Η Ευέλικτη Ζώνη στη Γυµνασιακή βαθµίδα µε τη βοήθεια των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και Επικοινωνίας: Σχέδιο εργασίας «Η Ποίηση σε εικόνες και νότες»

Transcript

1 Η Ευέλικτη Ζώνη στη Γυµνασιακή βαθµίδα µε τη βοήθεια των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και Επικοινωνίας: Σχέδιο εργασίας «Η Ποίηση σε εικόνες και νότες» Λογοτεχνική επεξεργασία: Λυµπεροπούλου Μαρία, Αδάση Αθανασία Εικαστική επεξεργασία: Αναστασιάδης ιονύσιος, Μουσική επεξεργασία: Χαρίσης Όθων Καθηγητές ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης (3 ο Γυµνάσιο Χαϊδαρίου) Χαϊδάρι Αττικής-Ελλάδα ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Ευέλικτη Ζώνη στο Γυµνάσιο παρέχει τη δυνατότητα χρήσης των τεχνολογιών της πληροφορίας και επικοινωνίας. Η ποίηση σε εικόνες και νότες είναι διαθεµατικό σχέδιο εργασίας που εφαρµόστηκε µεν στη Β Γυµνασίου του 3 ου Γυµνασίου Χαϊδαρίου, αλλά µπορεί να δοκιµαστεί σε οποιαδήποτε τάξη. Σχετίζεται µε τη µελοποιηµένη ποίηση Ελλήνων ποιητών. Συνεργάζονται οι ειδικότητες του φιλολόγου, του καθηγητή Καλλιτεχνικών και του Μουσικού. Οι µαθητές συµπληρώνουν ισάριθµα φύλλα εργασίας αξιοποιώντας Νέες Τεχνολογίες όπως ιαδίκτυο (INTERNET) και Επεξεργαστή κειµένου (WORD). Στη συνέχεια διακινείται αξιολογικό ερευνητικό ερωτηµατολόγιο προκειµένου να καταγραφούν τα συµπεράσµατα της έρευνας σε υπολογιστικά φύλλα (EXCEL). Οι µαθητές αυτονόητο είναι ότι εργάζονται σε διάφορους χώρους εργασίας. Από την αίθουσα φιλολογίας στη σχολική βιβλιοθήκη, στην αίθουσα Καλλιτεχνικών, στο Εργαστήριο των Υπολογιστών µε βιωµατικές συµµετοχικές διαδικασίες. Στο τέλος του σχολικού έτους έγινε Έκθεση µελοποιηµένης ποίησης όπου χάρηκαν τις δηµιουργίες τους και σχηµατίστηκε ανθολόγιο µε τις εργασίες των µαθητών τόσο σε έντυπη όσο και σε ηλεκτρονική µορφή (CD-ROM). ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ: Νέες Τεχνολογίες, Ευέλικτη Ζώνη, διαθεµατικότητα, φύλλα εργασίας ΕΙΣΗΓΗΣΗ Από το σχολικό έτος το 3 ο Γυµνάσιο Χαϊδαρίου συµµετείχε στο πρόγραµµα της Ευέλικτης Ζώνης ή Ζώνης Καινοτόµων δράσεων για το Γυµνάσιο. Μέσα στα πλαίσια της διαθεµατικής προσέγγισης της γνώσης διατέθηκε ένα δίωρο την εβδοµάδα κυλιόµενο στο αναλυτικό πρόγραµµα. Η φιλοσοφία του προγράµµατος ήθελε να αίρονται τα στεγανά ανάµεσα στα γνωστικά αντικείµενα κα να συνεργάζονται καθηγητές διαφορετικών ή ίδιων ειδικοτήτων προκειµένου να υλοποιήσουν «σχέδια εργασίας» (projects),κατά κανόνα δικής τους έµπνευσης. Η Β Γυµνασίου κλήθηκε να πειραµατιστεί πάνω στο «σχέδιο εργασίας» σχετικά µε τη µελοποιηµένη ποίηση Ελλήνων ποιητών. Πάρα πολλά ποιήµατα, ανθολογηµένα ή όχι στα διδακτικά βιβλία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας, έχουν δώσει έµπνευση σε Έλληνες συνθέτες, τα έχουν µελοποιήσει και τα περισσότερα έχουν τραγουδηθεί από το λαό µας. Έτσι έχει

2 636 4 ο Συνέδριο ΕΤΠΕ, 29/09 03/10/2004, Παν/µιο Αθηνών σχηµατιστεί ένα µεγάλο σώµα µελοποιηµένης ποίησης που προσφέρεται για επεξεργασία (Ελύτης, Σεφέρης, Ρίτσος, Παλαµάς, Σολωµός, Καβάφης, Βρεττάκος, Καββαδίας, Σκαρίµπας, Γκάτσος κ.ά) και δεν έχει ακόµη αποτελέσει αντικείµενο µελέτης στη σχολική πραγµατικότητα. Ο ισχυρότερος λόγος που επελέγη το εν λόγω διαθεµατικό από την οµάδα των συνεργαζόµενων συναδέλφων ήταν η ανάγκη να εξοικειωθούν οι µαθητές µ αυτό το ζωντανό σύνολο νεοελληνικής ποίησης σε συνδυασµό µε τη δυνατότητα απόδοσης των ποιηµάτων στη «γλώσσα» της ζωγραφικής, αλλά και µε τη µελέτη της µελοποίησής τους. Η συνεργασία των εµπλεκοµένων καθηγητών κρίθηκε αναγκαία τόσο για τη σύνταξη των ξεχωριστών κατά δραστηριότητα φύλλων εργασίας όσο και του αξιολογικού ερωτηµατολογίου. Η διάρκειά του κάλυψε όλο το σχολικό έτος µε την Έκθεση Μελοποιηµένης ποίησης που διοργανώθηκε στο τέλος και τη σύνταξη ανθολογίου εργασιών τόσο σε έντυπη όσο και σε ηλεκτρονική µορφή. Στην πρώτη φάση της λογοτεχνικής επεξεργασίας οι µαθητές µε την υποστήριξη του φιλολόγου καθηγητή κλήθηκαν να επιλέξουν από αυτήν τη συλλογή των ποιηµάτων το ποίηµα-τραγούδι που τους ενέπνεε. Συµπλήρωσαν το Α φύλλο εργασίας που σχετίζεται τόσο µε την ερµηνεία του ποιήµατος-τραγουδιού όσο και µε τον ποιητή και την εποχή του (Καταγωγήοικογένεια, Σπουδές-επαγγελµατική σταδιοδροµία, ταξίδια, συλλογές, διακρίσεις, τεχνοτροπία µέσα στην εποχή του). Η αναφορά των πηγών είτε έντυπων είτε ηλεκτρονικών οδηγούσε τους µαθητές στην ακριβολογία. Όσοι µαθητές επέλεξαν ποιήµατα του ίδιου ποιητή, αν ήθελαν, συγκροτήθηκαν σε µικρότερες οµάδες για την από κοινού συµπλήρωση του φύλλου εργασίας είτε αντλούσαν από την ίδια είτε από διαφορετικές πηγές. Στη δεύτερη φάση της εικαστικής επεξεργασίας µε την υποστήριξη του καθηγητή καλλιτεχνικών συµπλήρωσαν το Β φύλλο εργασίας Εδώ ερεύνησαν τις ζωγραφικές τάσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό την εποχή που γράφτηκε το ποίηµα, τα έργα τέχνης ή στυλ τέχνης που ταιριάζουν µε το θέµα ή το ύφος του ποιήµατος (π.χ. Κλασική τέχνη, Βυζαντινή τέχνη, Λαϊκή τέχνη, Ιµπρεσιονισµός, Σουρεαλισµός κ.λ.π.), την επιλογή κατάλληλης τεχνικής για την απόδοση της ατµόσφαιρας του ποιήµατος (π.χ. τέµπερες, κολάζ, φροτάζ, µατιέρες κ.λ.π.), την επιλογή της χρωµατικής κλίµακας που προσεγγίζει πιο πιστά τα συναισθήµατα που δηµιουργεί η ανάγνωση του ποιήµατος. Στο τέλος κλήθηκαν να αφήσουν ελεύθερη τη φαντασία τους και να προσπαθήσουν να µεταφράσουν το ύφος, την ατµόσφαιρα ή το περιεχόµενο του ποιήµατος στη «γλώσσα της ζωγραφικής» χρησιµοποιώντας τα κατάλληλα για την κάθε περίπτωση µέσα (χρώµατα, σχήµατα, τεχνικές, στυλ ζωγραφικής κ.λ.π.) Κατά την τρίτη φάση της µουσικής επεξεργασίας µε την υποστήριξη του καθηγητή µουσικής συµπλήρωσαν το Γα φύλλο εργασίας που σχετίζεται µε τους συντελεστές της µελοποίησης: ο συνθέτης και το έργο του, ο τραγουδιστής και το έργο του, η ορχήστρα και τα όργανα που την αποτελούν, το είδος της µουσικής σε σχέση µε την εποχή και άλλους συνθέτες, η συλλογή απ όπου προέρχεται το ποίηµα-τραγούδι και η χρονολογία έκδοσής του. Μια µικρότερη οµάδα ποιηµάτων από τα σχολικά τους εγχειρίδια, που δεν έχουν ακόµη µελοποιηθεί, προσφέρθηκε για προτεινόµενες µουσικές από τους µαθητές που συµπλήρωσαν το Γβ φύλλο εργασίας δίνοντας έτσι διέξοδο στις µουσικές γνώσεις και αναζητήσεις τους. Κατά την τελευταία φάση της αξιολόγησης συντάχθηκε και διακινήθηκε ερευνητικό ερωτηµατολόγιο στους µαθητές όλου του σχολείου µε στόχο να ανιχνευθεί ο βαθµός γνώσης της µελοποιηµένης ποίησης, η µέχρι τώρα αξιοποίησή της στη διδασκαλία της Νεοελληνικής ποίησης, αλλά και η ανάγκη ένταξης σε µελλοντικά αναλυτικά προγράµµατα. Η αξιολόγηση ολοκληρώθηκε µε την καταγραφή των συµπερασµάτων της στατιστικής αυτής σε πρόγραµµα EXCEL.

3 Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση 637 Αν εξετάσουµε αναλυτικά τα πορίσµατα της στατιστικής έρευνας προκύπτουν ενδιαφέροντα συµπεράσµατα. Στο ερώτηµα αν θυµούνται κάποιο µελοποιηµένο ποίηµα του οποίου η µελοποίηση να ακούστηκε κατά τη διδασκαλία µόνο το 17% του συνόλου των µαθητών απάντησε θετικά, ενώ το 83% απάντησε αρνητικά. Αυτό σηµαίνει ή ότι ελάχιστα χρησιµοποιείται η µελοποίηση για την κατανόηση της ποίησης ή ότι µόνο ένα µικρό ποσοστό µελοποιηµένων ποιηµάτων ανθολογούνται στα σχολικά εγχειρίδια. Στο ερώτηµα αν θυµούνται από τα σχολικά τους βιβλία µια συνοδευτική απεικόνιση ενός λογοτεχνικού κειµένου µόνο το 13% του συνόλου των µαθητών απάντησε θετικά, ενώ το 87% απάντησε αρνητικά. Αυτό σηµαίνει ότι ή δεν υπάρχει εικονογράφηση στα σχολικά εγχειρίδια της λογοτεχνίας ή ότι η ελάχιστη, που υπάρχει, περνά απαρατήρητη. Στο ερώτηµα ποιος ο συνθέτης του ποιήµατος Της δικαιοσύνης, ήλιε νοητέ το 82% του συνόλου των µαθητών βρήκε ότι είναι ο Μίκης Θεοδωράκης, ενώ µόνο το 18% απάντησε λανθασµένα ότι είναι ο Μάνος Χατζιδάκις ή ο Σταύρος Ξαρχάκος. Αυτό εξηγείται από το ότι ή ο συγκεκριµένος συνθέτης γνωρίζει να προβάλλει το έργο του και στις νεότερες γενιές µε διάφορους τρόπους (πολλές συναυλίες, ποικίλες εκτελέσεις) ή ότι το συγκεκριµένο ποίηµα είναι από τα λίγα που συνοδεύονται από τη µελοποίησή τους κατά τη διδασκαλία ή τραγουδιέται κατά τις σχολικές γιορτές. Στο ερώτηµα ποιος ο ποιητής του Σπασµένο καράβι µόνο το 28% του συνόλου των µαθητών βρήκε ότι είναι ο Γιάννης Σκαρίµπας, ενώ το 72% απάντησε λανθασµένα ότι είναι ο Γιώργος Σεφέρης ή ο Κωστής Παλαµάς. Το συγκεκριµένο ποίηµα δεν ανθολογείται σε σχολικό βιβλίο, ωστόσο το µεγάλο ενδιαφέρον των µαθητών στο άκουσµά του παρά το µικρό ποσοστό όσων γνώριζαν την απάντηση οφείλεται στην πρόσφατη επανεκτέλεσή του. Στο ερώτηµα ποιος ο ποιητής του Όµορφη και παράξενη πατρίδα το 67% του συνόλου των µαθητών βρήκε ότι είναι ο Οδυσσέας Ελύτης, ενώ το 33% απάντησε λανθασµένα ότι είναι ο Νίκος Καββαδίας ή ο Νίκος Γκάτσος. Και αυτό το ποίηµα δεν ανθολογείται σε σχολικά εγχειρίδια, αλλά πολύ συχνά συµπεριλαµβάνεται στο ρεπερτόριο «έντεχνων» τραγουδιστών ή συγκροτηµάτων της γενιάς τους. Στο ερώτηµα από ποιον έχει µελοποιηθεί το Χάρτινο το φεγγαράκι µόνο το 37% του συνόλου των µαθητών βρήκε ότι έχει µελοποιηθεί από το Μάνο Χατζιδάκι, ενώ το 63% απάντησε λανθασµένα ότι η µελοποίηση ανήκει στο ιονύση Σαββόπουλο ή το Μίκη Θεοδωράκη. Και αυτό το ποίηµα δεν ανθολογείται σε σχολικό βιβλίο ούτε εκτελείται από νεότερους αοιδούς. Στο ερώτηµα τι είδος µουσικής προτιµάς το 58% του συνόλου των µαθητών προτιµά την ξένη µουσική, ενώ το 42% προτιµά την ελληνική. Αυτό εξηγείται από το ότι τελευταία παρατηρείται στροφή προς το ελληνικό τραγούδι, αλλά τα ακούσµατα της γενιάς αυτής µοιράζονται περίπου και µε την ξένη µουσική. Τέλος στο ερώτηµα αν η διδασκαλία της ποίησης µε εικόνες και νότες την κάνει πιο κατανοητή και ενδιαφέρουσα το 51% των ερωτηθέντων απάντησε ΠΟΛΥ, το 31% απάντησε ΛΙΓΟ, ενώ υπήρξε κι ένα ποσοστό 18% που απάντησε ΚΑΘΟΛΟΥ. Αυτό σηµαίνει ότι για την αισθητική απόλαυση της ποίησης χρειάζεται η µουσική και η ζωγραφική και όπου αξιοποιούνται µε τον κατάλληλο τρόπο συµβάλλουν στην καλύτερη κατανόησή της. Στο τέλος του σχολικού έτους διοργανώθηκε Έκθεση µελοποιηµένης ποίησης όπου όλοι οι µαθητές χάρηκαν τις ζωγραφιές συνοδευόµενες από τα αντίστοιχα ποιήµατα και τις

4 638 4 ο Συνέδριο ΕΤΠΕ, 29/09 03/10/2004, Παν/µιο Αθηνών µελοποιήσεις. Στη συνέχεια σχηµατίστηκε ανθολόγιο µε τις εργασίες τους τόσο σε έντυπη όσο και σε ηλεκτρονική µορφή (CD-ROM). Με όλες αυτές τις µεθοδεύσεις κύριος στόχος ήταν να συνειδητοποιήσουν το σύνθετο χαρακτήρα της καλλιτεχνικής δηµιουργίας (λόγος- εικόνα- µουσική). Μέσω αυτού του «σχεδίου εργασίας» κινητοποιούνται οι µαθητές να παρατηρούν, να ερευνούν, να ανακαλύπτουν, να κρίνουν και να συνθέτουν, αλλά κυρίως να καλλιεργούν δεξιότητες και ενδιαφέροντα, να αναζητούν πληροφορίες από ποικίλες πηγές τόσο παραδοσιακές όπως εγκυκλοπαίδειες, βιβλία κ.α. όσο και αξιοποιώντας νέες τεχνολογίες όπως ιαδίκτυο (INTERNET), Επεξεργαστή κειµένου (WORD), ή ακόµη και υπολογιστικά φύλλα (EXCEL). Οι µαθητές αυτονόητο είναι ότι εργάζονται σε διάφορους χώρους εργασίας και έρευνας. Από την αίθουσα φιλολογίας, στη σχολική Βιβλιοθήκη, στην αίθουσα Καλλιτεχνικών, στο Εργαστήριο των Υπολογιστών. Ο στόχος προώθησης της διαθεµατικής προσέγγισης της γνώσης σε συνδυασµό µε τις Νέες Τεχνολογίες µέσα από βιωµατικές-συµµετοχικές διαδικασίες µάς ενδιαφέρει να υπηρετεί τη βασικότερη και θεµελιακότερη παιδαγωγική αρχή του «µαθαίνω πώς να µαθαίνω». Η πρωτοτυπία του εγχειρήµατος βρίσκεται στην ενεργοποίηση των µαθητών προς παράλληλες κατευθύνσεις και στη σύνθεση όλων αυτών των κατευθύνσεων στην αυτονόητη, αλλά τόσο παραµεληµένη διαπίστωση ότι η τέχνη είναι πολύπλευρη και στη ζωή µας υπάρχει και ποίηση όπως υπάρχει και µουσική και ζωγραφική αρκεί να τις παρατηρήσουµε ή να τις ενεργοποιήσουµε για την εξασφάλιση µιας καλύτερης ποιότητας ζωής. ίπλα στην τέχνη µπορούν να υπάρχουν και οι Νέες Τεχνολογίες. Στη διδακτική προσέγγιση των γνωστικών αντικειµένων της Λογοτεχνίας, των Εικαστικών Τεχνών και της Μουσικής συµβάλλουν και οι Νέες Τεχνολογίες µε την πρόκληση για υπέρβαση και άµβλυνση των στεγανών σε µια εποχή κατακερµατισµένης γνώσης. Α ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ (19-19 ) Λογοτεχνικό σχόλιο- µήνυµα του ποιήµατος [Φωτογραφία] Καταγωγή-οικογένεια: Σπουδές-επαγγελµατική σταδιοδροµία: Ταξίδια: Συλλογές: ιακρίσεις: Η εποχή του: Τεχνοτροπία: Πηγές (Έντυπες ή ιαδίκτυο) Β ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΕ ΕΙΚΟΝΕΣ Ποιητής-Ποίηµα: Ζωγραφικές τάσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό την εποχή που γράφτηκε το ποίηµα: Έργα τέχνης ή στυλ τέχνης που ταιριάζουν µε το θέµα ή το ύφος του ποιήµατος (π.χ. Κλασική τέχνη, Βυζαντινή τέχνη, Λαϊκή τέχνη, Ιµπρεσιονισµός, Σουρεαλισµός κ.λ.π.): Επιλογή κατάλληλης τεχνικής για την απόδοση της ατµόσφαιρας του ποιήµατος (π.χ. τέµπερες, κολάζ, φροτάζ, µατιέρες κ.λ.π.): Επιλογή της χρωµατικής κλίµακας που προσεγγίζει πιο πιστά τα συναισθήµατα που δηµιουργεί η ανάγνωση του ποιήµατος: Πηγές (Έντυπες ή από ιαδίκτυο): Γα, Γ β ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΗΣ ΜΕΛΟΠΟΙΗΣΗΣ Τίτλος ποιήµατος-τραγουδιού (δίσκος, χρονολογία έκδοσης) (Γα φύλλο εργασίας) ή Ένα µουσικό κοµµάτι που ταιριάζει στο ποίηµα (δίσκος, χρονολογία έκδοσης) (Γβ φύλλο εργασίας)

5 Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση 639 Συνθέτης, τραγουδιστής (φωτογραφίες): Ο συνθέτης του τραγουδιού (βιογραφικά): Τα έργα του-δισκογραφία: Το είδος της µουσικής του (σε σχέση µε την εποχή και άλλους συνθέτες): Ο τραγουδιστής (συνεργασίες, δισκογραφία): Το είδος της ορχήστρας και τα όργανα που την αποτελούν: Πηγές (Έντυπες ή από ιαδίκτυο) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Παρακαλούµε σηµείωσε µε Χ την επιλογή σου ή συµπλήρωσε όπου χρειάζεται: 1. Θυµάσαι κάποιο ποίηµα από όσα έχεις διδαχθεί µέχρι τώρα που να έχει µελοποιηθεί από κάποιον συνθέτη και να ακούστηκε κατά τη διδασκαλία; Όχι Ναι 2. Λέγεται ότι «µια εικόνα ισοδυναµεί µε χίλιες λέξεις». Θυµάστε από τα σχολικά σας βιβλία µια συνοδευτική απεικόνιση ενός κειµένου; Όχι Ναι 3. Σε εθνικές γιορτές ακούγονται διάφορα µελοποιηµένα ποιήµατα. Ένα από αυτά είναι το «Της δικαιοσύνης, ήλιε νοητέ». Ο συνθέτης του είναι: α. Ο Μίκης Θεοδωράκης β. Ο Μάνος Χατζιδάκις γ. Ο Σταύρος Ξαρχάκος 4. Το «Σπασµένο καράβι» σε επανέκδοση έγινε πρόσφατα σηµαντική επιτυχία. Ποιος ο ποιητής του; α. Ο Κωστής Παλαµάς β. Ο Γιώργος Σεφέρης γ. Ο Γιάννης Σκαρίµπας 5. Το τραγούδι «Όµορφη και παράξενη πατρίδα» είναι ποίηµα του: α. Οδυσσέα Ελύτη β. Νίκου Καββαδία γ. Νίκου Γκάτσου 6. Το ποίηµα του Νίκου Γκάτσου «Χάρτινο το φεγγαράκι» έχει µελοποιηθεί από τον: α. Μίκη Θεοδωράκη β. Μάνο Χατζιδάκι γ. ιονύση Σαββόπουλο 7. Τι είδους µουσική προτιµάς; α. Ελληνική β. Ξένη

6 640 4 ο Συνέδριο ΕΤΠΕ, 29/09 03/10/2004, Παν/µιο Αθηνών 8. Νοµίζεις ότι η διδασκαλία της ποίησης µε νότες και εικόνες την κάνει περισσότερο κατανοητή και ενδιαφέρουσα; α. Πολύ β. Λίγο γ. Καθόλου ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Απόστολου Ζορµπά (1982), «Ποίηση µελοποιηµένη για σχολική χρήση» περ. Νέα Παιδεία, τ. 21, σ ΥΠΕΠΘ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2001), «Οδηγός για την Εφαρµογή της Ευέλικτης Ζώνης Καινοτόµων ράσεων». Βιβλίο για τον καθηγητή,, Αθήνα. ΥΠΕΠΘ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2001), «ιαθεµατικό Εκπαιδευτικό Υλικό για την Ευέλικτη Ζώνη Καινοτόµων ράσεων». Γυµνάσιο Τόµος Β ιαπολιτισµική Εκπαίδευση. Εκφάνσεις της τέχνης. Αθήνα ΥΠΕΠΘ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2002), «Ανιχνεύοντας το σήµερα, προετοιµάζουµε το αύριο». Πολυθεµατικό βιβλίο Γυµνασίου για την Ευέλικτη Ζώνη Καινοτόµων ράσεων, Βιβλίο για το µαθητή, Αθήνα. ΥΠΕΠΘ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2002), «Οδηγός σχεδίων εργασίας, Πολυθεµατικό βιβλίο, Ευέλικτη Ζώνη: ιαθεµατικότητα». Για τον Εκπαιδευτικό. Αθήνα. ΥΠΕΠΘ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2002), «Αξιολόγηση του Καινοτόµου Πιλοτικού Προγράµµατος της Ευέλικτης Ζώνης στα σχολεία της υποχρεωτικής Εκπαίδευσης », ΥΠΕΠΘ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2002), «Ειδικό αφιέρωµα στην Ευέλικτη Ζώνη» (6). Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών θεµάτων, Αθήνα ΥΠΕΠΘ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, (2002), «ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο προγραµµάτων σπουδών. Αναλυτικά προγράµµατα Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης». Τόµος Β ΥΠΕΠΘ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2002), «Ευέλικτη Ζώνη: Αντιπροσωπευτικές εργασίες µαθητών» Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου: ιαδίκτυο Μηχανές αναζήτησης: