ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Τα ατομικά δικαιώματα συνιστούν εξουσίες που το εκάστοτε. ισχύον δίκαιο απονέμει στα άτομα προκειμένου να τους εξασφαλίσει

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα ατομικά δικαιώματα συνιστούν εξουσίες που το εκάστοτε ισχύον δίκαιο απονέμει στα άτομα προκειμένου να τους εξασφαλίσει την ακώλυτη απόλαυση ορισμένων στοιχειωδών ελευθεριών. Τα δικαιώματα όμως αυτά, λειτουργούν μόνο στα πλαίσια μιας κρατικά οργανωμένης κοινωνίας έτσι ώστε όχι μόνο η ύπαρξη αλλά και άσκησή τους να προσδιορίζεται από την κρατούσα κρατική θέληση. Συνεπώς, προκύπτει ότι είναι απολύτως αναγκαία η θέσπιση περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων για να επιτευχθεί η ομαλή ρύθμιση της κοινωνικής συμβίωσης. Οι περιορισμοί αυτοί, οι οποίοι είναι άκρως απαραίτητοι - όπως προανέφερα - για την εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού σχηματισμού, είναι και οι ίδιοι δεκτικοί περιορισμών δεδομένου ότι υπάρχουν ατομικά δικαιώματα τα οποία δεν επιδέχονται περιορισμούς και καλούνται ανεπιφύλακτα. Στην εργασία αυτή, θα ασχοληθώ ειδικότερα με το ζήτημα των «ανεπιφύλακτων» συνταγματικών δικαιωμάτων. Αρχικά, θα παρουσιάσω συνοπτικά τους περιορισμούς που επιβάλλονται στην άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων κάνοντας συγκεκριμένη αναφορά στην επιφύλαξη υπέρ του νόμου. Έπειτα, θα αναπτύξω διεξοδικά το θέμα των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων με το να προσδιορίσω τι ακριβώς είναι, ποια είναι και αν και σε ποιο βαθμό είναι δυνατή η επιβολή περιορισμών και σε αυτά. Καταληκτικά, θα αναφερθώ στα σημαντικότερα από τα ανεπιφύλακτα συνταγματικά δικαιώματα αναλύοντας κάθε ένα από αυτά. Ο συγκεκριμένος τρόπος που επέλεξα για να παρουσιάσω το εν

2 λόγω ζήτημα θεωρώ πως είναι ο πλέον κατάλληλος καθώς παρέχει στον αναγνώστη αυτής της εργασίας τη δυνατότητα να κατανοήσει πλήρως το θέμα που παρουσιάζεται. Η κατανόηση αυτή επιτυγχάνεται με το να του παρέχει σε πρώτο στάδιο γενικότερες πληροφορίες γύρω από τους περιορισμούς των συνταγματικών δικαιωμάτων ώστε να κατανοήσει το λόγο και την ανάγκη ύπαρξής τους. Στη συνέχεια, επιχειρείται η διεξοδικότερη ανάλυση του ειδικότερου ζητήματος των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων, προσδιορίζοντάς τα και οριοθετώντας τα. 2

3 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Τα ατομικά δικαιώματα ή ατομικές ελευθερίες που κατοχυρώνονται από το Σύνταγμα και λειτουργούν μόνο στα πλαίσια μιας οργανωμένης σε κράτους κοινωνίας, έχουν ως πρωταρχικό σκοπό την προστασία του ατόμου. Παράλληλα, συχνά συνιστούν και νομικές μορφές αυτοπεριορισμού και αυτοδέσμευσης της κρατικής εξουσίας. Ακόμη όμως και τα δικαιώματα αυτά έχουν όρια τα οποία αφορούν αποκλειστικά την άσκησή τους και όχι το περιεχόμενο ή την ουσία τους. Άλλωστε, ο σχετικός χαρακτήρας της συνταγματικής προστασίας των ατομικών ελευθεριών καθίσταται εμφανής λαμβάνοντας υπόψη ότι για λόγους δημόσιας τάξης και ασφάλειας υποχωρεί η προστασία των ελευθεριών αυτών. 1 Όσον αφορά στα όρια των ατομικών ελευθεριών, είναι σαφές ότι δεν παρουσιάζουν σταθερότητα αλλά αντιθέτως προσδιορίζονται σε συνάρτηση με τις εκάστοτε οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούν. Επιπροσθέτως, τείνουν πλέον να συγκεκριμενοποιούνται δεδομένου ότι θεσπίζονται ειδικές διατάξεις οι οποίες διαμορφώνουν όρια και περιορισμούς που κατοχυρώνονται από το Σ όπως το Άρθρο 5 παρ. 1, ώστε να περιορίζεται η δυνατότητα του κοινού νομοθέτη σχετικά με τον προσδιορισμό της ουσίας και έννοιας των ατομικών δικαιωμάτων. 2 Συνεπώς, δεδομένου του ότι τα ατομικά δικαιώματα δεν είναι απεριόριστα αλλά έχουν όρια τα οποία μπορούν να προσδιοριστούν, 1 2 Μάνεσης Αρ., Συνταγματικά Δικαιώματα Ατομικές ελευθερίες, 1982, Θεσσαλονίκη, σ. 55 επ. Καραγιαννοπούλου - Λελούδα Ι., Σύγχρονη μορφή των ορίων των ατομικών ελευθεριών, ΤΟΣ τ. ΣΤ, 1980, σ

4 είναι δεκτικά περιορισμών οι οποίοι επιβάλλονται σε αυτά. Ανάλογα με το αν αφορούν σε περισσότερα δικαιώματα ή σε κάθε δικαίωμα ξεχωριστά, οι περιορισμοί μπορούν να διακριθούν σε γενικούς και ειδικούς. Γενικοί περιορισμοί Α. Εγγενείς περιορισμοί Οι περιορισμοί αυτοί λειτουργούν ως προσδιορισμοί του περιεχομένου της έννοιας κάθε ατομικού και κοινωνικού δικαιώματος. Η διαπίστωση αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα κατοχυρώνονται από κανόνες δικαίου οι οποίοι διαμορφώνουν το πεδίο αναφοράς και προστασίας τους. 3 Συνεπώς, το Σύνταγμα κατοχυρώνει και προστατεύει τα ατομικά δικαιώματα έως το σημείο όπου αυτά εκτείνονται, ενώ συχνά περιορίζει την προστασία αυτή σε ένα συγκεκριμένο τμήμα του εννοιολογικού περιεχομένου του δικαιώματος. 4 όπως για παράδειγμα το άρθρο 13 το οποίο δεν προστατεύει κάθε θρησκεία αλλά κάθε «γνωστή θρησκεία». Καταληκτικά, συμπεραίνουμε ότι είναι αναγκαίο να εξετάζουμε κάθε φορά ενόψει της εφαρμογής των διατάξεων του Συντάγματος αν το αγαθό που τίθεται σε κίνδυνο εντάσσεται στο πλαίσιο των αγαθών αυτών που το Σύνταγμα προστατεύει ώστε στη συνέχεια να διαπιστώσουμε αν υπάρχει περιορισμός ο οποίος αφορά αποκλειστικά στην έννοια του δικαιώματος και όχι στον τρόπο ή σκοπό άσκησής του. Άλλωστε, ούτε και οι περιορισμοί αυτοί οι οποίοι λειτουργούν σε 3 4 Χρυσόγονος Κ., Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, 2 η έκδ., 2002, Αθήνα - Κομοτηνή, σ. 65 επ. Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα Α, 2 η έκδ., 2005, Αθήνα - Κομοτηνή, σ. 138 επ. 4

5 συνάρτηση με τους γενικούς νομικούς κανόνες που διέπουν τη συμβίωση των ατόμων σε μια οργανωμένη σε κράτος κοινωνία και είναι λογικά προγενέστεροι, δεν μπορούν να περιορίσουν τον πυρήνα των ατομικών δικαιωμάτων που θεωρείται απαραβίαστος. Β. Κοινωνικός περιορισμός Μετά την αναθεώρηση του 2001, στο άρθρο 25 παρ. 1 εδ. 1 του Συντάγματος κατοχυρώνεται η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου, γεγονός που οδηγεί στη διαμόρφωση των κοινωνικών περιορισμών που υφίστανται τα ατομικά δικαιώματα. Αρχικά, θα εξετάσουμε από πού απορρέει ο κοινωνικός περιορισμός των ατομικών δικαιωμάτων. Ο περιορισμός αυτός είναι απόρροια της διαπίστωσης 5 ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να επιβιώσει παρά μόνο μαζί με άλλους ανθρώπους στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίας η οποία του δίνει τη δυνατότητα να αναπτύξει τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και την προσωπικότητά του. Προκειμένου όμως να επιτυγχάνεται η εύρυθμη λειτουργία αυτής της οργανωμένης κοινωνίας είναι αναγκαία η επιβολή περιορισμών στα ατομικά δικαιώματα για λόγους οφέλους του κοινωνικού συμφέροντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα κοινωνικής δέσμευσης των ατομικών δικαιωμάτων αποτελεί η δεύτερη παράγραφος του άρθρου 11 όπου είναι δυνατή η απαγόρευση των υπαίθριων συναθροίσεων «αν απειλείται σοβαρή διατάραξη της κοινωνικοοικονομικής ζωής». Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά των κοινωνικών περιορισμών οι οποίοι ελαττώνουν το πεδίο εφαρμογής των ατομικών δικαιωμάτων, 5 Δαγτόγλου Π., Ο κοινωνικός περιορισμός των ατομικών δικαιωμάτων, ΝοΒ 33, 1985, σ. 721 επ. 5

6 είναι σαφές ότι διαφέρουν ποικιλοτρόπως, για κάθε δικαίωμα καθώς διαφοροποιείται τόσο η ένταση όσο και η έκταση που καταλαμβάνουν. Επιπλέον, κοινωνικοί περιορισμοί δεν υφίστανται για όλα ανεξαιρέτως τα ατομικά δικαιώματα αλλά μόνο για αυτά που το Σύνταγμα ρητά το ορίζει. Αξίζει βέβαια να επισημάνουμε ότι βάσει του άρθρου 25 μπορεί να προκύψει και ένας γενικότερος κοινωνικός περιορισμός των ατομικών δικαιωμάτων ώστε η άσκησή τους να μην βλάπτει σε σημαντικό βαθμό και άμεσα το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου, ο οποίος όμως έχει μικρό πεδίο εφαρμογής. Γ. Καταχρηστική άσκηση δικαιώματος Σύμφωνα με το άρθρο 25 παρ. 3 «Η καταχρηστική άσκηση δικαιώματος δεν επιτρέπεται». Λαμβάνοντας υπόψη τη συστηματική θέση του άρθρου αυτού αντιλαμβανόμαστε ότι αφορά μόνο τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα - όπως αυτά κατοχυρώνονται στα άρθρα 4-24 του Συντάγματος - και δεν επεκτείνεται και στα πολιτικά δικαιώματα καθώς τότε θα θιγόταν η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας. 6 Βάσει του άρθρου αυτού και συγκεκριμένα της παρ. 2 προκύπτει και η έννοια της καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος. 7 Κατά τη διάταξη αυτή, λοιπόν, ένα δικαίωμα θεωρείται ότι ασκείται καταχρηστικά όταν η άσκησή του δεν εξυπηρετεί το σκοπό για τον οποίο έχει αυτό κατοχυρωθεί, ώστε να μη συμβιβάζεται με την ιδέα της πραγμάτωσης της κοινωνικής προόδου μέσα σε ελευθερία και δικαιοσύνη. Όταν επομένως ένα δικαίωμα ασκείται καταχρηστικά δεν παραβιάζεται συγκεκριμένη συνταγματική διάταξη αλλά υπάρχει σαφής 6 7 Χρυσόγονος Κ., ό.π., σ. 70 επ. Δαγτόγλου Π., ό.π., σ. 158 επ. 6

7 αντίθεση στο σκοπό για τον οποίο έχει το δικαίωμα θεσπιστεί. Επιπλέον, προκειμένου να συντρέχει η έννοια της κατάχρησης είναι αναγκαίο να καθίσταται εμφανές μέσω εξωτερικών γεγονότων, τα οποία δεν επιδέχονται αμφισβήτηση και είναι προφανή, ότι είναι διαφορετικός ο σκοπός για τον οποίο το δικαίωμα χρησιμοποιείται. 8 Η απαγόρευση της καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος συγκαταλέγεται στους περιορισμούς των ατομικών δικαιωμάτων αλλά ουσιαστικά συνιστά προσδιορισμό και όχι περιορισμό τους. 9 Αυτό ισχύει δεδομένου ότι αν ασκούμε ένα δικαίωμα καταχρηστικά κινούμαστε εκτός του πεδίου προστασίας του, όπως αυτό ορίζεται από το Σύνταγμα. Άρα, η έννοια της καταχρηστικής άσκησης προσδιορίζει με σαφήνεια το τι κατοχυρώνει το Σύνταγμα και τι όχι. Τέλος, αξίζει να επισημάνουμε πως παρά το ότι η καταχρηστική άσκηση δικαιώματος είναι αντισυνταγματική, η διάταξη του άρθρου 25 παρ. 3 δεν αναφέρει προβλεπόμενες κυρώσεις. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι η διάταξη αυτή είναι lex imperfecta καθώς κύρωση της καταχρηστικής άσκησης λογίζεται η έλλειψη προστασίας από το Σύνταγμα του δικαιώματος που ασκείται κατά τέτοιο τρόπο. Ειδικοί περιορισμοί Οι ειδικοί περιορισμοί αφορούν σε κάθε ατομικό ή κοινωνικό δικαίωμα ξεχωριστά και διακρίνονται στους περιορισμούς που προβλέπονται από το ίδιο το Σύνταγμα και σε αυτούς που προκύπτουν κατ εξουσιοδότηση του Συντάγματος από το νόμο και καλούνται 8 9 Τσάτσος Δ., Συνταγματικό Δίκαιο, τόμ. Γ, Θεμελίωση δικαιώματος, Ι. Γενικό Μέρος, 1988, Αθήνα - Κομοτηνή, σ Δαγτόγλου Π., ό.π., σ

8 επιφύλαξη του νόμου. 10 Α. Άμεσοι συνταγματικοί περιορισμοί Οι περιορισμοί προβλέπονται από το ίδιο το άρθρο που θεσπίζει το ατομικό δικαίωμα, από άρθρα γενικότερης εφαρμογής όπως το άρθρο 2 παρ. 1 και το άρθρο 25 καθώς και από άρθρα που κατοχυρώνουν την προστασία άλλων δικαιωμάτων. Οι περιορισμοί αυτοί οι οποίοι - όπως ήδη προανέφερα - ενδέχεται να προβλέπονται από την ίδια τη διάταξη που θεσπίζει το δικαίωμα όπως για παράδειγμα το άρθρο 17 παρ. 1 που αναφέρεται στο γενικό συμφέρον, ισχύουν αποκλειστικά για το δικαίωμα για το οποίο προβλέπονται. Άρα, πρέπει να ερμηνεύονται συσταλτικά και δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε αυτούς η μέθοδος της αναλογίας. Αυτό ισχύει ακόμη και για την οριοθετική τριάδα του άρθρου 5 παρ. 1 - Σύνταγμα, χρηστά ήθη, δικαιώματα των άλλων - η οποία δεν έχει γενικότερη ισχύ αλλά εφαρμόζεται όταν δεν υφίσταται ειδικότερο ατομικό δικαίωμα. 11 Β. Επιφύλαξη νόμου Ειδική θέση μεταξύ των ειδικά προβλεπόμενων περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων κατέχει η επιφύλαξη νόμου ή επιφύλαξη υπέρ του νόμου. Επιφύλαξη νόμου καλείται η κατοχύρωση ενός ατομικού δικαιώματος από το Σύνταγμα το οποίο περιέχει ρητή παραπομπή σε νόμο και στους περιορισμούς που αυτός θέτει. Η επιφύλαξη αυτή έχει 10 Δαγτόγλου Π., ό.π., σ Δαγτόγλου Π., ό.π., σ

9 διττή λειτουργία : προστατεύει τα ατομικά δικαιώματα καθώς καθιστά δυνατή την επιβολή περιορισμών σε αυτά μόνο όταν και όπως το ορίζει ο νόμος. Παράλληλα, όμως, σχετικοποιεί την προστασία τους παρέχοντας στο νομοθέτη τη δυνατότητα επιβολής περιορισμών σε αυτά. 12 Η επιφύλαξη του νόμου μπορεί να διακριθεί σε γενική και ειδική. Η γενική επιφύλαξη υπέρ του νόμου η οποία εντοπίζεται στα άρθρα 10 παρ. 1, 12 παρ. 1, 14 παρ. 1 και 23 παρ. 1 αναφέρει πως το δικαίωμα πρέπει να ασκείται μέσα στα πλαίσια που ο νόμος ορίζει, χωρίς όμως να καθορίζει συγκεκριμένες προϋποθέσεις τις οποίες οφείλει να πληροί όπως στο άρθρο 9 παρ. 1 που απαιτείται και παρουσία των εκπροσώπων της δικαστικής εξουσίας. Η ειδική επιφύλαξη νόμου έγκειται στο ότι το κείμενο του Συντάγματος θέτει συγκεκριμένα όρια στην εξουσία του νομοθέτη να θεσπίζει περιορισμούς και διαμορφώνει κάποια κριτήρια που πρέπει ο νόμος να πληροί ώστε να είναι σύμφωνη με το Σύνταγμα η επιφύλαξη αυτή. Παράλληλα, συχνά γίνεται αναφορά και στην έμμεση επιφύλαξη υπέρ του νόμου στις περιπτώσεις κατά τις οποίες το Σύνταγμα επιβάλλει ορισμένες υποχρεώσεις στο κράτος. Προκειμένου να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις αυτές ο νομοθέτης δύναται να περιορίσει ατομικά δικαιώματα αποφεύγοντας όμως να θίξει τον πυρήνα τους ο οποίος θεωρείται απαραβίαστος. Αναφορικά στη λειτουργία που η επιφύλαξη επιτελεί, παρατηρούμε πως συχνά δεν αποτελεί περιορισμό της άσκησης των δικαιωμάτων αλλά προσδιορισμό της έννοιάς τους ο οποίος κρίνεται αναγκαίος για την άσκηση και προστασία των δικαιωμάτων αυτών. 12 Bettermann K., Περιορισμοί των ατομικών δικαιωμάτων, Αρμ. ΙΘ, 1965, σ

10 Χαρακτηριστικό παράδειγμα το άρθρο 72 παρ. 1 όπου γίνεται σαφής αναφορά σε εκτελεστικούς του Συντάγματος νόμους «για την άσκηση και προστασία των ατομικών δικαιωμάτων». 13 Βέβαια, κάθε περιορισμός οποιασδήποτε ελευθερίας πρέπει να είναι επιτρεπτός από το Σύνταγμα. Άρα, και η επιφύλαξη νόμου είναι ουσιαστικά επιφύλαξη υπέρ του συνταγματικού νόμου. Οι περιορισμοί που δύναται να επιβάλλει ο κοινός νομοθέτης στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα πρέπει να προκύπτουν από τις σχετικές διατάξεις του Συντάγματος που κατοχυρώνουν τα αντίστοιχα δικαιώματα. 14 Συνεπώς, περιορισμοί επιβάλλονται από τον κοινό νομοθέτη στα δικαιώματα μόνο εφόσον το Σύνταγμα ορίζει ότι τα δικαιώματα αυτά είναι επιδεκτικά τέτοιων περιορισμών. Επιπροσθέτως, οι επιφυλάξεις νόμου κρίνονται ασφαλέστερες για τα ίδια τα δικαιώματα όταν τίθενται υπό τους όρους που το Σύνταγμα θέτει καθώς το ίδιο το συνταγματικό κείμενο διαμορφώνει τους λόγους, προϋποθέσεις και την έκταση των περιορισμών αυτών. 15 Καταληκτικά, θα αναφερθώ και σε ορισμένους γενικότερους περιορισμούς των επιφυλάξεων υπέρ του νόμου. Όπως άλλωστε αναφέρει η γαλλική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου «Ο νόμος έχει το δικαίωμα να απαγορεύσει μόνο ενέργειες που είναι επιβλαβείς για την κοινωνία». Επιπλέον, οι επιφυλάξεις του νόμου δεν μπορούν να προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ούτε και να θίξουν τον απαραβίαστο πυρήνα του ατομικού δικαιώματος. 13 Χρυσόγονος Κ., ό.π., σ Μάνεσης Αρ., ό.π., σ Bettermann K., ό.π., σ

11 Τέλος, βασιζόμενοι στην έννοια της επιφύλαξης του νόμου μπορούμε να προβούμε σε ακόμη μία διάκριση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων σε ενδοτικά και άκαμπτα. Ενδοτικά καλούνται όλα τα ατομικά δικαιώματα για τα οποία το ίδιο το Σύνταγμα παρέχει στο κοινό νομοθέτη τη δυνατότητα να τα περιορίζει μέσω της επιφύλαξης νόμου. Αντιθέτως, άκαμπτα καλούνται τα ανεπιφύλακτα συνταγματικά δικαιώματα τα οποία διατυπώνονται κατά απόλυτο τρόπο και δεν επιτρέπουν στο νομοθέτη να τους επιβάλλει περιορισμούς μέσω των επιφυλάξεων νόμου. 16 Σε αυτά θα γίνει διεξοδικότερη αναφορά στο επόμενο στάδιο αυτής της εργασίας. Όρια των περιορισμών Προκειμένου να είναι πιο αποτελεσματική η άσκηση και η προστασία των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, είναι δυνατή η επιβολή περιορισμών και στους ίδιους τους περιορισμούς των δικαιωμάτων. Οι περιορισμοί αυτοί συνάγονται από γενικές αρχές προερχόμενες από το Σύνταγμα και έχουν συχνά επεξεργαστεί από τη θεωρία καθώς και τη νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων. 17 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά των ορίων αυτών των επιβαλλόμενων περιορισμών είναι τα ακόλουθα : 1. Ο χαρακτήρας των περιορισμών πρέπει να είναι αντικειμενικός και απρόσωπος ώστε να μην περιορίζεται το δικαίωμα ενός μόνο προσώπου, γεγονός το οποίο θα ήταν αντίθετο στη ρητώς κατοχυρωμένη από το Σύνταγμα αρχή της ισότητας των πολιτών, όπως 16 Καραγιαννοπούλου - Λελούδα Ι., ό.π., σ Μάνεσης Αρ., ό.π., σ

12 αυτή θεσπίζεται στο άρθρο 4 παρ. 1. Είναι βέβαια επιτρεπτή η επιφύλαξη νόμου για ορισμένο δικαίωμα σε δεδομένη περίπτωση, 18 όπως στο άρθρο 17 παρ. 2. εδώ είναι δυνατή η στέρηση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας «για δημόσια ωφέλεια που έχει αποδειχτεί με τον προσήκοντα τρόπο όταν και όπως ο νόμος ορίζει». 2. Οι περιορισμοί καθίστανται αναγκαίοι για «σοβαρούς λόγους γενικότερου δημοσίου ή κοινωνικού συμφέροντος». 19 Τέτοιος περιορισμός αναφέρεται στο άρθρο 17 παρ. 1 όπου για λόγους γενικού συμφέροντος περιορίζεται το δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Λαμβάνοντας όμως υπόψη ότι το γενικό ή κοινωνικό συμφέρον μπορούν να ερμηνευτούν ποικιλοτρόπως δεν είναι θεμιτή η επίκλησή τους ως γενικότερου περιορισμού των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων Όρια στους περιορισμούς των ατομικών δικαιωμάτων τίθενται και από την αρχή της αναλογικότητας η οποία ρητώς κατοχυρώνεται στο άρθρο 25 παρ. 1 δ εδ. του Συντάγματος. Σύμφωνα με την αρχή αυτή η οποία παρουσιάζει 3 ειδικότερες εκφάνσεις το μέτρο που λαμβάνεται για την επίτευξη του σκοπού πρέπει να είναι κατάλληλο, αναγκαίο και να βρίσκεται σε σχέση αναλογίας με τα οφέλη που αποκομίζουμε από την επιβολή του. Αρχικά, το μέτρο πρέπει να είναι κατάλληλο, πρόσφορο για την πραγμάτωση του αποτελέσματος που επιδιώκουμε. Επιπλέον, το μέτρο είναι αναγκαίο όταν δεν υπάρχουν 18 Δαγτόγλου Π., ό.π., σ ΣτΕ 2112/1984, ΤοΣ 1985, Σ. 63 ΕΠ. 20 Χρυσόγονος Κ., ό.π., σ

13 άλλα μέτρα τα οποία είναι μεν εξίσου αποτελεσματικά αλλά λιγότερο δεσμευτικά. Τέλος, πρέπει να πληρούται η υπό στενή εννοία αναλογικότητα, δηλαδή τα αποκομιζόμενα από την επιβολή του μέτρου οφέλη να μην είναι δυσανάλογα μικρά σε σχέση με τις ζημίες που προκαλούνται. Η αρχή αυτή, η οποία έχει συνταγματικό έρεισμα στο άρθρο 5 παρ. 1 από το οποίο προκύπτει ότι αναγκαίο μέτρο για τους επιβαλλόμενους περιορισμούς είναι το Σύνταγμα, τα δικαιώματα των άλλων και τα χρηστά ήθη, χρησιμοποιείται πλέον από την ελληνική νομολογία. Συγκεκριμένα, το Συμβούλιο της Επικρατείας επικαλείται αυτή τη «συνταγματική αρχή συνάγοντάς την από την έννοια του κράτους δικαίου». 21 Καταληκτικά, παρατηρούμε ότι οι περιορισμοί που προέρχονται από την αρχή της αναλογικότητας κρίνονται ως αναγκαίοι βάσει των κριτηρίων μιας δημοκρατικής κοινωνίας, όπως άλλωστε αναφέρεται στην Ευρωπαϊκή σύμβαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Επιπλέον, δε συνιστά συνταγματικό κανόνα αλλά εφαρμόζεται σε συνάρτηση με τα δικαιώματα στα οποία αναφέρεται. 4. Η επιβολή των περιορισμών δεν πρέπει να θίγει τον πυρήνα των ατομικών δικαιωμάτων ο οποίος κρίνεται απόλυτος και απαραβίαστος. Αυτό το απαραβίαστο προβλέπεται μεν για ειδικές περιπτώσεις όπως στο άρθρο 23 παρ. 2 εδ. δ «Οι περιορισμοί αυτοί δεν μπορούν να φτάνουν έως την κατάργηση του δικαιώματος της απεργίας ή την παρεμπόδιση της νόμιμης άσκησής του», αλλά μπορεί 21 ΣτΕ 2112/1984 Τμ. Δ, ΤοΣ 1985, σ

14 να εφαρμοστεί και γενικότερα. δηλαδή ο περιορισμός δεν μπορεί να οδηγεί στην απαγόρευση της άσκησης του δικαιώματος ούτε να είναι δυσανάλογα μεγάλος τόσο σε έκταση όσο και στη χρονική διάρκεια εφαρμογής του. Στην περίπτωση αυτή θα υπήρχε «πλήρης αναίρεση τους ουσίας του δικαιώματος». 22 Το απαραβίαστο του πυρήνα συνάγεται και από το άρθρο 2 παρ. 1 καθώς αφού «η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελεί πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας» δεν είναι θεμιτοί περιορισμοί που καταλήγουν στο να θίγουν την ανθρώπινη αξία, δεδομένης και της «εγγύησης του Κράτους» υπό την οποία τελούν τα δικαιώματα (άρθρο 25 παρ. 1). 5. Οι περιορισμοί είναι θεμιτό να ερμηνεύονται συσταλτικά και όχι διασταλτικά, γεγονός το οποίο θα ήταν ανεπίτρεπτο. Παράλληλα, δεν επιτρέπεται ο περιορισμός ενός οποιουδήποτε ατομικού δικαιώματος επειδή συντρέχουν οι ειδικότερες περιστάσεις του άρθρου 21 του Συντάγματος. Συμπερασματικά ήθελα να επισημάνω ότι όπως προκύπτει από το άρθρο 18 της Ευρωπαϊκής σύμβασης δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν είναι αποδεκτή η επιβολή των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών «όταν εξυπηρετεί διαφορετικό σκοπό από αυτό για τον οποίο καθιερώθηκε». 22 Μάνεσης Αρ., ό.π., σ

15 ΑΝΕΠΙΦΥΛΑΚΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Βάσει της επιφύλαξης νόμου - όπως έχω ήδη αναφέρει - μπορούν να διακριθούν τα συνταγματικά δικαιώματα σε δεκτικά και ανεπίδεκτα επιφυλάξεων ή ανεπιφύλακτα. Στο κεφάλαιο αυτό, θα εξεταστούν τα ανεπιφύλακτα συνταγματικά δικαιώματα. Ανεπιφύλακτα συνταγματικά δικαιώματα καλούνται εκείνα τα ατομικά δικαιώματα που θεσπίζει το Σύνταγμα χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα επιβολής οποιουδήποτε περιορισμού σε αυτά. Αυτά, λοιπόν, τα δικαιώματα ο κοινός νομοθέτης δε δύναται να τα περιορίσει μέσω της επιφύλαξης νόμου και προβάλλονται ως «απόλυτα» δικαιώματα. Τα σημαντικότερα ανεπιφύλακτα συνταγματικά δικαιώματα είναι τα ακόλουθα : (α) άρθρο 2 παρ. 1 : Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». (β) άρθρο 4 παρ. 1 : «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου». παρ. 2 : «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». παρ. 5 : «Οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη, ανάλογα με τις δυνάμεις τους». (γ) άρθρο 5 παρ. 1 : «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα 15

16 δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». παρ. 2 υποπαρ. 1 : «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων». παρ. 2 υποπαρ. 2 : «Απαγορεύεται η έκδοση αλλοδαπού που διώκεται για τη δράση του υπέρ της ελευθερίας». (δ) άρθρο 6 παρ. 1 εδ. α : «Κανένας δεν συλλαμβάνεται ούτε φυλακίζεται χωρίς αιτιολογημένο δικαστικό ένταλμα, που πρέπει να επιδοθεί τη στιγμή που γίνεται η σύλληψη ή η προφυλάκιση». (ε) άρθρο 7 παρ. 2 : «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει». παρ. 3 εδ. α : «Η γενική δήμευση απαγορεύεται». παρ. 3 εδ. β : «Θανατική ποινή δεν επιβάλλεται, εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται στο νόμο για κακουργήματα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέμου και σχετίζονται με αυτόν». (στ) άρθρο 8 : «Κανένας δεν στερείται χωρίς τη θέλησή του το δικαστή που του έχει ορίσει ο νόμος. Δικαστικές επιτροπές και έκτακτα δικαστήρια, με οποιοδήποτε όνομα, δεν επιτρέπεται να συσταθούν». (ζ) άρθρο 9 παρ. 1 (και ιδιαιτέρως το β εδ.) : «Η κατοικία του καθενός είναι άσυλο. Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι 16

17 απαραβίαστη. Καμία έρευνα δεν γίνεται σε κατοικία, παρά μόνο όταν και όπως ο νόμος ορίζει και πάντοτε με την παρουσία εκπροσώπων της δικαστικής εξουσίας». (η) άρθρο 10 παρ. 1 : «Καθένας ή πολλοί μαζί έχουν το δικαίωμα, τηρώντας τους νόμους του Κράτους, να αναφέρονται εγγράφως στις αρχές, οι οποίες είναι υποχρεωμένες να ενεργούν σύντομα κατά τις κείμενες διατάξεις και να απαντούν αιτιολογημένα σε εκείνον, που υπέβαλε την αναφορά, σύμφωνα με το νόμο». (θ) άρθρο 11 παρ. 1 : «Οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνέρχονται ήσυχα και χωρίς όπλα». παρ. 2 : «Μόνο στις δημόσιες συναθροίσεις μπορεί να παρίσταται η αστυνομία. Οι υπαίθριες συναθροίσεις μπορούν να απαγορευτούν». (ι) άρθρο 13 παρ. 1 : «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός». (ια) άρθρο 16 παρ. 1 : «Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες. η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα». παρ. 4 : «Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια. Το Κράτος ενισχύει τους 17

18 σπουδαστές που διακρίνονται, καθώς και αυτούς που έχουν ανάγκη από βοήθεια ή ειδική προστασία, ανάλογα με τις ικανότητές τους». (ιβ) άρθρο 20 παρ. 2 : «Το δικαίωμα της προηγούμενης ακρόασης του ενδιαφερομένου ισχύει και για κάθε διοικητική ενέργεια ή μέτρο που λαμβάνεται σε βάρος των δικαιωμάτων ή συμφερόντων του». (ιγ) άρθρο 22 παρ. 1 εδ. β : «Όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση, έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής για παρεχόμενη εργασία ίσης αξίας». Τα ανεπιφύλακτα συνταγματικά δικαιώματα, τα οποία ο νομοθέτης κατοχυρώνει χωρίς τη δυνατότητα επιβολής επιφυλάξεων σε αυτά, απολαμβάνουν απόλυτη προστασία συγκριτικά μεγαλύτερη από αυτή των δικαιωμάτων που είναι δεκτικά επιφύλαξης νόμου. Παρά όμως το απόλυτο της προστασίας τους είναι απολύτως αναγκαία η κατοχύρωσή τους από το Σύνταγμα. Η κατοχύρωση αυτή προλαμβάνει τυχόν επεμβάσεις της κρατούσας εξουσίας κατά τη «διαδικασία διαμόρφωσης της συνείδησης, του φρονήματος και του στοχασμού». 23 Σημαντικό είναι επίσης να εξετάσουμε για ποιο λόγο επέλεξε ο νομοθέτης να κατοχυρώσει τα προαναφερθέντα δικαιώματα ως ανεπιφύλακτα, τα οποία παρόλο που προστατεύονται απόλυτα εξακολουθούν να σέβονται τόσο τα δικαιώματα των άλλων όσο και το γενικό ή δημόσιο συμφέρον. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορεί να δοθεί αν λάβουμε υπόψη ότι τα δικαιώματα αυτά που απολαμβάνουν απόλυτη προστασία από τη φύση τους δεν συγκρούονται με το γενικό 23 Τσάτσος Δ., ό.π., σ

19 δημόσιο ή κοινωνικό συμφέρον. Σε αυτά τα δικαιώματα μπορούμε να εντάξουμε τα ακόλουθα : 1. άρθρο 2 παρ. 1 = το δικαίωμα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. 2. άρθρο 5 παρ. 2 = απαγόρευση έκδοσης αλλοδαπού. 3. άρθρο 7 παρ. 3 εδ. α = απαγόρευση γενικής δήμευσης. 4. άρθρο 7 παρ. 3 εδ. β = απαγόρευση επιβολής θανατικής ποινής. 5. άρθρο 8 = απαγόρευση στέρησης του νόμιμου δικαστή. 6. άρθρο 13 παρ. 1 = το δικαίωμα θρησκευτικής ελευθερίας. Τα ανεπιφύλακτα συνταγματικά δικαιώματα, όπως είδαμε, κατοχυρώνεται στο κείμενο του Συντάγματος χωρίς νομοθετική επιφύλαξη. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι τα δικαιώματα αυτά είναι ανεξέλεγκτα και χωρίς καθόλου όρια. Άλλωστε, η επιβολή ορίων είναι απολύτως αναγκαία στα πλαίσια μιας ομαλής κοινωνικής συμβίωσης, ενώ παράλληλα ακόμα και τα εν λόγω δικαιώματα έχουν συγκεκριμένο «πεδίο εφαρμογής» που αφορά σε ανθρώπινες δραστηριότητες 24 περιορισμένες. Αρχικά, θα εξετάσουμε το ζήτημα του περιορισμού των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων πριν την αναθεώρηση του συνταγματικού κειμένου που συντελέστηκε το Το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας όταν του τέθηκε το ζήτημα αυτό αποφάσισε τα εξής : Καταρχάς, επισήμανε πως τα δικαιώματα αυτά απολαμβάνουν απόλυτη προστασία. Είναι, παρόλα αυτά, κατ εξαίρεση δυνατός ο περιορισμός τους σε περίπτωση σύγκρουσης με θεμελιώδη δικαιώματα τρίτων και με άλλες συνταγματικές έννομες 24 Βλαχόπουλος Σ., Η ελευθερία της τέχνης. Τα όρια ενός ανεπιφύλακτου ατομικού δικαιώματος, ΔτΑ Ν ο 1/1999, σ

20 αξίες ενόψει της ενότητας της συνταγματικής έννομης τάξης. Συνεπώς, δε γίνεται δεκτή η απεριόριστη ισχύς των δικαιωμάτων. 25 Παράλληλα, ανέπτυξε τη θεωρία των «εγγενών» περιορισμών των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Βάσει της θεωρίας αυτής, τα θεμελιώδη δικαιώματα υποβάλλονται όχι μόνο στους περιορισμούς που διαμορφώνει το Σύνταγμα και ο κοινός νομοθέτης κατ εξουσιοδότηση, αλλά και σε άλλους προερχόμενους από τη «φύση των δικαιωμάτων καθώς και από την αρχή του σεβασμού των δικαιωμάτων των τρίτων και του γενικού κοινωνικού ή δημοσίου συμφέροντος». 26 Οι περιορισμοί βέβαια αυτοί οι οποίοι δε συνάγονται ρητά από κάποιο κείμενο διαπιστώνονται και εφαρμόζονται στην εκάστοτε περίπτωση από τον ερμηνευτή του δικαίου. Σε πρώτο στάδιο επιχειρήθηκε να δοθεί λύση στο ζήτημα του νομοθετικού περιορισμού των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων μέσω της οριοθετικής τριάδας του άρθρου 5 παρ. 1 του Συντάγματος. Αδιαμφισβήτητα, το Σύνταγμα συνιστά όριο των ανεπιφύλακτων δικαιωμάτων καθώς περιορισμοί επιβάλλονται μόνο όταν τους προβλέπει ρητά αυτό ή από τον κοινό νομοθέτη κατ εξουσιοδότησή του από το Σύνταγμα. Επιπλέον, και τα δικαιώματα των άλλων αποτελούν όριο όλων των ατομικών δικαιωμάτων - και όχι μόνο των ανεπιφύλακτων - δεδομένου ότι η ελευθερία καθενός σταματά εκεί όπου αρχίζουν οι ελευθερίες του άλλου. Βασιζόμενο σε αυτά τα στοιχεία, το Συμβούλιο της Επικρατείας επιχείρησε αξιοποιώντας το άρθρο 5 παρ. 1 και τα όρια που αυτό θέτει να περιορίσει τα ανεπιφύλακτα συνταγματικά δικαιώματα. Η άποψή 25 BVerFG E 28, 243 (261). 26 Τσάτσος Δ., ό.π. σ

21 του αυτή θεωρεί ως δεδομένο ότι το συγκεκριμένο άρθρο συνιστά «ένα γενικό δικαίωμα ελευθερίας» 27 που έχει ως επιμέρους εφαρμογές τα υπόλοιπα ατομικά δικαιώματα, ώστε να επιβάλλονται και σε αυτά οι περιορισμοί που αυτό θεσπίζει. Εντούτοις, η άποψη αυτή δεν παρέχει τη λύση στο ερώτημα που έχει τεθεί για τους εξής λόγους : Καταρχάς, αν γίνει δεκτή η διατυπωθείσα από το Συμβούλιο της Επικρατείας άποψη, οι περιορισμοί του άρθρου 5 παρ. 1 (το Σύνταγμα, τα δικαιώματα των άλλων και τα χρηστά ήθη) θα εφαρμόζονταν ανεξαιρέτως σε όλα τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα που κατοχυρώθηκαν ως ανεπιφύλακτα. Η εφαρμογή θα ήταν αντίθετη στη βασική αρχή που διέπει το Σύνταγμα και ορίζει ότι το ειδικό υπερισχύει του γενικού. Έτσι, για παράδειγμα το άρθρο 22 παρ. 1 εδ. β περί του δικαιώματος ίσης αμοιβής για παρεχόμενη εργασία ίσης αξίας που έχει θεσπιστεί ως ανεπιφύλακτο υπερισχύει του άρθρου 5 παρ. 1 και της οριοθετικής του τριάδας. Στη συνέχεια, θα ασχοληθούμε με το ζήτημα της σύγκρουσης των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων με το γενικό δημόσιο ή κοινωνικό συμφέρον. Αρχικά, είναι ιδιαιτέρως σημαντικό να επισημανθεί ότι το γενικό συμφέρον είναι μια έννοια που ενέχει αοριστία καθώς είναι επιδεκτική ποικίλων ερμηνειών. Οπότε το να αναγνωρίσουμε ότι ο περιορισμός των ανεπιφύλακτων δικαιωμάτων βρίσκει έρεισμα σε αυτό, καθιστά τα δικαιώματα αυτά ευάλωτα σε κάθε είδους επεμβάσεις, εξομοιώνοντάς τα με όλα τα υπόλοιπα δικαιώματα που ο νομοθέτης δεν έχει αποφασίσει να κατοχυρώσει ως ανεπιφύλακτα. Εντούτοις, δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε πως η 27 Χρυσόγονος Κ., ό.π., σ

22 θέσπιση των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων δεν είναι θεμιτό να οδηγεί στην ανατροπή της ισορροπίας μεταξύ της ανάγκης προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων από τη μία και του γενικού συμφέροντος από την άλλη. Άρα, προκειμένου να δοθεί λύση στο επίμαχο ερώτημα αρκεί να προβούμε στη «συστηματική ερμηνεία» των σχετικών διατάξεων ή να λάβουμε υπόψη μας ότι κάποιες από αυτές έχουν «ιδιαίτερα περιορισμένο πεδίο προστασίας». 28 Όσον αφορά στο θέμα της σύγκρουσης των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων με τα δικαιώματα των άλλων, αξίζει να επισημάνουμε ότι ακόμη και τα δικαιώματα αυτά περιορίζονται όταν συντρέχουν «λόγοι προστασίας άλλων εννόμων αγαθών» τα οποία προστατεύονται από το Σύνταγμα. 29 Συνεπώς, είναι δυνατός ο περιορισμός των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων μόνο όταν συγκρούονται με άλλα συνταγματικά έννομα αγαθά προερχόμενα από αυτοτελείς διατάξεις του Συντάγματος. Άλλωστε, το ότι θεσπίζονται τα δικαιώματα αυτά χωρίς επιφύλαξη υπέρ του νόμου δεν τους προσδίδει υπέρτερη ισχύ σε σύγκριση με τα υπόλοιπα δικαιώματα και τα έννομα αγαθά που προστατεύονται από το Σύνταγμα. Συγκεκριμένα, όλες οι διατάξεις και τα προστατευόμενα από το Σύνταγμα αγαθά βρίσκονται σε σχέση ισοδυναμίας μεταξύ τους ώστε να μην υπάρχει κανένα ιεραρχικά ανώτερο, γεγονός που θα ήταν σαφώς αντίθετο στην αρχή ενότητας του Συντάγματος. Επομένως, όταν βρίσκονται σε σύγκρουση δύο ατομικά συνταγματικά δικαιώματα - ένα ανεπιφύλακτο και ένα δεκτικό επιφύλαξης νόμου - είναι αναγκαία η οριοθέτησή τους κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να εφαρμόζονται και τα δύο 28 Τσάτσος Δ., ό.π., σ Βλαχόπουλος Σ., ό.π., σ

23 στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό και στα πλαίσια μιας «δίκαιης εξισορρόπησης» 30 βάσει της θεωρίας της πρακτικής εναρμόνισης. Αυτή η αρχή της πρακτικής εναρμόνισης κρίνεται σημαντικό βοήθημα επίλυσης συγκρούσεων και αντιθέσεων που προκύπτουν και αφορούν στα ανεπιφύλακτα συνταγματικά δικαιώματα. Μετά την αναθεώρηση του συνταγματικού κειμένου η οποία έλαβε χώρα το 2001 επιλύθηκε πλέον οριστικά το ζήτημα του νομοθετικού περιορισμού των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων μέσω του άρθρου 25 παρ. 1 εδ. δ. το άρθρο αυτό ορίζει τα εξής : «Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας». Επομένως, σύμφωνα με το άρθρο αυτό είναι επιτρεπτοί οι νομοθετικοί περιορισμοί όταν η συνταγματική διάταξη κάνει ρητή αναφορά στην επιφύλαξη υπέρ του νόμου και δεν υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με την έκταση που η επιφύλαξη καταλαμβάνει. Σε αντίθετη περίπτωση, υπάρχει τεκμήριο που απαγορεύει την εφαρμογή νομοθετικών περιορισμών. Εξαιτίας αυτού του λόγου άλλωστε, το γενικό συμφέρον δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως νομοθετικός περιορισμός των ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων όταν δεν προβλέπεται από τις συγκεκριμένες διατάξεις. 30 Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα Γενικό Μέρος, Σύστημα Συνταγματικύ Δικαίου, Τόμος Γ - Ημίτομος Ι, 2005, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σ

24 Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Η ανθρώπινη αξία και αξιοπρέπεια προστατεύονται ρητώς από το ελληνικό Σύνταγμα βάσει του άρθρου 2 παρ. 1 «Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Βέβαια, εκτός από το άρθρο αυτό που θεσπίζει ένα «μητρικό δικαίωμα» 31 η ανθρώπινη αξία κατοχυρώνεται και βάσει του άρθρου 7 παρ. 2 «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει» καθώς και του άρθρου 106 παρ. 2 «Η ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας». Όπως προανέφερα, μέσω του άρθρου 2 παρ. 1 θεσπίζεται ένα αυτοτελές μητρικό δικαίωμα το οποίο συνιστά μια «νομικά πλήρως δεσμευτική διάταξη», 32 η οποία τυγχάνει επικουρικής κυρίως εφαρμογής στις περιπτώσεις όπου τα ατομικά δικαιώματα δεν 31 Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα Ειδικό Μέρος Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος ΙΙΙ, Αθήνα, 2005, σ Δαγτόγλου Π., ό.π., σ

25 κατοχυρώνονται πλήρως από άλλες ειδικότερες συνταγματικές διατάξεις. Συνιστά, επομένως, δικαίωμα του ανθρώπου αν και έχουν διατυπωθεί και διαφορετικές απόψεις, 33 οι οποίες στηρίζονται πρωτίστως στο ότι η εν λόγω διάταξη δεν εντάσσεται στο τμήμα του Συντάγματος που αφορά στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα και περιλαμβάνει τα άρθρα Η ανθρώπινη αξία και αξιοπρέπεια αποτελεί τη βασικότερη έκφανση του κοινωνικού πολιτισμού και ανθρωπισμού στηρίζοντας παράλληλα ολόκληρο το οικοδόμημα του δικαίου, δεδομένου ότι κάθε κανόνας δικαίου αποτελεί ειδικότερη εκδήλωσή της και ερμηνεύεται σύμφωνα με αυτή. Χάρη σε αυτή, ο άνθρωπος αποκτά δικαιώματα και υποχρεώσεις και έτσι καθίσταται υποκείμενο του δικαίου, όπως άλλωστε προκύπτει και από το άρθρο 34 του Αστικού Κώδικα «Κάθε άνθρωπος είναι ικανός να έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις». Ο βασικός ρόλος που η συγκεκριμένη διάταξη επιτελεί αφορά κυρίως στο ότι βάσει αυτής κρίνεται απαραβίαστος ο πυρήνας των ατομικών δικαιωμάτων που περιέχει τη βαθύτερη ουσία και έννοιά τους. Γι αυτό το λόγο άλλωστε θεμελιώνεται και υποχρέωση της κρατικής εξουσίας να προστατεύει την αξία του ανθρώπου από προσβολές που προέρχονται είτε από τα ίδια τα όργανα της κρατικής εξουσίας είτε από ιδιώτες. Το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας καθίσταται σαφές αν λάβουμε υπόψη ότι το άρθρο 2 παρ. 1 χαρακτηρίζεται ανεπιφύλακτο συνταγματικό δικαίωμα και δεν υφίσταται κανενός είδους περιορισμούς. Επιπροσθέτως, δεδομένου ότι η 33 βλ. Μάνεσης Αρ., ό.π., σ. 111 καθώς και Ράικος Αθ., ό.π., σ

26 ανθρώπινη αξία συνιστά ένα μητρικό δικαίωμα του οποίου ειδικότερες εκδηλώσεις αποτελούν όλα τα επιμέρους ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, κρίνονται απαραβίαστα και τα θεμελιώδη δικαιώματα. Καταληκτικά, διαπιστώνουμε ότι το άρθρο 2 παρ. 1 δεν υπόκειται σε αναθεώρηση διότι αποτελεί το έσχατο όριο των ατομικών δικαιωμάτων, ώστε ενδεχόμενη αναθεώρησή του θα έθετε σε κίνδυνο το ύψιστο αγαθό της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας. ΓΕΝΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ Στο άρθρο 4 παρ. 1 του Συντάγματος κατοχυρώνεται η γενική αρχή της ισότητας «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου». Με τη διάταξη αυτή διαμορφώνεται ένας γενικότερος κανόνας δικαίου καθώς και συγκεκριμένο θεμελιώδες ατομικό δικαίωμα. Αυτή η γενική αρχή της ισότητας διέπει ολόκληρο το οικοδόμημα του δικαίου και έχει ειδικότερες εφαρμογές και σε άλλους κλάδους του δικαίου, όπως για παράδειγμα στο δικονομικό μέσω της αρχής ισότητας των διαδίκων. Η αρχή της ισότητας - θεμελιώδης αρχή για την έννομη τάξη - συνδέεται άμεσα με τη συνταγματικώς προστατευόμενη ανθρώπινη αξία. όλοι οι άνθρωποι «αξίζουν το ίδιο» και γι αυτό το λόγο είναι αναγκαίο να προστατεύονται εξίσου. 34 Βέβαια, πλήρης ισότητα δεν μπορεί να υπάρξει δεδομένων των διαφορών που παρουσιάζουν οι άνθρωποι σε όλες τις εκφάνσεις και δραστηριότητές τους. Άρα, η μοναδική ισότητα που κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα είναι η νομική και αφορά στην ισότητα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των Ελλήνων. Αυτή η νομική ισότητα οδηγεί στην υποχρέωση του κράτους να μεταχειρίζεται όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες με τον ίδιο τρόπο καθώς είναι ίσοι. 34 Δαγτόγλου Π., ό.π., σ

27 Άλλωστε, από το άρθρο 4 παρ. 1 του Συντάγματος προκύπτει και η δέσμευση της κρατικής εξουσίας - νομοθετικής, δικαστικής και εκτελεστικής - να σέβεται την αρχή αυτή και να την εφαρμόζει στις σχέσεις της με τους πολίτες. δηλαδή να προβαίνει σε ενέργειες που διασφαλίζουν την εφαρμογή της αλλά και να απέχει από άλλες ενέργειες που την περιορίζουν ή και την αποκλείουν ακόμα. Αυτή είναι η αμυντική πλευρά του δικαιώματος της ισότητας. Αμφισβήτηση υπάρχει γύρω από το αν η αμυντική πλευρά του δικαιώματος αυτού βρίσκει πεδίο εφαρμογής και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, αν δηλαδή το δικαίωμα τριτενεργεί. Κατά μία άποψη, τριτενεργεί όπως όλα τα αμυντικά ατομικά δικαιώματα. 35 Εντούτοις, υποστηρίζεται και η αντίθετη άποψη. βάσει της τελευταίας, το δικαίωμα δεν στρέφεται απέναντι στην ιδιωτική εξουσία καθώς αν αυτό συνέβαινε θα υπήρχε σημαντικό πλήγμα για την ιδιωτική ελευθερία και την ελευθερία των συμβάσεων. Η γενική ισότητα του άρθρου 4 παρ. 1 αποτελεί ανεπιφύλακτο συνταγματικό δικαίωμα καθώς κατοχυρώνεται χωρίς επιφύλαξη υπέρ του νόμου. Συνεπώς, δεν είναι επιτρεπτή η θέσπιση οποιασδήποτε μορφής εξαιρέσεων από αυτή. Παρόλα αυτά, σε ορισμένες συνταγματικές διατάξεις του Συντάγματος εντοπίζονται διακρίσεις και αποκλίσεις από την αρχή για λόγους «δημοσίου συμφέροντος ή κοινωνικής δικαιοσύνης». 36 Χαρακτηριστικό παράδειγμα το άρθρο 4 παρ. 5 σύμφωνα με το οποίο «Οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη» αλλά η συνεισφορά είναι «ανάλογη των δυνάμεών τους». Οι περιπτώσεις όμως αυτές δε συνιστούν ουσιαστικές εξαιρέσεις οι οποίες δε γίνονται αποδεκτές καθώς όταν δεν τις προβλέπει 35 Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σ Δαγτόγλου Π., ό.π., σ

28 το Σύνταγμα, δεν μπορεί να τις προβλέψει ο κοινός νομοθέτης. Καταληκτικά, αξίζει να επισημάνουμε ότι βάσει του άρθρου 110 παρ. 1 η εν λόγω διάταξη δεν υπόκειται σε αναθεώρηση, ενώ είναι θεμιτό να εξετάζουμε σε κάθε περίπτωση παραβίασης της αρχής της ισότητας αν πρόκειται για ουσιωδώς όμοιες καταστάσεις. Αν δεν πρόκειται για ουσιωδώς όμοιες καταστάσεις οποιαδήποτε διάκριση ευμενής ή δυσμενής και απόκλιση από τη γενική αρχή γίνεται αποδεκτή. ΕΙΔΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ Στο άρθρο 4 παρ. 2 του Συντάγματος «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις» κατοχυρώνεται μια ειδικότερη μορφή της αρχής της ισότητας, η ισότητα των φύλων βάσει της οποίας άνδρες και γυναίκες έχουν ίσα δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις. Η ισότητα των φύλων δεν επιτρέπει κανενός είδους διακρίσεις που αφορούν μόνο στο ένα φύλο, ενώ παράλληλα κατ εφαρμογή της επεκτατικής ισότητας καθιστά αναγκαία την επιβολή μιας ευμενούς νομοθετικής ρύθμισης υπέρ του ενός φύλου και στο άλλο. Επιπλέον, δεν παρέχει στον πολίτη αξίωση για παροχή έναντι του κράτους, το οποίο οφείλει να μεταχειρίζεται τα φύλα με τον ίδιο τρόπο, αλλά μόνο σχετικό κοινωνικό δικαίωμα. Σημαντική εξαίρεση από την ισότητα των φύλων εισάγει το άρθρο 116 παρ. 2. Πριν την αναθεώρηση του 2001 όριζε τα εξής : «Αποκλίσεις από τους ορισμούς της παραγράφου 2 του άρθρου 4 επιτρέπονται μόνο για σοβαρούς λόγους, στις περιπτώσεις που ορίζει 28

29 ειδικά ο νόμος». Βάσει, λοιπόν, της διάταξης αυτής μπορούσαν να προκύψουν εξαιρέσεις βασιζόμενες στις σωματικές ή ψυχικές ιδιαιτερότητες των δύο φύλων καθώς αποτελούσαν «σοβαρούς λόγους». Μετά όμως την αναθεώρηση του 2001, η παρ. 2 διαμορφώθηκε ως εξής : «Δεν αποτελεί διάκριση λόγω φύλου η λήψη θετικών μέτρων για την προώθηση της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών. Το Κράτος μεριμνά για την άρση των ανισοτήτων που υφίστανται στην πράξη, ιδίως σε βάρος των γυναικών». Σύμφωνα με τη νέα αναθεωρημένη διάταξη, κρίνεται σύμφωνη με το Σύνταγμα η διαμόρφωση ποσοστώσεων υπέρ του γυναικείου φύλου, η παροχή ειδικής φροντίδας στις χήρες ατόμων που έπεσαν στον πόλεμο (άρθρο 21 παρ. 2) και η προστασία της μητρότητας από το Κράτος (άρθρο 21 παρ. 1). Επιπροσθέτως, εξαιρέσεις από την αρχή της ισότητας κατοχύρωναν μέχρι το 2001 ακόμη δύο διατάξεις του Συντάγματος. Αρχικά, το άρθρο 31 που όριζε ότι Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορούσε να εκλεγεί πρόσωπο που έχει από πατέρα ελληνική καταγωγή. Σήμερα, απαιτείται πλέον ελληνική καταγωγή είτε από πατέρα είτε από μητέρα. Όσον αφορά στη δεύτερη διάταξη η οποία διατηρείται με την ίδια μορφή, πρόκειται για το άρθρο 105 που ρυθμίζει το καθεστώς του Αγίου Όρους το οποίο απαγορεύει την είσοδο γυναικών σε αυτό. Συμπερασματικά, θα ήθελα να τονίσω ότι παρόλο που δεν αναφέρεται ρητά στο άρθρο 110 παρ. 1 ως μη αναθεωρήσιμη διάταξη το άρθρο 4 παρ. 2, ερμηνευτικά συνάγεται ότι η συγκεκριμένη διάταξη 29

30 κεφαλαιώδους σημασίας δεν μπορεί να τροποποιηθεί κατά τέτοιο τρόπο που θα πλήττει την ισότητα μεταξύ των φύλων. ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΗ ΙΣΟΤΗΤΑ Σύμφωνα με το άρθρο 4 παρ. 5 του Συντάγματος «Οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη, ανάλογα με τις δυνάμεις τους» διαμορφώνεται φορολογική υποχρέωση που αφορά σε όλους τους Έλληνες και καθιερώνεται φορολογική ισότητα και δικαιοσύνη. Βάσει, λοιπόν, του άρθρου αυτού, οι Έλληνες πολίτες υποχρεώνονται να συνεισφέρουν στα δημόσια βάρη μέσω της καταβολής φορών και τελών στα πλαίσια της εκπλήρωσης του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης που τους βαρύνει (άρθρο 25 παρ. 4). Εκτός βέβαια από τη συγκεκριμένη υποχρέωση, οι πολίτες δεν έχουν αντίστοιχη αξίωση παροχής αποζημίωσης σε περίπτωση που υπέστησαν ζημία προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος. Όσον αφορά στη φορολογική ισότητα, η συνεισφορά των Ελλήνων πολιτών συντελείται «χωρίς διακρίσεις», οι οποίες είναι αυθαίρετες και δεν επιβάλλονται από συγκεκριμένη φορολογική πολιτική ούτε εξυπηρετούν τις αρχές της φορολογικής δικαιοσύνης. Εξαιρέσεις επιτρέπονται μόνο όταν το επιβάλλει η φορολογική πολιτική που έχει υιοθετηθεί με σκοπό την επίτευξη φορολογικής δικαιοσύνης. Από την αρχή αυτή της φορολογικής ισότητας, προκύπτει αντικειμενική αρχή δικαίου αλλά και ατομικό δικαίωμα υπέρ των φορολογούμενων. Τέλος, η συγκεκριμένη διάταξη αναφέρεται και στη φορολογική δικαιοσύνη δεδομένου ότι οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν στα 30

31 δημόσια βάρη «ανάλογα με τις δυνάμεις τους». Συνεπώς, η φορολογική ισότητα που καθιερώνεται έχει αναλογικό χαρακτήρα αφού προσδιορίζεται σε συνάρτηση με την οικονομική επιφάνεια των πολιτών και δεν ορίζει το ίδιο χρηματικό ποσό για όλους. Παράλληλα, δε θεσπίζει μόνο αντικειμενική αρχή αλλά και ατομικό δικαίωμα για τους φορολογούμενους. ΙΣΟΤΗΤΑ ΑΜΟΙΒΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η ισότητα αμοιβής στην εργασία αποτελεί μια ειδικώτερη μορφή της γενικής αρχής της ισότητας και κατοχυρώνεται στο άρθρο 22 παρ. 1 εδ. β του Συντάγματος «Όλοι οι εργαζόμενοι ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση, έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής για παρεχόμενη εργασία ίσης αξίας». Η συγκεκριμένη μορφή ισότητας συνδέεται άμεσα με την αρχή ίσης μεταχείρισης των εργαζομένων που διέπει τον εργασιακό χώρο και κατά τη νομολογία δεν αφορά μόνο στην ίση οικονομική μεταχείριση αλλά στη γενικότερη μεταχείρισή τους. 37 Μέσω της διάταξης αυτής, θεσπίζεται ατομικό δικαίωμα υπέρ των εργαζομένων που διαθέτουν και τη δυνατότητα άσκησης αγωγής για να εκπληρωθούν οι αξιώσεις τους. Το δικαίωμα αυτό, το οποίο έχει αμυντικό και απόλυτο χαρακτήρα, στρέφεται εναντίον οποιουδήποτε εργοδότη και όχι μόνο του κράτους. Άρα, μπορεί να στραφεί και εναντίον ιδιωτών αναπτύσσοντας έτσι την τριτενέργειά του. Εξετάζοντας τη διάταξη κρίνεται σκόπιμη η αναφορά στους όρους εργασία και αμοιβή. Όσον αφορά στην εργασία, πρόκειται κυρίως για την εξαρτημένη εργασία, ενώ η αμοιβή προσδιορίζεται από 37 ΑΠ 520/81 (Τμ. Β ), ΤοΣ 1982, 428. ΑΠ 1634/81 (Τμ. Β ), ΤοΣ 1982,

32 το άρθρο 4 παρ. 2 του ν. 1414/1984 «ως αμοιβή νοείται ο μισθός και κάθε άλλη πρόσθετη παροχή που καταβάλλεται από τον εργοδότη στον εργαζόμενο, άμεσα ή έμμεσα, σε χρήμα ή σε είδος, ως αντάλλαγμα της προσφερόμενης εργασίας». Η αξία της εργασίας έχει αποκλειστικά οικονομικό χαρακτήρα ώστε να είναι ευκολότερη η σύγκρισή της με την εργατική απόδοση των άλλων εργαζομένων. Γι αυτό το λόγο άλλωστε, η σύγκριση της παρεχόμενης εργασίας από δύο ή και περισσότερους εργαζόμενους πρέπει να γίνεται κάτω από τις ίδιες συνθήκες, στον ίδιο χρόνο και όταν εργάζονται για το ίδιο άτομο. Ισότητα αμοιβής δε σημαίνει ότι όλοι οι εργαζόμενοι πρέπει να αμείβονται εξίσου, αλλά ότι οι επιβαλλόμενοι στο δικαίωμα περιορισμοί πρέπει να σχετίζονται με την αξία της παρεχόμενης εργασίας. Λαμβάνοντας το γεγονός αυτό υπόψη, καταλήγουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα : Ο εργοδότης υποχρεούται να μην προβαίνει σε μισθολογικές διακρίσεις λόγω του φύλου, των θρησκευτικών και πολιτικών πεποιθήσεων ή της καταγωγής των εργαζομένων καθώς τέτοιου είδους κριτήρια προσβάλλουν τη συνταγματικά κατοχυρωμένη ανθρώπινη αξία. Αντιθέτως, μοναδικό του κριτήριο πρέπει να είναι η αξία της εργασίας που παρέχεται. Συνεπώς, ούτε η έλλειψη τυπικών προσόντων δεν πρέπει να εμποδίζει τον εργοδότη να καταβάλλει ίδια αμοιβή σε εργαζόμενους που παρέχουν μεν εργασία ίσης αξίας, αλλά δεν έχουν τα ίδια τυπικά προσόντα. 38 Έχει βέβαια υποστηριχτεί και η αντίθετη άποψη από τη νομολογία Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σ ΑΠ Ολομ. 1243/1979, ΝοΒ 1980, σ

33 ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας συνάγεται από το άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». Κατά το άρθρο αυτό, θεσπίζεται γενική αντικειμενική αρχή και μητρικό θεμελιώδες δικαίωμα που αφορά όλους βάσει των αρχών του κοινωνικού ανθρωπισμού. Το δικαίωμα του εν λόγω άρθρου, συνδέεται άμεσα με το δικαίωμα στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια (άρθρο 2 παρ. 1) αφού η αξία του ανθρώπου καθίσταται εμφανής όταν αυτός ελεύθερα αναπτύσσει την προσωπικότητά του. Όπως προανέφερα, η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι ένα γνήσιο δικαίωμα με πλήρη ισχύ που όμως λειτουργεί παράλληλα και ως γενικός ερμηνευτικός κανόνας. 40 Αυτή η γενική ρήτρα έχει 40 Παντελής Ζ., Ζητήματα συνταγματικών επιφυλάξεων, Αθήνα-Κομοτηνή, 1984, σ. 130 επ. 33

34 επικουρική εφαρμογή σε περίπτωση που μια προσβολή της ανθρώπινης αξίας δεν απαγορεύεται ρητά από συγκεκριμένο ατομικό δικαίωμα. Κατά αυτό τον τρόπο, υπάρχει πλήρης και αποτελεσματική προστασία της ανθρώπινης ελευθερίας. Η προσωπικότητα - άμεσα συνδεομένη με την ελευθερία - που το Σύνταγμα προστατεύει δεν περιορίζεται στη νομική προσωπικότητα του ατόμου. περιλαμβάνει όλα τα χαρακτηριστικά του προσώπου ως έλλογου όντος είτε είναι υλικά είτε πνευματικά είτε κοινωνικά. Η ελευθερία στην προσωπικότητα παρέχει στο άτομο δικαίωμα αυτοκαθορισμού, ελευθερία επιλογής συζύγου και σύναψης γάμου και πληροφοριακή αυτοδιάθεση (άρθρο 5Α του Συντάγματος). Παράλληλα, χρησιμεύει και για την επίλυση ζητημάτων που ανακύπτουν και στα οποία δεν είναι δυνατή η εφαρμογή ειδικότερων διατάξεων περί ατομικών δικαιωμάτων. Το δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας έχει καθολική ισχύ και περιέχει τρεις ειδικότερες ελευθερίες (συμμετοχή στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας) που κατοχυρώνονται θετικά μέσω της δυνατότητας συμμετοχής και αρνητικά μέσω δυνατότητας μη συμμετοχής. Καταρχάς, η συμμετοχή στην κοινωνική ζωή της χώρας που θεσπίζεται για όλα τα φυσικά πρόσωπα περιλαμβάνει τομείς της ανθρώπινης ζωής που δε σχετίζονται με οικονομικές και πολιτικές δραστηριότητες. Η ελεύθερη συμμετοχή στην οικονομική ζωή είναι δικαίωμα των φυσικών και νομικών προσώπων το οποίο εξειδικεύεται με επιμέρους διατάξεις. Όσον αφορά στη συμμετοχή στην πολιτική ζωή της χώρας, ασχολείται με τμήματα της πολιτικής δραστηριότητας των ατόμων που δεν 34

35 αναλύονται από ειδικώτερα πολιτικά δικαιώματα. Καταληκτικά, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι και τα τρία αυτά δικαιώματα ασκούνται στα πλαίσια της οριοθετικής τριάδας του άρθρου 5 παρ. 1 (Σύνταγμα, δικαιώματα των άλλων, χρηστά ήθη). Φορείς του δικαιώματος είναι πρωτίστως όλα τα φυσικά πρόσωπα και νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου σχετικά με τις εκφάνσεις του δικαιώματος που τους προσιδιάζουν. Η εφαρμογή του ισχύει μόνο για τις σχέσεις ιδιωτών με φορείς κρατικής ή δημόσιας εξουσίας καθώς το αστικό δίκαιο ρυθμίζει τις διαπροσωπικές σχέσεις. Άρα, το δικαίωμα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας δεν τριτενεργεί. Το συγκεκριμένο δικαίωμα δεν είναι ανεξέλεγκτο αλλά υφίσταται και αυτό τη συνταγματική επιφύλαξη του άρθρου 5 παρ. 1. Σύμφωνα με αυτή, υπόκειται στις γενικές οριοθετήσεις του Συντάγματος, των δικαιωμάτων των άλλων, των χρηστών ηθών και εκείνων του άρθρου 25. Ο όρος Σύνταγμα σχετίζεται πρωτίστως με το τυπικό Σύνταγμα που μέσω των ατομικών δικαιωμάτων και των γενικών αρχών του, όπως είναι η αρχή της αναλογικότητας (άρθρο 25 παρ. 1 τελ. εδ.), περιορίζει την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Δικαιώματα των άλλων είναι όλα τα ατομικά και ιδιωτικά δικαιώματα(προερχόμενα από νόμο ή σύμβαση) που καθιστούν σαφές ότι κανένα δικαίωμα δεν είναι απεριόριστο. Τα χρηστά ήθη αφορούν στις κρατούσες περί ηθικής αντιλήψεις που διαμορφώνονται από τους ποινικούς νόμους και εκφράζουν τα εγγενή όρια των ατομικών δικαιωμάτων. Τέλος, υπάρχουν και μη ρητοί περιορισμοί εφαρμοζόμενοι στα πλαίσια ειδικών σχέσεων όπως ο γάμος. 35

36 Ειδικό θέμα σε σχέση με το δικαίωμα της ελευθερίας συνιστά η απαγόρευση έκδοσης αλλοδαπού κατά το άρθρο 5 παρ. 2 υποπαρ. 2 του Συντάγματος «Απαγορεύεται η έκδοση αλλοδαπού που διώκεται για τη δράση του υπέρ της ελευθερίας». Άρα, κατά το άρθρο αυτό δεν είναι επιτρεπτή η ακούσια έκδοση προσώπου αλλοδαπού ή ανιθαγενούς που διώκεται για τη δράση του υπέρ της ελευθερίας από το χώρα που ζητεί την έκδοση. Αν όμως το πρόσωπο παρέχει τη συναίνεσή του, καθίσταται εφικτή η έκδοσή του. ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΖΩΗΣ Η ζωή συνιστά ένα υπέρτατο αγαθό που κατοχυρώνεται από το ελληνικό Σύνταγμα και από διεθνείς συμβάσεις. Στο Σύνταγμα προστατεύεται στο άρθρο 5 παρ. 2 υποπαρ. 1 «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων», στο άρθρο 7 παρ. 3 εδ. β «Θανατική ποινή δεν επιβάλλεται, εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται στο νόμο για κακουργήματα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέμου και σχετίζονται με αυτόν» και στο άρθρο 5 παρ. 1 μέσω συμμετοχής στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. Παράλληλα, προστατεύεται στο άρθρο 2 παρ. 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στο άρθρο 3 της Οικουμενικής Διακήρυξης Δικαιωμάτων του ανθρώπου και στο άρθρο 6 του Διεθνούς Συμφώνου Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων. 36