στόχο τον αποκλεισμό της «ενσυναίσθησης», έτσι ώστε η «αρχή της διαφοράς» να βασίζεται εξολοκλήρου στον ορθολογισμό. Ο Hoffman αποδέχεται τη συγκεκριμένη θεωρία αλλά υποστηρίζει ότι η «ενσυναίσθηση» και το «πέπλο της άγνοιας» αποτελούν ισοδύναμες έννοιες αν και λειτουργούν σε διαφορετικό πλαίσιο. Λόγω της συμφωνίας της «ενσυναίσθησης» με τη δικαιοσύνη, οι άνθρωποι είναι σε θέση να συμπάσχουν με άτομα που χαρακτηρίζονται ως πάσχοντες λόγω παραβίασης της δικαιοσύνης. Όταν συμβαίνει αυτό, έχουν επίγνωση τόσο του εμπαθητικού αισθήματος για τον πάσχοντα («εμπαθητική δυσχέρεια», «ενοχή», «εμπαθητικός θυμός», «εμπαθητικό αίσθημα αδικίας») όσο της αρχής δικαιοσύνης που ενεργοποιείται. Η επακόλουθη συμφωνία του εμπαθητικού αισθήματος και της ηθικής αρχής δημιουργεί έναν σύνδεσμο ανάμεσά τους, σύνδεσμος ο οποίος ισχυροποιείται κάθε φορά που ο άνθρωπος βιώνει αντίστοιχες εμπειρίες σε μεταγενέστερες καταστάσεις. Με αυτόν τον τρόπο, οι ηθικές αρχές, ακόμα κι αν διδάσκονται σε «ψυχρό» διδακτικό περιβάλλον, μπορούν να αποκτήσουν ιδιότητες κινήτρου. Η συνύπαρξη του στοιχείου του συναισθήματος που χαρακτηρίζει την «ενσυναίσθηση» και της λογικής σκέψης που χαρακτηρίζει την αρχή της δικαιοσύνης, μπορεί να καταλήξει σε μία αρχή με τις ιδιότητες της «εν θερμώ» γνώσης. Οι συνέπειες της ιδέας της «εν θερμώ» γνώσης είναι σημαντικές. Όταν σε κάποιο ηθικό δίλημμα ενεργοποιείται μία ηθική αρχή, τότε εμφανίζεται και η «ενσυναίσθηση». Το εμπαθητικό αίσθημα, σε αυτή την περίπτωση, αποτελείται από δύο στοιχεία: το στοιχείο του κινήτρου (δυσχέρεια του πάσχοντος) και το στοιχείο της ηθικής αρχής. Το δεύτερο στοιχείο επηρεάζει την ένταση με την οποία εκφράζεται το πρώτο, επομένως είναι σε θέση να περιορίσει την εμπαθητική υπερδιέγερση (ή υπό διέγερση) και να σταθεροποιήσει το εμπαθητικό αίσθημα του υποκειμένου ως προς τις διάφορες καταστάσεις. Η ιδέα της «αμοιβαιότητας» βρίσκεται πίσω από τις περισσότερες αρχές δικαιοσύνης: οι καλές πράξεις πρέπει να αμείβονται ενώ οι κακές να τιμωρούνται. Ο Hoffman προτείνει ότι η «αμοιβαιότητα» δεν είναι εγγενώς φιλοκοινωνική καθώς εμπεριέχει το «οφθαλμόν αντί οφθαλμού» καθώς επίσης και το «η σκληρή δουλειά πρέπει να αμείβεται». Μπορεί όμως να γίνει φιλοκοινωνική όταν συνδυάζεται με την «ενσυναίσθηση». Τότε η αμοιβαιότητα δύναται να εντείνει την «εμπαθητική

18 18 δυσχέρεια» του παρατηρητή και να τη μετατρέψει σε «εμπαθητικό αίσθημα αδικίας». Στο τέταρτο κεφάλαιο, ο Hoffman επιχειρηματολογεί υπέρ της άποψης ότι η «ενσυναίσθηση» από μόνη της ή ενσωματωμένη σε μία ηθική αρχή, μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην ηθική κρίση. Το βασικό επιχείρημά του γι αυτό έγινε πριν δύο αιώνες περίπου: επικροτούμε πράξεις που συμβάλλουν στην ευημερία μας και καταδικάζουμε εκείνες που μπορεί να μας βλάψουν. Αν συμπάσχουμε με τους άλλους, τότε θα επιδοκιμάζουμε ή καταδικάζουμε πράξεις που τους βοηθούν ή τους βλάπτουν αντίστοιχα. Και, εκτός αν είμαστε αφύσικα απαθείς, θα αγανακτούμε με εκείνους (εμπαθητική οργή) που θελημένα κάνουν τους συνανθρώπους τους να υποφέρουν. Ο Hoffman προσθέτει ότι τα περισσότερα ηθικά διλήμματα στη ζωή μπορεί να γεννήσουν το αίσθημα της «ενσυναίσθησης», επειδή περιλαμβάνουν πάσχοντες ορατούς ή μη λόγω των πράξεων του ίδιου του ατόμου ή των άλλων. Η «ενσυναίσθηση» μπορεί να επηρεάσει την κρίση του ατόμου για τον εαυτό του ή τον άλλον, άμεσα ή έμμεσα, διαμέσου των ηθικών αρχών που ενεργοποιεί. Στη συνέχεια, ο Hoffman υποδεικνύει τρόπους με τους οποίους η «ενσυναίσθηση» μπορεί να συμβάλει στη δικαιοσύνη. Προτείνει ότι οι γονείς, μέσω της χρήσης της «προτροπής», ενθαρρύνουν τα παιδιά στο να μοιράζονται τα αγαθά με τους άλλους και συμβάλλουν αποφασιστικά στην κοινωνικοποίησή τους ως προς την «ισότητα». Επίσης, η κοινωνικοποίηση όσον αφορά την «προσπάθεια» ξεκινά από το σπίτι αλλά γίνεται συστηματικότερη στο σχολείο όπου το παιδί επαινείται για την καλή του επίδοσή, κάτι το οποίο προϋποθέτει προσπάθεια. Η κοινωνικοποίηση ως προς την «παραγωγικότητα» συντελείται με το συναγωνισμό μέσα στην τάξη όταν οι μαθητές αλληλεπιδρούν με στόχο να επιτύχουν το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα, αλλά και με τον ανταγωνισμό όταν συγκρίνουν την επίδοσή τους με εκείνη των συμμαθητών τους. Αυτές οι εμπειρίες κοινωνικοποίησης ενσωματώνονται σε εκείνες που βιώνει το παιδί και αφορούν στη δικαιοσύνη όπως το να αισθάνεται δυσάρεστα όταν του συμπεριφέρονται άδικα (όταν δεν επαινείται για την προσπάθεια που καταβάλλει), ή το να παρατηρεί πως και οι άλλοι νιώθουν δυσάρεστα για παρόμοια ζητήματα και να συμπάσχει μαζί τους. Το αποτέλεσμα είναι ένα πλέγμα εμπειριών που αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία θεμελιώνεται η βασισμένη στην «ενσυναίσθηση» αίσθηση δικαιοσύνης και ενδιαφέροντος για τους άλλους. Με τη μεσολάβηση της γλώσσας, το υποκείμενο μπορεί να κατηγοριοποιεί συγκεκριμένες πράξεις ως ηθικά σωστές ή λανθασμένες και σταδιακά να τις μορφοποιεί σε πιο γενικές αρχές δικαιοσύνης. Επίσης, με τη χρήση της γλώσσας, τα παιδιά επιδιώκουν συζητήσεις με τους άλλους, διατυπώνουν τα δικά τους συμπεράσματα σύμφωνα και με τις δικές τους γνωστικές

19 19 και συναισθηματικές αντιδράσεις ως παρατηρητές και ως πάσχοντες. Κάθε παιδί δε δημιουργεί εκ νέου έναν ηθικό κώδικα όπως ισχυρίζονται κάποιοι, αλλά κατανοεί και ανασκευάζει ηθικούς κανόνες χρησιμοποιώντας πληροφορίες που έχει αποκομίσει και από τους ενήλικες και από τη δική του εμπειρία. Η έννοια της δικαιοσύνης που βασίζεται στην «ενσυναίσθηση» διαμορφώνεται από τις «αξίες» που μεταδίδονται από τους γονείς, τους συνομηλίκους, τους δασκάλους, τη θρησκεία, τα ΜΜΕ. Οι διαδικασίες αυτές γίνονται σε μεγάλο βαθμό τυχαία μέχρι την εφηβεία, όπου τα παιδιά γνωρίζουν καλύτερα τις ηθικές αξίες που υπάρχουν για να καθοδηγούν τη συμπεριφορά τους. Τότε είναι σε θέση ο άνθρωπος να σκέπτεται και να αιτιολογεί σχετικά με τη διανομή των αγαθών και την προσπάθεια, να αναλύει, να ερμηνεύει, να συγκρίνει τις απόψεις του με εκείνες των συνομηλίκων του, να αποδέχεται ή να απορρίπτει και επομένως να μπορεί να δομήσει τις δικές του ηθικές αξίες. Σύμφωνα με το Hoffman, όταν το άτομο έχει εσωτερικεύσει τις αρχές της δικαιοσύνης και του ενδιαφέροντος και έχει δεσμευτεί σε αυτές, τότε μπορεί και αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του. Μπορεί να σκέφτεται και να συμπεριφέρεται με δίκαιο τρόπο απέναντι στους άλλους, όχι μόνο λόγω της «ενσυναίσθησης» αλλά και ως έκφραση των αρχών που έχει εσωτερικεύσει. Θεωρεί ότι έχει υποχρέωση και καθήκον να σκέφτεται τους άλλους και να λαμβάνει δίκαιες αποφάσεις έτσι ώστε να μην τους βλάπτει. Αυτός ο σύνδεσμος ανάμεσα στον εαυτό, στην ηθική αρχή και στο καθήκον μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να είναι το αποτέλεσμα μιας ιδιαίτερα φορτισμένης συναισθηματικά εμπειρίας, η οποία ωθεί τον άνθρωπο να επανεξετάσει τις επιλογές του και συχνά έχει ως αποτέλεσμα μία νέα ηθική άποψη για τα πράγματα καθώς επίσης και μία περισσότερο ολοκληρωμένη αίσθηση της κοινωνικής ευθύνης. Ολοκληρώνοντας την εισαγωγή μας, διατυπώνουμε τα συμπεράσματα του Hoffman σχετικά με την κοινωνικοποίηση και την ηθική εκπαίδευση. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι η «ενσυναίσθηση» εξαρτάται από την άμεση εμπειρία της πραγματικότητας. Η εξάρτηση αυτή εγείρει ερωτηματικά, κατά πόσο δηλαδή είναι δυνατόν να υπάρξουν σταθερά κριτήρια αξιολόγησης της συμπαθητικής συμπεριφοράς. Η αδυναμία αυτή μπορεί να αντιμετωπιστεί με την ηθική αγωγή, στην οποία πρέπει να τονίζονται τα κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ των ατόμων και των ομάδων, να αποδίδεται μεγάλη σημασία στην «αμεροληψία» και στην «αντικειμενικότητα», να διδάσκονται οι άνθρωποι να ρωτούν τον εαυτό τους κατά πόσο οι πράξεις τους ωφελούν τους άλλους. Να εξασκούνται οι νέοι σε τεχνικές με τις οποίες βοηθούνται να αποβάλλουν τις μεροληπτικές διακρίσεις. Η «διδασκαλία» και ο «εθισμός» (συνήθεια), φορείς της ιστορικής συνείδησης της κοινωνίας και της ίδιας της κοινωνικής πραγματικότητας, είναι γενεσιουργές αιτίες ηθικότητας. Προγράμματα ηθικής εκπαίδευσης που δίνουν έμφαση στα κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ των

20 20 ανθρώπων μπορεί να βοηθήσουν στην ανάπτυξη μιας παγκόσμιας ηθικής, μιας ηθικής σύμφωνα με την οποία η σωστή λειτουργία της σύγχρονης πολυπολιτισμικής κοινωνίας θα στηρίζεται στην «αμεροληψία» και σε «πολίτες του κόσμου».

21 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HOFFMAN 1.1: Γιατί δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη συζήτηση περί Ηθικής Φιλοσοφίας Κάθε άνθρωπος, σε στιγμές διαλόγου με τον εαυτό του, εκφράζει τους εξής προβληματισμούς: Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής μου; Ποιος ορίζει αυτό το σκοπό; Είναι δική μου υπεύθυνη επιλογή; Αν όχι, ποιοι παράγοντες τον διαμορφώνουν; Αυτά τα ερωτήματα γίνονται η αρχή για άλλα, διότι, πράγματι, ακολουθεί μοιραία πλήθος άλλων. Αν ο άνθρωπος έχει ένα σκοπό στη ζωή του, τότε αναρωτιέται τι πρέπει να πράττει και τι πρέπει να αποφεύγει προκειμένου να φτάσει στο σκοπό αυτό, ποια είναι τα εμπόδια που δυσκολεύουν την επίτευξή του. Αν οι σκοποί της ζωής είναι πολλοί, τότε ποιος είναι ο καλύτερος για χάρη του οποίου αξίζει να επιλέξει κάποιους τρόπους προκειμένου να τη ζήσει έτσι ώστε να έχει νόημα και να είναι τουλάχιστον ευχάριστη; Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι ο σκοπός της ζωής είναι η κατάκτηση ενός υψηλού κοινωνικό πολιτικού status, η κοινωνική αναγνώριση, η καταξίωση. Ή το να ζει ο άνθρωπος ήσυχα και ειρηνικά, να είναι δημιουργικός αξιοποιώντας όλες τις πνευματικές και σωματικές του δυνάμεις; Όταν θέτει κανείς τέτοιου είδους ερωτήματα, βρίσκεται στο χώρο του φιλοσοφικού προβληματισμού και συγκεκριμένα στο πεδίο της «ηθικής φιλοσοφίας». Αυτά τα ερωτήματα που, ίσως, φαίνονται αυτονόητα αλλά και που είναι δύσκολο ν απαντηθούν, απασχολούσαν και συνεχίζουν να απασχολούν τον άνθρωπο. Εκφράσεις του είδους «περνάμε βαθιά ηθική κρίση», «ο άνθρωπος έχει χάσει τον προσανατολισμό του», που διατυπώνονται όχι μόνο από ανθρώπους του πνεύματος αλλά και από απλούς ανθρώπους, υπογραμμίζουν την ανάγκη του λόγου περί Ηθικής. Υποδεικνύουν την ανάγκη προσδιορισμού της συμπεριφοράς του ανθρώπου ειδικά προς το συνάνθρωπο αλλά και προς τον ίδιο τον εαυτό του στις περιπτώσεις που καλείται να πάρει σημαντικές αποφάσεις για τη ζωή του. Μία αιτία που κάνει το λόγο περί ηθικής επίκαιρο είναι η συνεχιζόμενη και με απρόβλεπτες εξελίξεις κοινωνική ανισότητα, η οποία ενισχύεται από την παγκοσμιοποίηση, που απειλεί με καταστροφή και εξαφάνιση τους οικονομικά ασθενέστερους. Το βίωμα της κοινωνικής αδικίας και του παραμερισμού γεμίζει τον άνθρωπο θλίψη, αγανάκτηση και οργή. Ως αποτέλεσμα, άλλοτε εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά, ενώ άλλοτε συμβιβάζεται με μία μίζερη ζωή χωρίς περιεχόμενο. Έτσι, το οικονομικό πρόβλημα γίνεται κοινωνικό, για να καταλήξει ηθικό.

22 22 Παρακμιακά φαινόμενα, είτε αυτά είναι αντικειμενικά παρατηρήσιμα είτε επισημαίνονται μόνο από άτομα με ευαισθησία προς το συνάνθρωπο, όπως η εκμετάλλευση του ανθρώπου, η ασέβεια, η σκληρότητα, ο εξοντωτικός ανταγωνισμός, η αναξιοπρέπεια, υποδεικνύουν την επιτακτική ανάγκη διερεύνησης των αιτίων τους από πλευράς ηθικής, προκειμένου, στο βαθμό που είναι δυνατό, να καταπολεμηθούν. Η αδιαφορία για τον άλλον και η σκοπιμότητα δεν είναι μόνο αποτέλεσμα πολιτικής βίας αλλά και βίας που χρησιμοποιούν άτομα που χαρακτηρίζονται από έλλειψη ηθικής συνείδησης. Επομένως, ένα πρόβλημα της ηθικής το οποίο απαιτεί ανάλυση, είναι η μελέτη των παραμέτρων που προσδιορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Σε μία εποχή που οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων χαρακτηρίζονται από ανειλικρίνεια, καχυποψία, ανεντιμότητα, η ηθική φιλοσοφία είναι παρούσα όχι μόνο για να αναλύσει τα στοιχεία που υπονομεύουν την κοινωνική συνοχή αλλά και για υποδείξει το σωστό στο βαθμό που αυτό είναι κατορθωτό (Δελλής Ι. Γ., 2012: 21-24). 1.2: Πώς ορίζεται η ηθική συνείδηση Ηθική συνείδηση ονομάζουμε το σύνολο των ηθικών ιδεών και αρχών. Την πράξη που επιβάλλεται από αυτή την ονομάζουμε καθήκον, και τη σταθερή συνήθεια αναφορικά με το πράττειν το καθήκον, αρετή. Ηθική συνείδηση είναι το σύνολο των ηθικών αρχών και κανόνων σύμφωνα με τους οποίους κρίνουμε τις πράξεις, τις δικές μας και των άλλων, από άποψη αξίας και απαξίας, δηλαδή ως προς το αν είναι αγαθές ή κακές. Η λειτουργία της συνείδησης εκδηλώνεται πριν από την πράξη και λέγεται «προηγούμενη», εκδηλώνεται όμως και μετά την πράξη και λέγεται «επόμενη». Στην πρότερη από την πράξη λειτουργία της η ηθική συνείδηση παίρνει τη μορφή της προτροπής ή αποτροπής, ενώ στην ύστερη παίρνει τη μορφή του επαίνου ή της επιδοκιμασίας, όταν η πράξη είναι σύμφωνη προς τον ηθικό νόμο, ή του ψόγου και της κατάκρισης, της ενοχής και των «τύψεων», όταν η πράξη είναι ασύμφωνη προς τον ηθικό νόμο. Η ηθική συνείδηση δεν είναι έκφραση του λογικού ή του συναισθήματος ξεχωριστά. Είναι μία λειτουργία η οποία συγκεφαλαιώνει το λογικό και το συναίσθημα. Η συνείδηση είναι το αίσθημα της ηθικής ευθύνης του ανθρώπου ως προς τη συμπεριφορά του απέναντι στους άλλους. Η σημασία του συναισθήματος στην ηθική πράξη, ακόμα και στην ηθική κρίση, έχει πλούσια ιστορία στη δυτική φιλοσοφία. Να σημειωθεί ότι υπάρχουν δύο μεγάλες

23 23 και διαφορετικές προσεγγίσεις που περιγράφουν αναλυτικά τη σχέση ανάμεσα στο συναίσθημα και στην ηθικότητα. Η πρώτη ονομάζεται «Θεωρία των Συναισθημάτων» (Emotive Theory) και εγείρει θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη σημασία και τη λειτουργία των ηθικών κρίσεων. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι ηθικές απόψεις (κρίσεις, αρχές) δεν αποτελούν πεποιθήσεις που μπορούν να μετρηθούν ή να επαληθευτούν αλλά εκφράσεις θέσεων και στάσεων του ανθρώπου που θεωρείται ότι βασίζονται σε κίνητρα και συναισθήματα. Οι περισσότεροι συγγραφείς 9 της συγκεκριμένης προσέγγισης φαίνεται ότι συμφωνούν σε αρκετά σημεία: το ένα είναι ότι, παρά το γνωστικό τους περιεχόμενο, οι ηθικές κρίσεις και απόψεις μεταφέρουν τις πεποιθήσεις του υποκειμένου σχετικά με τον κόσμο. Ένα δεύτερο σημείο συμφωνίας είναι ότι, κάθε φορά που οι άνθρωποι διατυπώνουν μία ηθική κρίση υπονοούν ότι τη μοιράζονται και με άλλους, ότι γίνεται επίκληση σε συγκεκριμένες ηθικές αξίες προκειμένου να την τεκμηριώσουν και ότι είναι προετοιμασμένοι να ζήσουν με τις αξίες αυτές. Οι θεωρητικοί της Emotive Theory συμφωνούν στο ότι, βασική κοινωνική λειτουργία της ηθικής κρίσης είναι να εκφράσει στους ανθρώπους πώς να πράξουν με έναν τρόπο που θεωρείται αμερόληπτος. Επομένως, οι ηθικές κρίσεις, αναφορικά με την εφαρμογή τους, είναι συναφείς με έννοιες όπως η συμβουλή, η απαίτηση, η προτροπή και η εντολή. Η δεύτερη προσέγγιση, η θεωρία του Ωφελιμισμού (Utilitarianism), προτείνει ότι χωρίς το κατάλληλο συναίσθημα η ηθική κρίση και επιχειρηματολογία στερούνται περιεχομένου και έχουν μικρή επίδραση στην πράξη 10 (Hoffman M.L., 1982:85). 1.3: Η ηθική συνείδηση ως το σύνολο ηθικών αρχών και κανόνων Εφόσον ορίσαμε την ηθική συνείδηση ως το σύνολο των ηθικών αρχών και κανόνων, κρίνουμε αναγκαίο, στο σημείο αυτό, να αναφέρουμε ότι λίγοι είναι οι ψυχολόγοι ή οι φιλόσοφοι οι οποίοι συμφωνούν με την υπόθεση ότι υπάρχουν καθολικές ηθικές αξίες. Ωστόσο, υπάρχουν τρεις ευρέως επικρατούσες αρχές που από πολλούς θεωρούνται ως καθολικές: 1. Η αρχή της δικαιοσύνης και συγκεκριμένα της διανεμητικής που έχει εκτενώς μελετηθεί από τον Αριστοτέλη καθώς και από τον Kant και τους οπαδούς του και σύμφωνα με την οποία οι κοινωνικοί πόροι (αμοιβές και ποινές) θα πρέπει να διανέμονται βάσει ενός κριτηρίου που εφαρμόζεται εξίσου σε όλους. 2. Η αρχή της αμερόληπτης καλοσύνης, που συνδέεται ως επί το πλείστον με συγγραφείς της παράδοσης του Ωφελιμισμού και πιο ειδικά με τον Adam 9 Υποστηρικτές της συγκεκριμένης προσέγγισης είναι οι : Ayer (1936), Edwards (1955), Stevenson (1963), Brandt (1967) 10 Η θεωρία του Ωφελιμισμού αναλύεται εκτενώς σε επόμενη ενότητα.

24 24 Smith 11 και David Hume 12. Σύμφωνα με αυτή την αρχή, ηθική είναι η πράξη που λαμβάνει υπόψη της όλους τους πιθανούς αποδέκτες της. Σε διαπροσωπικό επίπεδο, παίρνει τη μορφή της αρχής του ενδιαφέροντος για την ευημερία του συνόλου συμπεριλαμβανομένης και της ανάγκης για αυτοσεβασμό, για αξιοπρέπεια, για αποφυγή του πόνου. 3. Η αρχή διατήρησης της κοινωνικής τάξης, που απορρέει σε μεγάλο βαθμό από την άποψη του Hobbes 13 σύμφωνα με την οποία χωρίς την έννοια της κοινωνίας ο άνθρωπος θα ήταν διαρκώς σε κατάσταση πολέμου και συγκρούσεων, θα ήταν δηλαδή ένα τίποτα 14. Ο Hoffman δεν θεωρεί τις αρχές αυτές ως αμοιβαία αποκλειόμενες αλλά ως «ιδεατούς τύπους» που μπορούν να εφαρμόζονται (όλες ή μία) σε μία δεδομένη περίσταση. Όταν μπορούν να εφαρμοστούν περισσότερες από μία, τότε είναι συνήθως συμβατές. Για παράδειγμα, η αρχές της δικαιοσύνης και του ενδιαφέροντος για τους άλλους ενισχύουν η μία την άλλη στην περίπτωση των τίμιων, σκληρά εργαζομένων αγροτών που χάνουν τη γη τους λόγω οικονομικών δυνάμεων πέραν του δικού τους ελέγχου. Οι αρχές αυτές μπορεί επίσης να είναι αντικρουόμενες σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως σε αυτή την ψηφοφορίας. Αν κάποιος για παράδειγμα, συμπαθεί έναν υποψήφιο και γνωρίζει ότι έχει παιδί που πάσχει από χρόνια νόσο, τότε η αρχή του ενδιαφέροντος μπορεί να τον ωθήσει να του δώσει την ψήφο χωρίς να το αξίζει αντικειμενικά. Την ίδια στιγμή, κάποιος άλλος ψηφοφόρος μπορεί να ψηφίσει αρνητικά για να επιβεβαιώσει τη δέσμευσή του στο σύστημα. Κάποιος άλλος, λόγω του ισχυρού συνδέσμου μεταξύ των αρχών, είναι πιθανό να βρεθεί σε δίλημμα σχετικά με το πώς να ψηφίσει. Το ζήτημα τελικά εστιάζεται σε ένα δίλημμα του ανθρώπου στην αρχή του ενδιαφέροντος για το συνάνθρωπο ενάντια στη δέσμευση στο σύστημα και στην αρχή της δικαιοσύνης (Hoffman, M.L., 1987:47-48). 11 O Adam Smith ( ) σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Γλασκώβης στο οποίο και διορίστηκε το 1791 και συγκεκριμένα στην έδρα της Λογικής. Αργότερα κατέλαβε την έδρα της Ηθικής στο ίδιο πανεπιστήμιο. Το 1776 δημοσίευσε το An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, έργο που τον έκανε διάσημο. 12 Ο David Hume ( ) ήταν Σκώτος φιλόσοφος και ένας από τους πιο αντιπροσωπευτικούς συγγραφείς του 18 ου αιώνα ή του αιώνα του «Διαφωτισμού». Το πρώτο μεγάλο του σύγγραμμα με τίτλο Treatise of Human Nature, δημοσιεύτηκε το Άγγλος φιλόσοφος ( ) ο οποίος ξεχώρισε στον τομέα της πολιτικής φιλοσοφίας. Βασικό του έργο αποτελεί το Leviathan το οποίο είναι μεταφρασμένο και στα ελληνικά 14 Η ιδέα της διατήρησης της κοινωνικής τάξης έχει ουσιαστικά αγνοηθεί από τους ψυχολόγους και ο Hoffman δεν θα πει τίποτε περισσότερο σχετικά με το θέμα αυτό.

25 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΕΣΗΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ Εδώ γεννιέται εύλογα το ερώτημα: πώς γεννήθηκε η ηθική συνείδηση; Είναι προϊόν ιστορικής εξέλιξης, είναι μια εξωϊστορική έννοια και λειτουργία, είναι έμφυτη, είναι κοινωνικό επιφαινόμενο, είναι δημιούργημα της φύσης; Πολλές απόψεις έχουν εκφραστεί πάνω σε αυτό το ερώτημα. Όλες μπορούν να συνοψιστούν σε δύο ομάδες θεωριών: α) στις ορθολογικές θεωρίες και β) στις εμπειρικές. 2.1: Ορθολογικές Θεωρίες Η ηθική συνείδηση είναι έμφυτη και έχει μεταφυσική προέλευση. Ο ηθικός νόμος είναι γραμμένος στη συνείδηση του ανθρώπου και υπάρχει προκαταβολικά. Γι αυτό, όπως πιστεύεται, η συνείδηση παραμένει αναλλοίωτη και αμετάβλητη και δεν υπόκειται στους νόμους της εξέλιξης. Η αντίληψη αυτή αρχίζει από το Σωκράτη, ο οποίος ταύτιζε τη συνείδηση με το «δαιμόνιον», το οποίο είχε θεϊκή προέλευση και του υποδείκνυε κάθε φορά «τι πρέπει να κάνει και τι όχι» 15. Ο Πλάτωνας δεν φαίνεται να έχει ακραίες ορθολογιστικές απόψεις, γιατί σε πολλά έργα του δέχεται ότι στη διαμόρφωση του κριτηρίου της συνείδησης συντελούν το «έθος» και ο «λόγος», δηλαδή η διδασκαλία. Υποστηρικτές της θεωρίας του εμφύτου είναι σε μεγάλο βαθμό οι περισσότεροι Πατέρες της Εκκλησίας, βασιζόμενοι κυρίως στην άποψη του Παύλου (Προς Ρωμαίους 2,14) ότι η συνείδηση είναι φαινόμενο καθολικό και προέρχεται από το Θεό. Στους Νέους Χρόνους, ο J. Rousseau θεωρεί τη συνείδηση «θείο δώρο, αθάνατη και ουράνια φωνή» 16. Επίσης, ο Kant, που ταλαντεύεται ως προς τον εννοιολογικό καθορισμό της ηθικής συνείδησης, άλλοτε τη θεωρεί δεδομένη ικανότητα και άλλοτε προδιάθεση 17 (Δελλής Ι.Γ., 2012: ). 2.2: Εμπειρικές θεωρίες 15 Γι αυτό υπάρχουν πληροφορίες στο έργο του Ξενοφώντα Απομνημονεύματα και στα πλατωνικά έργα Πλάτωνα Απολογία Σωκράτους και Φαίδρος. 16 Αιμίλιος ή περί αγωγής, μτφ. Σ. Βουρδουμπά, Αθήνα, 1963, σ Κριτική του πρακτικού λόγου (μτφ Κ. Ανδρουλιδάκης), Αθήνα, 2004, σ και 175.