ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΜΕ ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΤΡΩΜΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΑΖΩΡΟΥ ΣΕΡΡΩΝ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΜΕ ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΤΡΩΜΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΑΖΩΡΟΥ ΣΕΡΡΩΝ"

Transcript

1 ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΜΕ ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΤΡΩΜΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΑΖΩΡΟΥ ΣΕΡΡΩΝ ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΤΣΙΑΟΥΡΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ: ΕΛΕΝΗ ΠΑΥΛΙΔΟΥ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Μ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ Π.Μ.Σ. ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΛΙΚΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών <<Φυσική και Τεχνολογία Υλικών>> ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΜΕ ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΤΡΩΜΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΑΖΩΡΟΥ ΣΕΡΡΩΝ ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΤΣΙΑΟΥΡΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ: ΕΛΕΝΗ ΠΑΥΛΙΔΟΥ, Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Μικροσκοπίας (ΕΗΜ) του τμήματος Φυσικής ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Μ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ, Εργαστήριο Υπέρυθρης Φασματοσκοπίας και Θερμικής Ανάλυσης του τμήματος Φυσικής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΜΑΡΤΙΟΣ

4 4

5 Αφιερωμένο στους Αποστόλη, Ερμιόνη, Στέλιο και Γιώργο 5

6 6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι μετρήσεις με την τεχνική της μικρο-φασματοσκοπίας FTIR και την Οπτική Μικροσκοπία πραγματοποιήθηκαν στο Εργαστήριο Φασματοσκοπίας του Τμήματος Φυσικής Α.Π.Θ. Η μελέτη της μικρο-μορφολογίας και η στοιχειακή ανάλυση των δειγμάτων πραγματοποιήθηκε στο Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Μικροσκοπίας (ΕΗΜ) του Τμήματος Φυσικής Α.Π.Θ. Ο χαρακτηρισμός των οργανικών και ανόργανων υλικών πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια της βάσης δεδομένων FTIR φασμάτων, η οποία έχει καταρτιστεί στο Εργαστήριο Φασματοσκοπίας του Τμήματος Φυσικής Α.Π.Θ. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του τμήματος Φυσικής κα Ελένη Παυλίδου, για την πολύτιμη καθοδήγησή της και για τη βοήθειά της στη διεξαγωγή των μετρήσεων SEM/EDS. Επίσης, Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Καθηγητή του τμήματος Φυσικής κ. Κωνσταντίνο Παρασκευόπουλο, για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου και για την ανάθεση της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τη διδάκτορα του τμήματος Φυσικής, κα Τριανταφυλλιά Ζορμπά για την καθοδήγησή της με τις πολύτιμες συμβουλές της και για την αφιέρωση του χρόνου της. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον συντηρητή αρχαιοτήτων κ. Παύλο ΜπεΪνά (Εργαστήρι Συντήρησης Έργων Τέχνης Esaeitexnon ) για τη συλλογή των δειγμάτων που μας εμπιστεύθηκε και για τις πολύτιμες τεχνικές συμβουλές του. 7

8 8

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.2 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ ΥΛΙΚΩΝ 2.1 ΟΠΤΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ 2.2 ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ 2.3 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΣΑΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΟΜΕΤΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ (SEM/EDS) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ 3.1 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΕΙΚΟΝΑ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ Α: ΚΑΤΩ ΖΩΓΡΑΦΙΚΟ ΣΤΡΩΜΑ ΕΙΚΟΝΑ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ Β: ΕΠΑΝΩ ΖΩΓΡΑΦΙΚΟ ΣΤΡΩΜΑ 3.2 ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΛΗΨΗΣ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ 3.3 ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4.Α ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΥΛΙΚΑ 4.Α.1 ΚΕΡΙΑ 4.Α.1.a ΜΕΛΙΣΣΟΚΕΡΙ 4.Α.2 ΕΛΑΙΑ 4.Α.2.a ΛΙΝΕΛΑΙΟ 4.Α.3 ΠΡΩΤΕΙΝΕΣ 4.A.3.a ΚΑΖΕΙΝΗ 4.A.3.b ΖΩΙΚΗ ΚΟΛΛΑ 4.A.3.c ΚΡΟΚΟΣ ΑΒΓΟΥ 4.Α.4 ΚΟΛΛΩΔΕΙΣ ΓΟΜΜΕΣ 4.Α.4.a ΚΥΤΤΑΡΙΝΗ 4.Α.5 ΡΗΤΙΝΕΣ 4.Α.5.a ΦΥΤΙΚΕΣ ΡΗΤΙΝΕΣ 4.Α.5.a.1 ΚΟΛΟΦΩΝΙΟ 4.Α.5.a.2 ΣΑΝΔΑΡΑΧΗ 4.Α.5.a.3 ΚΟΠΑΛΙΟ 4.Α.5.a.4 ΜΑΣΤΙΧΑ 9

10 4.Α.5.b ΡΗΤΙΝΕΣ ΑΠΟ ΕΝΤΟΜΑ 4.Α.5.b.1 ΓΟΜΜΑΛΑΚΑ 4.Α.5.c ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ ΡΗΤΙΝΕΣ 4.Β ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4.Β.1 ΓΥΨΟΣ 4.Β.2 ΚΑΛΣΙΤΗΣ 4. Β.3 ΑΡΓΙΛΟ-ΠΥΡΙΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ 4.Β.3.1 ΚΑΟΛΙΝΙΤΗΣ 4.Β.3.2 QUARTZ-ΧΑΛΑΖΙΑΣ 4. Β.4 ΟΞΕΙΔΙΑ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ 4. Β.4.1 ΑΙΜΑΤΙΤΗΣ 4. Β.4.2 ΛΕΙΜΟΝΙΤΗΣ 4. Β.4.3 ΓΚΑΙΤΙΤΗΣ 4. Β.5 ΓΗΙΝΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ 4. Β.5.1 CAPUT MORTUUM 4. Β.5.2 ΩΧΡΕΣ 4. Β.5.3 ΣΙΕΝΝΕΣ 4. Β.5.4 ΟΜΠΡΕΣ 4. Β.6 ΛΕΥΚΟ ΤΟΥ ΨΕΥΔΑΡΓΥΡΟΥ 4. Β.7 ΘΕΙΙΚΟ ΒΑΡΙΟ-ΛΙΘΟΠΟΝΙΟ 4. Β.8 ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΜΟΛΥΒΔΟ 4. Β.8.1 ΛΕΥΚΟ ΤΟΥ ΜΟΛΥΒΔΟΥ 4. Β.8.2 ΚΟΚΚΙΝΟ ΤΟΥ ΜΟΛΥΒΔΟΥ / ΜΙΝΙΟ 4. Β.8.3 ΟΞΕΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΟΛΥΒΔΟΥ: LITHARGE, MASSICOT 4. Β.9 ΜΠΛΕ ΤΗΣ ΠΡΩΣΙΑΣ 4. Β.10 VERDIGRIS 4. Β.11 VERMILION / ΚΙΝΝΑΒΑΡΗ 4. Β.12 ΣΟΥΛΦΙΔΙΑ ΤΟΥ ΑΡΣΕΝΙΚΟΥ 4. Β.12.1 ORPIMENT 4. Β.12.2 REALGAR 4. Β.12.3 PARAREALGAR 4. Β.13 ΑΖΟΥΡΙΤΗΣ 4. Β. 14 ΜΑΛΑΧΙΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.A.1 ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ_Α, ΒΕΡΝΙΚΙ_Α 5.A.1.a ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ_Α 5.A.1.b ΒΕΡΝΙΚΙ_Α 5.A.2 ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΗ ΤΑΙΝΙΑ 5.Α.2.1_ΣΚΟΥΡΟ-ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ 5.Α.2.2_ΠΟΡΤΟΚΑΛΟ-ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ 5.Α.2.3_ΣΤΡΩΜΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ 5.Α.2.4_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Α.2 5.A.3 ΠΟΡΤΟΚΑΛΟ-ΚΟΚΚΙΝΟ ΙΜΑΤΙΟ 10

11 5.Α.3.1_ΚΟΚΚΙΝΗ ΧΡΩΣΤΙΚΗ 5.Α.3.2_ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ 5.A.4 ΓΑΛΑΖΟ-ΠΡΑΣΙΝΟ ΦΟΝΤΟ 5.Α.5 ΜΠΛΕ ΙΜΑΤΙΟ 5.Α.6 ΣΕΙΡΗΤΙ ΣΤΟ ΠΟΡΤΟΚΑΛΟ-ΚΟΚΚΙΝΟ ΙΜΑΤΙΟ 5.Α.6.1_ΠΡΑΣΙΝΟΙ ΚΟΚΚΟΙ 5.Α.6.2_ΧΡΥΣΟ-ΚΟΚΚΙΝΟ 5.Α.6.3_ΛΕΥΚΕΣ ΠΛΑΚΕΣ 5.A.7 ΣΑΡΚΩΜΑ ΠΡΟΣΩΠΟΥ 5.A.7.1_ΜΑΥΡΟ-ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ 5.A.7.2_ΚΟΚΚΙΝΗ ΧΡΩΣΤΙΚΗ 5.Α.7.3_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Α.7 5.Β.1 ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ_Β, ΒΕΡΝΙΚΙΑ_Β 5.Β.1.a ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ_Β 5.Β.1.b ΒΕΡΝΙΚΙΑ_Β 5.Β.2 ΜΠΛΕ ΚΟΚΚΟΙ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ 5.Β.3 ΓΑΛΑΖΟΠΡΑΣΙΝΟ ΦΟΝΤΟ (ΕΠΙΖΩΓΡΑΦΙΣΗ) 5.Β.4 ΠΟΡΤΟΚΑΛΟ-ΚΟΚΚΙΝΟ ΙΜΑΤΙΟ 5.Β.5 ΣΑΡΚΩΜΑ ΧΕΡΙΟΥ 5.Β.5.a_ ΚΙΤΡΙΝΟ-ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ 5.Β.5.b_ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ+ΛΕΥΚΟ ΣΤΡΩΜΑ 5.Β.5.c_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ B.5 5.Β.6 ΦΩΤΟΣΤΕΦΑΝΟ 5.Β.6.a_ΚΙΤΡΙΝΗ ΧΡΩΣΤΙΚΗ 5.Β.6.b_ΛΕΥΚΗ ΧΡΩΣΤΙΚΗ+ΜΕΤΑΛΛΙΚΟΙ ΚΟΚΚΟΙ 5.Β.6.c_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ B.6 5.Β.7_ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΗ ΚΟΚΚΙΝΗ ΤΑΙΝΙΑ 5.Β.8_ ΕΠΙΜΑΝΙΚΟ ΑΓΙΟΥ 5.Β.8.a_ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ 5.Β.8.b_ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ 5.Β.8.c_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ B.8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 6.1 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 6.2 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 11

12 12

13 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η μετα-βυζαντινή εικόνα του Αγίου Παντελεήμονα προέρχεται από το χωριό Γαζωρός, στις Σέρρες. Αποτελείται από δυο ζωγραφικά στρώματα, στα οποία απεικονίζεται ο Άγιος Παντελεήμονας, και επιπλέον επιζωγραφίσεις. Το επάνω ζωγραφικό στρώμα παρουσιάζει μεγάλες φθορές, επιτρέποντας την παρατήρηση της κάτω Αγιογραφίας. Τα δυο ζωγραφικά στρώματα, τα οποία ανήκουν, πιθανώς, στον ίδιο αγιογράφο και ακολουθούν τη Μακεδονική σχολή, έχουν περίπου την ίδια ηλικία και χρονολογούνται από τις αρχές έως τα τέλη του 19 ου αιώνα. Η αποκόλληση των δυο ζωγραφικών στρωμάτων επέτρεψε την ταυτοποίηση των χρωστικών, των υποστρωμάτων, των συνδετικών μέσων και των βερνικιών των δύο αγιογραφιών. Μικρά δείγματα ελήφθησαν και εξετάστηκαν με διάφορες αναλυτικές τεχνικές όπως α) Οπτική Μικροσκοπία για τη στρωματογραφική ανάλυση των μικρο-δειγμάτων, β) Ηλεκτρονική Μικροσκοπία Σάρωσης (SEM/EDS) για την εξέταση της μικρο-μορφολογίας των κόκκων και τη στοιχειακή ανάλυση των ανόργανων υλικών και γ) Μικρο- Φασματοσκοπία Υπερύθρου με Μετασχηματισμό (μs-ftir) για την ταυτοποίηση των οργανικών και ανόργανων υλικών. Από τα αποτελέσματα συμπεραίνεται ότι η τεχνική που ακολουθήθηκε και στα δυο ζωγραφικά στρώματα είναι αυτή της αβγοτέμπερας. Το βερνίκι της κάτω Αγιογραφίας ταυτοποιείται ως Φυτική ρητίνη (πιθανώς Σανδαράχη) με Μελισσοκέρι, ενώ το βερνίκι της επάνω Αγιογραφίας είναι δύσκολο να ταυτοποιηθεί. Υπάρχει, όμως, ένα επιπλέον βερνίκι συνθετικής προέλευσης που αποτελεί το τελικό film επικάλυψης της Αγιογραφίας και το οποίο πιθανώς είναι το Polyester 12F ή αλλιώς Caroplastic. Το στρώμα προετοιμασίας της κάτω Αγιογραφίας αποτελείται από Γύψο, ενώ της επάνω από Καλσίτη, υποδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό τις διαφορετικές τεχνικές που ακολουθήθηκαν για την κατασκευή εικόνας επάνω σε ξύλο και επάνω σε ήδη υπάρχουσα εικόνα, αντίστοιχα. Σημαντική διαφορά των δύο Αγιογραφιών αποτελεί η λευκή χρωστική, η οποία συναντάται σε κάθε δείγμα, είτε για να προσδώσει την εκάστοτε επιθυμητή απόχρωση, είτε για να λειτουργήσει σαν extender. Έτσι, η κάτω Αγιογραφία χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία του Λευκού του Μολύβδου, ενώ στην επάνω συναντάται το Θειικό Βάριο ή το Λιθοπόνιο. Επιπλέον λευκές χρωστικές που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή της κάτω εικόνας είναι το Θειικό Βάριο, ο Χαλαζίας και ο Καλσίτης, ενώ της επάνω είναι το Λευκό του Ψευδαργύρου, το Λευκό του Μολύβδου και ο Γύψος. Οι παλέτες των χρωστικών των αγιογραφιών παρουσιάζουν ομοιότητες. Κοινή είναι η χρήση του Μπλε της Πρωσίας, του Μίνιου, της Κίτρινης Ώχρας και της Ωμής Σιένας, ενώ στην κάτω Αγιογραφία ανιχνεύτηκαν επιπλέον η Κιννάβαρη, ο Μαλαχίτης, το Verdigris, κάποιο σουλφίδιο του αρσενικού (πιθανώς το Orpiment), η Όμπρα και πιθανώς το Μαύρο του Άνθρακα. Το gilding στην κάτω Αγιογραφία αποτελείται από 13

14 χρυσό, ενώ στην επάνω, σε διαφορετικά δείγματα ανιχνεύεται είτε χρυσός είτε μπρουτζίνα. Τέλος, στο δείγμα της επιζωγράφισης ταυτοποιήθηκε η παρουσία των: Μπλε της Πρωσίας, Verdigris, πιθανώς Αζουρίτης, Θειικό Βάριο ή Λιθοπόνιο, πιθανώς Λευκό του Ψευδαργύρου και φύλλα χρυσού. 14

15 ABSTRACT In the central church of the village Gazoros, located near Serres, Greece, was found the double painted meta-byzantine icon of Saint Panteleimon. The icon consists of two paint layers, both of them depicting St. Panteleimon, and extra overpaintings. The upper layer suffers serious damages, allowing the observation of the underneath layer by the naked eye. These two paintings have almost the same age, dating back from early to late19 th century and probably belonging to the same Macedonian s school artist. The segregation of the two painting layers permitted the identification of pigments, plasters, binders and varnishes of both painting layers. Small samples have been taken from both layers of the icon and have been examined with several analytical techniques such as a) Optical Microscopy for the stromatographic analysis of the microsamples, b) Energy Dispersive Spectroscopy attached to Scanning Electron Microscopy (SEM/EDS) for the examination of micromorphology of the granules and elemental analysis for the characterization of inorganic materials and c) Fourier Transform Infrared microspectrosopy (μ-ftir) analysis for the identification of both organic and inorganic materials. The technique followed in both painting layers is that of egg tempera. Varnish of the underneath icon was identified as plant resin (probably Sandarac) along with Beeswax, while the corresponding of upper icon is difficult to identify. There is, however, an additional synthetic varnish, which is the final coating film of the painting, and which is probably Polyester 12F or otherwise Caroplastic. Plaster of underneath painting consists of Gypsum, while that of upper is Calcite, indicating thereby the different techniques used for the construction of painting onto wood and onto already existing painting, respectively. A significant difference of both icons is the use of white pigments, which are found in each sample, either to give the respective desired shade, or to act as an extender. Thus, the underneath icon is characterized by the strong presence of Lead White, while Barium Sulphate or Lithopone is detected in all samples of upper icon. Additional white pigments used in the construction of the underneath painting is Barium Sulphate, Quartz and Calcite, while of the upper one is Zinc White, Lead White and Gypsum. Color pallets of icons are similar. The use of Prussian Blue, Minium, Yellow Ocher and Siena Raw is common, while Cinnabar, Malachite, Verdigris, some sulphide of arsenic (probably Orpiment), Umber and possibly Black Carbon are detected only in the underneath icon. The gilding on the underneath icon is gold, while that of the upper is gold and brass. Finally, overpainting s sample consists of Prussian Blue, Verdigris, probably Azurite, Barium Sulfate or Lithopone, probably White Zinc and gold leaf. 15

16

17 Κεφάλαιο 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα εργασία μελετήθηκαν δείγματα από τη διπλή μεταβυζαντινή εικόνα του Αγίου Παντελεήμονα, η οποία προέρχεται από το χωριό Γαζωρός Σερρών. Οι δυο εικόνες κατασκευάστηκαν σε Μακεδονικό εργαστήρι (πιθανώς της Θεσσαλονίκης) και έχουν παρόμοια ηλικία. Η κάτω εικόνα του Αγίου Παντελεήμονα ανήκει σε σύνολο έξι ή οκτώ παρόμοιων μεγάλων εικόνων και πολλών μικρών. Η καλλιτεχνική αξία των δυο αγιογραφιών είναι ίδια, πιθανολογείται δε ότι ανήκουν στον ίδιο αγιογράφο και θεωρείται ότι η επάνω εικόνα ήταν τοποθετημένη σε άλλο σημείο του ναού και για άγνωστους λόγους αφαιρέθηκε από το δικό της ξύλο και επικολλήθηκε στην κάτω. Το επάνω ζωγραφικό στρώμα υφίσταται μεγάλες φθορές, επιτρέποντας την παρατήρηση της κάτω Αγιογραφίας. Επίσης, έχει υποστεί επιπλέον επεμβάσεις, αποτέλεσμα των οποίων είναι οι βουλγαρικές επιζωγραφίσεις και η επιφανειακή παρουσία συνθετικής ρητίνης. Η βουλγαρική προέλευση των επιζωγραφίσεων ταυτοποιείται από τις σλάβικες επιγραφές. Εξάλλου, από ιστορικής άποψης, είναι γνωστή η βουλγαρική κατοχή και η επιρροή της βουλγαρικής Εκκλησίας (εξαρχίας) σε τμήμα του Νομού Σερρών. Υπάρχει πληθώρα ίδιων περιπτώσεων σλάβικων επιγραφών σε αρκετές εκκλησίες της περιοχής. Η εμφανής φθορά της επάνω αγιογραφίας κατέστησε επιτακτική την ανάγκη επέμβασης του συντηρητή με σκοπό τη διάσωση και των δυο εικόνων. Κατά την αποκόλληση των δυο αγιογραφιών υπήρξε τρομερό πρόβλημα στο σημείο ένωσης των δύο ξύλων της κάτω Αγιογραφίας, η οποία είχε σκαφτεί μέχρι το ξύλο και στο ενδιάμεσο κενό είχαν επικολληθεί χαρτιά. Το ύφασμα της επάνω εικόνας ήταν κολλημένο ισχυρά πάνω στα προαναφερθέντα χαρτιά, και ενώ η υπόλοιπη ζωγραφική αποκολλήθηκε σχετικά εύκολα, στα συγκεκριμένα σημεία προκλήθηκαν μεγάλες απώλειες. Μετά το πέρας της αποκόλλησης των δυο ζωγραφικών στρωμάτων ελήφθησαν δείγματα και εξετάστηκαν με διάφορες τεχνικές. Στην Εικόνα 1.1 δίνεται η επάνω αγιογραφία, την οποία αποκαλούμε Αγιογραφία Β, στην Εικόνα 1.2 δίνεται η φωτογραφία της διαδικασίας αποκόλλησης των δυο στρωμάτων και στην Εικόνα 1.3 δίνεται η κάτω Αγιογραφία, την οποία αποκαλούμε Αγιογραφία Α. 18

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνα 1.1 Επάνω Αγιογραφία του Αγίου Παντελεήμονα (Αγιογραφία Β) Εικόνα 1.2 Διαδικασία αποκόλλησης των δυο στρωμάτων Εικόνα 1.3 Κάτω Αγιογραφία του Αγίου Παντελεήμονα (Αγιογραφία Α) 19

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ενδεικτική στρωματογραφία, η οποία είναι αποτέλεσμα συνδυασμένης επιστημονικής μελέτης και ανάλυσης του συντηρητή, δίνεται στην Εικόνα 1.4. Εικόνα 1.4 Ενδεικτική στρωματογραφία Μετά το πέρας της μελέτη και του χαρακτηρισμού των υλικών, πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης των δυο αγιογραφιών. Στην Εικόνα 1.5 δίνεται η Αγιογραφία Β στο μέσω των εργασιών συντήρησης, ενώ στην Εικόνα 1.6 δίνεται η Αγιογραφία Α μετά την πλήρη αποκατάστασή της. 20

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνα 1.5 Επάνω Αγιογραφία του Αγίου Παντελεήμονα (Αγιογραφία Β) στο μέσο των εργασιών συντήρησης. Εικόνα 1.6 Κάτω Αγιογραφία του Αγίου Παντελεήμονα (Αγιογραφία Α) μετά την πλήρη αποκατάστασή της. 1.2 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ Η εικόνα είναι ένα έργο τέχνης με σύνθετη δομή. Αποτελείται από πολυάριθμα υλικά και στρώματα. Το παρακάτω σχέδιο (Εικόνα 1.7) περιγράφει μια τυπική στρωματογραφία εικόνας. Συχνά, σε πολλές φορητές εικόνες δεν συναντώνται όλα τα στρώματα, όμως πάντα υπάρχουν τουλάχιστον δυο απαραίτητα: ο ξύλινος φορέας και η ζωγραφική επιφάνεια [1]. Εικόνα 1.7 Στρωματογραφική τομή εικόνας, όπου: 9. βερνίκι 8. ζωγραφικά στρώματα 7. φύλλο χρυσού 6. αμπόλι 5. προετοιμασία 4. ύφασμα 3. κόλλα 2. ξύλινος φορέας 1. τρέσα Κατά τη διαδικασία κατασκευής των φορητών εικόνων χρησιμοποιούνται ξύλινοι φορείς - υποστρώματα, μονοκόμματα ή αποτελούμενα από περισσότερα κομμάτια. Η ένωση των κομματιών του 21

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ξύλου γίνεται με χειροποίητα μεταλλικά καρφιά, με ξύλινες καβίλιες, με σφήνες ή με "πεταλούδες". Πολλές εικόνες φέρουν στο πίσω μέρος της ξύλινης επιφάνειας ξύλινους πήχεις, τα τρέσα, τα οποία χρησιμοποιούνται με σκοπό να αποτρέψουν την παραμόρφωση του ξύλου. Αυτά είναι καρφωτά ή συρταρωτά σε ειδικά αυλάκια που ανοίγονται στο ξύλο. Η ινώδης επιφάνεια και οι ατέλειες του ξύλου καλύπτονται από ένα στρώμα προετοιμασίας πάχους μερικών μm, που σαν σκοπό έχει τη δημιουργία μιας στερεής, συμπαγούς, λείας και επίπεδης επιφάνειας. Ως υλικά προετοιμασίας χρησιμοποιούνται ο Γύψος και ο Καλσίτης. Επίσης, χρησιμοποιούνται σε μικρές ποσότητες ορισμένες λευκές χρωστικές όπως το Θειικό Βάριο και το Λευκό του Μολύβδου, ενώ παρόν είναι πάντα ένα συνδετικό μέσο, δηλαδή μια υδατοδιαλυτή κόλλα ζωικής προέλευσης. Επάνω στο υπόστρωμα και πριν την προετοιμασία, τοποθετείται λεπτό ύφασμα, που στόχο έχει την εξομάλυνση των παραμορφώσεων του υποστρώματος και την ενίσχυση της σταθερότητας της προετοιμασίας. Επάνω στην προετοιμασία υπάρχει μια λεπτή στρώση έγχρωμου υλικού, δηλαδή το χρωματικό στρώμα, το πάχος του οποίου ποικίλει από 1μm έως 200μm. Το στρώμα αυτό φέρει τα εξής στοιχεία: τη σχεδίαση του θέματος που πραγματοποιείται με ελεύθερο χέρι ή με ανθίβολο, το χρύσωμα, τη χρυσοκονδυλιά, τους προπλασμούς και τη ζωγραφική, η οποία απαρτίζεται από τρία βασικά συστατικά: α) Τις έγχρωμες ουσίες, οι οποίες είναι λεπτόκοκκα υλικά, παρέχουν το χρώμα, και οι οποίες προέρχονται από ένα μεγάλο φάσμα ουσιών οργανικών και ανόργανων. β)το οργανικό μέσο, το οποίο λειτουργεί σαν φορέας και έπειτα από το φυσικοχημικό μετασχηματισμό σαν συνδετικό υλικό. Η τεχνική της αυγοτέμπερας, την οποία ακολουθεί η βυζαντινή και μεταβυζαντινή αγιογραφία, χρησιμοποιεί σαν συνδετικό μέσο τον κρόκο αβγού, ο οποίος αραιώνεται με νερό και αναμειγνύεται με τις σκόνες των χρωστικών. Τα λιπαρά συστατικά κάνουν το φορέα πυκνόρρευστο, ενώ προσδίδουν ελαστικότητα στα ξερά επιστρώματα που σχηματίζει [2]. γ) Το διαλύτη, ο οποίος διευκολύνει την απόθεση της λεπτής στρώσης στο υπόστρωμα. Τα διαλυτικά μέσα είναι οργανικές ή ανόργανες ουσίες, οι οποίες εξατμίζονται και χρησιμοποιούνται με σκοπό να διευκολύνουν την εφαρμογή των υπόλοιποων υλικών, αλλάζοντας τις ρεολογικές τους ιδιότητες [3]. Τέλος, για λόγους προστασίας της ζωγραφικής επιφάνειας, χρησιμοποιούνται τα βερνίκια, τα οποία οφείλουν να παρουσιάζουν ικανότητα πρόσφυσης στο χρωματικό στρώμα καθώς και άλλες μηχανικές ιδιότητες, όπως ευκαμψία και δυσθραυστότητα, εφόσον πρέπει να ακολουθούν τις ενδεχόμενες μεταβολές της υποκείμενης επιφάνειας χωρίς διακοπή της συνοχής τους. 22

23 Κεφάλαιο 2 ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ ΥΛΙΚΩΝ

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ 2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ ΥΛΙΚΩΝ Στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, η επιστήμη και η τεχνολογία διαδραματίζουν θεμελιώδη ρόλο στο χαρακτηρισμό των υλικών που συνθέτουν το «πολιτιστικό αγαθό», στην ανάπτυξη νέων τεχνικών συντήρησης και στην οργάνωση των ιδανικών συνθηκών φύλαξης των έργων πολιτιστικής κληρονομιάς. 2.1 ΟΠΤΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ Οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται κατά την επιστημονική ανάλυση των ζωγραφικών έργων, ακολουθούν μια αλληλουχία, αρχή της οποίας αποτελεί η μικροσκοπική παρατήρηση, Με τη συγκεκριμένη τεχνική αποκαλύπτονται πτυχές της κατασκευής της ζωγραφικής, όπως η στρωματογραφία και η πυκνότητα των χρωστικών, ενώ αποτελεί, ταυτόχρονα, μέσο επισήμανσης των αποκαταστάσεων, επιζωγραφίσεων, απωλειών και αλλοιώσεων που έχει υποστεί η αρχική εργασία. Η μικροσκοπία είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περικλείσει τις τεχνικές παρατήρησης μορφολογικών και δομικών ιδιοτήτων μικρών αντικειμένων. Η οπτική μικροσκοπία αποτελεί επέκταση της διακριτικής ικανότητας της όρασης και επεξεργάζεται ηλεκτρομαγνητικά κύματα. Το μικροσκόπιο αποτελεί ένα οπτικό όργανο που χρησιμοποιείται για την παρατήρηση υπό μεγέθυνση αντικειμένων. Αποτελείται από τέσσερα βασικά στοιχεία: α) μια πηγή φωτός, β) έναν συγκλίνοντα φακό, γ) έναν αντικειμενικό φακό και δ) έναν προσοφθάλμιο φακό [4]. Εικόνα 2.1: Οπτικό Μικροσκόπιο 24

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ 2.2 ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ Η Υπέρυθρη Φασματοσκοπία είναι μία από τις ευρέως χρησιμοποιούμενες τεχνικές στον τομέα της τέχνης. Η σημασία της φασματοσκοπικής αυτής τεχνικής οφείλεται στην ευελιξία της, στη δυνατότητα παροχής δομικών πληροφοριών για ανόργανα και οργανικά υλικά [5] και στην ευκολία λήψης φασμάτων και σύγκρισής τους με φάσματα γνωστών ενώσεων. Η περιοχή IR του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος εκτείνεται από το τέλος του κόκκινου του ορατού έως την περιοχή των μικροκυμάτων και περιλαμβάνει ακτινοβολία με κυματάριθμους από τα έως τα 20 cm -1, ή μήκη κύματος από τα 0.7 έως τα 500 μm. Για λόγους απλοποίησης των μετρήσεων, η περιοχή IR χωρίζεται στην κοντινή (near), μεσαία (middle) και μακρινή (Far IR) υπο-περιοχή. Η πλειοψηφία των εφαρμογών λαμβάνει χώρα στη μέση περιοχή (MIR), η οποία εκτείνεται από τα 4000 έως τα 500 cm -1 (2.5 έως τα 20 μm) [6]. Η απορρόφηση ακτινοβολίας στην περιοχή του υπερύθρου προκαλεί δονήσεις του μορίου, ενώ ταυτόχρονα παραμένει στη θεμελιώδη ηλεκτρονική του κατάσταση. Ένα μόριο απορροφά υπέρυθρη ακτινοβολία μόνο στην περίπτωση όπου παρατηρείται μεταβολή στη διπολική ροπή του κατά τη διάρκεια της δόνησης, ειδάλλως η δόνηση χαρακτηρίζεται ως ανενεργή στο υπέρυθρο. Οι χημικοί δεσμοί απορροφούν την υπέρυθρη ακτινοβολία συγκεκριμένης ενέργειας, και κάθε δείγμα παράγει ένα φάσμα το οποίο απεικονίζει τη συνδυασμένη απορρόφηση των ατόμων που είναι παρόντα. Ένα φάσμα υπερύθρου αντιπροσωπεύει το "δακτυλικό" αποτύπωμα ενός δείγματος, με τις κορυφές να αντιστοιχούν στις συχνότητες δονήσεων των δεσμών των ατόμων που συνθέτουν το υλικό. Επομένως, η φασματοσκοπία υπερύθρου μπορεί να οδηγήσει σε έναν σαφή προσδιορισμό (ποιοτική ανάλυση) των υλικών. Για να λάβει χώρα απορρόφηση ενέργειας από τα μόρια, θα πρέπει η συχνότητα της προσπίπτουσας ακτινοβολίας να συμπέσει με την συχνότητα δόνησης των ατόμων του δεσμού. Οι συχνότητες με τις οποίες δονούνται τα άτομα στο μόρια εξαρτώνται μόνο από τις μάζες των ατόμων, τον τύπο του δεσμού και το σχήμα του μορίου. Οι δονήσεις που λαμβάνουν χώρα διακρίνονται σε 2 κατηγορίες: (α) Δονήσεις έκτασης (Stretching vibrations, σύμβολο v): Τα άτομα του δεσμού διαδοχικά πλησιάζουν και απομακρύνονται μεταξύ τους, κινούμενα κατά μήκος του δεσμού,. Συμμετρική (σύμπτωση κέντρων θετικού και αρνητικού φορτίου σε κάθε δονητική θέση) Ασύμμετρη (β) Δονήσεις κάμψης (Bending vibrations, σύμβολο δ): Τα άτομα των γειτονικών δεσμών κινούνται έτσι ώστε να αλλάζει η γωνία των δεσμών. Ψαλιδοειδής (scissoring). Λικνιζόμενη (wagging) 25

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ Παλλόμενη (rocking) Συστρεφόμενη (twisting) Εικόνα 2.2: Τρόποι δόνησης μορίων. Η Φασματοσκοπία Υπερύθρου με Μετασχηματισμό Fourier είναι ένα ισχυρό αναλυτικό εργαλείο, το οποίο βασίζεται στην συμβολομετρία, η οποία συγκρίνει την επιστρεφόμενη ή μεταδιδόμενη ακτινοβολία προς την εκπεμπόμενη από την πηγή. Σαν αποτέλεσμα, το συμβολογράφημμα μετασχηματίζεται κατά Fourier με τη βοήθεια υπολογιστή σε τυπικό φάσμα IR. Ειδική εφαρμογή της FTIR φασματοσκοπίας είναι η μικροφασματοσκοπία, η οποία ενδείκνυται στην περίπτωση μικρών δειγμάτων από αντικείμενα πολιτισμικής κληρονομιάς. Στην παρούσα εργασία ακολουθείται η μέθοδος της μικρο-φασματοσκοπίας διερχόμενης δέσμης. Πλεονεκτήματα της μικροσκοπίας υπερύθρου είναι η χρήση μικρής ποσότητας υλικού, η δυνατότητα παρατήρησης στο ορατό καθιστώντας ακριβή την εστίαση του δείγματος και η δυνατότητα ανοίγματος του διαφράγματος με σκοπό την επιλογή συγκεκριμένων σημείων. Μειονέκτημα της μεθόδου είναι η χαμηλή ενέργεια με επιπτώσεις στην ποιότητα του [7]. Η μορφή του φάσματος εξαρτάται σημαντικά από τη διαδικασία προετοιμασίας του δείγματος, το μέγεθος των κόκκων και την απορροφητικότητά τους. Έτσι, όταν η δέσμη της ακτινοβολίας υφίσταται μερική ανάκλαση ή περίθλαση, εμφανίζονται παραμορφώσεις στο φάσμα, όπως διεύρυνση των χαρακτηριστικών κορυφών. Επιπλέον, σε περίπτωση ύπαρξης διαφόρων υλικών στο δείγμα, είτε σαν αποτέλεσμα επιμόλυνσής του είτε λόγω αδυναμίας απομόνωσης κόκκων ενός μόνο υλικού, υπάρχει η 26

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ περίπτωση εμφάνισης ψευδών κατανομών απορρόφησης στο φάσμα. Άλλες ανωμαλίες στο φάσμα μπορεί να προέρχονται από το μεγάλο πάχος του δείγματος που προετοιμάστηκε, από τη μη - επιπεδότητα της επιφάνειάς του ή από την παρουσία αλάτων ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΣΑΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΟΜΕΤΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ (SEM/EDS) Η διακριτική ικανότητα των οπτικών μικροσκοπίων είναι περίπου 200 nm. Την αδυναμία αυτήν του οπτικού μικροσκοπίου την κάλυψε το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, το οποίο με διακριτική ικανότητα που φτάνει το 1μm έδωσε μεγάλη ώθηση σε όλες τις επιστήμες. Η Ηλεκτρονική Μικροσκοπία Σάρωσης (SEM) συνθέτει την εικόνα της επιφάνειας του δείγματος, δηλαδή επιτρέπει την τοπογραφική μελέτη των επιφανειών, συλλέγοντας τα δευτερογενή και οπισθοσκεδαζόμενα ηλεκτρόνια. Βέβαια, όταν η γένεση των δευτερογενών ηλεκτρονίων συμβεί βαθύτερα μέσα στο δείγμα συνήθως απορροφούνται, όπως συμβαίνει και σε πολλά οπισθοσκεδαζόμενα ηλεκτρόνια. Τα ηλεκτρόνια αλληλεπιδρούν με την ύλη, παράγοντας διάφορα φαινόμενα διέγερσης με χαρακτηριστικές ακτινοβολίες, οι οποίες αν συλλεχθούν αποτελούν σημαντική πηγή πληροφοριών. Βέβαια το είδος της αλληλεπίδρασης σχετίζεται άμεσα με το πάχος του δείγματος και εξαρτάται από τον τύπο της παρατήρησης που ενδιαφέρει, την ενέργεια των ηλεκτρονίων της ηλεκτρονικής δέσμης και το ίδιο το υλικό. Όταν σε λεπτή φέτα κάποιου κρυσταλλικού υλικού προσπέσει δέσμη ηλεκτρονίων υψηλής ενέργειας, εκπέμπονται διάφορα είδη ηλεκτρονίων και ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, είτε από την επιφάνεια του δείγματος είτε εξέρχονται από την κάτω επιφάνειά του. Οι διάφοροι τύποι κυμάτων που προκύπτουν οφείλονται στην ελαστική και ανελαστική σκέδαση που υφίστανται τα ηλεκτρόνια της δέσμης από τα άτομα της κρυσταλλικής ύλης. Στην στήλη του Ηλεκτρονικού Μικροσκοπίου τοποθετούνται οι κατάλληλοι ανιχνευτές και συλλέκτες των διαφόρων τύπων ακτινοβολιών που εκπέμπονται από το δείγμα μετά την πρόσπτωση της δέσμης ηλεκτρονίων. Τα φαινόμενα που παράγονται στην επιφάνειας του δείγματος με την αλληλεπίδραση της δέσμης ηλεκτρονίων φαίνονται στην Εικόνα

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ Εικόνα 2.3: Γραφική απεικόνιση των κυριότερων φαινομένων και σημάτων που παράγονται κατά την αλληλεπίδραση μιας δέσμης ηλεκτρονίων υψηλής ενέργειας με ένα λεπτό στρώμα κρυσταλλικού υλικού. Ένα μέρος των ηλεκτρονίων της προσπίπτουσας δέσμης αλληλεπιδρούν με τα ηλεκτρόνια των ατόμων του υλικού και υφίστανται ανελαστική σκέδαση. Αυτό σημαίνει ότι χάνουν ένα μέρος της αρχικής τους ενέργειας και ταυτόχρονα διεγείρουν τα άτομα του υλικού απελευθερώνοντας κάποια ηλεκτρόνια. Αν αυτή η αλληλεπίδραση συμβεί κοντά στην επιφάνεια του δείγματος, μέχρι βάθους 50nm, παρατηρείται εκπομπή δευτερογενών ηλεκτρονίων από την επιφάνεια του δείγματος. Ο αριθμός των ηλεκτρονίων αυτών εξαρτάται από τη γωνία προσπίπτουσας δέσμης με την επιφάνεια του δείγματος. Επίσης, εφόσον η ενέργεια των δευτερογενών είναι πολύ χαμηλή, εκπέμπονται μόνο από ένα λεπτό στρώμα της επιφάνειας του δείγματος. Για τους λόγους αυτούς, τα δευτερογενή ηλεκτρόνια θεωρούνται τα πιο κατάλληλα για τοπογραφική παρατήρηση της επιφάνειας του δείγματος. Επίσης, ένα μέρος των ηλεκτρονίων της προσπίπτουσας δέσμης σκεδάζονται ανελαστικά και περιπλανώνται μέσα στο δείγμα αλλά κοντά στην επιφάνειά του. Όταν η ενέργειά τους είναι μεγάλη, είναι δυνατό να διαφύγουν πάνω από το δείγμα. Τα ηλεκτρόνια αυτά ονομάζονται οπισθοσκεδαζόμενα και υπάρχουν σε πολύ μικρότερο ποσοστό από ότι τα δευτερογενή. Εφόσον η ενέργεια των οπισθοσκεδαζόμενων ηλεκτρονίων είναι πολύ υψηλότερη από αυτήν των δευτερογενών, μεταφέρει πληροφορίες από βαθύτερα στρώματα της επιφάνειας του δείγματος. Ο αριθμός και η διεύθυνση σκέδασης των οπισθοσκεδαζόμενων ηλεκτρονίων καθορίζεται από τον μέσο ατομικό αριθμό των στοιχείων που συνθέτουν την επιφάνεια του δείγματος και από τη γωνία πρόσπτωσης της δέσμης των ηλεκτρονίων επάνω στο δείγμα. Επομένως, ενώ η τοπογραφία μιας επιφάνειας του δείγματος μπορεί να παρατηρηθεί με 28

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ τα δευτερογενή ηλεκτρόνια, οι διαφορές στη σύνθεση γίνονται περισσότερο ευδιάκριτες με την εικόνα οπισθοσκεδαζόμενων ηλεκτρονίων. Αν η ενέργεια των ηλεκτρονίων της προσπίπτουσας δέσμης είναι αρκετά μεγάλη ώστε να προκαλέσουν διέγερση ατόμου του δείγματος με απελευθέρωση ηλεκτρονίου από εσωτερική στοιβάδα π.χ. την Κ, η αποδιέγερση του ατόμου με πτώση ηλεκτρονίου από την αμέσως επόμενη στοιβάδα π.χ. την L, έχει ως αποτέλεσμα εκπομπή χαρακτηριστικής ακτινοβολίας ακτίνων-χ γνωστής ως Κ α. Η ενέργεια των εκπεμπόμενων ακτίνων-χ, ίση με την ενεργειακή διαφορά των δυο στοιβάδων, είναι χαρακτηριστική του στοιχείου από το οποίο εκπέμπονται και δίνει πληροφορίες για τη σύσταση του δείγματος με τη μέθοδο της στοιχειομετρικής ανάλυσης ενεργειακής διασποράς (Energy Dispersive Analysis-EDS) [8]. 29

30 Κεφάλαιο 3 ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ-ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ

31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ 3.1 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ Η καταγραφή των δειγμάτων και η επισήμανση των περιοχών δειγματοληψίας είναι κρίσιμης σημασίας για την πλήρη κατανόηση και την ερμηνεία των αποτελεσμάτων της ανάλυσης. Τα δείγματα που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία προέρχονται και από τις δύο αγιογραφίες. Στις παρακάτω εικόνες παρουσιάζονται τα σημεία από τα οποία έγινε η δειγματοληψία και δίνονται και οι φωτογραφίες των αντίστοιχων δειγμάτων ΕΙΚΟΝΑ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ Α: ΚΑΤΩ ΖΩΓΡΑΦΙΚΟ ΣΤΡΩΜΑ ΔΕΙΓΜΑ A1 Το δείγμα Α1.a αποτελεί το στρώμα προετοιμασίας της αγιογραφίας., ενώ το δείγμα Α1.b αποτελεί το βερνίκι (διαλύεται σε καθαρή ακετόνη) ΔΕΙΓΜΑ A2 Η λήψη του δείγματος Α2 πραγματοποιήθηκε από την περιμετρική διακοσμητική ταινία άνω της κεφαλής του Αγίου. (a) (b) Εικόνα 3.1: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. ΔΕΙΓΜΑ A3 Η λήψη του δείγματος Α3 πραγματοποιήθηκε από το πορτοκαλοκόκκινο ιμάτιο. 31

32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ (a) (b) Εικόνα 3.2: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. ΔΕΙΓΜΑ A4 Το δείγμα Α4 προέρχεται από το γαλαζοπράσινο φόντο δεξιά και είναι επικαλυμμένο με βερνίκι (a) (b) Εικόνα 3.3: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. 32

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑ A5 Η λήψη του δείγματος Α5 πραγματοποιήθηκε από το μπλε ιμάτιο (εσωτερικό) κάτω στο κέντρο. (a) (b) Εικόνα 3.4: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. ΔΕΙΓΜΑ A6 Το δείγμα Α6 προέρχεται από τη χρυσή διακοσμητική ταινία (σειρίτι) στο πορτοκαλο-κόκκινο ιμάτιο του Αγίου, κάτω δεξιά. (a) (b) Εικόνα 3.5: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. 33

34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑ A7 Η λήψη του δείγματος Α7 πραγματοποιήθηκε από το σάρκωμα από το πρόσωπο του Αγίου. (a) (b) Εικόνα 3.6: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος ΕΙΚΟΝΑ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ Β: ΕΠΑΝΩ ΖΩΓΡΑΦΙΚΟ ΣΤΡΩΜΑ ΔΕΙΓΜΑ Β1 Το δείγμα Β1.a αποτελεί το στρώμα προετοιμασίας της αγιογραφίας. Το δείγμα Β1.b αποτελεί ένα πρόσφατο βερνίκι, πιθανώς πολυουρεθάνης (εκτίμηση συντηρητή), το οποίο αφαιρέθηκε με διόγκωσή του από ακετόνη (a) (b) Εικόνα 3.7: (a) Σημείο δειγματοληψίας του Β1.b, (b) Φωτογραφία δείγματος Β1.b. 34

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑ Β2 Το δείγμα Β2 προέρχεται από τη γαλάζια επιζωγράφιση από την βουλγαρική κατοχή. (a) (b) Εικόνα 3.8: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. ΔΕΙΓΜΑ Β3 Το δείγμα Β3 προέρχεται από το φόντο και αποτελείται από φύλλο χρυσού, γαλάζια επιζωγράφιση και μέρος της προετοιμασίας. (a) (b) Εικόνα 3.9: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. 35

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑ Β4 Το δείγμα Β4 προέρχεται από το ιμάτιο του Αγίου, χαμηλά (χονδροκόκκινο, πιθανώς με τμήμα υφάσματος). (a) (b) Εικόνα 3.10: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. ΔΕΙΓΜΑ Β5 Το δείγμα Β5 προέρχεται από το σάρκωμα από την δεξιά χείρα του Αγίου (βερνίκι, χρώμα, προετοιμασία) (a) (b) Εικόνα 3.11: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. 36

37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑ Β6 Το δείγμα Β6 προέρχεται από το φωτοστέφανο Αγίου (βερνίκι, μπρουτζίνα, πιθανώς και φύλλο χρυσού). (a) (b) Εικόνα 3.12: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. ΔΕΙΓΜΑ Β7 Το δείγμα Β7 προέρχεται από την περιμετρική κόκκινη ταινία. (a) (b) Εικόνα 3.13: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. 37

38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑ Β8 Το δείγμα Β8 προέρχεται από το δεξί επιμάνικο Αγίου (με βερνίκι, επιζωγράφιση, λαζούρα πάνω σε φύλλο χρυσού, προετοιμασία). (a) (b) Εικόνα 3.14: (a) Σημείο δειγματοληψίας: (b) Φωτογραφία δείγματος. 3.2 ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΛΗΨΗΣ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ Η μελέτη του δείγματος ξεκινά με τη φωτογράφισή του σε οπτικό μικροσκόπιο. Έπειτα, πραγματοποιείται απόξεση του υλικού με μικρο-λαβίδες και κονιορτοποίησή του, με σκοπό την εναπόθεσή του στην επιφάνεια δισκίου KBr. Ακολουθεί η λήψη φασμάτων διαπερατότητας υπερύθρου, η επανθράκωση του χαπιού και η ανάλυσή του στο SEM/EDS. Συγκεκριμένα, εισήχθησαν ~190 mg σκόνης KBr σε γουδί από αχάτη, και αφού ομογενοποιήθηκαν, τοποθετήθηκαν σε κατάλληλη μήτρα, διαμέτρου 13mm. Αυτήν με τη σειρά της εισήχθη σε υδραυλική πρέσα, η οποία άσκησε στο μίγμα πίεση έως 7 tons, με σκοπό τη δημιουργία συμπαγούς δισκίου πάχους 3mm, ενώ ταυτόχρονα εφαρμόστηκε κενό για την απομάκρυνση κάθε ίχνους υγρασίας. Με ειδική μικρο-λαβίδα και τη χρήση μικροσκοπίου, αφαιρέθηκαν από το δείγμα κόκκοι υλικού και τοποθετήθηκαν επάνω στο δισκίο ΚBr. Κατόπιν οι κόκκοι πιέστηκαν επάνω στη επιφάνεια του δισκίου με ειδικό micro-roller. Ο διαχωρισμός των στρωμάτων με μικρο-λαβίδες και μικροσκόπιο εμπεριέχει τον κίνδυνο του μη επιτυχούς διαχωρισμού των στρωμάτων, γεγονός που καθιστά τα αποτελέσματα των MIR φασμάτων και της EDS ανάλυσης ιδιαίτερα περίπλοκα. 38

39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ Για τη λήψη των φασμάτων Διαπερατότητας Υπερύθρου (Transmittance mode) χρησιμοποιήθηκε ως αναφορά (background) δισκίο KBr. Οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν στη φασματική περιοχή 4000 cm cm -1 του MIR, με διακριτική ικανότητα (resolution) 4 cm -1, ίριδα διαμέτρου μm και αριθμό σαρώσεων (scans) 32 ή 64 για κάθε φάσμα. Σε κάθε δείγμα πραγματοποιήθηκε λήψη ικανού αριθμού φασμάτων, με σκοπό την ελαχιστοποίηση των συστηματικών σφαλμάτων. Έπειτα, τα ίδια δείγματα μεταφέρθηκαν στη συσκευή επανθράκωσης και επικαλύφθηκαν με ένα πολύ λεπτό στρώμα άνθρακα (πάχους 200 Angstrom περίπου). Η επανθράκωση έχει σκοπό να καταστήσει την εξωτερική επιφάνεια των δειγμάτων ηλεκτρικά αγώγιμη για να αποφευχθεί η συσσώρευση ηλεκτροστατικού φορτίου και να γίνει δυνατή η παρατήρηση και μη αγώγιμων δειγμάτων. Τέλος, πραγματοποιήθηκε η λήψη φωτογραφιών της μικρο-μορφολογίας των κόκκων και η στοιχειακή ανάλυσή τους στο SEM/EDS. Στην Εικόνα 3.15 δίνονται φωτογραφίες των οργάνων και των διατάξεων, με τη βοήθεια των οποίων προετοιμάστηκαν και μελετήθηκαν τα δείγματα. (a) Οπτικό μικροσκόπιο (b) Ηλεκτρονικός Ζυγός ακριβείας (c) Γουδί και μήτρα χαπιών (d) Υδραυλική πρέσα (e) Μικρο-λαβίδες (f) Χάπι με κόκκους δείγματος 39

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ (g) FT-IR μικροσκόπιο (h) Επανθρακωτής (i) SEM/EDS Εικόνα 3.15: Φωτογραφίες οργάνων και διατάξεων προετοιμασίας και μελέτης των δειγμάτων. 3.3 ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ Τα δείγματα εξετάστηκαν στο Οπτικό Μικροσκόπιο του Εργαστηρίου Φασματοσκοπίας, το οποίο είναι συνδεδεμένο με ψηφιακή φωτογραφική μηχανή StemiDV4, Zeiss. Η λήψη των φασμάτων πραγματοποιήθηκε από το FTIR Μικροσκόπιο i-series της εταιρείας Perkin-Elmer, συνδεδεμένο με Φασματόμετρο Spectrum 1000, Perkin-Elmer. Η λήψη των φωτογραφιών της μικρο-μορφολογίας των δειγμάτων και η στοιχειακή ανάλυσή τους πραγματοποιήθηκε από το Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης (SEM) JEOL JMS-840A εξοπλισμένο με ένα φασματογράφο ανάλυσης ενεργειακής διασποράς ακτίνων-χ (EDS) Oxford INCA. 40

41 Κεφάλαιο 4 ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ

42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4.Α ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΥΛΙΚΑ Πληθώρα φυσικών και τεχνητών οργανικών υλικών χρησιμοποιούνται κατά τη δημιουργία ενός έργου τέχνης. Τα φυσικά προϊόντα, είτε φυτικής είτε ζωικής προέλευσης, αποτελούν μίξη πολλών συστατικών. Αντίθετα, τα συνθετικά προϊόντα έχουν συγκεκριμένες μοριακές δομές, και επομένως ακριβείς και καλοσχηματισμένες κορυφές απορρόφησης στο IR φάσμα. ΦΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΥΛΙΚΑ Τα φυσικά οργανικά υλικά είναι τα κεριά, τα έλαια, οι ρητίνες (φυτικές και ζωικές), οι πρωτεΐνες και οι κολλώδεις γόμμες. Η κατάταξη των φασμάτων των επάνω γενικών κατηγοριών πραγματοποιείται με βάση τη θέση, την ένταση και το σχήμα των κορυφών απορρόφησης των χαρακτηριστικών οργανικών ομάδων όπως καρβονύλιο (>C=O) και αμίδιο (NHCO). Στο σχήμα 4A.1 δίνεται ο τρόπος κατάταξης των φυσικών οργανικών υλικών. Σχήμα 4Α1. Κατάταξης των φυσικών οργανικών υλικών [6]. ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΥΛΙΚΑ Για τα συνθετικά οργανικά υλικά θα γίνει αναφορά μόνο στο 4.Α.5.c, το οποίο αναφέρεται στις συνθετικές ρητίνες. 42

43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4.Α.1 ΚΕΡΙΑ Τα κεριά είναι υδρογονάνθρακες, είτε φυτικής είτε ζωικής προέλευσης. Είναι πολύ σταθερά και δεν υφίστανται σημαντικές αλλοιώσεις κατά τη γήρανσή τους. Στο φάσμα ενός κεριού, τα μεθυλένια (CH 2 ομάδες) της αλυσίδας παράγουν τις χαρακτηριστικές κορυφές έκτασης στα cm - 1. Οι υπόλοιπες κορυφές είναι μια ασθενής C=O έκτασης στα 1742 cm -1 και οι διπλές στα cm -1, cm -1 και στα cm -1, cm -1 [6], [9]. 4.Α.1.a ΜΕΛΙΣΣΟΚΕΡΙ Το μελισσοκέρι αποτελεί το σημαντικότερο κερί που χρησιμοποιήθηκε στα έργα τέχνης. Είναι εύθραυστο, αλλά με μεγάλη πλαστικότητα όταν θερμαίνεται [10]. Αποτελείται από 70% αλιφατικούς εστέρες, 13% ελεύθερα οξέα κεριού και μόνο 12% υδρογονάνθρακες [11]. Οι συχνότητες των δονήσεων δίνονται στον Πίνακα 4Α.1 και το MIR φάσμα του δίνεται στο Σχήμα 4Α.2 Πίνακας 4Α.1 Συχνότητες των δονήσεων του μελισσοκεριού [12], [13], [14]. Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) O-H δονήσεις έκτασης 3450 C-H δονήσεις συμμετρικής έκτασης 2850 C-H δονήσεις ασύμμετρης έκτασης 2926 ± 10 (ισχυρή) (2917) C-H δονήσεις συμμετρικής έκτασης 2890 ± 10 (μικρή και ευρεία) C=O δονήσεις έκτασης (ισχυρή) (1735) C=O δονήσεις έκτασης (ισχυρή) (1711) C=H δονήσεις παραμόρφωση 1473 C=H παραμόρφωση 1463 C=H παραμόρφωση C=H συμμετρική παραμόρφωση (1377) C=H wagging και twisting δονήσεις C-O δονήσεις έκτασης C-O δονήσεις έκτασης 1173 μη διαθέσιμη 955 μη διαθέσιμη 919 μη διαθέσιμη 890 δόνηση αλυσίδος 730 rocking δόνηση μεθυλενίων

44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Α.2 MIR φάσμα διαπερατότητας του μελισσοκεριού 4.Α.2 ΕΛΑΙΑ Η ελαιογραφία θεωρείται σαν σχετικά μοντέρνα τεχνική και δεν έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην Ανατολική τέχνη. Η εκτενής χρήση του ξεκίνησε στην Ευρώπη τον XIV αιώνα και κατά τον XVI και XVII εξελίχθηκε στην επικρατούσα ζωγραφική τεχνική της Δύσης [10.]. Τα έλαια, είτε φυτικής είτε ζωικής προέλευσης, συναντώνται σαν συνδετικά μέσα. Το φάσμα των ελαίων έχει τις εξής χαρακτηριστικές κορυφές [15]: ~ cm -1 (δονήσεις έκτασης των μεθυλενίων) ~ cm -1 (δονήσεις έκτασης των μεθυλενίων) ~3020 cm -1 (ασθενής δόνηση έκτασης του C=C-H) ~ cm -1 (ισχυρή καρβονυλική κορυφή, κυρίως γνώρισμα παρουσίας ελαίων, η οποία μετακινείται όταν είναι παρούσες χρωστικές) ~1464 cm -1, ~1379 cm -1, ~725 cm -1 (αλειφατικές C-H δονήσεις) ~1240 cm -1, ~1165 cm -1, ~1103 cm -1 (C-O δονήσεις, με πιο δυνατή την ~1165 cm -1 ) 4.Α.2.a ΛΙΝΕΛΑΙΟ Το λινέλαιο αποτελεί το πιο σημαντικό έλαιο που χρησιμοποιήθηκε στα ζωγραφικά έργα και προέρχεται από το φυτό λινάρι (Linun usitatissimum), το φυτό δηλαδή από το οποίο προέρχονται οι ίνες λινού [10]. Οι συχνότητες των δονήσεων δίνονται στον Πίνακα 4Α.2 και το MFIR φάσμα του δίνεται στο Σχήμα 4Α.3 44

45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Πίνακας 4Α.2 Συχνότητες των δονήσεων του λινέλαιου [16] Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) O-H δονήσεις έκτασης 3438 (ασθενής) ν AS CH 3 έκτασης 2960 (shoulder) νasch 2 έκτασης 2921 (πολύ ισχυρή) ν S CH 3 έκτασης 2873 (shoulder) ν S CH 2 έκτασης 2852 (ισχυρή) C=O (εστέρας) έκτασης 1735 (ισχυρή) C=O (οξύ) έκτασης 1711 (ισχυρή) C=C έκτασης 1659 (shoulder) CH 3 ασύμμετρης κάμψης 1463 (μέτριας έντασης) CH 3 umbrella mode 1376 (μέτριας έντασης) C-O-C (εστέρας) έκτασης 1241 (ασθενής) C-O-C (εστέρας) έκτασης 1183 (μέτριας έντασης) C-O-C (εστέρας) έκτασης 1101 (ασθενής) CH 2 κλυδωνισμού (rocking) 719 (ασθενής) Σχήμα 4Α.3 MIR φάσμα διαπερατότητας του λινέλαιου. 4.Α.3 ΠΡΩΤΕΙΝΕΣ Οι πρωτεΐνες είναι πολυμερή υλικά, αποτελούμενα από μονομερείς μονάδες αμινοξέων. Στα έργα τέχνης, οι πρωτεΐνες προέρχονται από ζωικούς ιστούς ή από ζωικά υποπροϊόντα (π.χ. κόλλα, αβγό, καζεΐνη). Οι πρωτεΐνες χαρακτηρίζονται από την παρουσία κορυφών των αμιδίου I και αμιδίου II, κοντά στα 1650 cm -1 και 1550 cm -1, αντίστοιχα, και μια τρίτη, την κορυφή του αμιδίου III κοντά στα 1250 cm -1. Η παρουσία του αμιδίου μπορεί να ταυτοποιηθεί και από τη N-H έκταση κοντά στα 3350 cm -1 [6], [17], [18]. Ενώ η Φασματοσκοπία Υπερύθρου είναι πολύ σημαντική για την ταυτοποίηση της παρουσίας μιας πρωτεΐνης στο δείγμα, τα φάσματα που αντιστοιχούν στις 45

46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ διάφορες πρωτεΐνες είναι παρόμοια. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο ο ακριβής προσδιορισμός των αμινοξέων απαιτεί τη χρήση και μιας δεύτερης μεθόδου, όπως η υγρή ή αέρια χρωματογραφία. Στο Σχήμα 4Α.4 δίνονται τα φάσματα της ζωικής κόλλας (συγκεκριμένα κουνελόκολλας) και της καζείνης και στο οποίο παρατηρείται η μεγάλη ομοιότητα των φασμάτων τους. Σχήμα 4Α.4 MIR φάσματα διαπερατότητας της καζεΐνης και της κουνελόκολλας. 4.A.3.a ΚΑΖΕΙΝΗ Η καζεΐνη είναι μια οργανική κόλλα, η οποία έχει χρησιμοποιηθεί για αιώνες. Στους ζωγραφικούς πίνακες, όμως, έχει χρησιμοποιηθεί σε περιορισμένο βαθμό, είτε σαν συνδετικό μέσο, είτε σαν συστατικό του υποστρώματος. Αποτελείται από άνθρακα, υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο, θείο και φώσφορο. Παρασκευάζεται από γάλα, το οποίο θερμαίνεται στους 35 ο C και στο οποίο προστίθεται υδροχλωρικό οξύ μέχρις το ph του μίγματος να φτάσει το 4.8 [10.]. Οι συχνότητες των δονήσεων δίνονται στον Πίνακα 4Α.3 και το MIR φάσμα του δόθηκε στο Σχήμα 4Α.4. Πίνακας 4Α.3 Συχνότητες των δονήσεων της καζεΐνης [19] Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) N-H δόνηση έκτασης υδρογόνων (ισχυρή, ευρεία) overtone αμιδίου II (shoulder) C-H έκτασης 2962 ± 10 (μέτριας έντασης) C-H έκτασης 2926 ± 10 (μέτριας έντασης) C-H έκτασης 2872 ± 10 (ασθενής) αμίδιο I 1656 (πολύ ισχυρή) αμίδιο II, συνδυασμός της παραμόρφωσης (ισχυρή) του N-H δεσμού και της έκτασης του C-N 46

47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ C-H παραμόρφωση C-O resonance δεσμός C-H παραμόρφωση αμίδιο II, συνδυασμός παραμόρφωσης του N-H δεσμού και της έκτασης του C-N αμίδιο III μη διαθέσιμη N-H παραμόρφωση μη διαθέσιμη αλληλοεπικάλυψη κορυφών απορρόφησης εξαιτίας των παραμορφώσεων των αμιδίων και των δονήσεων των αλυσίδων των αμινοξέων 1448 (μέτριας έντασης) 1399 (μέτριας έντασης) 1312 (ασθενής) (μέτριας έντασης) 1242 (μέτριας έντασης) 1158 (ασθενής) 1101 (μέτριας έντασης) 980 (μέτριας έντασης) ευρεία περιοχή απορρόφησης 4.A.3.b ΖΩΙΚΗ ΚΟΛΛΑ Η κόλλα αποτελεί μια οργανική, κολλοειδή ουσία, η οποία έχει σαν πρώτη ύλη τα κόκαλα, το δέρμα και τα εσωτερικά όργανα όλων των ζώων. Η κόλλα σε συνδυασμό με το Γύψο ή τον Καλσίτη, συναντάται εκτενώς στην προετοιμασία των υποστρωμάτων των ζωγραφικών έργων, δηλαδή στο gesso [10]. Οι συχνότητες των δονήσεων δίνονται στον Πίνακα 4Α.4 και το MIR φάσμα του δόθηκε στο Σχήμα 4Α.4. Πίνακας 4Α.4 Συχνότητες των δονήσεων της ζωικής κόλλας [19], [20], [21], [22], [17], [23]. Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) N-H δονήσεις έκτασης υδρογόνων 3333 (ισχυρή, ευρεία) overtone αμιδίου II ~ 3070 (πολύ ασθενής) C-H έκτασης 2940 (ασθενής) C-H έκτασης 2872 ± 10 (ασθενής) μη διαθέσιμη 2132 (ασθενής, ευρεία) αμίδιο Ι, έκταση της αμιδική ομάδα 1673 (ισχυρή) καρβονυλίου (-CO-NH-) αμίδιο II, συνδυασμός παραμόρφωσης του 1541 (ισχυρή) N-H δεσμού και της έκτασης του C-N C-H παραμόρφωση 1452 (ισχυρή) μη διαθέσιμη 1404 μη διαθέσιμη 1338 (μέτριας έντασης) αμίδιο III, συνδυασμός της N-H 1237 (ισχυρή, ευρεία) παραμόρφωση και της C-N έκτασης μη διαθέσιμη 1084 (ισχυρή) μη διαθέσιμη ~ 1000 (ασθενής) μη διαθέσιμη ~ 930 (πολύ ασθενής) 47

48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ μη διαθέσιμη ~ 850 (πολύ ασθενής) 4.A.3.c ΚΡΟΚΟΣ ΑΒΓΟΥ Στη Βυζαντινή αγιογραφία, η συνήθης τεχνική που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία ζωγραφικών φορητών εικόνων είναι η τέμπερα αβγού. Σαν ζωγραφικό μέσο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο κρόκος του αβγού, το λευκό ή και ολόκληρο το αβγό. Ο κρόκος αβγού, η χρήση του οποίου συναντάται πιο συχνά, αποτελεί ένα ελαιώδες γαλάκτωμα και η σύστασή του είναι κυρίως νερό (~49%), λιπίδια (~33%), πρωτεΐνες (~17%) και μικρά ποσοστά υδατανθράκων και αλάτων [24]. Όταν ο κρόκος αβγού χρησιμοποιείται σαν ζωγραφικό μέσο, έχει σαν αποτέλεσμα το σχηματισμό ενός δυνατού film, το οποίο δημιουργείται με εξάτμιση του νερού και σκλήρυνση του ελαίου [10]. Οι συχνότητες των δονήσεων δίνονται στον Πίνακα 4Α.5 και το MIR φάσμα του δίνεται στο Σχήμα 4Α.5. Το φάσμα αυτό διαφέρει από τις προηγούμενες πρωτεΐνες, καθώς ο κρόκος αβγού περιέχει και έλαια. Πίνακας 4Α.5 Συχνότητες των δονήσεων του κρόκου του αβγού [25], [20], [24], [26], [18]. Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) N-H δονήσεις έκτασης 3289 (μέτριας έντασης) N H overtone αμιδίου II 3080 (ασθενής) olefin C H 3006 (ασθενής) CH 3 ασύμμετρης έκτασης 2954 (μέτριας έντασης) CH 2 ασύμμετρης έκτασης 2926 (πολύ ισχυρή) CH 2 έκτασης 2855 (ισχυρή) C=O (εστέρας) έκτασης 1746 (shoulder) αμιδίου I (C=O) έκταση 1654 (ισχυρή) αμιδίου II NH 2 παραμόρφωση 1632 (shoulder) αμιδίου II (N-H) κάμψη 1542 (μέτριας έντασης) CH 3 ασύμμετρης κάμψης 1464 (μέτριας έντασης) CH 2 scissoring 1456 (shoulder) CH 3 ασύμμετρης κάμψης 1380 (ασθενής) μη διαθέσιμη 1329 (μέτριας έντασης) C O 1239 (μέτριας έντασης) C-O 1165 (μέτριας έντασης) C O 1098 (μέτριας έντασης) μη διαθέσιμη 970 (ασθενής) CH 2 rocking 722 (ασθενής) Οι πρωτεΐνες του κρόκου του αβγού εμφανίζονται στις κορυφές 3289 cm -1, 3080 cm -1, 1654 cm -1, 1632 cm -1 και 1542 cm -1. Όλες αυτές οι κορυφές που σχετίζονται με τα αμίδία είναι παρούσες και στο φάσμα του γηρασμένου 48

49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ κρόκου αβγού. Οι χαρακτηριστικές κορυφές, όμως, που αποδίδονται στους εστερικούς δεσμούς των τριγλυκεριδίων (1746 cm -1, 1239 cm -1,1164 cm -1, 1098 cm -1, 970 και 722) του φρέσκου κρόκου δεν εμφανίζονται στο φάσμα του γηρασμένου. Η παρουσία, όμως, υδροξυλίων στα 3500 cm -1 (shoulder) και νέων καρβονυλίων (1776 cm -1 (ασθενής), 1734 cm -1 (μέτριας έντασης) και 1714 cm -1 (μέτριας έντασης)) που αποδίδονται στην οξείδωση των τριγλυκεριδίων, είναι σημαντική ένδειξη του γηρασμένου αβγού [25], [14]. Σχήμα 4Α.5 MIR φάσμα διαπερατότητας κρόκου του αβγού. 4.Α.4 ΚΟΛΛΩΔΕΙΣ ΓΟΜΜΕΣ Οι κολλώδεις γόμμες αποτελούν μια ομάδα μη κρυσταλλικών άμορφων υλικών, τα οποία συναντώνται εκτενώς στα φυτά. Απαρτίζονται κυρίως από άνθρακα, υδρογόνο και οξυγόνο και σχηματίζουν κολλώδη διαλύματα. Η διαφοροποίησή τους από τις κόλλες και τις πρωτεΐνες έγκειται στην μη παρουσία αζώτου στις γόμμες [10]. Οι υδατάνθρακες αυτοί είναι φυσικοί πολυσακχαρίτες, οι οποίοι αποτελούνται από μονάδες μονοσακχαρίτη. Παραδείγματα αποτελούν η ζάχαρη, το άμυλο, η κυτταρίνη και οι φυτικές γόμμες. 4.Α.4.a ΚΥΤΤΑΡΙΝΗ Ο πιο διαδεδομένος υδατάνθρακας στη φύση είναι η κυτταρίνη, η οποία αποτελεί το κύριο συστατικό των τοιχωμάτων των φυτικών κυττάρων. Η κυτταρίνη, μαζί με τη λιγνίνη, είναι παρούσα σε κάθε μορφή ξύλου, ενώ το βαμβάκι αποτελείται από σχεδόν καθαρή κυτταρίνη. Πιο συγκεκριμένα, η κυτταρίνη είναι πολυμερές σακχάρου μακράς αλυσίδας. Χαρακτηρίζεται από υψηλό ποσοστό O-H ομάδων συνδεδεμένα στους άνθρακες. Η συγκεκριμένη δομή παράγει ένα πολύ χαρακτηριστικό IR 49

50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ φάσμα, το οποίο έχει δυο ισχυρές και ευρείες κορυφές. Η μια στα 1080 cm -1, εξαιτίας του δεσμού C-O και η άλλη στα 3300 cm -1 εξαιτίας του O-H δεσμού. Οι παραπάνω δυο κορυφές είναι σχεδόν ίσης έντασης. Οι δεσμοί έκτασης C- H δίνουν ασθενείς κορυφές. Τέλος, όλοι οι πολυσακχαρίτες έχουν μια ισχυρή κορυφή στα 1620 cm -1, η οποία οφείλεται σε ενδομοριακά νερά [6], [27], [28]. Οι συχνότητες των δονήσεων της κυτταρίνης δίνονται στον Πίνακα 4Α.6 και το MIR φάσμα του δίνεται στο Σχήμα 4Α.6. Πίνακας 4Α.4 Συχνότητες των δονήσεων κυτταρίνης [28], [29], [30]. Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) O-H δόνηση έκτασης 3348 C-H δόνηση έκτασης 2902 Απορροφούμενο O-H, συζευγμένο C=O 1640 C-H ασυμμετρική παραμόρφωση 1430 C-H συμμετρική παραμόρφωση 1372 O-H in plane παραμόρφωση 1336 CH 2 wagging 1318 O-H παραμόρφωση 1201 C-O-C ασύμμετρη δόνηση 1163 Ασύμμετρη έκταση δακτυλίου γλυκόζης 1112 C-O δόνηση έκτασης 1059 C-O δόνηση έκτασης 1033 έκταση δακτυλίου γλυκόζης 897 Σχήμα 4Α.6 MIR φάσμα διαπερατότητας της κυτταρίνης [31]. 50

51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4.Α.5 ΡΗΤΙΝΕΣ 4.Α.5.a ΦΥΤΙΚΕΣ ΡΗΤΙΝΕΣ Οι ρητίνες αποτελούν εκκρίσεις διαφόρων φυτών ή είναι απολιθώματα. Είναι η βάση των φυσικών βερνικιών και χρησιμοποιούνται από την αρχαιότητα. Οι σκληρές ρητίνες (κοπάλια) συνδυάζονται με έλαια και σχηματίζουν τα ελαιώδη βερνίκια, ενώ οι μαλακές ρητίνες (μαστίχα, σανδαράχη) διαλύονται συνήθως σε νέφτι και σχηματίζουν τα αλκοολούχα βερνίκια. Από τον IX μέχρι τον XV αιώνα, το σύνηθες βερνίκι αποτελούνταν από κάποια μαλακή ρητίνη, όπως η μαστίχα ή η σανδαράχη, διαλυμένη σε λινέλαιο και με την προσθήκη κολοφώνιου. Από τις αρχές του XVII αιώνα, όμως, πιο συχνή είναι η εμφάνιση αλκοολούχων βερνικιών [10]. Στo IR φάσμα οι φυτικές ρητίνες διακρίνονται από δυο χαρακτηριστικές κορυφές. Η πρώτη κορυφή, η οποία είναι συνήθως ασθενής και ευρεία, συναντάται στα cm -1 και οφείλεται στις O-H δονήσεις της καρβοξυλικής ομάδας. Η δεύτερη κορυφή είναι μια ισχυρή καρβονυλική (C=O) δόνηση έκτασης στα cm -1, η οποία διευρύνεται κατά την οξείδωση της ρητίνης. Οι κορυφές στην περιοχή «δακτυλικού αποτυπώματος» ( cm -1 ) είναι χαρακτηριστικές για τη διάκριση μεταξύ των ρητινών [6]. Στο σχήμα 4A.7 δίνεται ο τρόπος κατάταξης ορισμένων φυσικών ρητινών (Κολοφώνιο, Σανδαράχη, Κοπάλιο, Μαστίχα και Γομμαλάκα), με βάση τις κορυφές τους στο MIR φάσμα και στο σχήμα 4A.8 δίνονται παράλληλα τα φάσματα των ρητινών αυτών. 51

52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4A.7 : Τρόπος κατάταξης των φυσικών ρητινών [15]. 52

53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4A.8: MIR φάσματα διαπερατότητας φυσικών ρητινών [32]. 4.Α.5.a.1 ΚΟΛΟΦΩΝΙΟ Το κολοφώνιο αποτελεί τη ρητίνη που απομένει μετά την απόσταξη του ακατέργαστου ρετσινιού ορισμένων ειδών πεύκου μέσω της απομάκρυνσης του οινοπνεύματος τερεβινθίνης και χρησιμοποιείται σε βερνίκια [10]. 53

54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4A.9: Φάσμα διαπερατότητας του κολοφώνιου στην περιοχή <<δακτυλικού αποτυπώματος>> [32]. 4.Α.5.a.2 ΣΑΝΔΑΡΑΧΗ Η σανδαράχη παράγεται από το κονωφόρο φυτό Callitris quadrivalvis, το οποίο φυτρώνει στις βόρειες ακτές της Αφρικής και στην Αυστραλία. Η ρητίνη αυτή είναι μαλακή και εύθρυπτη. Το παραγόμενο βερνίκι είναι λευκό, με την πάροδο του χρόνου, όμως, σκουραίνει [10]. Σχήμα 4A.10: Φάσμα διαπερατότητας της σανδαράχης στην περιοχή <<δακτυλικού αποτυπώματος>> [32]. 4.Α.5.a.3 ΚΟΠΑΛΙΟ Κοπάλιο είναι το γενικό όνομα που δίνεται σε ένα μεγάλο αριθμό σκληρών ρητινών. Αυτές είτε αποτελούν απολιθώματα, είτε προέρχονται από 54

55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ ζώντα δέντρα. Τα βερνίκια κοπαλίου είναι μεγάλου πάχους και σκληρά και χρησιμοποιήθηκαν, κυρίως, σε έπιπλα, ενώ εξαιτίας της τάσης τους να σκουραίνουν, δεν χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς σε ζωγραφικά έργα [10]. Σχήμα 4A.11: Φάσμα διαπερατότητας του κοπαλίου στην περιοχή <<δακτυλικού αποτυπώματος>> [32]. 4.Α.5.a.4 ΜΑΣΤΙΧΑ Η μαστίχα αποτελεί μια ρητίνη που χρησιμοποιήθηκε κυρίως στα βερνίκια των ελαιογραφιών. Τα βερνίκια αυτά έχουν ελαφρύ χρώμα, είναι λεία και ελαστικά. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, κιτρινίουν, γίνονται εύθραυστα και δημιουργούν σχισμές [10]. Σχήμα 4A.12: Φάσμα της μαστίχας στην περιοχή <<δακτυλικού αποτυπώματος>> [32]. 55

56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4.Α.5.b ΡΗΤΙΝΕΣ ΑΠΟ ΕΝΤΟΜΑ 4.Α.5.b.1 ΓΟΜΜΑΛΑΚΑ Γομμαλάκα είναι η ρητινώδης έκκριση του εντόμου lac. Συλλέγεται ακατέργαστο από τα δέντρα, συνθλίβεται και τα μεγαλύτερα κομμάτια αποτελούν την πρώτη ύλη για τα αλκοολούχα βερνίκια της γομμαλάκας [10]. Σχήμα 4A.13: Φάσμα της γομμαλάκας στην περιοχή <<δακτυλικού αποτυπώματος>> [32]. 4.Α.5.c ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ ΡΗΤΙΝΕΣ (ΠΟΛΥΜΕΡΗ) Οι συνθετικές ρητίνες είναι άμορφα, οργανικά στερεά ή ημι-στερεά, τα οποία παρασκευάζονται έπειτα από χημικές αντιδράσεις διαφόρων υλικών. Οι φυσικές τους ιδιότητες παρουσιάζουν ομοιότητες με τις φυσικές ρητίνες, αλλά διαφέρουν ως προς τη χημική σύσταση και τη συμπεριφορά τους σε χημικά αντιδραστήρια [10]. Τα πολυμερή συνήθως σχηματίζονται από μακρές αλυσίδες δύο ή τριών πρωταρχικών λειτουργικών ομάδων. Μια σημαντική κατηγορία πολυμερών είναι αυτή των πολυεστερικών ρητινών. Τα υλικά αυτά χρησιμοποιούνται εκτενώς κατά τη διαδικασία συντήρησης έργων τέχνης. Η ταυτοποίηση των πολυεστέρων πραγματοποιείται με βάση την ισχυρή κορυφή της καρβονυλικής ομάδα στα cm -1 και τις οξείες κορυφές στα cm -1 που αποδίδονται στις αρωματικές ομάδες. Οι υπόλοιπες κορυφές των πολυεστέρων είναι στα cm -1 εξαιτίας των εκτάσεων των μεθυλενίων, στα cm -1 εξαιτίας των κάμψεων των μεθυλενίων και τέλος στα cm -1 εξαιτίας των εκτάσεων των C=O δεσμών [6]. 56

57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4A.14: MIR φάσμα διαπερατότητας του πολυεστέρα 12F, ή αλλιώς Caroplastic [6]. Σχήμα 4A.14: MIR φάσμα διαπερατότητας του πολυεστέρα 12F, ή αλλιώς Caroplastic [32] 57

58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4A.15: Φάσμα διαπερατότητας του πολυεστέρα 12F, ή αλλιώς Caroplastic στην περιοχή <<δακτυλικού αποτυπώματος>> [32]. 58

59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4.Β ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4.Β.1 ΓΥΨΟΣ Ο γύψος (CaSO 4.2H 2 O) είναι το ένυδρο θειικό ασβέστιο και αποτελεί ένα σχετικά σταθερό υλικό. Αναμεμιγμένο με κόλλα και συχνά με κάποια λευκή χρωστική αποτέλεσε το gesso, δηλαδή το στρώμα προετοιμασίας που σκοπό έχει να λειάνει τη ζωγραφική επιφάνεια και να την προετοιμάσει για την απόθεση των χρωστικών [14], [33]. Οι συχνότητες των δονήσεων δίνονται στον Πίνακα 4Β.1 και το MIR φάσμα του δίνεται στο Σχήμα 4Β.1. Πίνακας 4Β.1 Συχνότητες των δονήσεων του Γύψου [9], [6], [34], [35], [18], [36], [37]. Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) O H έκτασης 3550 (μέτριας έντασης), (αντισυμμετρική), 3405 (μέτριας έντασης), (συμμετρική), 3245 (ασθενής) μη διαθέσιμη 3240 (ασθενής) μη διαθέσιμες 2234 (μέτριας έντασης) 2114 (μέτριας έντασης) O H κάμψης 1686 (ισχυρή), 1621 (ισχυρή) S O έκτασης 1134 (μέτριας έντασης), (αντισυμμετρική), 1117 (μέτριας έντασης) μη διαθέσιμη 1004 (ασθενής) S-O κάμψης 668 (ισχυρή), 602 (ισχυρή) Σχήμα 4Β.1 MIR φάσμα διαπερατότητας του Γύψου. 59

60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4. Β.2 ΚΑΛΣΙΤΗΣ Ο καλσίτης είναι ορυκτό του ασβεστίου και αποτελεί την πιο σταθερή πολυμορφική μορφή του ανθρακικού ασβεστίου CaCO 3. Είναι λευκός, μαλακός, πορώδης και εύθρυπτος. Αναμεμιγμένος με κόλλα και συχνά με κάποια λευκή χρωστική, αποτέλεσε το στρώμα προετοιμασίας ζωγραφικών πινάκων, κυρίως στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης, αντίστοιχο με το gesso για τη Νότια Ευρώπη [10]. Η πιο συχνή του χρήση, όμως, είχε να κάνει με την τεχνική του fresco, δηλαδή της τοιχογραφίας [38]. Επίσης, το 17 ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε και σαν extender για στρώματα προετοιμασίας φορητών εικόνων εμπλουτισμένα με κόκκινες και καφέ ώχρες. Ο καλσίτης είναι συμβατός με όλες σχεδόν τις χρωστικές, εκτός από αυτές που είναι ευαίσθητες στα αλκάλια, όπως το Prussian Blue [39]. Οι συχνότητες των δονήσεων δίνονται στον Πίνακα 4Β.2 και το MIR φάσμα του δίνεται στο Σχήμα 4Β.2. Πίνακας 4Β.2 Συχνότητες των δονήσεων του Καλσίτη [6], [35], [9], [34], [23] [40] [41], [42]. Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) CO 3 2-, overtone και combination 2512 (ασθενής), 1795 (ασθενής) 2- CO 3, έκτασης out-of-plane δόνηση κάμψης του O-C-O 2- CO 3, κάμψης (ισχυρή, ευρεία) 873 (ισχυρή) 712 (μέτριας έντασης) Σχήμα 4Β.2 MIR φάσμα διαπερατότητας του Καλσίτη. 60

61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4. Β.3 ΑΡΓΙΛΟ-ΠΥΡΙΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ Πηλός ορίζεται ως κάθε πλαστική ύλη ορυκτής προέλευσης, η οποία αποτελείται κυρίως από ένυδρα πυριτικά άλατα του αργιλίου. Το είδος του πηλού που συναντάται πιο συχνά σαν filler στα ζωγραφικά έργα ή σαν μέρος των γήινων χρωστικών (ώχρες, σιέννες, όμπρες) είναι ο καολινίτης, ο οποίος αποτελεί το φυσικό ένυδρο πυρίτιο του αργιλίου Al 2 O 3 2SiO 2 2H 2 O [10]. Εξίσου συχνή είναι και η χρήση του quartz (SiO 2 ). Η παρουσία των χαρακτηριστικών κορυφών των δυο αυτών υλικών στο υπέρυθρο φάσμα ισοδυναμεί με την ταυτοποήση των χρωστικών ως γήινες [43]. 4. Β.3.1 ΚΑΟΛΙΝΙΤΗΣ Οι συχνότητες των δονήσεων δίνονται στον Πίνακα 4Β.3 και το MIR φάσμα του δίνεται στο Σχήμα 4Β.3. Πίνακας 4Β.3 Συχνότητες των δονήσεων του Καολινίτη [44], [9], [45], [46], [36], [43], [14], [37]. Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) εξωτερικά ιόντα υδροξειλίου, έκτασης 3698 (ισχυρή), εξωτερικά ιόντα υδροξειλίου, έκτασης 3669 εξωτερικά ιόντα υδροξειλίου, έκτασης 3652 εσωτερικά ιόντα υδροξειλίου, έκτασης 3619 (ισχυρή) Μη διαθέσιμη 1113 Si-O- Si έκτασης 1032 (πλατιά) Si-O- Al κάμψης 1010 (πλατιά) OH κάμψης διπλή στα 938 (ασθενής) και 913 (μέτριας έντασης) Αργιλοπιριτικά 788 και 755 μη διαθέσιμη 693 (ασθενής) Si-O- Al 527 (μέτριας έντασης) Si-O 467 (ισχυρή) Αργιλοπιριτικά, κάμψης 430 (ισχυρή) 61

62 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.3 MIR φάσμα διαπερατότητας του Καολινίτη. 4. Β.3.2 QUARTZ - ΧΑΛΑΖΙΑΣ Υπάρχουν πολλές πολυμορφικές μορφές του διοξειδίου του πυριτίου. Ενδεικτικά, χρησιμοποιούντα τα φάσματα του quartz και του σχεδόν άμορφου διοξειδίου του πυριτίου Το φάσμα του Quartz αποτελείται από μια ισχυρή και πλατιά κορυφή στα cm -1 (1084 cm -1 ) (Si O Si, δόνηση έκτασης), η οποία συνοδεύεται από δυο αλλαγές στην κλίση του φάσματος στα 1172 cm -1 και 1150 cm -1. Έπειτα, παρατηρούνται μία ή δυο κορυφές στα cm -1 (Si O Si, δόνηση κάμψης) [36], [47], μια κορυφή χαμηλότερης έντασης στα cm -1 και μια διπλή στα cm -1 (512 cm -1 και 462 cm -1 ) (rocking δόνηση), με τη δεύτερη να είναι πιο ισχυρή [48], [9], [49], [50], [14], [42]. Το φάσμα του διοξειδίου του πυριτίου ως πιο άμορφο, είναι ελαφρώς διαφοροποιημένο σε σχέση με το αντίστοιχο του Quartz [51]. Οι κορυφές που παρατηρούνται βρίσκονται στα cm -1 (1094 cm -1 ), cm -1 (800 cm -1 ) και cm -1 (470 cm -1 ) [52]. Οι πρώτες δυο κορυφές είναι πιο ευρείες από ότι είναι στην κρυσταλλική μορφή [53]. Και στα δυο φάσματα παρατηρείται μια κορυφή στα ~1630 cm -1 (water). Το MIR φάσμα του Χαλαζία και του SiO 2 δίνεται στο Σχήμα 4Β.4 62

63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.4 MIR φάσματα διαπερατότητας του Χαλαζία και του SiO Β.4 ΟΞΕΙΔΙΑ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ Οι χρωστικές με βάση τα οξείδια του σιδήρου ποικίλουν σε χρώμα από το μουντό κίτρινο, στο κόκκινο, μωβ και καφέ. Η απόχρωση εξαρτάται, κυρίως, από το πόσο ένυδρο είναι το ορυκτό. Επηρεάζεται, επίσης, από το μέγεθος των κόκκων, το σχήμα τους και την συνύπαρξη με άλλα ορυκτά [54]. Οι άνυδρες ποικιλίες, όπως το Fe 2 O 3, οδηγούν σε κόκκινες και μωβ αποχρώσεις, ενώ οι ένυδρες ποικιλίες, όπως το FeOOH κυρίως σε κίτρινες. 4. Β.4.1 ΑΙΜΑΤΙΤΗΣ Το φυσικό άνυδρο τριοξείδιο του σιδήρου (Fe 2 O 3 ) ή αλλιώς αιματίτης είναι σκούρο κόκκινο. Το φάσμα πάνω από τα 400 cm -1 του αιματίτη έχει δυο χαρακτηριστικές κορυφές απορρόφησης στα 560 cm -1 και 480 cm -1 και μια αλλαγή κλίσης (shoulder) στα 610 cm -1.Οι τιμές αυτές ποικίλουν μέχρι και κατά 30 cm -1, εξαιτίας του διαφορετικού μεγέθους και σχήματος των κόκκων του αιματίτη [55], [45], [34]. Κάτω από τα 400 cm -1 έχει μια ισχυρή κορυφή στα 345 cm -1, και δυο ασθενέστερες στα 235 cm -1 και 370 cm - 1 [56]. Το MIR+FIR φάσμα του Αιματίτη δίνεται στο Σχήμα 4Β.5. 63

64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.5 MID+FIR φάσμα διαπερατότητας του Αιματίτη. 4. Β.4.2 ΛΕΙΜΟΝΙΤΗΣ Ο όρος λειμονίτης (FeO(OH) nh 2 O) χρησιμοποιείται για μείγματα διαφόρων οξειδίων του σιδήρου και υδροξειδίων ορυκτών υλικών, τα πιο συνηθισμένα των οποίων είναι ο γκαιτίτης, α-feooh και ο λεπιδοκροκίτης, γ- FeOOH [57]. Το χρώμα του λειμονίτη είναι καφε-κίτρινο και αντιστοιχεί σε καφέ kκαι κίτρινες ώχρες [54]. Στο MIR φάσμα του Λειμονίτη (Σχήμα 4Β.6i) επικρατούν δυο κύριες κορυφές στα 798 cm -1 και 898 cm -1 και μια ασθενέστερη στα 610 cm -1, εξαιτίας της παρουσίας του ένυδρου οξειδίου του σιδήρου. Επίσης, εμφανίζεται και μια κορυφή σχετιζόμενη με τα υδροξείλια στα 3114 cm -1, ενώ εμφανίζει κορυφές και στο FIR (<400 cm -1 ) [58], [14]. 4. Β.4.3 ΓΚΑΙΤΙΤΗΣ Ο γκαιτίτης αποτελεί το ένυδρο οξείδιο του σιδήρου (FeO(OH)) και το χρώμα του ποικίλει από το ζεστό κόκκινο στο θαμπό κίτρινο [59], [60]. Οι περισσότερες κίτρινες και καφέ γήινες χρωστικές οφείλουν το χρώμα τους στην παρουσία του Γκαιτίτη. Οι συχνότητες των δονήσεων δίνονται στον Πίνακα 4Β.4 και το MIR φάσμα του δίνεται στο Σχήμα 4Β. Πίνακας 4Β.4 Συχνότητες των δονήσεων του Γκαιτίτη [61], [46], [62], [63], [64]. Δεσμοί Συχνότητα (cm -1 ) H-O-H δόνηση έκτασης O-H δόνηση έκτασης O-H δόνηση έκτασης κορυφή κάμψης νερών 1640 κορυφή παραμόρφωσης υδροξειλίων, 900 (OH κάμψη) 64

65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ κορυφή παραμόρφωσης υδροξειλίων 800 συμμετρική Fe-O έκτασης 630 μη διαθέσιμη 535 Fe O Fe αντισυμμετρική Fe-OH έκτασης Fe O Fe 365 Fe O Fe 270 Σχήμα 4Β.6i: MIR φάσματα διαπερατότητας του Λειμονίτη και του Γκαιτίτη (RRUFF). Σχήμα 4Β.6ii: MIR φάσματα διαπερατότητας του Λειμονίτη, του Γκαιτίτη (RRUFF) και του Λεπιδοκροκίτη (RRUFF). 65

66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4. Β.5 ΓΗΙΝΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ Η χρήση φυσικών ορυκτών ως χρωστικές ήταν διαδεδομένη από τους προϊστορικούς χρόνους. Αποτελούν κυρίως οξείδια του σιδήρου και βρίσκονται σε πετρώματα σε όλον τον κόσμο. Ορισμένες από τις χρωστικές αυτές θερμαίνονται, με σκοπό την απομάκρυνση του νερού και ακολούθως τη λήψη χρωστικών μεγαλύτερης έντασης και διαφορετικής απόχρωσης. Οι βασικές κατηγορίες είναι οι ώχρες, σιέννες και όμπρες. Έχουν χρησιμοποιηθεί εκτενώς λόγω της σταθερότητάς τους και της αντοχής τους κάτω από διάφορες συνθήκες φωτός, υγρασίας, οξείδωσης και διάβρωσης και επίσης, έχουν χρησιμοποιηθεί εκτενώς στη Βυζαντινή αγιογραφία [58]. Οι χρωστικές αυτές συνθέτονται κυρίως από ορυκτά με βάση το σίδηρο (αιματίτης, γκαιτίτης, λεμονίτης) και από αργιλοπυριτικά υλικά (καολινίτης, quartz). 4. Β.5.1 CAPUT MORTUM Ένα από τα πιο διαδεδομένα γήινα χρώματα της Βυζαντινής αγιογραφίας είναι το Caput Mortuum, το οποίο ανάλογα με το μέγεθος των κόκκων του, μπορεί να αναβρεθεί σε μια ποικιλία χρωμάτων, από το φωτεινό κόκκινο έως το μωβ. Αποτελείται σχεδόν εξολοκλήρου από τον ορυκτό αιματίτη, επομένως τα αντίστοιχα φάσματά υπερύθρου είναι παρόμοια και χαρακτηρίζονται από την παρουσία δυο κορυφών στα ~480 cm -1 και στα ~550 cm -1, με τη μόνη διαφορά ότι η δεύτερη κορυφή βρίσκεται στα 545 cm -1 για το Caput Mortuum και στα 555 cm -1 για τον αιματίτη [58]. Τα IR φάσματα του Αιματίτη και του Caput Mortuum δίνονται στο Σχήμα 4Β.7. Σχήμα 4Β.7: IR φάσμα διαπερατότητας του Caput Mortuum, παράλληλα με το αντίστοιχο του Αιματίτη. 4. Β.5.2 ΏΧΡΕΣ Οι ώχρες είναι χρωστικές, οι οποίες περιέχουν silica και clay και χρωστάνε το χρώμα τους στο οξείδιο του σιδήρου που περιέχουν, είτε αυτό 66

67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ βρίσκεται στην άνυδρη, είτε στην ένυδρη μορφή [60]. Δηλαδή, όταν είναι παρών το τριοξείδιο του σιδήρου (Fe 2 O 3 ), προβάλλεται το κόκκινο χρώμα, ενώ όταν υπερτερεί το ένυδρο οξείδιο του σιδήρου FeOOH ή Fe 2 O 3 H 2 O, τότε προβάλλεται το κίτρινο χρώμα. Κίτρινη ώχρα Η κίτρινη ώχρα είναι μια φυσική γήινη χρωστική, η οποία αποτελείται από silica και clay, συνήθως στην μορφή του καολινίτη, και χρωστά το χρώμα του στις ένυδρες μορφές του οξειδίου του σιδήρου, κυρίως του ορυκτού γκαιτίτη, FeO(OH) [54]. Έχει χρησιμοποιηθεί σαν χρωστική από την αρχαιότητα [10] και αποτελεί μια από τις σημαντικότερες χρωστικές στη Βυζαντινή εικονογραφία. Το φάσμα της κίτρινης ώχρας έχει πολλά κοινά με τα φάσματα της κόκκινης ώχρας και του καολινίτη. Παρουσιάζει τις ίδιες κορυφές απορρόφησης εξαιτίας των ελεύθερων ιόντων υδροξειλίου του καολινίτη, κορυφές νερού στα 3698 cm -1, 3669 cm -1, 3652 cm -1, 3620 cm -1 [9], [37] και μια πλατιά κορυφή στα 3150 cm -1 (O-H δόνηση έκτασης), εξαιτίας του ένυδρου οξειδίου του σιδήρου (γκαιτίτη) [58]. Οι υπόλοιπες κορυφές αντιστοιχούν σε αυτές του καολινίτη, οι οποίες εμφανίζονται στα cm -1 [14], [40]. Τα MIR φάσματα της Κόκκινης και της Κίτρινης Ώχρας δίνονται στο Σχήμα 4Β.8. Κόκκινη ώχρα Η κόκκινη ώχρα αποτελείται κυρίως από αιματίτη (Fe 2 O 3 ), από silica και clay, συνήθως στη μορφή του καολινίτη [54]. Το MIR φάσμα του έχει πολλά κοινά με αυτό της κίτρινης ώχρας και του καολινίτη δίνεται στο Σχήμα 4Β.8. Σχήμα 4Β.8: MIR φάσματα διαπερατότητας της Κόκκινης και της Κίτρινης Ώχρας. 67

68 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 4. Β.5.3 ΣΙΕΝΝΕΣ Η ωμή σιέννα αποτελεί ένα είδος κίτρινης ώχρας, η οποία έχει λάβει το όνομά της από την Ιταλική πόλη Σιέννα, κοντά στην οποία εξορύσσεται [10]. Περιέχει κυρίως Γκαιτίτη, χαμηλά ποσοστά άργιλο-πυριτικών υλικών [46], [54] και μικρές ποσότητες αιματίτη, στον οποίο χρωστά την ελαφρώς κόκκινη απόχρωση [58]. Το φάσμα της ωμής Σιένας μοιάζει πολύ με το αντίστοιχο της κίτρινης ώχρας. Η ωμή Σιένα υφίσταται θέρμανση, με σκοπό τη λήψη μιας νέας χρωστικής, της Ψημένης Σιένας η οποία διαθέτει μια πιο κόκκινο-καφέ απόχρωση. Κατά τη διαδικασία της θέρμανσης, ο ένυδρος σίδηρος μετατρέπεται σε οξείδιο του σιδήρου και στο IR φάσμα της ωμής Σιένας παρατηρείται η απομάκρυνση των κορυφών απορρόφησης των ελεύθερων ιόντων υδροξυλίου του Καολινίτη Τα MIR φάσματα της Ωμής και της Ψημένης Σιένας δίνονται στο Σχήμα 4Β.9. Σχήμα 4Β.9: MIR φάσματα διαπερατότητας της Ωμής και της Ψημένης Σιέννας. 4. Β.5.4 ΌΜΠΡΕΣ Στη Βυζαντινή αγιογραφία, οι καφέ αποχρώσεις οφείλονται στις όμπρες, οι οποίες είναι ανόργανα υλικά με βάση το σίδηρο και τα οποία περιέχουν μεγάλες ποσότητες αλουμινίου και πυριτίου. Η καφέ απόχρωση οφείλεται στην παρουσία διοξειδίου του μαγγανίου MnO 2, το οποίο έχει μαύρο χρώμα. Περιέχει, επίσης, Γκαιτίτη και αποτελεί μια σταθερή χρωστική, η οποία είναι συμβατή με όλες τις υπόλοιπες χρωστικές και μπορεί να χρησιμοποιηθεί με όλα τα binders [37]. Η φυσική Όμπρα θερμαίνεται, μεταβάλλοντας το χρώμα της και οδηγώντας σε νέες αποχρώσεις της Ψημένης Όμπρας. Η θέρμανση μεταβάλλει την ένυδρη μορφή του οξειδίου του σιδήρου στην άνυδρή της μορφή και το αποτέλεσμα είναι ένα πιο θερμό κόκκινο [10]. 68

69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Το φάσμα της ωμής και της ψημένης Όμπρας (Σχήμα 4Β.10) έχουν μεγάλες ομοιότητες με του Λειμονίτη και με του τριοξειδίου του σιδήρου, αντίστοιχα. Η κυρίως διαφορά έγκειται στην παρουσία του MnO 2 στα 1035 cm - 1, όπου εμφανίζεται η δόνηση Mn-O [58], [46]. Σχήμα 4Β.9: MIR φάσμα διαπερατότητας της ψημένης Όμπρας. 4. Β.6 ΛΕΥΚΟ ΤΟΥ ΨΕΥΔΑΡΓΥΡΟΥ Το Λευκό του Ψευδαργύρου προτάθηκε σαν χρωστική το 1782, λαμβάνοντας υπόψη το δηλητηριώδη χαρακτήρα της μέχρι τότε χρωστικής Λευκό του Μολύβδου. Παρόλα αυτά, η χρήση του διαδόθηκε μετά το 1850 [10] και συναντάται συχνά αναμεμιγμένο με βαρίτες. Πρόκειται για μια σταθερή χρωστική, η οποία τείνει να διατηρήσει τη λευκότητά της με την πάροδο του χρόνου. Η ταυτοποίηση του Λευκού του Ψευδαργύρου δεν βασίζεται μόνο στην ανίχνευση του ψευδαργύρου Zn κατά την EDS ανάλυση, καθώς ο Zn μπορεί να αντιστοιχεί στο σουλφίδιο του ψευδαργύρου (συστατικό του Λιθοπονίου). Το Λευκό του Ψευδαργύρου δεν απορροφά στην MIR περιοχή, ενώ οι δυο χαρακτηριστικές κορυφές απορρόφησης της δόνησης Zn- O στο IR φάσμα βρίσκονται στα ~400 cm -1 και ~500 cm -1 [65]. Το IR φάσματα του Λευκού του Ψευδαργύρου δίνεται στο Σχήμα 4Β

70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.10: MIR φάσμα διαπερατότητας του Λευκού του Ψευδαργύρου [63]. 4. Β.7 ΘΕΙΙΚΟ ΒΑΡΙΟ - ΛΙΘΟΠΟΝΙΟ Ο ορυκτός βαρίτης έκανε την εμφάνισή του στην παλέτα των καλλιτεχνών το 1782, αλλά η χρήση του δεν κατέστη ευρεία μέχρι την εισαγωγή του συνθετικού Θεικού Βαρίου (BaSO 4 ) σαν λευκή χρωστική το [27], [66]. Πρόκειται για ένα αδρανές υλικό, το οποίο χρησιμοποιήθηκε σαν αντικαταστάτης του τοξικού Λευκού του Μολύβδου, σαν αραιωτής (extender), αλλά και σε μίγμα με το Θειούχο Ψευδάργυρο ZnS, δημιουργώντας τη λευκή χρωστική Λιθοπόνιο BaSO 4 + ZnS (μετά το 1874 ) [10]. Το Θειικό Βάριο ταυτοποιείται από την ανίχνευση βαρίου Ba και θείου S στην EDS ανάλυση. Η ταυτόχρονη παρουσία ψευδαργύρου Zn δεν αποτελεί επαρκή απόδειξη της παρουσίας Λιθοπονίου, καθώς το στοιχείο αυτό ενδέχεται να αντιστοιχεί στην χρωστική Λευκό του Ψευδαργύρου. Στην MIR περιοχή του φάσματος, το Θειικό Βάριο εμφανίζει μια σειρά από οξείες κορυφές απορρόφησης στα 1074 cm -1, 1119 cm -1 και 1193 cm -1 μαζί με μια ασθενή οξεία κορυφή στα 983 cm -1. Άλλες κορυφές που συνδέονται με το Θειικό Βάριο βρίσκονται στα 640 cm -1 και 610 cm -1. Στις περιοχές του ΜIR φάσματος είναι αδύνατη η διάκριση του Θειικού Βαρίου από το Λιθοπόνιο, γιατί το ZnS παρουσιάζει κορυφές απορρόφησης στην far IR περιοχή (~310 cm -1 ) [66 ], [67.], [68]. Επίσης, είναι αδύνατη και η διάκριση μεταξύ φυσικού και συνθετικού Θειικού Βαρίου, παρόλο που οι κορυφές απορρόφησης του φυσικού ορυκτού τείνουν να είναι πιο πλατιές. Το MIR φάσματα του Θειικού Βαρίου δίνεται στο Σχήμα 4Β

71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.11: MIR φάσμα διαπερατότητας του Θειικού Βαρίου. 4. Β.8 ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΜΟΛΥΒΔΟ 4. Β.8.1 ΛΕΥΚΟ ΤΟΥ ΜΟΛΥΒΔΟΥ Το Λευκό του Μολύβδου, ή αλλιώς ο βασικός ανθρακικός μόλυβδος (2PbCO 3.Pb(OH) 2 ), ήταν γνωστό από την αρχαιότητα και υπήρξε από τις πρώτες τεχνικές χρωστικές. Ο Θεόφραστος, ο Βιτρούβιος και ο Πλίνιος κάνουν λόγο για τον τρόπο παρασκευής του από μεταλλικό μόλυβδο Pb και ξύδι. Αποτελεί, ίσως, την πιο σημαντική χρωστική στην ιστορία της Δυτικής Ζωγραφικής Τέχνης, καθώς πρακτικά υπήρξε η μόνη λευκή χρωστική από την αρχαιότητα μέχρι τον 19 ο αιώνα, όταν και εμφανίστηκε το μη-τοξικό Λευκό του Ψευδαργύρου [10]. Το λευκό του μολύβδου, όταν έρχεται σε επαφή με τον αέρα, μαυρίζει, καθώς δημιουργείται το καφέ διοξείδιο του μολύβδου (PbO 2 ). Όταν, όμως, βρίσκεται προστατευμένο από βερνίκι ή από κάποιο έλαιο, διαρκεί για αιώνες. Επίσης, θεωρητικά, όταν βρίσκεται σε επαφή με υλικά που περιέχουν θείο S, σκουραίνει ή ακόμη και μαυρίζει. Παρόλα αυτά, όμως, συχνά απαντάται αναμεμιγμένο με χρωστικές όπως το Vermillion (HgS) χωρίς να έχει υποστεί κάποια εμφανή αλλοίωση [69]. Έχουν καταγραφεί, όμως, περιπτώσεις στις οποίες το Λευκό του Μολύβδου επηρεάζεται από την παρουσία Orpiment. Η ισχυρότερη κορυφή απορρόφησης στο ΜIR φάσμα του Λευκού του Μολύβδου παρατηρείται ~1405 cm -1, εξαιτίας της παρουσίας ανθρακικών 2- (αντισυμμετρική δόνηση έκτασης της CO 3 ομάδας). Λιγότερο έντονες απορροφήσεις παρατηρούνται στα 3538 cm -1 (OH δόνηση έκτασης), 1046 cm - 1 (CO 3 δόνηση έκτασης), 774 cm -1 (OH κάμψης) and 681 cm -1 (δόνηση 2- έκτασης της CO 3 ομάδας). Η απορρόφηση στα 838 cm -1 αποδίδεται στο ουδέτερο ανθρακικό άλας του μολύβδου (PbCO 3 ), το οποίο αποτελεί ένα 71

72 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ συστατικό του Λευκού του Μολύβδου [69], [70], [40 ], [14], [71]. Το ΜIR φάσματα του Θειικού Βαρίου δίνεται στο Σχήμα 4Β.12. Σχήμα 4Β.12: MIR φάσμα διαπερατότητας του Λευκού του Μολύβδου. 4. Β.8.2 ΚΟΚΚΙΝΟ ΤΟΥ ΜΟΛΥΒΔΟΥ / ΜΙΝΙΟ Το Κόκκινο του Μολύβδου (Pb 3 O 4 ) παρασκευάζεται με θέρμανση του litharge ή του Λευκού του Μολύβδου και η χρήση του ξεκίνησε στην αρχαιότητα. Είναι χημικά και κρυσταλλογραφικά ίδιο με το ορυκτό μίνιο. Το χρώμα του είναι κόκκινο πορτοκαλί και μετά από έκθεσή του σε δυνατό φως και σε υγρασία για μεγάλα χρονικά διαστήματα, μετατρέπεται σε καφέ - μαύρο, καθώς σχηματίζεται διοξείδιο του μολύβδου (PbO 2 ) [10]. Είναι ασύμβατο με το Orpiment και δεν συνιστάται η χρήση του ταυτόχρονα με χρωστικές που περιέχουν θείο S. Όπως και με πολλά οξείδια, οι χαρακτηριστικές κορυφές του Κόκκινου του Μολύβδου στο IR φάσμα βρίσκονται κάτω από τα 600 cm -1. (530 cm -1, 515 cm -1, 458 cm -1, 383 cm -1, 332 cm -1, 292 cm -1 ) [72]. Το IR φάσμα του Κόκκινου του Μολύβδου στα cm -1 δίνεται στο Σχήμα 4Β

73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.13: IR φάσμα διαπερατότητας του Κόκκινου του Μολύβδου. 4. Β.8.3 ΟΞΕΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΟΛΥΒΔΟΥ: LITHARGE, MASSICOT To Litharge και το Massicot αποτελούν αντίστοιχα το πορτοκαλο - κόκκινο και το κίτρινο μονοξείδιο του μολύβδου (PbO). Το Massicot σχετίζεται με το ορυκτό Μίνιο και παρασκευάζεται τεχνητά με θέρμανση του Λευκού του Μολύβδου. Χρησιμοποιήθηκε σαν χρωστική από την αρχαιότητα. To Litharge οφείλει το χρώμα του στην ταυτόχρονη παρουσία μίνιου και δεν χρησιμοποιήθηκε τόσο σαν χρωστική όσο σαν drier βερνικιών [10], [73]. Όπως και με πολλά οξείδια, οι χαρακτηριστικές κορυφές του Litharge και του Massicot στο IR φάσμα βρίσκονται κάτω από τα 600 cm -1 (478 cm -1, 355 cm -1, 300 cm -1 ) [72 ], [60]. 4. Β.9 ΜΠΛΕ ΤΗΣ ΠΡΩΣΙΑΣ Η χρωστική Prussian blue αποτελεί την πρώτη μοντέρνα συνθετική χρωστική. Παρασκευάστηκε από τον Diesbach στο Βερολίνο το 1704 [74], [63] και χρησιμοποιήθηκε εκτενώς τον 18 ο και 19 ο αιώνα [10]. Αποτελεί μια σύνθετη χημική ένωση, η οποία ουσιαστικά είναι ένα ferric ferrocyanide, Fe 4 (Fe[CN] 6 ) 3. Η ταυτοποίηση πραγματοποιείται με την ανίχνευση Σιδήρου Fe στην EDS ανάλυση και με την εμφάνιση της χαρακτηριστικής κορυφής στο IR φάσμα, η οποία αντιστοιχεί στην δόνηση έκτασης του τριπλού δεσμού C N ( cm -1 ) [60]. Η χαρακτηριστική αυτή κορυφή στα ~2085 cm -1 βρίσκεται σε περιοχή του υπέρυθρου φάσματος στην οποία δεν λαμβάνουν χώρα πολλές απορροφήσεις, και επομένως ανιχνεύεται εύκολα [75 ]. Η χρωστική Prussian blue είναι ευαίσθητη στην παρουσία αλκαλίων και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ταυτόχρονα με τον καλσίτη. Σε περίπτωση ταυτόχρονης χρήσης τους, δημιουργείται μια καφέ χημική ένωση που ταυτοποιείται σαν ένυδρο οξείδιο του σιδήρου, μεταβάλλοντας το IR φάσμα. 73

74 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Οι συχνότητες απορρόφησης της χρωστικής είναι οι εξής: C N έκτασης (2083 cm -1 ), Fe-N έκτασης (606 cm -1 ), Fe-C και C-Fe-C in plane κάμψης ή Fe-C N κάμψης (495 cm -1 ) [76]. Το MIR φάσματα του Μπλε της Πρωσίας δίνεται στο Σχήμα 4Β.14. Σχήμα 4Β.14: MIR φάσμα διαπερατότητας του Μπλε της Πρωσίας. 4. Β.10 VERDIGRIS Το Verdigris αποτελεί τη συλλογική ονομασία για τα οξικά άλατα του χαλκού διαφορετικών χημικών συνθέσεων, των οποίων τα χρώματα ποικίλουν από πράσινο, σε πράσινο μπλε, μπλε-πράσινο και μπλε [77] και θεωρείται μια από τις πιο σημαντικές συνθετικές χρωστικές, η οποία παράγεται από τη διάβρωση του χαλκού και των κραμάτων του εξαιτίας της δράσης καρβοξυλικών οξέων [10]. Η διαδικασία αυτή εφαρμόζεται από την αρχαιότητα, όπως περιγράφει ο Θεόφραστος (4 ος αιώνας π.χ.), ο Βιτρούβιος (1 ος αιώνας π.χ.) και ο Πλίνιος (1 ος αιώνας μ.χ.) [78] όπου το Verdigris σχετιζόταν συχνά με τις τεχνικές απομίμησης πολύτιμων λίθων [79] και η χρήση του συνεχίστηκε μέχρι τον 19 ο αιώνα [10]. Το Verdigris σκουραίνει παρουσία χρωστικών που περιέχουν θείο S, εξαιτίας του σχηματισμού σουλφίδιου του χαλκού [80]. Η χαρακτηριστική κορυφή του Verdigris στο MIR φάσμα βρίσκεται στα cm 1 και προκαλείται από την αντισυμμετρική δόνηση έκτασης της καρβοξυλικής ομάδας (-COOH). Οι υπόλοιπες χαρακτηριστικές κορυφές είναι -CH 3 δονήσεις στα 2985 cm 1, 2935 cm 1, 1445 cm 1, 1356 cm 1, 1053 cm 1 και 1032 cm 1 και η C-O συμμετρική κορυφή έκτασης της καρβοξυλικής ομάδας στα 1421 cm 1. Τέλος, μια δόνηση κάμψης συνεισφέρει στις απορροφήσεις στα 691 cm 1 [77], [81], [82]. Το MIR φάσματα του Verdigris δίνεται στο Σχήμα 4Β

75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.15: MIR φάσμα διαπερατότητας του Verdigris. 4. Β.11 VERMILION / ΚΙΝΝΑΒΑΡΗ Vermilion είναι το όνομα που αποδίδεται στην κόκκινη χρωστική, η οποία χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα και αποτελεί σουλφίδιο του Υδραργύρου (HgS). Υπάρχουν τρία είδη αντίστοιχων χρωστικών: (1) το φυσικό ορυκτό, το οποίο αποτελεί την Κιννάβαρη, και το οποίο πολλές φορές συνοδεύεται από εγκλείσματα, (2) μια συνθετική μορφή που παρασκευάζεται έπειτα από στεγνή διαδικασία και ονομάζεται Vermilion και (3) μια συνθετική μορφή που παρασκευάζεται έπειτα από υγρή διαδικασία και ονομάζεται, επίσης, Vermilion [83]. Η στεγνή διαδικασία παρασκευής τεχνητής Κιννάβαρης εμφανίστηκε μετά τους κλασσικούς χρόνους, ενώ η υγρή μέθοδος προετοιμασίας εμφανίστηκε στα τέλη του 18 ου αιώνα. Παρόλα αυτά, η φυσική κιννάβαρη και το Vermilion είναι χημικά και φυσικά όμοια [10], [60]. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, το σουλφίδιο του Υδραργύρου υπάρχει σε δυο φάσεις. Στην κόκκινη Κιννάβαρη (α-hgs) και στη μαύρη μετα-κιννάβαρη (ά- HgS). Η KΚιννάβαρη δεν αντιδρά με άλλες χρωστικές. Παρόλα αυτά, η έκθεση της στο φως, και μάλιστα όταν το binder είναι το αβγό, έχει σαν αποτέλεσμα το μαύρισμά της κόκκινης χρωστικής. Το φαινόμενο αυτό επηρεάζει μόνο τους κόκκους της χρωστικής που βρίσκονται επιφανειακά. Η διαδικασία κατά την οποία σκουραίνει η χρωστική αποτελεί μια φυσική διαδικασία και πιθανά οφείλεται στο σχηματισμό μιας μετασταθούς μαύρης φάσης του σουλφίδιου του υδραργύρου [10], [84]. Η ταυτοποίηση του Vermilion βασίζεται στην ανίχνευση του υδράργυρου Hg και του θείου S κατά την EDS ανάλυση, καθώς δεν απορροφά στην MIR περιοχή [70]. Οι χαρακτηριστικές κορυφές της Κιννάβαρης στο IR φάσμα βρίσκονται στα 340 cm -1, 277 cm -1, 123 cm -1 και 87 cm -1 [37], [83]. 75

76 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Το Vermilion συχνά χρησιμοποιήθηκε μαζί με το Λευκό του Μολύβδου, για να αποδώσει την απόχρωση του δέρματος. Το φάσμα στην περιοχή του FIR του Vermilion ( cm -1 ) δίνεται στο Σχήμα 4Β.16. Σχήμα 4Β.16: FIR φάσμα διαπερατότητας του Cinnabar. 4. Β.12 ΣΟΥΛΦΙΔΙΑ ΤΟΥ ΑΡΣΕΝΙΚΟΥ 4. Β.12.1 ORPIMENT Το Orpiment (As 2 S 3 ),το κίτρινο σουλφίδιο (III) του αρσενικού, είχε ευρεία χρήση κατά την αρχαιότητα, κυρίως στην Ανατολή, και η εκτεταμένη χρήση του διακόπηκε προς το τέλος του 19 ου αιώνα, εξαιτίας της περιορισμένης διαθεσιμότητάς του και του δηλητηριώδους χαρακτήρα του [10]. Η χρωστική αποτελούσε είτε την φυσική μορφή (ορυκτό), είτε την τεχνητή μορφή του σουλφιδίου του αρσενικού. Το τεχνητό Orpiment ή αλλιώς King s Yellow έχει την ίδια σύσταση με το ορυκτό Orpiment. Η παραγωγή του πραγματοποιήθηκε με τη στεγνή διαδικασία (θέρμανση με ή χωρίς εξάχνιση) και με την υγρή μέθοδο παρασκευής (κατακρήμνιση μέσα σε διαλύματα) [85]. Το Orpiment περιγράφεται σαν μια σχετικά σταθερή χρωστική, αλλά η παρατεταμένη έκθεσή του στο φως το μετατρέπει στο λευκό αρσενολίτη (As 2 O 3 ) [84]. Το Orpiment είναι μη συμβατό με χρωστικές που περιέχουν μόλυβδο ή χαλκό και το 19 ο αιώνα είχε καταγραφεί η χρωστική Brownwijks green, η οποία αποτελούσε μια μίξη Orpiment, Prussian blue και quartz [85]. Η ταυτοποίηση του Orpiment βασίζεται στην ανίχνευση του αρσενικού As και του θείου S κατά την EDS ανάλυση [74], ενώ δεν απορροφά στην mid-ir περιοχή. Η χαρακτηριστική κορυφή απορρόφησης του Orpiment στο IR φάσμα βρίσκεται στα ~305 cm -1, με μικρότερης έντασης κορυφές στα 183 cm - 76

77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ 1, 348 cm -1, 354 cm -1 και 361 cm -1 [85], [86]. Το FIR φάσμα του Orpiment δίνεται στο Σχήμα 4Β.17. Σχήμα 4Β.17: FIR φάσμα διαπερατότητας του Orpiment. 4. Β.12.2 REALGAR Το Realgar (AsS ή As 4 S 4 ), το κόκκινο-πορτοκαλί σουλφίδιο του αρσενικού, συνήθως συνοδεύει το Orpiment. Χρησιμοποιήθηκε σαν χρωστική από την αρχαιότητα, αν και όχι τόσο εκτεταμένα όσο το Orpiment [60], [10] και είναι γνωστό για το γεγονός ότι το χρώμα του δεν διαρκεί, αλλά αντίθετα, όταν εκτίθεται στο φως μεταβάλλεται από κόκκινο σε κίτρινο [87]. Η κίτρινη φάση, αρχικά θεωρήθηκε ότι ήταν το Orpiment (As 2 S 3 ) [85], όμως σε ορισμένες περιπτώσεις αποδείχτηκε ότι ήταν μια από τις πολυμορφικές φάσεις του Realgar, το Pararealgar [88], [89]. Το Realgar δεν απορροφά στην MIR περιοχή, αλλά έχει ισχυρές κορυφές απορρόφησης στα 170 cm -1 (S-As-S κάμψη), 225 cm -1 (S-As-S κάμψη), 367 cm -1 (As-S έκταση) και 373 cm -1 (As-S έκταση) [85], [86]. Το far-ir φάσμα του Orpiment δίνεται στο Σχήμα 4Β

78 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.18: FIR φάσμα διαπερατότητας του Realgar [86]. 4. Β.12.3 PARAREALGAR Το Pararealgar είναι το κίτρινο ή πορτοκαλί α-arsenic(ii) sulphide, (As 4 S 4 ). Είναι ορυκτό, το οποίο θεωρείται ως μια φάση του Realgar [84] και αποτελεί το προϊόν της φωτοααποικοδόμησής του. Υπάρχουν αναφορές ότι το Pararealgar έχει χρησιμοποιηθεί εσκεμμένα σαν βαθειά κίτρινη χρωστική. [90], [91], ενώ κάποιες φορές ανιχνεύτηκε σαν προϊόν αποικοδόμησης του Realgar [92.], [89]. Το Pararealgar έχει ισχυρές κορυφές απορρόφησης στην far-ir περιοχή στα 319 cm -1, 328 cm -1, 358 cm -1 και 384 cm -1 και όλες οι παραπάνω κορυφές αποδίδονται στις δονήσεις έκτασης του δεσμού As-S [93]. Το FIR φάσμα απορρόφησης του Pararealgar δίνεται στο Σχήμα 4Β.19, παράλληλα με το φάσμα του Realgar και της β-φάσης του σουλφιδίου του αρσενικού. 78

79 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.19: FIR φάσμα απορρόφησης του Pararealgar, παράλληλα με το φάσμα του Realgar και της β-φάσης του σουλφιδίου του αρσενικού [93]. 4. Β.13 ΑΖΟΥΡΙΤΗΣ Ο Αζουρίτης αποτελεί μια φυσική μπλε χρωστική, η οποία προέρχεται από το ορυκτό ανθρακικό άλας του χαλκού, 2CuCO 3 Cu(OH) 2. Χρησιμοποιήθηκε εκτενώς στην τεχνική της τέμπερας και αποτέλεσε σημαντική χρωστική της Ευρωπαϊκής τέχνης από τον XV μέχρι τα μέσα του XVII αιώνα. Συχνά, παρατηρείται η παρουσία ρωγμών στην επιφάνεια του Αζουρίτη, ενώ κάτω από την επιφάνεια η χρωστική παραμένει ακέραιη [10]. Κατά την εξέταση της χρωστικής παρατηρούνται οι θεμελιώδεις δονήσεις της ανθρακικής ομάδας, οι οποίες μεταφράζονται σε ισχυρές απορροφήσεις στο MIR φάσμα στα 1490 cm -1, cm -1 (αντισυμμετρικές δονήσεις έκτασης των ανθρακικών), 1090 cm -1, cm - 1 (δονήσεις έκτασης των ανθρακικών), 817 cm -1 (δονήσεις κάμψης των ανθρακικών) ενώ οι O-H δονήσεις παράγουν ισχυρές κορυφές στα cm -1 (δονήσεις έκτασης των υδροξυλίων) και cm -1 (out of plane κάμψης των υδροξυλίων) [94], [95], [96], [97], [98]. Στο φάσμα, ενδέχεται να εμφανιστούν και πιο ασθενείς κορυφές, οι οποίες αποδίδονται στα ανθρακικά. Στο Σχήμα 4Β.20 δίνεται το MIR φάσμα του Αζουρίτη. 79

80 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.20: MIR φάσμα διαπερατότητας του Αζουρίτη. Οι κορυφές που παρατηρούνται στα φάσματα εμφανίζουν διαφοροποίηση στη θέση τους και στη σχετική έντασή τους, εξαιτίας φαινομένων πόλωσης και διαφορετικού προσανατολισμού των κρυστάλλων της χρωστικής [60]. Στο Σχήμα 4Β.21 δίνονται φάσματα του Αζουρίτη, τα οποία προέρχονται από διαφορετικά δείγματα. 80

81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΟΡΓΑΝΑ ΥΛΙΚΑ Σχήμα 4Β.21: MIR φάσματα διαπερατότητας του Αζουρίτη από διαφορετικά δείγματα, όπου φαίνεται η διαφοροποίηση της θέσης και της σχετικής έντασης των κορυφών [99]. 4. Β.14 ΜΑΛΑΧΙΤΗΣ Ο Μαλαχίτης αποτελεί το φυσικό πράσινο ανθρακικό άλας του χαλκού CuCO 3 Cu(OH) 2. Το χρώμα του δεν επηρεάζεται από το φως, ενώ χρησιμοποιήθηκε εκτενώς στην τεχνική της τέμπερας από την αρχαιότητα μέχρι και τις αρχές του 19 ου αιώνα [10]. Το MIR φάσμα του Μαλαχίτη χαρακτηρίζεται από δυο ισχυρές κορυφές στα 1500 cm -1 και1400 cm -1, οι οποίες αποδίδονται στις αντισυμμετρικές δονήσεις έκτασης των ανθρακικών. Εμφανίζονται, επίσης, δυο ισχυρές κορυφές στα cm -1 και cm -1 εξαιτίας των δονήσεων έκτασης των υδροξυλίων O-H. Στα 1095 cm -1 εμφανίζεται μια μέτριας έντασης κορυφή εξαιτίας της συμμετρικής έκτασης των ανθρακικών και στα 1800 cm -1 μια ασθενής κορυφή. Επίσης, στα 1045 cm -1 και στα 875 cm -1 δυο ισχυρές κορυφές εξαιτίας των out of plane δονήσεων κάμψης των υδροξυλίων, στα 803 μια πολύ ασθενής κορυφή εξαιτίας της δόνησης κάμψης των ανθρακικών, δύο κορυφές μέτριας έντασης στα 820 cm -1 και 748 cm -1 που οφείλονται στα ανθρακικά και μια ασθενή στα 710 cm -1, επίσης εξαιτίας της παρουσίας των ανθρακικών [100], [97], [98], [96]. Στο Σχήμα 4Β.22 δίνεται το MIR φάσμα του Μαλαχίτη. Σχήμα 4Β.22: MIR φάσμα διαπερατότητας του Μαλαχίτη. 81

82 Κεφάλαιο 5 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ

83 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.A.1 ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ_Α, ΒΕΡΝΙΚΙ_Α 5.A.1.a ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ_Α Η προετοιμασία αποτελεί το στρώμα, πάνω στο οποίο εφαρμόζονται οι χρωστικές. Στην Εικόνα Ε5Α.1 δίνεται φωτογραφία του δείγματος από (a) οπτικό μικροσκόπιο και από (b) Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης (SEM). (a) (b) Εικόνα Ε5Α.1: Φωτογραφίες δείγματος προετοιμασίας από (a) οπτικό μικροσκόπιο (b) Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης (SEM). Τα μόνα ευρήματα στο SEM/EDS είναι ασβέστιο Ca και θείο S και παρουσιάζονται στην Εικόνα Ε5Α.2. Εικόνα Ε5Α.2: Στοιχειακό γράφημα προετοιμασίας. Τα παραπάνω αποτελέσματα επιβεβαιώνονται από τη φασματοσκοπία υπερύθρου, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα Δ5Α.1, στο οποίο παρουσιάζεται το φάσμα του στρώματος προετοιμασίας μαζί με τα φάσματα γύψου και ζωικής κόλλας (χρησιμοποιήθηκε κουνελόκολλα). 83

84 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Α.1: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος προετοιμασίας Α, του Γύψου και της Ζωικής κόλλας (κουνελόκολλα). Παρατηρούνται οι χαρακτηριστικές κορυφές του γύψου στα 3550 cm -1, 3405 cm -1, 3240 cm -1, η χαρακτηριστική διπλή κορυφή στα 2234 cm -1 και 2114 cm -1, οι κορυφές στα, 1686 cm -1, 1621 cm -1, 668 cm -1 και 602 cm -1 και η χαρακτηριστική ευρεία κορυφή στα ~1134 cm -1. Η παρουσία της ζωικής κόλλας ταυτοποιείται από το φούσκωμα που προκαλείται στα cm -1 λόγω της παρουσίας του αμιδίου Ι, στα 1541 cm -1 λόγω του αμιδίου ΙΙ, στα 1452 cm -1 λόγω της C-H παραμόρφωσης και στα 1404 cm -1. Το υπόστρωμα, λοιπόν, αποτελείται από γύψο και κόλλα ζωικής προέλευσης. Δεν ταυτοποιείται η παρουσία κάποιας λευκής χρωστικής. 5.A.1.b ΒΕΡΝΙΚΙ_Α Κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας, δεν κατέστη δυνατή η πλήρης αποκόλληση καθαρού βερνικιού. Έτσι, στο δείγμα προς μελέτη εμπλέκονται και άλλα υλικά, καθιστώντας την ταυτοποίησή του βερνικιού πολύ δύσκολη, εφόσον στην περιοχή cm -1 του IR φάσματος εμφανίζονται πολλές κορυφές. Η ταυτοποίηση του βερνικιού σαν φυσική ρητίνη πραγματοποιείται από δυο χαρακτηριστικές κορυφές. Η πρώτη είναι ασθενής και ευρεία και βρίσκεται στα cm -1 (O-H δονήσεις) και η δεύτερη στα ~1700 cm -1 (δόνηση έκτασης καρβονυλίου) είναι ισχυρή και ευρεία, γεγονός που δηλώνει την παλαιότητα της ρητίνης. 84

85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Οι θέσεις των κορυφών των καρβονυλικών ομάδων και των C-H εκτάσεων ταιριάζουν αρκετά με τις αντίστοιχες κορυφές της σανδαράχης. Επίσης, στο Διάγραμμα Δ5Α.2 διακρίνονται οι χαρακτηριστικές κορυφές του μελισσοκεριού στα 730 cm -1 και 719 cm -1. Επομένως, το βερνίκι πιθανώς αποτελεί μια μίξη σανδαράχης με μελισσοκέρι. Στο Διάγραμμα Δ5Α.2 δίνονται τα MIR φάσματα του προς μελέτη δείγματος και της σανδαράχης. Διάγραμμα Δ5Α.2: MIR φάσματα διαπερατότητας του προς μελέτη δείγματος και της σανδαράχης. 5.A.2_ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΗ ΤΑΙΝΙΑ Το πρώτο δείγμα με την ονομασία Α.2, ελήφθη από την περιμετρική διακοσμητική ταινία άνω της κεφαλής του Αγίου. Παρατηρούμε ότι το επάνω ζωγραφικό στρώμα αποτελείται από λωρίδες σκούρο-καφέ χρωστικής επάνω σε ένα στρώμα πορτοκαλο-καφέ ανοιχτού χρώματος. (Εικόνα Ε5Α.3(a)). Επιπλέον, στο δείγμα αυτό, όπως και στα περισσότερα, ξεχωρίσαμε, με τη βοήθεια του οπτικού μικροσκοπίου, τέσσερα διαφορετικά χρωματικά στρώματα (Εικόνα Ε5Α.3(b)). Παρατηρούμε το στρώμα προετοιμασίας, ένα πορτοκαλί στρώμα, ένα λευκό και το χρωματικό στρώμα. 85

86 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (a) (b) Εικόνα Ε5Α.3: (a) Φωτογραφία δείγματος Α.2, (b) Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται η στρωματογραφία του δείγματος Α.2. 5.Α.2.1_ΣΚΟΥΡΟ-ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ Στο δείγμα Α.2.1 μελετάται η σκουρο-καφέ χρωστική. Στην Εικόνα Ε5Α.4 παρατηρούμε τη φωτογραφία από το οπτικό μικροσκόπιο του δείγματος μετά την κονιορτοποίηση του υλικού προς μελέτη. Είναι εμφανής η καφέ χρωστική και η μεγάλη ποσότητα λευκής προετοιμασίας., Εικόνα Ε5Α.4: Φωτογραφία από το οπτικό μικροσκόπιο του δείγματος την κονιορτοποίησή του. Α.2.1 μετά Αρχικά, το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον πίνακα Π5.Α.1. Στην Εικόνα Ε5Α.5 δίνεται φωτογραφία από το SEM, πάνω στο οποίο αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα. Πίνακας Π5Α.1: Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Α.2.1. Στοιχείο Ποσοστό (%) Mg 1,4-2 Si 7,2-17,8 K 1,2-2,2 Mn 5,3-9,2 Fe 5,3-52,5 Pb 14,

87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Α.5: Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στο οποίο αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα Η μεγάλη ποσότητα Fe, συνοδευόμενη από τα Si, Mg, K, καθώς και η φωτογραφία του οπτικού μικροσκοπίου του δείγματος μας καθοδηγεί στην αναζήτηση της χρωστικής στις καφέ και κόκκινες γαίες. Το καθοριστικό στοιχείο, με τη βοήθεια του οποίου ταυτοποιείται η χρωστική με μεγάλη ασφάλεια, είναι το Mn, χαρακτηριστικό της Όμπρας. Βέβαια, ενδιαφέρον προκαλεί η μη εύρεση Al στο υλικό προς μελέτη κατά τη στοιχειακή ανάλυση. Στο Διάγραμμα Δ5Α.3 απεικονίζεται το φάσμα μ-ftir για το δείγμα Α.2.1. Στο φάσμα s.a.2.1 είναι εμφανής η παρουσία του κρόκου αβγού, λειτουργώντας σαν συνδετικό μέσο των χρωστικών. Η ταυτοποίηση πραγματοποιείται από τις κορυφές στα 2926 cm -1 (ασύμμετρη έκταση CH 2 ), 2865 cm -1 (έκταση CH 2 ), 1652 cm -1 (έκταση αμιδίου I), 1548 cm -1 (κάμψη αμιδίου II ), 1454 cm -1 (CH 2 scissoring ), 1251 cm -1 (C O), ευρεία κορυφή ~3330 cm -1 (υδροξύλια) και αλλαγή στην κλίση του φάσματος στα 3070 cm -1 (overtone αμιδίου II). Στα 1713 cm -1 παρατηρείται η χαρακτηριστική κορυφή του γηρασμένου κρόκου αβγού Η παρουσία του Λευκού του Μολύβδου μαρτυρείται από ισχυρή κορυφή στα ~1400 cm (αντισυμμετρική δόνηση έκτασης της CO 3 ομάδας), και τις ασθενείς κορυφές στα 1045 cm -1 (CO 3 δόνηση έκτασης), 837 cm -1, 774 cm -1 (OH κάμψης), 680 cm (δόνηση έκτασης της CO 3 ομάδας) και στην αλλαγή της κλίσης του φάσματος στα 3534 cm -1 (OH δόνηση έκτασης). Η Όμπρα, σαν κύρια χρωστική του δείγματος, φανερώνεται από την χαρακτηριστική κορυφή του MnO 2 στα 1032 cm -1, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα Δ5Α.3, στο οποία χρησιμοποιήθηκε το φάσμα της Ψημένης Όμπρας. Εμφανείς, επίσης, είναι οι χαρακτηριστικές κορυφές στα 778 cm -1 και 755 cm -1 των αργιλο-πιριτικών υλικών. 87

88 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Α.3: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος sa.2.2, της Ψημένης Όμπρας και του Λευκού του Μολύβδου (*). Μικρές διακυμάνσεις, όμως, στην κλίση του φάσματος, μαρτυρούν την παρουσία κι άλλης χρωστικής καολινιτικής προέλευσης. Η χρωστική αυτήν θα μπορούσε να είναι κάποια Ώχρα ή κάποια Σιένα. Η παρουσία τους θα εξηγούσε τις ασθενείς κορυφές στα 1112 cm -1, 1003 cm -1, 913 cm -1 και 691 cm -1. Η απουσία του αλουμινίου κατά την EDS ανάλυση, οδηγεί στην υπόθεση ότι η χρωστική αυτή είναι ίσως κάποια Σιένα, καθώς το ποσοστό αλουμινίου που περιέχει είναι πολύ μικρότερο σε σχέση με το αντίστοιχο οποιασδήποτε Ώχρας [58]. Εμφανής είναι η έλλειψη στο φάσμα s.a.2.1 των εσωτερικών και εξωτερικών ιόντων υδροξυλίου στα cm -1 των καολινιτικών υλικών. Η απουσία αυτή οφείλεται πιθανώς στο γεγονός ότι η χρωστική είναι ψημένη, έχουν απομακρυνθεί δηλαδή τα νερά (π.χ. Ψημένη Σιένα). Στο Διάγραμμα Δ5Α.4 δίνονται τα φάσματα του δείγματος (s.a.2.1), της Ψημένης Όμπρας, της Ψημένης Σιένας και της Ωμής Σιένας στην περιοχή cm -1. Παρατηρείται ταύτιση, η οποία υποδεικνύεται με τις κάθετες διακεκομμένες γραμμές, του φάσματος προς εξέταση με τα αντίστοιχα φάσματα-αναφορές. 88

89 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Α.4: Φάσματα διαπερατότητας του δείγματος sa.2.2, της Ψημένης Όμπρας, της Ψημένης Σιένας και της Ωμής Σιένας στην περιοχή cm -1. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι η χρωστική του δείγματος Α.2.1 αποτελείται πρωτίστως από Όμπρα, με πιθανή μικρή παρουσία κάποια Σιένας, πιθανώς στην ψημένη της μορφή, ενώ το συνδετικό μέσο των χρωστικών είναι ο κρόκος αβγού. Από τη SEM φωτογραφία, παρατηρούμε ότι το Λευκό του Μολύβδου δεν είναι αναμεμιγμένο με τις υπόλοιπες χρωστικές, άρα πιθανώς αποτελεί ξεχωριστό λευκό χρωματικό στρώμα, αυτό που παρατηρείται στην στρωματογραφική Εικόνα Ε5Α.3(b) κάτω από την καφε-κόκκινη χρωστική. 5.Α.2.2_ΠΟΡΤΟΚΑΛΟ-ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ Στο δείγμα Α.2.2 μελετάται το στρώμα πορτοκαλο-καφέ χρώματος. Στην Εικόνα Ε5Α.6(a) δίνεται ένα κομμάτι της πορτοκαλο-καφέ χρωστικής και στην Εικόνα Ε5Α.6(b) δίνεται το ίδιο κομμάτι μετά την κονιορτοποίησή του. Στην εικόνα (a) υπάρχει υποψία βερνικιού και στην εικόνα (b) είναι εμφανής η μεγάλη ποσότητα λευκής προετοιμασίας. Είναι αναμενόμενο, λοιπόν, τα αποτελέσματα να δώσουν, ίσως, επιπλέον τα οργανικά του βερνικιού και υλικά της προετοιμασίας. 89

90 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (a) (b) Εικόνα Ε5Α.6: (a) κομμάτι της πορτοκαλο-καφέ χρωστικής και (b) το ίδιο κομμάτι μετά την κονιορτοποίησή του. Τα αποτελέσματα του SEM/EDS δίνουν τρία στοιχεία. Πρόκειται για τα Ca και S, τα οποία συνιστούν το γύψο της προετοιμασίας, και Pb, που κατά τόπους το ποσοστό του είναι 87-97%. Η παρουσία του Pb οφείλεται στο υποκείμενο Λευκό του Μολύβδου και πιθανά σε μια πορτοκαλί χρωστική με βάση το μόλυβδο, όπως το Μίνιο ή το Litharge. Δυστυχώς, η παρουσία των δυο τελευταίων χρωστικών δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί από το μ-ftir, καθώς δεν δίνουν κορυφές στο MIR. Παρόλα αυτά, η μη ανίχνευση κάποιου άλλου στοιχείου, οδηγεί με ασφάλεια στο συμπέρασμα ότι η πορτοκαλο-καφέ χρωστική είναι το Μίνιο ή το Litharge. Στην Εικόνα Ε5Α.7 δίνεται η φωτογραφία από το SEM, πάνω στην οποία παρατηρείται διασπορά του μολύβδου που ανιχνεύτηκε. Εικόνα Ε5Α.7: Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στο οποίο παρατηρείται η διασπορά του μολύβδου που ανιχνεύτηκε. Στο Διάγραμμα Δ5Α.5 δίνεται ένα αντιπροσωπευτικό φάσμα του δείγματος A.2.2, στο οποίο είναι εμφανής η παρουσία του Λευκού του Μολύβδου στα 3536 cm -1 (OH δόνηση έκτασης), 1044 cm -1 (CO 3 δόνηση έκτασης), 837 cm -1 (αποδίδεται στο ουδέτερο ανθρακικό άλας του μολύβδου) 680 cm (δόνηση έκτασης της CO 3 ομάδας) και 769 cm -1 (OH κάμψης). Επίσης, το Λευκό του Μολύβδου είναι αυτό που προκαλεί την ισχυρή και ευρεία κορυφή στα ~1405 cm (αντισυμμετρική δόνηση έκτασης της CO 3 ομάδας). 90

91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Α.5: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sa2.2, στο οποίο με αστερίσκο (*) σημειώνονται οι κορυφές που αποδίδονται στο Λευκό του Μολύβδου, με (+) που αποδίδονται στον Κρόκο Αβγού και με (#)που αποδίδονται στο Μελισσοκέρι Η συμμετοχή οργανικών υλικών στο φάσμα αποδίδεται στην παρουσία του κρόκου του αβγού, η οποία φαίνεται στην αλλαγή της κλίση στα 3286 cm -1 (N-H δονήσεις έκτασης) και στις κορυφές στα 3078 cm -1 (N H overtone αμιδίου II), 1654 cm -1 (αμιδίου I (C=O) έκταση) και 1105 cm -1 (C O). Η κορυφή στα 1735 cm -1 ταιριάζει με τον γηρασμένο κρόκο αβγού, είναι όμως περισσότερο ευρεία, γεγονός που σημαίνει ότι συμμετέχει επιπλέον και κάποιο άλλο οργανικό. Το οργανικό αυτό ταυτοποιείται, κυρίως, από τις δυο χαρακτηριστικές κορυφές στα 729 cm -1 και 719 cm -1, οι οποίες αποδίδονται στο μελισσοκέρι. Eπίσης, η κορυφή στα 1170 cm -1 οφείλεται σε συγχώνευση της 1173 cm -1 του μελισσοκεριού και της 1165 cm -1 του κρόκου του αβγού. Εμφανές είναι το μελισσοκέρι και στην κορυφή στα 2849 cm -1, σε αντίθεση με το αβγό που την αντίστοιχη κορυφή την εμφανίζει στα 2855 cm -1. Η διευρυμένη κορυφή του προς εξέταση φάσματος γύρω στα 2920 cm -1 οφείλεται στη συνεισφορά του αβγού (2926 cm -1 ) και του μελισσοκεριού (2917 cm -1 ). 5Α.2.3_ΣΤΡΩΜΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Στο δείγμα Α.2.3 μελετάται το στρώμα προετοιμασίας μαζί με το επικείμενο πορτοκαλί στρώμα. Στην Εικόνα Ε5Α.7 δίνεται ένα κομμάτι της κάτω προετοιμασίας μετά την κονιορτοποίησή του. Εμφανής είναι η υποκόκκινη χροιά. 91

92 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Α.7: (a) Φωτογραφία στρώματος προετοιμασίας και επικείμενου πορτοκαλί στρώματος μετά την κονιορτοποίησή τους. Τα αποτελέσματα του SEM/EDS δίνουν τρία στοιχεία. Πρόκειται για τα Ca και S, τα οποία συνιστούν το γύψο, και Pb, που κατά τόπους το ποσοστό του είναι 7-42%. Η στρώμα προετοιμασία έχει ταυτοποιηθεί, ήδη, σαν μίξη γύψου και ζωικής κόλλας. Η προέλευση του μολύβδου δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί από το μ-ftir, καθώς, όπως καταμαρτυρείται από την εικόνα του SEM/EDS (Εικόνα Ε5Α.8), η ποσότητα του Pb είναι πολύ μικρή. Πιθανά, η παρουσία του μολύβδου οφείλεται στην κόκκινη χρωστική Μίνιο, ή αποτελεί την imprimatura (λεπτό κόκκινο στρώμα που παρατηρείται μεταξύ των δυο διαφορετικών λευκών στρώμάτων, όπως φαίνεται στην στρωματογραφική εικόνα Ε5Α.3(b). Εικόνα Ε5Α.8: Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στο οποίο παρατηρείται η διασπορά του μολύβδου που ανιχνεύτηκε (τα λευκά στίγματα μέσα στο γκρι φόντο). 92

93 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5Α.2.4_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Α.2 Επομένως, η στρωματογραφία του δείγματος Α2 περιγράφεται συνοπτικά στην Εικόνα Ε5Α.9. Εικόνα Ε5Α.9: Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται συνοπτικά η στρωματογραφία του δείγματος Α.2. 5.A.3 ΠΟΡΤΟΚΑΛΟ-ΚΟΚΚΙΝΟ ΙΜΑΤΙΟ Το δείγμα με την ονομασία Α.3, ελήφθη από το πορτοκαλο-κόκκινο ιμάτιο του Αγίου. Στην Εικόνα Ε5Α.10 παρατηρούμε ότι το δείγμα αποτελείται από ένα στρώμα λευκής προετοιμασίας, από ένα κόκκινο στρώμα και από μαύρα σημεία επάνω από την κόκκινη χρωστική. (a) (b) Εικόνα Ε5Α.10: (a), (b) Φωτογραφίες δείγματος Α.3. 5.Α.3.1_ΚΟΚΚΙΝΗ ΧΡΩΣΤΙΚΗ Στο δείγμα Α.3.1 μελετάται η κόκκινη χρωστική. Στην Εικόνα Ε5Α.11(a) παρατηρούμε τη φωτογραφία από το οπτικό μικροσκόπιο του δείγματος μετά την κονιορτοποίηση του υλικού προς μελέτη. Είναι εμφανής η κόκκινη χρωστική και ένα κίτρινης απόχρωσης υποκείμενο στρώμα. Στην Εικόνα Ε5Α.11(b) δίνεται φωτογραφία από το SEM/EDS, στο οποίο πραγματοποιήθηκε ανίχνευση μεγάλου ποσοστού υδραργύρου Hg (81,7%- 84%) και θείου S (14,7%- 15,4%), γεγονός που επιτρέπει τον προσδιορισμό της κόκκινης χρωστικής με μεγάλη ασφάλεια ως κιννάβαρη. 93

94 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Βέβαια, η κιννάβαρη δεν δίνει κορυφές στο MIR, επομένως δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί επιβεβαίωση του αποτελέσματος με τη φασματοσκοπία υπερύθρου. Κατά τη στοιχειακή ανάλυση ανιχνεύτηκε, επίσης, ασβέστιο Ca (29,6% - 39,7%), που αποδίδεται στο γύψο της λευκής προετοιμασίας, καθώς και πολύ μικρά ποσοστά αλουμινίου Al, μαγνησίου Mg και πυριτίου Si, τα οποία αποδίδονται σε καολινιτικά υλικά που περιέχονται στο δείγμα. (a) (b) Εικόνα Ε5Α.11: Φωτογραφίες του δείγματος μετά την κονιορτοποίησή του από (a) οπτικό μικροσκόπιο, (b) ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης. Στο φάσμα sa.3.1sc23 του Διαγράμματος Δ5Α.6 παρατηρούνται οι κορυφές του γύψου στα 3550 cm -1, 3405 cm -1, 2234 cm -1, 2114 cm -1, 1621 cm -1, 1117 cm -1, 668 cm -1, 602 cm -1 και 1686 cm -1, παρόλο που η τελευταία είναι διευρυμένη λόγω σύμπραξης με την κορυφή στα ~1700 cm -1, του επικείμενου βερνικιού (πιθανώς σανδαράχη). Παρούσα είναι, επίσης, και η διευρυμένη ασθενής κορυφή των φυτικών ρητινών στα cm -1. Οι κορυφές στα 1541 cm -1 και 1452 cm -1 αποδίδονται σε πρωτεϊνικό υλικό, πιθανώς κόλλα ζωικής προέλευσης. Η τρίτη χαρακτηριστική κορυφή της ζωικής κόλλας στα 1673 cm -1, βρίσκεται μέσα στη διευρυμένη κορυφή του δείγματος ~ cm -1. Στα 3619 cm -1 εμφανίζεται η κορυφή των υδροξυλίων του καολινίτη. Οι υπόλοιπες κορυφές των υδροξυλίων των αργιλο-πυριτικών υλικών στην περιοχή cm -1 δεν εμφανίζονται, λόγω μικρής ποσότητας υλικού. Στην περιοχή 1200 cm cm -1 υπάρχει μια σειρά από ασθενείς κορυφές και αλλαγές στην κλίση του φάσματος, οι οποίες σε συνδυασμό με την ανίχνευση Al, Si και Mg στο SEM/EDS, μπορούν να αποδοθούν στην παρουσία καολινίτη. Στο Διάγραμμα Δ5Α.7 δίνεται η εν λόγω περιοχή για τα φάσματα του δείγματος sa.3.1, του γύψου και της καολίνης και παρατηρείται ταύτιση, παρόλο που τα ποσοστά της στοιχειακής ανάλυσης είναι πολύ μικρά και οι κορυφές στην φασματοσκοπίας υπερύθρου πολύ ασθενείς. 94

95 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Α.6: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος sa3.1, του γύψου και του καολινίτη στο MIR. Διάγραμμα Δ5Α.7: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sa3.1, του γύψου και του καολινίτη στην περιοχή cm -1. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι το δείγμα προς εξέταση αποτελείται από βερνίκι, πιθανώς σανδαράχη, από μια κόκκινη χρωστική, η οποία με τη βοήθεια της στοιχειακής ανάλυσης ταυτοποιείται ως κιννάβαρη, από μικρή ποσότητα χρωστικής καολινιτικής φύσης, πιθανώς κίτρινης ώχρας, και από την προετοιμασία (γύψος με κόλλα ζωικής προέλευσης). Στην αρχική Εικόνα Ε5Α.11(a) του δείγματος, διακρίνονται μαύρα σημεία επάνω στο στρώμα της κιννάβαρης. Το φαινόμενο αυτό είναι συχνό και πιθανώς οφείλεται στο σχηματισμό μιας μετα-σταθούς μαύρης φάσης του σουλφίδιου του υδραργύρου [10], [84], όταν η κιννάβαρη εκτίθεται στο φως, και μάλιστα όταν το συνδετικό μέσο είναι ο κρόκος αβγού. 95

96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.Α.3.2_ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Στην Εικόνα Ε5Α.12(a) που απεικονίζει τμήμα της προετοιμασίας, διακρίνονται κόκκινοι κόκκοι, οι οποίοι δεν κατέστησαν δυνατό να απομακρυνθούν από το υλικό. Για το λόγο αυτό, στη στοιχειακή ανάλυση, εκτός από το ασβέστιο Ca (~40 %) και το θείο S (~33 %), έντονη είναι κατά τόπους η παρουσία υδραργύρου Hg (~80 %) (Εικόνα Ε5Α.13) συνοδευόμενου από θείο (~16 %). Δηλαδή, πραγματοποιείται ανίχνευση της κιννάβαρης, η οποία αποτελεί το επικαθήμενο χρωματικό στρώμα. (a) (b) Εικόνα Ε5Α.12: Φωτογραφίες του δείγματος μετά την κονιορτοποίησή του από (a) οπτικό μικροσκόπιο, (b) ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης Εικόνα Ε5Α.13: Στοιχειακό γράφημα προετοιμασίας, στο οποίο ταυτοποιείται η παρουσία κιννάβαρης. Ενδιαφέρουσα καθίσταται και η τοπική ανίχνευση στρόντιου Sr (Εικόνα Ε5Α.12(b)) σε ποσοστό 52%, το οποίο συνοδεύεται από θείο S (21%-29%), και ασβέστιο Ca (4,6%-7,9%). Η παρουσία του Sr εξηγείται ως ορυκτό έγκλεισμα του γύψου. Τα συνήθη ορυκτά με βάση το Sr είναι ο σελεστίτης 96

97 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (strontium sulphate (SrSO 4 )) και ο στροντιανίτης (strontium carbonate (SrCO 3 )) και απαντώνται και τα δυο σε κοιτάσματα γύψου [101]. Εικόνα Ε5Α.14: στρόντιο. Στοιχειακό γράφημα προετοιμασίας, στο οποίο ανιχνεύτηκε Τέλος, ανιχνεύτηκε κατά τόπους μόλυβδος Pb σε ποσοστό 11% και 6,9%. Κατά τη φασματοσκοπία υπερύθρου, επιβεβαιώθηκαν εν μέρει τα ευρήματα του SEM/EDS. Πιο συγκεκριμένα, εμφανίστηκαν οι κορυφές του γύψου και της ζωικής κόλλας, ενώ δεν ταυτοποιήθηκε κάποια κορυφή που να αντιστοιχεί στο Λευκό του Μολύβδου, γεγονός που θα εξηγούσε την παρουσία του μολύβδου στο υλικό. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι το υπόστρωμα της χρωστικής του δείγματος είναι γύψος με κόλλα ζωικής προέλευσης, πιθανά κουνελόκολλας. Στο γύψο παρατηρούνται εγκλείσματα με βάση το στρόντιο, και παρόλο που στο SEM/EDS ανιχνεύτηκε Pb, δεν επιβεβαιώνεται η παρουσία του Λευκού του Μολύβδου από το μ-ftir. Επομένως, πιθανώς αντιστοιχεί σε κάποιο οξείδιο του μολύβδου, το οποίο εμφανίζει κορυφές απορρόφησης στην far-ir περιοχή του φάσματος. Τέλος, ανιχνεύτηκε τοπικά υδράργυρος Hg, συνοδευόμενος από την έντονη παρουσία θείου S, σαν αποτέλεσμα της μη επιτυχούς αποκόλλησης της κόκκινης χρωστικής από το υπόστρωμα. 5.A.4 ΓΑΛΑΖΟ-ΠΡΑΣΙΝΟ ΦΟΝΤΟ Το δείγμα Α4 προέρχεται από το γαλαζοπράσινο φόντο της αγιογραφίας. Στην Εικόνα Ε5Α.15 παρατηρούμε φωτογραφίες του δείγματος από το οπτικό μικροσκόπιο (a), (b), (c) πριν την κονιορτοποίησή του και (d), (e), (f), (g), (h) μετά την κονιορτοποίησή του. Στις φωτογραφίες (b) και (c) παρατηρούμε ένα πορτοκαλί στρώμα (imprimatura) κάτω από το χρωματικό στρώμα. Στις (d) και (e) παρατηρούμε μια πρασινο-μπλε χρωστική και μια πορτοκαλο-κίτρινη. Στην (f) παρατηρούμε ένα στρώμα μπλε χρωστικής, στην 97

98 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (g) διακρίνονται κόκκινη και σκούρα χρωστική και στην (h) σκούρα χρωστική και μέρος προετοιμασίας. (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) Εικόνα Ε5Α.15: Φωτογραφίες δείγματος Α4 (a), (b), (c) πριν την κονιορτοποίηση του δείγματος και (d), (e), (f), (g) μετά την κονιορτοποίησή του. Αρχικά, το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Α.2. Πίνακας Π5Α.2 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Α.2.4. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Mg 1,9-16,2 Fe 0,9-3,8 Al 1,8-93 Cu 1,3-6,2 Si 1,5-17,5 As 0,5-13,9 S 17,4-25,4 ~35 σε ένα Ba σημείο K 2,4-11,6 Pb 13,9-78,5 Ca 18,5-30,3 98

99 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Σημαντικό εύρημα, με το οποίο πραγματοποιείται έμμεση χρονολόγηση της αγιογραφίας, αποτελεί η ανίχνευση βαρίου Ba και θείου S στο δείγμα. Τα δυο αυτά στοιχεία αντιστοιχούν στη λευκή χρωστική Θειικό Βάριο, εκτενής χρήση της οποίας ξεκίνησε μετά το Στην Εικόνα Ε5Α.16 δίνεται (a) φωτογραφία SEM και (b) στοιχειακό γράφημα για το σημείο στο οποίο ανιχνεύτηκαν τα προαναφερθέντα στοιχεία. (a) (b) Εικόνα Ε5Α.16: (a) φωτογραφία SEM και (b) στοιχειακό γράφημα για ένα σημείο στο οποίο ανιχνεύτηκαν τα στοιχεία βάριο και θείο. Ένα άλλο εύρημα που προκαλεί εντύπωση είναι το επίπεδο film σχεδόν καθαρού αργιλίου (93%), φωτογραφία SEM του οποίου δίνεται στην Εικόνα Ε5Α.17. Τη συγκεκριμένη δομή, συνήθως, έχει η σκόνη αλουμινίου, η οποία διαλύεται στο συνδετικό μέσο και η οποία, με την πάροδο του χρόνου, ανεβαίνει στην επιφάνεια, εξαπλώνεται και δημιουργεί ένα σχεδόν συνεχές film επίπεδων σωματιδίων. Η σκόνη αλουμινίου, όμως, ήταν διαθέσιμη από τα μέσα του XIX αιώνα και η χρήση της σαν χρωστική ξεκίνησε εκτεταμένα το 1920 [10]. To γεγονός αυτό έρχεται σε αντίθεση με την αρχική εκτίμηση του συντηρητή, θα εξηγούσε όμως τη γυαλιστερή επιφάνεια της μπλε χρωστικής στην Εικόνα Ε5Α.15(f). Παρόλα αυτά, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την προέλευση του συγκεκριμένου film. Εικόνα Ε5Α.17: Φωτογραφία SEM του σημείου στο οποίο ανιχνεύτηκε μεγάλη ποσότητα αλουμινίου. 99

100 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Η παρουσία χαλκού Cu και αρσενικού As, παράλληλα με το πράσινο χρώμα του δείγματος, δημιουργούν υποψία παρουσίας των χρωστικών Emerald Green 3Cu 9 (AsO 2 ) 2.Cu(CH 3 COO) 2 ή Scheele s Green. Η σύγκριση του φάσματος προς μελέτη με το φάσμα των επάνω χρωστικών οδηγεί σε αρνητική ταυτοποίηση. Έπειτα, πραγματοποιείται προσπάθεια ταυτοποίησης της πράσινης χρωστικής με βάση το χαλκό. Το φάσμα υπέρυθρης ακτινοβολίας που πλησιάζει στο προς εξέταση φάσμα, είναι το φάσμα του Μαλαχίτη. Στο Διάγραμμα Δ5Α.8, παρατηρούμε τα MIR φάσματα του προς εξέταση δείγματος, του Μαλαχίτη και του Λευκού του Μολύβδου. Διάγραμμα Δ5Α.8: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος sa,4, του Μαλαχίτη και του Λευκού του Μολύβδου. Οι χαρακτηριστικές κορυφές του Μαλαχίτη στα 1400 cm -1 και στα 1500 cm -1, δίνονται μέσα στο σκιαγραφημένο πλαίσιο. Οι υπόλοιπες κορυφές ταύτισης του δείγματος με το Μαλαχίτη δίνονται με διακεκομμένες γραμμές. Αυτές είναι οι μέτριας έντασης κορυφές στα 3400 cm -1 (υδροξύλια) και στα 1100 cm -1, και οι μικρής έντασης στα 818 cm -1, 718 cm -1, 1051 cm -1, 871 cm -1, 560 cm -1, 528 cm -1 και 503 cm -1. Επίσης, εμφανής καθίσταται η παρουσία του Λευκού του Μολύβδου, πρωτίστως με την ισχυρή και ευρεία κορυφή στα ~1405 cm -1, και δευτερευόντως με τις μέτριας έντασης κορυφές στα 3538 cm - 1, 1046 cm -1, 774 cm -1, 838 cm -1 και 681 cm -1. Επιπλέον, στα 2088 cm -1 εμφανίζεται η χαρακτηριστική κορυφή του Μπλε της Πρωσίας. Στα 3285 cm -1 εμφανίζεται η κορυφή του κρόκου του αβγού λόγω των N-H δονήσεων έκτασης. Επίσης, παρούσες είναι οι 1654 cm -1 και 1542 cm

101 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ κορυφές των αμιδίου I και αμιδίου II, αντίστοιχα, η κορυφή στα ~1714 του γηρασμένου κρόκου αβγού και οι κορυφές των μεθυλενίων στα 2926 cm -1 και 2954 cm -1. Παρόλο που το SEM/EDS ανίχνευσε αργίλιο Al, μαγνήσιο Mg και πυρίτιο Si, στο MIR φάσμα δεν εμφανίστηκαν κορυφές που να αντιστοιχούν σε αργιλο-πυριτικά υλικά. Η παρουσία των επάνω στοιχείων, όμως, μαρτυρούν την κάποια γήινη χρωστική. Επίσης, η παρουσία του αρσενικού As στο δείγμα οφείλεται σε κάποιο σουλφίδιο του αρσενικού, δηλαδή στο Orpiment (κίτρινο), στο Realgar (κόκκινο-πορτοκαλί) ή στο Pararealgar (κίτρινο ή πορτοκαλί). Τέλος, δεν ανιχνεύτηκαν στο MIR φάσμα κορυφές που να αντιστοιχούν στο Θειικό Βάριο. Ένα φάσμα (s.a.4b), η λήψη του οποίου πραγματοποιήθηκε σε ένα σημείο μόνο, ταιριάζει με το αντίστοιχο της κυτταρίνης. Το φάσμα αυτό, στο οποίο διακρίνονται και κάποιες κορυφές του γύψου, δίνεται στο διάγραμμα Δ5Α.9. Διάγραμμα Δ5Α.9: MIR φάσμα διαπερατότητας του δείγματος s.a.4b. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι το δείγμα s.a.4b αποτελείται από το υπόστρωμα, πάνω στο οποίο βρίσκεται imprimatura, πιθανώς μίνιο ή κάποια γήινη χρωστική. Η πράσινη χρωστική ταυτοποιείται ως Μαλαχίτης. Επίσης, παρούσες είναι οι χρωστικές Λευκό του Μολύβδου, Μπλε της Πρωσίας και κάποιο σουλφίδιο του αρσενικού. Βέβαια, το Orpiment είναι μη συμβατό με χρωστικές που περιέχουν μόλυβδο ή χαλκό, και έχει καταγραφεί το φαινόμενο το Λευκό του Μολυβδου να σκουραίνει [85]. Επομένως, το Θειικό Βάριο ίσως να χρησιμοποιήθηκε για να αντικαταστήσει το Λευκό του Μολύβδου σε ορισμένα σημεία. Παρόλα αυτά, στο δείγμα, μετά την κονιορτοποίησή του, εμφανίζονται σκούροι κόκκοι (Εικόνα Ε5Α.15(g), (h. Η χρήση του Θειικού Βαρίου τοποθετεί την κατασκευή της αγιογραφίας μετά το

102 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Επίσης, στα οργανικά του δείγματος ανιχνεύτηκε κρόκος αβγού και σε ένα σημείο κυτταρίνη. Η παρουσία του οργανικού αυτού υλικού μπορεί να δικαιολογηθεί σαν επιμόλυνση του δείγματος από ίνες βαμβακιού, σε κάποιο στάδιο από τη δειγματοληψία μέχρι την ανάλυσή του με τη μικροσκοπία υπερύθρου. Τέλος, στο δείγμα εμφανίζεται τοπικά ένα film αλουμινίου, την προέλευση του οποίου δεν γνωρίζουμε. Αν, όμως, πρόκειται για σκόνη αλουμινίου, τότε η κατασκευή της εικόνας τοποθετείται μετά το Α.5 ΜΠΛΕ ΙΜΑΤΙΟ To δείγμα Α5 προέρχεται από το μπλε ιμάτιο του Αγίου. Όπως φαίνεται στην Εικόνα Ε5Α.18 (a) και (b), το δείγμα αποτελείται από τη λευκή προετοιμασία, ένα κόκκινο στρώμα χρωστικής, ένα επικείμενο μπλε στρώμα και το βερνίκι. (a) (b) Εικόνα Ε5Α.18: (a), (b) Φωτογραφίες δείγματος Α5 Κατά την προετοιμασία των χαπιών KBr, δεν κατέστη δυνατή η αποκόλληση του υποκείμενου κόκκινου χρώματος από το υπερκείμενο μπλε. Παρόλα αυτά, η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε δυο χάπια KBr (pellet A.5.Blue, pellet A.5.Red) όπου και στα δυο βρίσκονται και τα δυο χρώματα σε διαφορετικά ποσοστά. Με τον τρόπο αυτό, επιχειρήθηκε να απομονωθεί σε κάθε περίπτωση το κυρίαρχο χρώμα. Στην Εικόνα Ε5Α.19 δίνονται φωτογραφίες οπτικού μικροσκοπίου μετά την κονιορτοποίηση του δείγματος, στις οποίες διακρίνονται: (a) κυρίως μπλε χρωστική, (b) κυρίως κόκκινη χρωστική, (c) μπλε, κόκκινη και κίτρινη χρωστική. 102

103 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (a) (b) (c) Εικόνα Ε5Α.19: Φωτογραφίες δείγματος Α5 μετά την κονιορτοποίησή του. Αρχικά, το pellet A.5.Blue υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Α.3. Στην Εικόνα Ε5Α.20 δίνεται φωτογραφία SEM, πάνω στο οποίο αναγράφονται ποιοτικά και ποσοτικά οπισμένα ευρήματα. Πίνακας Π5Α.3 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το pellet A.5.Blue Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Mg έως 1,4 Fe 1, Al 2,5-19,2 As τοπικά ~2 Si 2,1-13,8 Mo τοπικά 4 % S 1,8-34,7 Hg τοπικά 83 % K 2,2 17,1 Pb 13-89,8 % Ca έως 32 Εικόνα Ε5Α.20: Φωτογραφία SEM του pellet A.5.Blue, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα Έπειτα, ακολουθούμε την ίδια διαδικασία για το pellet A.5.Red. Στον Πίνακα Π5Α.4 δίνονται τα αποτελέσματα του SEM/EDS, ενώ στην Εικόνα Ε5Α.21 δίνεται φωτογραφία από το SEM, πάνω στο οποίο αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα. 103

104 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Πίνακας Π5Α.4 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το pellet A.5.Red. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Al 1,3 13,4 As έως 1,5 % S 2,4 33 Mo τοπικά 2-8,5% K 3,6-15,9 Hg 4,8-83,2 Ca έως 33,6 Pb 15,9-98,9 Fe έως 1,6 Εικόνα Ε5Α.21: Φωτογραφία SEM του pellet A.5.Red, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα Στο SEM/EDS, πραγματοποιήθηκε ανίχνευση μεγάλου ποσοστού υδραργύρου Hg και θείου S, γεγονός που επιτρέπει τον προσδιορισμό της κόκκινης χρωστικής ως Κιννάβαρη, η οποία δεν δίνει κορυφές στο MIR και επομένως δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί επιβεβαίωση της παρουσίας της με τη φασματοσκοπία υπερύθρου. Κατά τη στοιχειακή ανάλυση ανιχνεύτηκε, επίσης, αρσενικό As, η παρουσία του οποίου, σε συνδυασμό με την κίτρινη χρωστική που εμφανίζεται στην Εικόνα Ε5Α.19(c), οδηγούν στην ανίχνευση ενός κίτρινου σουλφιδίου του αρσενικού, δηλαδή του Orpiment ή του Pararealgar. Η ακριβής χρωστική είναι αδύνατο να ταυτοποιηθεί με τη φασματοσκοπία υπερύθρου, καθώς οι χαρακτηριστικές κορυφές των δυο αυτών χρωστικών βρίσκονται στο FIR. Παρόλα αυτά, πιθανώς, η χρωστική του δείγματος είναι το Orpiment, καθώς το Pararealgar χρησιμοποιήθηκε πολύ λίγο ως χρωστική. Τα φάσματα IR για τα δυο χάπια είναι όμοια. Για το λόγο αυτό πραγματοποιείται μελέτη ενός μόνο φάσματος, το οποίο δίνεται στο Διάγραμμα Δ5Α

105 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Α.10: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος s.a.5, του Λευκού του Μολύβδου και του άμορφου SiO 2. Στο φάσμα s.a.5 είναι εμφανής η παρουσία του κρόκου αβγού. Η ταυτοποίηση πραγματοποιείται από τις κορυφές στα 3289 cm -1 εξαιτίας των N-H δονήσεων έκτασης, στα 2926 cm -1 (έκταση CH 2 ), στα 2855 cm -1 (έκταση CH 2 ), στα 1654 cm -1 (έκταση αμιδίου I), στα 1628 cm -1 (παραμόρφωση αμιδίου II), στα 1532 cm -1 (κάμψη αμιδίου II) και στα 1463 cm -1 (κάμψη CH 3 ). Εμφανείς είναι, επίσης, ασθενείς κορυφές στα 1239 cm -1, 1165 cm -1 και 1098 cm -1 που αποδίδονται στο δεσμό C O και μια μικρής έντασης κορυφή στα 723 cm -1. Παρούσες είναι και οι κορυφές που μαρτυρούν την παλαιότητα του κρόκου του αβγού στα 1735 cm -1 και 1714 cm -1. Η παρουσία του Λευκού του Μολύβδου μαρτυρείται από την ισχυρή κορυφή στα ~1400 cm -1 (αντισυμμετρική δόνηση έκτασης της CO 2-3 ομάδας), η οποία δίνεται σκιαγραφημένη μέσα σε πλαίσιο στο Διάγραμμα Δ5Α.10. Παρούσες είναι και οι κορυφές στα 1045 cm -1 (CO 3 δόνηση έκτασης), 774 cm - 1 (OH κάμψης), 680 cm (δόνηση έκτασης της CO 3 ομάδας) και 3534 cm - 1 (OH δόνηση έκτασης). Οι παραπάνω κορυφές ταύτισης δίνονται με διακεκομμένες γραμμές στο Διάγραμμα Δ5Α.10. Στα cm -1 παρατηρείται μια πλατιά και ισχυρή κορυφή, η οποία αποδίδεται στη δόνηση έκτασης του δεσμού Si O Si του άμορφου διοξειδίου του πυριτίου. Η κορυφή αυτή δίνεται σκιαγραφημένη μέσα σε πλαίσιο στο Διάγραμμα Δ5Α.10. Οι υπόλοιπες χαρακτηριστικές κορυφές στα cm -1 δεν παρατηρούνται στο φάσμα. Τέλος, στο φάσμα εμφανίζεται μια κορυφή στα 2089 cm -1, η οποία αποδίδεται στο δεσμό C N του Μπλε της Πρωσίας. Δεν ανιχνεύονται, όμως, 105

106 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ κορυφές που να αντιστοιχούν σε υλικά που περιέχουν αλουμίνιο και κάλιο, στοιχεία που ανιχνεύτηκαν κατά την ανάλυση EDS. Επομένως, συνδυάζοντας τις φωτογραφίες οπτικής μικροσκοπίας με τα αποτελέσματα του SEM/EDS και του μ-ftir, καταλήγουμε στο γεγονός ότι επάνω από την προετοιμασία υπάρχει ένα κίτρινο στρώμα χρωστικής, πιθανώς Orpiment, πιο επάνω βρίσκεται ένα στρώμα Κιννάβαρης, και ακόμη πιο επάνω βρίσκεται ένα στρώμα Μπλε της Πρωσίας. Το λευκό που χρησιμοποιήθηκε είναι το Λευκό του Μολύβδου και ανιχνεύτηκε άμορφο SiO 2. Τέλος, το συνδετικό μέσο των χρωστικών ταυτοποιήθηκε ως κρόκος αβγού. 5.Α.6 ΣΕΙΡΗΤΙ ΣΤΟ ΠΟΡΤΟΚΑΛΟ-ΚΟΚΚΙΝΟ ΙΜΑΤΙΟ Το δείγμα Α6 προέρχεται από τη χρυσή διακοσμητική ταινία (σειρίτι) στο πορτοκαλο-κόκκινο ιμάτιο του Αγίου. Όπως φαίνεται στην Εικόνα Ε5Α.22 (a) και (b), το δείγμα αποτελείται από φύλλο χρυσού, πάνω στο οποίο υπάρχουν ταινίες κόκκινης χρωστικής και συμπαγή πράσινα σωματίδια, τα οποία μοιάζουν με πολύτιμους λίθους. Στην άκρη του δείγματος (Εικόνα Ε5Α.22 (c)) παρατηρούνται λευκές συμπαγείς πλάκες. (a) (b) (c) Εικόνα Ε5Α.22: (a), (b, (c) Φωτογραφίες δείγματος Α6 5.Α.6.1_ΠΡΑΣΙΝΟΙ ΚΟΚΚΟΙ Στο δείγμα Α.6.1 μελετώνται οι πράσινοι κόκκοι. Στην Εικόνα Ε5Α.23 παρατηρούμε φωτογραφίες από το οπτικό μικροσκόπιο (a) πριν την κονιορτοποίηση και (b) μετά την κονιορτοποίηση του υλικού προς μελέτη. Είναι εμφανής η έντονη πράσινη χρωστική, καθώς και κομμάτια φύλλου χρυσού. 106

107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (a) (b) Εικόνα Ε5Α.23: Φωτογραφίες από το οπτικό μικροσκόπιο του δείγματος Α.6.1 (a) πριν και (b) μετά την κονιορτοποίησή του. Αρχικά, το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Α.5. Στην Εικόνα Ε5Α.24 δίνεται φωτογραφία από το SEM, πάνω στο οποίο αναγράφονται ποιοτικά και ποσοτικά ορισμένα ευρήματα. Πίνακας Π5Α.5 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Α.6.1. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Al τοπικά Fe % τοπικά Si τοπικά Cu S Au Ca Εικόνα Ε5Α.24: Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στο οποίο αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα Στο Διάγραμμα Δ5Α.11 απεικονίζεται το φάσμα μ-ftir για το δείγμα Α.6.1. Οι κυρίαρχες κορυφές είναι η αντισυμμετρική δόνηση έκτασης της καρβοξυλικής ομάδας στα 1586 cm -1 και η -CH 3 δόνηση στα ~1434 cm -1, κορυφές που αντιστοιχούν στο Verdirgis. Οι επάνω κορυφές ταύτισης δίνονται σε σκιαγραφημένα πλαίσια στο Διάγραμμα Δ5Α

108 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Επίσης, βασικό χαρακτηριστικό του φάσματος αποτελούν οι ισχυρές κορυφές απορρόφησης στα 2917 cm -1 και 2850 cm -1, οι οποίες αντιστοιχούν στην ασύμμετρη και συμμετρική δόνηση έκτασης των μεθυλενίων. Υπάρχουν, επίσης, δύο ισχυρές κορυφές στα 1735 cm -1 και 1711 cm -1, οι οποίες αντιστοιχούν στους καρβονυλικούς δεσμούς έκτασης, και δυο κορυφές στα 1473 cm -1 και 719 cm -1, οι οποίες αντιστοιχούν στα μεθυλένια. Εμφανείς είναι, επίσης, ασθενείς κορυφές στα 1415 cm -1, στα 1379 cm -1 και στα 1167 cm -1. Όλες οι παραπάνω κορυφές αντιστοιχούν στο μελισσοκέρι και οι κορυφές ταύτισης δίνονται με διακεκομμένες γραμμές στο Διάγραμμα Δ5Α.11. Διάγραμμα Δ5Α.11: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος s.a.6.1, του μελισσοκεριού και του Verdigris. Επομένως, συνδυάζοντας τις φωτογραφίες οπτικής μικροσκοπίας με τα αποτελέσματα του SEM/EDS και του μ-ftir, καταλήγουμε στο γεγονός ότι επάνω από το φύλλο χρυσού βρίσκονται συμπαγή κομμάτια, αποτελούμενα από μελισσοκέρι και Verdigris, τα οποία μοιάζουν με πολύτιμους λίθους που διακοσμούν την άκρη του ιματίου του Αγίου. Εξάλλου, το Verdigris σχετιζόταν συχνά με τις τεχνικές απομίμησης πολύτιμων λίθων [79]. Τα στοιχεία σίδηρος, αλουμίνιο και πυρίτιο που ανιχνεύτηκαν κατά την ανάλυση EDS υποδεικνύουν την παρουσία μιας επιπλέον χρωστικής στο δείγμα. Πιθανά, πρόκειται για το Κόκκινο Αμπόλι, μια φυσική χρωστική, η οποία μοιάζει με την Ώχρα και χρησιμοποιείται σαν προπαρασκευαστικό στρώμα της επιχρύσωσης [10]. 108

109 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.Α.6.2_ΧΡΥΣΟ-ΚΟΚΚΙΝΟ Στο δείγμα Α.6.2 μελετώνται τα χρυσο-κόκκινα κομμάτια του δείγματος. Στην Εικόνα Ε5Α.25 παρατηρούμε φωτογραφίες από το οπτικό μικροσκόπιο (a), (b), (c) πριν την κονιορτοποίηση και (d) μετά την κονιορτοποίηση του υλικού προς μελέτη. Στη φωτογραφία (c) παρατηρούμε ένα στρώμα προετοιμασίας κάτω από το φύλλο χρυσού και ακόμη πιο κάτω ένα πορτοκαλί στρώμα, την Imprimatura. (a) (b) (c) (d) Εικόνα Ε5Α.25: Φωτογραφίες από το οπτικό μικροσκόπιο του δείγματος Α.6.2 (a), (b), (c) πριν και (d) μετά την κονιορτοποίησή του. Η SEM/EDS ανάλυση έδωσε τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Α.6. Πίνακας Π5Α.6 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Α.6.1. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Mg τοπικά Mn τοπικά Al τοπικά Fe τοπικά Si τοπικά Au S Hg Ca Pb

110 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Στο SEM/EDS πραγματοποιήθηκε ανίχνευση μεγάλου ποσοστού υδραργύρου Hg και θείου S, γεγονός που επιτρέπει τον προσδιορισμό της κόκκινης χρωστικής ως Κιννάβαρη. Κατά τη στοιχειακή ανάλυση ανιχνεύτηκε, επίσης, χρυσός Au, που αποδίδεται στα φύλλα χρυσού. Στο Διάγραμμα Δ5Α.12 απεικονίζεται το φάσμα MIR για το δείγμα Α.6.2. Στο φάσμα s.a.6 είναι εμφανής η παρουσία του Καλσίτη. Η ταυτοποίηση πραγματοποιείται από τις κορυφές στα 2512 cm -1 και 1795 cm (CO 3, overtone και combination), μια ευρεία κορυφή στα cm (CO 3, έκτασης) και δυο ισχυρές κορυφές στα 873 cm -1 (δόνηση κάμψης του O-C-O) και στα 712 cm (CO 3 κάμψης). Υπάρχει και μικρότερη συνεισφορά Γύψου, γεγονός που καθίσταται εμφανές από την ευρεία κορυφή στα cm -1 (S O έκτασης), και από τις ασθενείς κορυφές στα 3550 cm -1, 3405 cm -1 (O H έκτασης ),στα 1621 cm -1 (O H κάμψης) και στα 668 cm -1, 602 cm -1 (S-O κάμψης). Διάγραμμα Δ5Α.12: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος s.a.6.2, του Καλσίτη και του Γύψου. Μικρές διακυμάνσεις, όμως, στην κλίση του φάσματος στην περιοχή cm -1, μαρτυρούν την παρουσία κι άλλης χρωστικής καολινιτικής προέλευσης. Στο Διάγραμμα Δ5Α.13 δίνεται η περιοχή αυτή του φάσματος, και οι κορυφές ταυτοποίησης εμφανίζονται με διακεκομμένες γραμμές. Οι κορυφές αυτές είναι 1113 cm -1, 1032 cm -1 (Si-O- Si έκτασης), 1010 cm -1 (Si- O- Al κάμψης), 913 cm -1 (OH κάμψης), 755 cm -1 και 693 cm

111 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Α.13: Φάσματα διαπερατότητας του δείγματος s.a.6.2, του Καλσίτη και του Γύψου στην περιοχή cm -1. Η ανίχνευση στο EDS μαγνησίου Mg, αλουμινίου Al, πυριτίου Si και κυρίως μαγγανίου Mn, τα οποία αποδίδονται σε καολινιτικά υλικά, όπως και σιδήρου Fe, το οποίο οφείλεται πιθανώς στον αιματίτη, σε συνδυασμό με την έλλειψη στο φάσμα του Διαγράμματος Δ5Α.12 των εσωτερικών και εξωτερικών ιόντων υδροξυλίου στα cm -1 (των καολινιτικών υλικών), μας καθοδηγούν να ταυτοποιήσουμε τη χρωστική ως Ψημένη Όμπρα. Τέλος, η ανίχνευση μολύβδου Pb κατά την EDS ανάλυση, σε συνδυασμό με την μη απόδοση κορυφών που οφείλονται στο Λευκό του Μολύβδου, υποδεικνύουν την παρουσία Μίνιου, το οποίο πιθανώς αποτελεί την Imprimatura. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι η κόκκινη χρωστική του δείγματος είναι η Κιννάβαρη, η οποία βρίσκεται πάνω σε φύλλο χρυσού. Κάτω από το χρυσό βρίσκεται ένα στρώμα προετοιμασίας Καλσίτη, με μικρότερη συμμετοχή Γύψου. Η ταυτόχρονη παρουσία τους στο δείγμα, ενδεχομένως να οφείλεται στη γυψοποίηση του Καλσίτη. Επίσης, κάτω από την προετοιμασία βρίσκεται ένα στρώμα πορτοκαλί χρωστικής, πιθανώς Μίνιο. Τέλος, στο δείγμα υπάρχει μια γήινη χρωστική, η οποία πιθανώς να είναι η Ψημένη Όμπρα. 5.Α.6.3_ΛΕΥΚΕΣ ΠΛΑΚΕΣ Στο δείγμα Α.6.3 μελετώνται οι λευκές πλάκες. Στην Εικόνα Ε5Α.26 παρατηρούμε φωτογραφίες από το οπτικό μικροσκόπιο (a) πριν την κονιορτοποίηση και (b) μετά την κονιορτοποίηση του υλικού προς μελέτη. Είναι εμφανής η παρουσία επιπλέον κόκκινης χρωστικής. 111

112 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (a) (b) Εικόνα Ε5Α.26: Φωτογραφίες δείγματος Α.6.3 (a), πριν την κονιορτοποίηση του δείγματος και (b) μετά την κονιορτοποίησή του. Αρχικά, το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Α.7. Πίνακας Π5Α.7 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Α.6.3. Στοιχείο Ποσοστό Στοιχείο Ποσοστό Mg 1-1.2% τοπικά S % Al % τοπικά Ca % Si % τοπικά Pb % Στην Εικόνα Ε5Α.27 δίνονται φωτογραφίες SEM. Στην φωτογραφία (a) η επιφάνεια του δείγματος δίνει μεγάλα ποσοστά μολύβδου Pb, ενώ στη (b) εμφανίζεται ένα επίπεδο film σχεδόν καθαρού αλουμινίου (80%). (a) (b) Εικόνα Ε5Α.27: Φωτογραφίες SEM του δείγματος Α.6.3. Στο Διάγραμμα Δ5Α.14 παρατηρούμε τα MIR φάσματα του προς εξέταση δείγματος, του Γύψου και του Λευκού του Μολύβδου. Οι κυρίαρχες κορυφές αντιστοιχούν στο Λευκό του Μολύβδου και είναι η ευρεία κορυφή στα 1405 cm -1 και οι ισχυρές στα 3538 cm -1, 1046 cm -1, 838 cm -1 και 680 cm -1. Παρούσες είναι, επίσης, οι χαρακτηριστικές κορυφές του Γύψου στα 3550 cm - 1, 3405 cm -1, 1621 cm -1, cm -1, 670 cm -1 και 601 cm -1. Τα οργανικά 112

113 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ του δείγματος είναι το μελισσοκέρι (κορυφές στα 2950 cm -1, 2926 cm -1, 2850 cm -1, 1735 cm -1, 730 cm -1 και 719 cm -1 ) και κάποια πρωτεΐνη (ευρεία κορυφή στα cm -1 και κορυφές στα 1541 cm -1, 1452 cm -1 και 1404 cm -1 ), πιθανώς κόλλα ζωικής προέλευσης. Διάγραμμα Δ5Α.14: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος s.a.6.3, του Γύψου και του Λευκού του Μολύβδου. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι οι λευκές πλάκες αποτελούν μια μίξη γύψου και Λευκού του Μολύβδου, τα οποία συγκρατούνται με κόλλα ζωικής προέλευσης. Το μελισσοκέρι δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν βρίσκεται μέσα στη μίξη ή αν αποτελεί ένα προστατευτικό film επάνω από το δείγμα. Στο EDS ανιχνεύτηκαν ποσοστά μαγνησίου, αλουμινίου και πυριτίου, τα οποία πιθανώς οφείλονται στην παρουσία κάποιου καολινιτικού υλικού, ανίχνευση του οποίου δεν πραγματοποιήθηκε στο φάσμα IR. Τέλος, η μεγάλη ποσότητα αλουμινίου στην επιφάνεια του δείγματος αποτελεί μια δομή για την οποία έγινε ήδη λόγος στο δείγμα Α.2.4, και η προέλευσή της παραμένει αναπάντητη. 5.A.7 ΣΑΡΚΩΜΑ ΠΡΟΣΩΠΟΥ Η λήψη του δείγματος Α7 (Εικόνα Ε5Α.28 (a)) πραγματοποιήθηκε από το σάρκωμα του προσώπου του Αγίου. Ξεχωρίσαμε, με τη βοήθεια του οπτικού μικροσκοπίου, τέσσερα διαφορετικά χρωματικά στρώματα (Εικόνα Ε5Α.28 (b)). Παρατηρούμε το στρώμα προετοιμασίας, ένα κίτρινο στρώμα, ένα καφε-μαύρο και ένα κόκκινο. Δεν κατέστη δυνατή η αποκόλληση του κόκκινου στρώματος από το βερνίκι. 113

114 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (a) (b) Εικόνα Ε5Α.28: (a) Φωτογραφία δείγματος Α.7, (b) Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται η στρωματογραφία του δείγματος Α.7. 5.A.7.1_ΜΑΥΡΟ-ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ Στο δείγμα Α.7.1 μελετάται η μαυρο-καφέ χρωστική. Στην Εικόνα Ε5Α.29 παρατηρούμε φωτογραφίες από το οπτικό μικροσκόπιο του δείγματος (a) πριν και (b), (c) μετά την κονιορτοποίηση του. Διακρίνονται καφέ, κόκκινοι και κίτρινοι κόκκοι, καθώς και μεγάλη ποσότητα λευκής προετοιμασίας. (a) (b) (c) Εικόνα Ε5Α.29: Φωτογραφίες από το οπτικό μικροσκόπιο του δείγματος Α.7.1 (a) πριν και (b), (c) μετά την κονιορτοποίησή του. Τα αποτελέσματα της EDS ανάλυσης παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Α.8. Στην Εικόνα Ε5Α.30 δίνεται φωτογραφία από το SEM, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα. Πίνακας Π5Α.8 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Α.7.1. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Mg 1,4-4,4 Fe 2-11,2 Al 1,8-6,5 As 1,7-43,5 Si 1,9-17,8 Ba 1,5-24,7 S 2,2-29,8 Pb 3,8-81,9 Ca 2,2-33,7 114

115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Α.30: Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στο οποίο αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα. Η μεγάλη ποσότητα As αποτελεί απόδειξη παρουσίας στο δείγμα κάποιου σουλφιδίου του αρσενικού. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε, όμως, αν αυτή η χρωστική αποτελεί το κίτρινο στρώμα ή αν αποτελεί μέρος της μαυροκαφέ χρωστικής. Επίσης, οι μεγάλες ποσότητες ασβεστίου Ca και θείου S αντιστοιχούν στο υπόστρωμα και το βάριο Ba αντιστοιχεί στη λευκή χρωστική Θειικό Βάριο. Τα καθοριστικά στοιχεία, με τη βοήθεια των οποίων πραγματοποιείται η ταυτοποίηση της μαυρο-καφέ χρωστικής, είναι ο σίδηρος Fe, το μαγνήσιο Mg, το αλουμίνιο Al και το πυρίτιο Si. Στο Διάγραμμα Δ5Α.15 απεικονίζεται το φάσμα μ-ftir για το δείγμα Α.7.1. Εμφανείς είναι οι χαρακτηριστικές κορυφές του Λειμονίτη στα 798 cm -1 και 898 cm -1. Επίσης, εμφανίζονται καολινιτικές κορυφές στα 3619 cm -1 (εσωτερικά ιόντα υδροξειλίου), 1032 cm -1 (Si-O- Si έκτασης), 938 cm -1 και 913 cm -1 (OH κάμψης) και μια ασθενής κορυφή στα 693 cm -1. Το φάσμα του δείγματος ταιριάζει αρκετά με το αντίστοιχο της Ωμής Σιένας, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα Δ5Α.15, στο οποίο υποδεικνύονται με διακεκομμένες γραμμές οι κορυφές ταύτισής τους. 115

116 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Α.15: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος s.a.7.1 και της Ωμής Σιένας. Στα οργανικά του φάσματος συμμετέχει ο κρόκος αβγού με την ασθενή κορυφή στα 1714 cm -1 (οξείδωση των τριγλυκεριδίων του γηρασμένου αβγού), με τη μέτρια έντασης κορυφή στα 3289 cm -1 (N-H δονήσεις έκτασης), με την ασθενή κορυφή στα 3080 cm -1 (overtone αμιδίου II), με την ισχυρή στα 1654 cm -1 (έκταση αμιδίου I), με την αλλαγή κλίσης στα 1632 cm -1 (παραμόρφωση αμιδίου II), με την ισχυρή κορυφή στα 1542 cm -1 (κάμψη αμιδίου II) και με τη μέτριας έντασης κορυφή στα 1464 cm -1 (ασύμμετρη κάμψη CH 3 ). Τα μεθυλένια του φάσματος στο Διάγραμμα Δ5Α.15 στα 2917 cm -1 και 2850 cm -1 ταιριάζουν περισσότερο στο μελισσοκέρι, παρά στον κρόκο αβγού. Εξάλλου, παρούσες είναι και οι δυο χαρακτηριστικές κορυφές του μελισσοκεριού στα 719 cm -1 και 730 cm -1. Στο φάσμα δεν εμφανίζονται κορυφές που να αντιστοιχούν στο Λευκό του Μολύβδου. Επομένως, τα μεγάλα ποσοστά μολύβδου Pb που ανιχνεύτηκαν κατά την EDS ανάλυση, αντιστοιχούν σε κάποιο οξείδιο, το οποίο δίνει κορυφές απορρόφησης στο far-ir. Αυτό θα μπορούσε να είναι το Κόκκινο του Μολύβδου (Μίνιο), το πορτοκαλο κόκκινο Litharge ή το κίτρινο Massicot. Παρόλα αυτά, δεν δόθηκε ικανοποιητική ερμηνεία της σχεδόν μαύρης απόχρωσης του χρωματικού αυτού στρώματος. Η απουσία φωσφόρου P στην EDS ανάλυση ενδεχομένως να συνεπάγεται την παρουσία του Μαύρου του Άνθρακα. Μια άλλη εξήγηση θα μπορούσε να αποτελεί η ταυτόχρονη παρουσία του σουλφιδίου του αρσενικού (πιθανώς Orpiment) με τη μολυβδούχα χρωστική, γεγονός που οδηγεί στο μαύρισμα της δεύτερης χρωστικής. 116

117 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.A.7.2_ΚΟΚΚΙΝΗ ΧΡΩΣΤΙΚΗ Στο δείγμα Α.7.2 μελετάται η κόκκινη χρωστική. Στην Εικόνα Ε5Α.31 παρατηρούμε φωτογραφίες από το οπτικό μικροσκόπιο του δείγματος (a) πριν και (b) μετά την κονιορτοποίηση του. Στην Εικόνα Ε5Α.31 (a) διακρίνεται η ανεπιτυχής αποκόλληση της χρωστικής από το βερνίκι. (a) (b) Εικόνα Ε5Α.31: Φωτογραφίες από το οπτικό μικροσκόπιο του δείγματος Α.7.2 (a) πριν και (b) μετά την κονιορτοποίησή του. Τα αποτελέσματα της EDS ανάλυσης παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Α.9. Στην Εικόνα Ε5Α.32 δίνονται φωτογραφίες από το SEM, πάνω στις οποίες αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα. Πίνακας Π5Α.9 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Α.7.1. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Mg 1,6-3 τοπικά Fe 1,6-13,9 Al 1,5-4,2 As 1,8-11,3 Si 2,1-14,1 Ba 1,9-39,7 S 1,8-9,3 Hg τοπικά 1,3-23 K 1,7-8,8 Pb 3,1-75,6 Ca 1,9-4,4 (a) (b) 117

118 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Α.32: Φωτογραφίες του δείγματος από το SEM, πάνω στις οποίες αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα. Τα ευρήματα του EDS του δείγματος Α.7.2 παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες με τα αντίστοιχα του Α.7.1. Τη μόνη ουσιαστική διαφορά αποτελεί η τοπική ανίχνευση υδραργύρου Hg, δηλαδή η παρουσία μικρής ποσότητας Κιννάβαρης. Στο Διάγραμμα Δ5Α.16 δίνεται το φάσμα του δείγματος Α.7.2. Στα οργανικά, εμφανής είναι η παρουσία της σανδαράχης με την ισχυρή δόνηση έκτασης του καρβονυλίου στα ~1700 cm -1. Επίσης, το μελισσοκέρι εμφανίζεται με τη διπλή χαρακτηριστική κορυφή στα 719 cm -1 και 730 cm -1. Τα μεθύλια στα 2919 cm -1 και 2848 cm -1 αντιστοιχούν στο μελισσοκέρι και στον κρόκο αβγού, του οποίου αβγού οι χαρακτηριστικές κορυφές των πρωτεϊνών του καταγράφονται στα 3289 cm -1, 3080 cm -1, 1654 cm -1, 1632 cm -1 και 1539 cm -1. Εμφανές, επίσης, κατέστη το shoulder στα 1776 cm -1, το οποίο αντιστοιχεί στην οξείδωση των τριγλυκεριδίων του γηρασμένου αβγού. Στο φάσμα του Διαγράμματος εμφανίζονται μικρές κορυφές του Λευκού του Μολύβδου στα 1405 cm -1 (ανθρακικά), 1046 cm -1 (CO 3 δόνηση έκτασης), 839 cm (PbCO 3 ) και 680 (δόνηση έκτασης της CO 3 ομάδας). Η κορυφή στα 3538 cm -1 (OH δόνηση έκτασης) δεν εμφανίζεται, λόγω ασθενούς παρουσίας της αντίστοιχης χρωστικής στο δείγμα. Οι μεγάλες ποσότητες μολύβδου που ανιχνεύτηκαν, σε συνδυασμό με την αδύναμη παρουσία του Λευκού του Μολύβδου και μια ισχυρή κορυφή στο φάσμα στα 515 cm -1, αποτελούν ένδειξη της παρουσίας Μίνιου στο δείγμα. Εξάλλου, στην Εικόνα (b) εμφανής καθίσταται η δυνατή παρουσία του Pb και η μεγάλη της διασπορά. Επίσης, στο Διάγραμμα Δ5Α.16 εμφανίζονται οι χαρακτηριστικές κορυφές του Θειικού Βαρίου στα 1074 cm -1, 1119 cm -1, 1193 cm -1, μαζί με μια οξεία κορυφή 983 cm -1 και τη διπλή στα 640 cm -1 και 610 cm -1. Με διακεκομμένες γραμμές παρουσιάζονται οι κορυφές ταύτισης. Τέλος, στο φάσμα του Διαγράμματος Δ5Α.16 εμφανίζονται οι κορυφές του Quartz στα ~1080 cm -1 (Si O Si, δόνηση έκτασης), 798 cm -1 και 778 cm -1 (Si O Si, δόνηση κάμψης) και 515 cm -1 (rocking δόνηση), με την τελευταία κορυφή να αποτελεί σύμπραξη με την αντίστοιχη κορυφή του Μίνιου. 118

119 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Α.16: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος s.a.7.2, του Θειικού Βαρίου και του Quartz. Το As που ανιχνεύτηκε κατά την EDS ανάλυση αντιστοιχεί σε κάποιο σουλφίδιο του αρσενικού και τα στοιχεία μαγνήσιο Mg, αλουμίνιο Al, κάλιο K και σίδηρος Fe ανήκουν σε κάποια γήινη χρωστική. Δυστυχώς, όμως, δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά αν οι επάνω δυο χρωστικές ανήκουν στο μαυρο-καφέ στρώμα ή στο κόκκινο. 5Α.7.3_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Α.7 Επομένως, η στρωματογραφία του δείγματος Α2 περιγράφεται συνοπτικά ως εξής: Το κίτρινο στρώμα, πάνω από το στρώμα προετοιμασίας, δεν μπορούμε να το ταυτοποιήσουμε, καθώς μπορεί να πρόκειται για κάποιο σουλφίδιο του αρσενικού ή για την Κίτρινη Ώχρα. Η καφέ χρωστική είναι κυρίως Ωμή Σιένα, με μικρότερη συμμετοχή κάποιου οξειδίου του μολύβδου, του Θειικού Βαρίου και ίσως μιας χρωστικής με βάση το αρσενικό. Η μαύρη απόχρωση οφείλεται είτε στην παρουσία του Μαύρου του Άνθρακα, είτε στην ταυτόχρονη παρουσία σουλφιδίου του αρσενικού και χρωστικής με βάση το μόλυβδο. Η κόκκινη χρωστική είναι κυρίως Μίνιο, με κόκκους Κιννάβαρης και με συμμετοχή Χαλαζία, Θειικού Βαρίου και λιγότερο Λευκού του Μολύβδου. Ανιχνεύονται, επίσης, κάποια γήινη χρωστική και κάποιο σουλφίδιο του αρσενικού, τα οποία ενδέχομένως να ανήκουν στο υποκείμενο μαυρο-καφέ στρώμα χρωστικών. 119

120 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.Β.1 ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ_Β, ΒΕΡΝΙΚΙΑ_Β 5.Β.1.a ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ_Β Στην Εικόνα Ε5Β.1 δίνεται φωτογραφία της προετοιμασίας από το Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης (SEM) και στο Διάγραμμα Δ5Β.1 παρουσιάζεται το φάσμα του υποστρώματος μαζί με τα φάσματα του Καλσίτη και της ζωικής κόλλας (χρησιμοποιήθηκε κουνελόκολλα). Εικόνα Ε5Β.1: Φωτογραφία δείγματος προετοιμασίας από το Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης (SEM). Διάγραμμα Δ5Β.1: MIR φάσματα διαπερατότητας του δείγματος προετοιμασίας Β, του Καλσίτη και της Ζωικής κόλλας (κουνελόκολλα). 120

121 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Στο Διάγραμμα Δ5Β.1 παρατηρούνται οι χαρακτηριστικές κορυφές του Καλσίτη στα 2512 cm -1, 1795 cm -1, η ευρεία κορυφή στα ~1450 cm -1 και οι οξείες κορυφές στα 873 cm -1 και 712 cm -1. Η παρουσία της ζωικής κόλλας ταυτοποιείται από τις κορυφές που αποδίδονται στα αμίδια στα ~3074 cm -1 και στα ~1640 cm -1 και από τις κορυφές που αποδίδονται στα μεθυλένια στα 2936 cm -1 και 2871 cm -1. Το υπόστρωμα, λοιπόν, αποτελείται από Καλσίτη και κόλλα ζωικής προέλευσης. Δεν ταυτοποιείται η παρουσία κάποιας λευκής χρωστικής. 5.Β.1.b ΒΕΡΝΙΚΙΑ_Β Κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας, αφαιρέθηκε ένα συνθετικό βερνίκι, το οποίο βρίσκεται στην επιφάνεια της αγιογραφίας. Επίσης, στα δείγματα της επάνω αγιογραφίας ανιχνεύτηκαν δύο ακόμη υλικά που ενδέχεται να αντιστοιχούν σε βερνίκια και αυτά είναι το Μελισσοκέρι και μια φυτική ρητίνη, πιθανώς η Σανδαράχη. Η τοπική ανίχνευσή τους, όμως, εγείρει/θέτει πολλά ερωτήματα, στο κατά πόσο τα υλικά αυτά αποτελούν μέρος βερνικιών ή συμμετέχουν ως ευκαιριακό συνδετικό μέσο ή είναι αποτέλεσμα κάποιας επιμόλυνσης των συγκεκριμένων δειγμάτων. ΒΕΡΝΙΚΙ_B.i Το βερνίκι που αποτελεί το τελικό film επικάλυψης της αγιογραφίας είναι κάποια συνθετική ρητίνη, πιθανώς πολυεστερική, γεγονός που ταυτοποιείται από τη ισχυρή κορυφή της καρβονυλικής ομάδας στα 1734 cm - 1, τις οξείες κορυφές στα cm -1 που αποδίδονται στις αρωματικές ομάδες, τις κορυφές στα cm -1 εξαιτίας των εκτάσεων των μεθυλενίων, στα cm -1 εξαιτίας των κάμψεων των μεθυλενίων και τέλος στα cm -1 εξαιτίας των εκτάσεων των C=O δεσμών. Εξάλλου, το MIR φάσμα της συνθετικής ρητίνης παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με το φάσμα του Polyester 12F ή αλλιώς Caroplastic. Στο Διάγραμμα Δ5Β.2 δίνεται το MIR φάσμα της εν λόγω συνθετικής ρητίνης. 121

122 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Β.2: MIR φάσμα διαπερατότητας του βερνικιού που αποτελεί το τελικό film επικάλυψης της αγιογραφίας. ΒΕΡΝΙΚΙ_Β.ii Στο δείγμα Β8 ανιχνεύτηκε Μελισσοκέρι, υλικό που χρησιμοποιείται στα βερνίκια. Η ταυτοποίησή του πραγματοποιείται από τις χαρακτηριστικές του κορυφές στο MIR. Εξάλλου, το φάσμα του δείγματος προς εξέταση είναι ταυτόσημο με αυτό του Μελισσοκεριού, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα Δ5Β.3. Διάγραμμα Δ5Β.3: MIR φάσματα διαπερατότητας του Μελισσοκεριού και του βερνικιού στο δείγμα sb

123 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΒΕΡΝΙΚΙ_Β.iii Στο δείγμα Β2 ανιχνεύτηκε κάποια φυτική ρητίνη, πιθανώς Σανδαράχη. Η ταυτοποίηση πραγματοποιείται από την ισχυρή και πλατειά κορυφή στα ~1700 cm -1 και τις χαρακτηριστικές κορυφές στα 1467 cm -1 και στα 1448 cm -1. Στο Διάγραμμα Δ5Β.4 δίνονται τα φάσματα της Σανδαράχης και της εν λόγω φυτικής ρητίνης στην περιοχή cm -1, καθώς στους μικρότερους κυματάριθμους συμπίπτουν οι κορυφές του δείγματος με κορυφές παρόντων ανόργανων χρωστικών. Διάγραμμα Δ5Β.4: Φάσματα διαπερατότητας στην περιοχή cm -1 Σανδαράχης και του βερνικιού στο δείγμα sb.2. της Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι η συνθετική ρητίνη που αποτελεί το τελικό film επικάλυψης της αγιογραφίας είναι το Polyester 12F ή αλλιώς Caroplastic, ενώ στα δείγματα ανιχνεύονται δυο επιπλέον υλικά, τα οποία χρησιμοποιούνται σε βερνίκια, και αυτά είναι το Μελισσοκέρι και μια φυτική ρητίνη, πιθανώς η Σανδαράχη. Τα παραπάνω συμπεράσματα συμφωνούν με την εκτίμηση του συντηρητή, σύμφωνα με τον οποίο υπάρχει ένα τελικό συνθετικό βερνίκι, ένα βερνίκι επικάλυψης της αρχικής αγιογραφίας και ένα βερνίκι της επιζωγράφισης. 5.Β.2 ΜΠΛΕ ΚΟΚΚΟΙ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Το δείγμα Β2 προέρχεται από τη γαλαζο-πράσινη επιζωγράφιση επί βουλγαρικής κατοχής. Είναι σε μορφή σκόνης (Εικόνα Ε5Β.2 (a)) και αποτελείται από γαλαζο-πράσινους κόκκους, μπλε κόκκους, ψήγματα κίτρινου 123

124 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ μετάλλου και κομμάτια βερνικιού (Εικόνα Ε5Β.2 (b)). Με μια προσεκτικότερη ματιά, σε ορισμένα κομμάτια του δείγματος καθίσταται εμφανές το γεγονός ότι η μπλε χρωστική βρίσκεται κάτω από την αντίστοιχη γαλαζο-πράσινη (Εικόνα (c), (d)). Η μελέτη της γαλαζο-πράσινης επιζωγράφισης πραγματοποιείται στο δείγμα Β3. Στην παρούσα υποενότητα πραγματοποιείται μελέτη των μπλε κόκκων (Εικόνα (e), (f)). (a) (b) (c) (d) (e) (f) Εικόνα Ε5Β.2: (a), (b), (c), (d) Δείγμα B.2 (e), (f) μπλε κόκκοι δείγματος. Οι μπλε κόκκοι του δείγματος υφίστανται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Β.1. Στην Εικόνα Ε5Β.3 δίνονται φωτογραφίες από το SEM, πάνω στις οποίες αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα. Πίνακας Π5Β.1 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.3. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Al 2,6-5,3 Cu 5,9-88,1 Si 1,5-10,8 Zn 2,4-95,2 S 2,1-18,2 Ba 5-73,7 K 2-4,9 Au 6-88,6 Ca 3,9-27,9 Pb 2,2-82,3 Fe 2,2-26,1 124

125 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (a) (b) Εικόνα Ε5Β.3: Φωτογραφίες του δείγματος από το SEM, πάνω στις οποίες αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα Στην Εικόνα Ε5Β.3 (a) παρατηρείται η ταυτόχρονη παρουσία χρυσού Au και χαλκού-ψευδαργύρου Cu-Zn, δηλαδή μπρουτζίνας, η οποία αποτελεί απομίμηση του χρυσού. Στο Διάγραμμα Δ5Β.5, δίνεται ένα αντιπροσωπευτικό φάσμα του δείγματος Β.2. Εμφανής καθίσταται η κορυφή στα 2086 cm -1, η οποία αντιστοιχεί στη δόνηση έκτασης του δεσμού C N του Μπλε της Πρωσίας, γεγονός που συμφωνεί με την ανίχνευση υψηλών ποσοστών σιδήρου Fe κατά την EDS ανάλυση. Διάγραμμα Δ5Β.5: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sβ.2,της Σανδαράχης και του Θειικού Βαρίου. 125

126 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Παρούσες είναι και οι κορυφές του Θειικού Βαρίου και του Λιθοπονίου στα 1074 cm -1, 1119 cm -1 και 1193 cm -1 μαζί με την ασθενή οξεία κορυφή στα 983 cm -1 και τη διπλή στα 640 cm -1 και 610 cm -1. Υπενθυμίζεται ότι στη ΜIR περιοχή του φάσματος είναι αδύνατη η διάκριση των δυο επάνω χρωστικών, γιατί το ZnS παρουσιάζει κορυφές απορρόφησης στην far IR περιοχή. Οι παραπάνω κορυφές ταύτισης δίνονται στο Διάγραμμα Δ5Β.5 με διακεκομμένες γραμμές. Τα μεθυλένια στα 2927 cm -1 και 2857 cm -1 και η αλλαγή κλίσης στα 1776 ταιριάζουν με χαρακτηριστικές κορυφές του κρόκου αβγού, οι οποίες, όμως, δεν είναι επαρκείς για την ταυτοποίηση του οργανικού μέσου, καθώς στο φάσμα δεν διακρίνονται οι κορυφές των αμιδίων. Η ισχυρή και πλατειά κορυφή στα ~1700 cm -1 αντιστοιχεί σε κάποια φυτική ρητίνη, πιθανώς τη Σανδαράχη. Στο γεγονός αυτό συντελούν και οι χαρακτηριστικές κορυφές στα 1467 cm -1 και στα 1448 cm -1. Στο φάσμα του Διαγράμματος Δ5Β.5 δεν εντοπίστηκαν οι χαρακτηριστικές κορυφές που αντιστοιχούν στο Λευκό του Μολύβδου, γεγονός που θα δικαιολογούσε την ανίχνευση των υψηλών ποσοστών μολύβδου Pb κατά την EDS ανάλυση. Η παρουσία του στοιχείου αυτού οφείλεται, επομένως, σε κάποιο οξείδιο του μολύβδου (π.χ. Litharge, Massicot, Μίνιο), το οποίο απορροφά στην far-ir περιοχή. Εξάλλου, στην Εικόνα Ε5Β.2 (c) διακρίνεται κόκκος κόκκινης χρωστικής. Τέλος, στο φάσμα δεν ανιχνεύτηκαν κορυφές που να δικαιολογούν την παρουσία των στοιχείων αλουμινίου Al, πυριτίου Si και καλίου K που ανιχνεύτηκαν κατά την EDS ανάλυση και τα οποία πιθανώς οφείλονται στο Κόκκινο Αμπόλι, χρωστική που εφαρμόζεται πριν από την τοποθέτηση μεταλλικών φύλλων στις αγιογραφίες. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι η μπλε χρωστική αποτελείται από Μπλε της Πρωσίας με συμμετοχή Λιθοπονίου ή Θειικού Βαρίου και πιθανώς Λευκού του Ψευδαργύρου. Παρατηρήθηκε, επίσης, ταυτόχρονη παρουσία χρυσού και χαλκού-ψευδαργύρου (Cu-Zn), δηλαδή μπρουτζίνας, υλικά που χρησιμοποιούνται στο gilding (gold gilding και brass gilding). Τέλος, στο δείγμα εμφανίζεται κάποια φυτική ρητίνη, πιθανώς η Σανδαράχη. 5.Β.3_ΓΑΛΑΖΟΠΡΑΣΙΝΟ ΦΟΝΤΟ (ΕΠΙΖΩΓΡΑΦΙΣΗ) Το δείγμα Β3 προέρχεται από το φόντο και αποτελείται από φύλλο χρυσού, γαλαζο-πράσινη επιζωγράφιση και μέρος της προετοιμασίας. Στην Εικόνα Ε5Β.4(a) δίνεται φωτογραφία του δείγματος, στην (b) ένα γαλαζοπράσινο κομμάτι και στην (c) το ίδιο κομμάτι μετά την κονιορτοποίησή του. Εμφανής καθίσταται η στρωματογραφία του δείγματος, η οποία υποδεικνύεται στην Εικόνα Ε5Β.4(d). 126

127 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (a) (b) (c) (d) Εικόνα Ε5Β.4: (a) Δείγμα B.3 (b) γαλαζοπράσινο κομμάτι δείγματος (c) το ίδιο κομμάτι μετά την κονιορτοποίησή του (d) Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται η στρωματογραφία του δείγματος B.3. Αρχικά, το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Β.2. Στην Εικόνα Ε5Β.5 δίνονται φωτογραφίες από το SEM, πάνω στο οποίο αναγράφονται ποιοτικά και ποσοτικά ορισμένα ευρήματα. Πίνακας Π5Β.2 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.3. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) S Zn Ca Ba Fe Au έως 93,7 Cu

128 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Β.5: Φωτογραφίες του δείγματος από το SEM, πάνω στις οποίες αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα Στο Διάγραμμα Δ5Β.6, δίνεται ένα αντιπροσωπευτικό φάσμα του δείγματος Β.3. Εμφανής καθίσταται η παρουσία του Verdigris, μέσω της χαρακτηριστικής κορυφής στα ~1580 cm -1 (αντισυμμετρική δόνηση έκτασης της καρβοξυλικής ομάδας), και της ισχυρής κορυφής στα ~1445 cm -1. Οι κορυφές ταύτισης δίνονται στο Διάγραμμα Δ5Β.6 σε σκιαγραφημένο πλαίσιο. Ασθενείς κορυφές που αποδίδονται στα ανθρακικά στα ~3410 cm -1, 1415 cm - 1, 837 cm -1, 802 cm -1 και 770 cm -1 και μια αλλαγή κλίσης στα 952 cm -1 λόγω δόνηση κάμψης του δεσμού O-H, δημιουργούν την υποψία ταυτόχρονης παρουσίας μικρής ποσότητας Αζουρίτη. Παρόλα αυτά, η χαρακτηριστική κορυφή του Αζουρίτη στα 1490 cm -1 δεν διακρίνεται, πιθανώς επειδή επικαλύπτεται από τις ισχυρές κορυφές του Verdigris. 128

129 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Β.6: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sβ.3,του Verdigris και του Θειικού Βαρίου. Με αστερίσκο (*) σημειώνονται οι κορυφές που αποδίδονται στον Καλσίτη. Η ταυτόχρονη ανίχνευση βαρίου Ba, θείου S και ψευδαργύρου Zn στο δείγμα συνεπάγεται την παρουσία είτε Λιθοπονίου, είτε συνδυασμού Θειικού Βαρίου και Λευκού του Ψευδαργύρου. Στο φάσμα του δείγματος, εμφανής είναι η παρουσία των κορυφών που αποδίδονται στο Θειικό Βάριο και στο Λιθοπόνιο. Οι κορυφές ταύτισης, οι οποίες δίνονται με διακεκομμένα βέλη, είναι οι οξείες κορυφές απορρόφησης στα 1074 cm -1, 1119 cm -1 και 1193 cm - 1 μαζί με μια ασθενή οξεία κορυφή στα 983 cm -1 και τη διπλή στα 640 cm -1 και 610 cm -1. Επίσης, η ευρύτητα της κορυφής στην περιοχή των 1445 cm -1, καθώς και οι ασθενείς κορυφές στα 2515 cm -1, 873 cm -1 και 712 cm -1, οι οποίες υποδεικνύονται στο φάσμα του Διαγράμματος Δ5Β.6 με αστερίσκους, αποκαλύπτουν την παρουσία Καλσίτη, ο οποίος ανήκει στο στρώμα προετοιμασίας. Η χαρακτηριστικότερη κορυφή στο φάσμα του Διαγράμματος Δ5Β.6 βρίσκεται στα 2086 cm -1 και αντιστοιχεί στη δόνηση έκτασης του δεσμού C N του Μπλε της Πρωσίας. Η χρωστική αυτή, όμως, είναι ευαίσθητη στην παρουσία αλκαλίων και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ταυτόχρονα με τον Καλσίτη. Σε περίπτωση ταυτόχρονης χρήσης τους, δημιουργείται μια καφέ χημική ένωση που ταυτοποιείται σαν ένυδρο οξείδιο του σιδήρου. Το φαινόμενο αυτό ίσως είναι υπεύθυνο για το καφέ στρώμα της Εικόνας Ε5Β.4(d). Στο φάσμα δεν διακρίνονται επαρκείς κορυφές οργανικών ώστε να γίνει η ταυτοποίησή του συνδετικού μέσου, καθώς το φάσμα του Verdigris συμπίπτει με την περιοχή στην οποία τα οργανικά δίνουν τις δονήσεις τους. Οι μόνες παρατηρούμενες κορυφές αφορούν την συνθετική ρητίνη και είναι μια ισχυρή κορυφή στα 1736 cm -1, η οποία οφείλεται στην καρβονυλική ομάδα, τα μεθυλένια στα 2926 cm -1 και 2855 cm -1 και η κλίση του φάσματος στην περιοχή των cm -1. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι επάνω από το στρώμα προετοιμασίας βρίσκονται φύλλα χρυσού και πιθανώς έπεται ένα στρώμα Μπλε της Πρωσίας, το οποίο αντέδρασε με τον υποκείμενο Καλσίτη στα σημεία φθοράς της εικόνας και το αποτέλεσμα ήταν η εμφάνιση της καφέ χημικής ένωσης (ένυδρο οξείδιο του σιδήρου). Αυτός ήταν, ίσως, και ο λόγος παρέμβασης στην αγιογραφία και η εφαρμογή της γαλαζοπράσινης επιζωγράφισης, η οποίο ταυτοποιήθηκε ως Verdigris με πιθανή συμμετοχή μικρής ποσότητας Αζουρίτη. Στο δείγμα ανιχνεύτηκε, επίσης, Λιθοπόνιο ή Θειικό Βάριο με Λευκό του Ψευδαργύρου, χωρίς να είναι δυνατή η αντιστοίχηση των επάνω λευκών χρωστικών σε συγκεκριμένο χρωματικό στρώμα. Η εκτιμώμενη στρωματογραφία του δείγματος 5.Β.3 δίνεται στην παρακάτω Εικόνα Ε5Β

130 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Β.6: Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται συνοπτικά η εκτιμώμενη στρωματογραφία του δείγματος Β.3. 5.Β.4 ΠΟΡΤΟΚΑΛΟ-ΚΟΚΚΙΝΟ ΙΜΑΤΙΟ Το δείγμα με την ονομασία Β.4, προέρχεται από το ιμάτιο του Αγίου. Στην Εικόνα Ε5Β.7(a) παρατηρούμε το δείγμα και στην (b) ένα κονιορτοποιημένο κομμάτι του δείγματος. Όπως υποδεικνύεται στην Εικόνα Ε5Β.7(c), το δείγμα αποτελείται από ύφασμα, ένα στρώμα προετοιμασίας, ένα στρώμα κόκκινης χρωστικής και το βερνίκι. (a) (b) (c) Εικόνα Ε5Β.7: (a) Δείγμα B.4 (b) κονιορτοποιημένο κομμάτι του δείγματος (c) Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται η στρωματογραφία του δείγματος B

131 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Β.3. Στην Εικόνα Ε5Β.8 δίνεται φωτογραφία από το SEM, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα. Πίνακας Π5Β.3 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.4. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Si τοπικά 3,2-4 Zn 3-14,3 S 2,2-36,2 Pb 39,8-85,9 Ca 2,2-61,8 Εικόνα Ε5Β.8: Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά τα ευρήματα Στο Διάγραμμα Δ5Β.7, δίνεται ένα αντιπροσωπευτικό φάσμα του δείγματος Β.4. Εμφανής καθίσταται η παρουσία του γύψου, μέσω της χαρακτηριστικής ευρείας κορυφής στα 1117 cm -1 λόγω της αντισυμμετρικής δόνησης έκτασης του δεσμού S-O. Παρούσες είναι και οι υπόλοιπες κορυφές του γύψου στα 3550 cm -1 και 3405 cm -1 (αντισυμμετρικής και συμμετρική δόνησης έκτασης του δεσμού O H), στα 1621 cm -1 και 1686 cm -1 (O H κάμψης), και η διπλή στα 668 cm -1 και 602 cm -1 (S-O κάμψης). Οι παραπάνω κορυφές ταύτισης δίνονται στο Διάγραμμα Δ5Β.7 με διακεκομμένες γραμμές. Παρούσες, αν και σχετικά ασθενείς, είναι οι κορυφές του Λευκού του Μολύβδου. Η χαρακτηριστικότερη βρίσκεται στα 1405 cm -1 και οφείλεται στην 2- αντισυμμετρική δόνηση έκτασης της CO 3 ομάδας. Λιγότερο έντονες απορροφήσεις παρατηρούνται στα 3538 cm -1 (OH δόνηση έκτασης), 1046 cm - 1 (CO 3 δόνηση έκτασης), 774 cm -1 (OH κάμψης) and 681 cm -1 (δόνηση 2- έκτασης της CO 3 ομάδας). Οι παραπάνω κορυφές ταύτισης δίνονται στο Διάγραμμα Δ5Β.7 με αστερίσκους. Στο φάσμα ανιχνεύεται και κάποιο οργανικό πρωτεϊνικής προέλευσης, πιθανώς ο κρόκος αβγού. Οι αντίστοιχες κορυφές βρίσκονται στα 3289 cm -1 (N-H δονήσεις έκτασης), 3080 cm -1 (N H overtone αμιδίου II), 2954 cm -1 (CH 3 131

132 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ασύμμετρης έκτασης), 2926 cm -1 (CH 2 ασύμμετρης έκτασης), 2855 cm -1 (CH 2 έκτασης), 1776 cm -1, 1734 cm -1 και 1714 cm -1 (κορυφές που αποδίδονται στα καρβονύλια του παλαιωμένου αβγού), 1654 cm -1 (έκταση αμιδίου I) και 1542 cm -1 (κάμψη αμιδίου II ). Διάγραμμα Δ5Β.7: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sβ.4,του γύψου και του Λευκού του Μολύβδου. Το κόκκινο χρώμα του δείγματος, παράλληλα με το μεγάλο ποσοστό μολύβδου Pb που ανιχνεύτηκε κατά την EDS ανάλυση, ταυτοποιούν τη χρωστική ως κάποιο κόκκινο οξείδιο του μολύβδου, όπως το Μίνιο ή το Litharge, εφόσον οι απορροφήσεις του δεσμού Pb-O βρίσκονται στην FIR περιοχή του φάσματος. Τέλος, ο Ψευδάργυρος Zn που ανιχνεύτηκε κατά την EDS ανάλυση αποδίδεται στο Λευκό του Ψευδαργύρου, χρωστική η οποία επίσης έχει τις χαρακτηριστικές του κορυφές απορρόφησης στο FIR. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι πάνω από το ύφασμα του δείγματος, το στρώμα προετοιμασίας αποτελείται από γύψο, ενώ η κόκκινη χρωστική είναι Μίνιο ή Litharge με συνδετικό μέσο τον κρόκο αβγού. Στο δείγμα ανιχνεύεται και Ψευδάργυρος, ο οποίος αποδίδεται στο Λευκό του Ψευδαργύρου. Τέλος, το MIR φάσμα υποδεικνύει την παρουσία του Λευκού του Μολύβδου. 132

133 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.Β.5 ΣΑΡΚΩΜΑ ΧΕΡΙΟΥ Το δείγμα Β5 (Εικόνα Ε5Β.9(a)) προέρχεται από το σάρκωμα του χεριού του Αγίου και όπως φαίνεται στις Εικόνες Ε5Β.9 (a), (b), αποτελείται από ένα στρώμα προετοιμασίας, ένα λευκό στρώμα, ένα στρώμα κίτρινο-καφέ χρώματος με ταυτόχρονη παρουσία κόκκινων κόκκων και το βερνίκι. (a) (b) Εικόνα Ε5Β.9: (a) Δείγμα B.5 (b) Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται η στρωματογραφία του δείγματος B.5. Η κακή κατάσταση του δείγματος, σε συνδυασμό με την περιορισμένη ποσότητα υλικού είχαν σαν αποτέλεσμα τον μη επιτυχή διαχωρισμό των χρωματικών στρωμάτων και τη λήψη ασθενών κορυφών στο MIR φάσμα. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε για τους κίτρινο-καφέ κόκκους και για το υπόστρωμα + λευκό στρώμα (Εικόνα Ε5Β.10 (a), (b) αντίστοιχα). (a) (b) Εικόνα Ε5Β.10: (a) κονιορτοποιημένο κίτρινο-καφέ δείγμα (b) κονιορτοποιημένο υπόστρωμα + λευκό στρώμα. 133

134 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.Β.5.a_ΚΙΤΡΙΝΟ-ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ Το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Β.4. Στην Εικόνα Ε5Β.11 δίνεται φωτογραφία από το SEM, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά και ποσοτικά ορισμένα ευρήματα. Πίνακας Π5Β.4 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.5a. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Mg 2-2,9 Fe 1,6-26,7 Al 1,8-13,8 Zn 2,9-21,8 Si 1,8-21,5 Ba 19,3-65,6 S 5,2-30,8 Pb 3-36,2 Ca 4,8-39,5 Εικόνα Ε5Β.11: Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά και ποσοτικά ορισμένα ευρήματα. Στο Διάγραμμα Δ5Β.8 δίνεται ένα φάσμα του δείγματος Β.5a για την περιοχή cm -1, καθώς μόνο σε αυτήν την περιοχή υπάρχουν ευδιάκριτες κορυφές. Εμφανής καθίσταται η παρουσία του γύψου, μέσω των χαρακτηριστικών κορυφών στα 668 cm -1 και 602 cm -1, οι οποίες οφείλονται στις δονήσεις κάμψης του δεσμού S-O και οι οποίες δίνονται στο διάγραμμα με αστερίσκους (*). Επίσης, με το σύμβολο (+) δίνεται η κορυφή του Καλσίτη στα 873 cm -1, η οποία οφείλεται στις δονήσεις κάμψης του δεσμού O-C-O. Στα ~900 cm -1 και στα ~800 cm -1 εμφανίζονται οι χαρακτηριστικές κορυφές του Λειμονίτη, στα 1113 cm -1, 1032 cm -1, 1010 cm -1, 784 cm -1 και 529 cm -1 του Καολινίτη και στα 1168 cm -1 και 513 cm -1 του Χαλαζία. Όλες οι επάνω κορυφές ανήκουν, πιθανά, στην Κίτρινη Ώχρα και δίνονται με διακεκομμένες γραμμές στο Διάγραμμα Δ5Β

135 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Β.8: Φάσμα διαπερατότητας στην περιοχή cm -1 δείγματος sβ.5a και της Κίτρινης Ώχρας. του Στο φάσμα του Διαγράμματος Δ5Β.8 δεν εμφανίστηκαν κορυφές που να δικαιολογούν την παρουσία του βαρίου Ba, στοιχείο που ανιχνεύτηκε κατά την EDS ανάλυση. Το Ba αντιστοιχεί στο Θειικό Βάριο ή στο Λιθοπόνιο, αμφότερες λευκές χρωστικές, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν στο λευκό στρώμα της Εικόνας Ε5Β.9(b) ή αναμεμιγμένες με την κίτρινο-καφέ χρωστική καολινιτικής προέλευσης. Ο Ψευδάργυρος Zn που ανιχνεύτηκε κατά την EDS ανάλυση αντιστοιχεί είτε στο Λιθοπόνιο, είτε στο Λευκό του Ψευδαργύρου, και ούτε για αυτή τη χρωστική είμαστε σε θέση να αποφανθούμε σε ποιο χρωματικό στρώμα χρησιμοποιήθηκε. Τέλος, ο μόλυβδος που ανιχνεύτηκε στο EDS αντιστοιχεί είτε στο Λευκό του Μολύβδου, κορυφές του οποίου δεν ανιχνεύτηκαν στο φάσμα του Διαγράμματος Δ5Β.8, είτε σε κάποιο οξείδιο του μολύβδου, με τη δεύτερη εκδοχή να είναι επικρατέστερη, καθώς συμφωνεί με την παρουσία κόκκινων κόκκων στην επιφάνεια του δείγματος. 5.Β.5.b_ΠΡΟΕΤΙΜΑΣΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ + ΛΕΥΚΟ ΣΤΡΩΜΑ Το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον παρακάτω Πίνακα. 135

136 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Πίνακας Π5Β.5: Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.5b. Στοιχείο Ποσοστό (%) S Ca Ba τοπικά Στο Διάγραμμα Δ5Β.9 δίνεται το φάσμα του δείγματος Β5.b, στο οποίο παρατηρείται η ισχυρή παρουσία κορυφών του γύψου (διακεκομμένες γραμμές) και ασθενείς κορυφές του Καλσίτη (ӿ). Τα μεθυλένια στα 2926 cm -1 και 2855 cm -1, σε συνδυασμό με της πρωτεϊνικής προέλευσης κορυφές στα 3080 cm -1, ~1540 cm -1, και το φούσκωμα που προκύπτει στα ~1650 cm -1 αντιστοιχούν στον κρόκο αβγού. Στην παραπάνω διαπίστωση συντελούν και αλλαγές στην κλίση στα 1776 cm -1, 1734 cm -1 και 1714 cm -1, οι οποίες οφείλονται στην οξείδωση των τριγλυκεριδίων του παλαιωμένου αβγού. Στο διάγραμμα δεν εντοπίστηκαν κορυφές που να δικαιολογούν την παρουσία βαρίου Ba στο δείγμα. Διάγραμμα Δ5Β.9: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sβ.5b και του γύψου. Με αστερίσκο (*) σημειώνονται οι κορυφές που αποδίδονται στον Καλσίτη. Το στρώμα προετοιμασίας της επάνω αγιογραφίας έχει ταυτοποιηθεί, ήδη, ως μίγμα Καλσίτη με κόλλα ζωικής προέλευσης. Η έντονη παρουσία γύψου στο συγκεκριμένο δείγμα ενδεχομένως να οφείλεται στη γυψοποίηση του Καλσίτη. Πιθανώς, επίσης, ο γύψος να αποτελεί ένα δεύτερο στρώμα προετοιμασίας, υπερκείμενο αυτό του Καλσίτη, κάτι που συμφωνεί με την 136

137 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Β.9(b). Στην περίπτωση αυτή, ο κρόκος αβγού πιθανώς αποτελεί το συνδετικό μέσο κάποιας λευκής χρωστικής που δεν εμφανίστηκε στο φάσμα MIR αλλά βρίσκεται στο λευκό στρώμα, και πιθανώς να πρόκειται για το Θειικό Βάριο, σύμφωνα με τα αποτελέσματα του EDS. 5.Β.5.c_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ B.5 Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι το στρώμα προετοιμασίας αποτελείται από Καλσίτη και το υπερκείμενο λευκό στρώμα πιθανώς αποτελείται από γύψο και Θειικό Βάριο. Το κίτρινο-καφέ στρώμα αποτελείται από Κίτρινη Ώχρα με πιθανή παρουσία κόκκων κάποιου κόκκινου οξειδίου του μολύβδου. Τέλος, ο ψευδάργυρος Zn και το βάριο Ba που ανιχνεύτηκαν στο επάνω χρωματικό στρώμα οφείλονται στην παρουσία του Λευκού του Ψευδαργύρου και του Θειικού Βαρίου ή του Λιθοπονίου. Η εκτιμώμενη στρωματογραφία του δείγματος 5.Β.5 δίνεται στην παρακάτω Εικόνα. Εικόνα Ε5Β.12: Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται συνοπτικά η εκτιμώμενη στρωματογραφία του δείγματος Β.5. 5.Β.6 ΦΩΤΟΣΤΕΦΑΝΟ Το δείγμα Β6 (Εικόνα Ε5Β.13 (a)) προέρχεται από το φωτοστέφανο του Αγίου και όπως φαίνεται στην Εικόνα Ε5Β.13(b), αποτελείται από ένα στρώμα προετοιμασίας, ένα κίτρινο στρώμα, ένα λευκό στρώμα, μεταλλική επικάλυψη και το βερνίκι. 137

138 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ (a) (b) Εικόνα Ε5Β.13: (a) Δείγμα B.6 (b) Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται η στρωματογραφία του δείγματος B.6. Πραγματοποιήθηκε ξεχωριστή μελέτη για την κίτρινη χρωστική μαζί με την προετοιμασία (Εικόνα Ε5Β.14(a)) και το λευκό στρώμα μαζί με τη μεταλλική επικάλυψη (Εικόνα Ε5Β.14(b)). (a) (b) Εικόνα Ε5Β.14: (a) κίτρινη χρωστική και προετοιμασία (b) λευκή χρωστική και μεταλλικοί κόκκοι. 5.Β.6.a_ΚΙΤΡΙΝΗ ΧΡΩΣΤΙΚΗ Το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Β.6. Στην Εικόνα Ε5Β.15 δίνεται φωτογραφία από το SEM, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά και ποσοτικά ορισμένα ευρήματα. Πίνακας Π5Β.6 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.6a. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Al 1,4-14,5 K 1,5-8.9 Si 1,7-21 Ca 5,8-71 S 14,1-17 Fe 1,5-1,7 138

139 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Β.15: Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά και ποσοτικά ορισμένα ευρήματα. Στο Διάγραμμα Δ5Β.10 δίνεται ένα φάσμα του δείγματος Β.6a για την περιοχή cm -1, καθώς μόνο σε αυτήν την περιοχή υπάρχουν ευδιάκριτες κορυφές. Εμφανής καθίσταται η παρουσία του Καλσίτη στα 873 cm -1 (δόνηση κάμψης του O-C-O) και 712 cm -1 (δόνηση κάμψης του CO 3 2- ) και οι οποίες δίνονται στο διάγραμμα με αστερίσκους (*). Επίσης, στο φάσμα διακρίνονται μικρές διακυμάνσεις που οφείλονται στην παρουσία της Κίτρινης Ώχρας. Οι διακυμάνσεις αυτές οφείλονται στην παρουσία Καολινίτη, Χαλαζία και Λειμονίτη και βρίσκονται στα 1168 cm -1, 1112 cm -1, 1035 cm -1, 938 cm -1, 798 cm -1, 780 cm -1 και 601 cm -1. Οι παραπάνω κορυφές ταύτισης δίνονται στο Διάγραμμα με διακεκομμένες γραμμές. Διάγραμμα Δ5Β.10: Φάσμα διαπερατότητας στην περιοχή cm -1 δείγματος sβ.6a και της Κίτρινης Ώχρας. του 139

140 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.Β.6.b_ΛΕΥΚΗ ΧΡΩΣΤΙΚΗ + ΜΕΤΑΛΙΚΟΙ ΚΟΚΚΟΙ Το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Β.7. Στην Εικόνα Ε5Β.16 δίνεται φωτογραφία από το SEM. Πίνακας Π5Β.7 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.5b. Στοιχείο Ποσοστό (%) Ca 2,2-5,9 Cu 51,5-86 Zn 12,3-27 Ba έως 56 Εικόνα Ε5Β.16: αναγράφονται Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στην οποία Στο Διάγραμμα Δ5Β.11 δίνεται το φάσμα του δείγματος Β6.b, στο οποίο παρατηρείται η ισχυρή παρουσία του Καλσίτη (ӿ) με δυο κορυφές στα 2512 cm -1 και 1795 cm -1, με μια ευρεία κορυφή στα ~1450 cm -1 και με δυο οξείες κορυφές στα 873 cm -1 και 712 cm -1. Επίσης, παρατηρείται έντονη παρουσία του Θειικού Βαρίου ή του Λιθοπονίου με μια σειρά από οξείες κορυφές απορρόφησης στα 1193 cm -1, 1119 cm -1 και 1074 cm -1, μαζί με μια ασθενή οξεία κορυφή στα 983 cm -1 και τη διπλή στα 640 cm -1 και 610 cm -1 (διακεκομμένες γραμμές ταύτισης). 140

141 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Β.11: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sβ.6b, του Καλσίτη και του Θειικού Βαρίου. Επομένως, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της EDS ανάλυσης και το MIR φάσμα, το στρώμα λευκής χρωστικής αποτελείται από Λιθοπόνιο ή Θειικό Βάριο και ίσως Λευκό του Ψευδαργύρου. Ο Καλσίτης πιθανώς να ανήκει στο στρώμα προετοιμασίας και λόγω μη επιτυχούς πλήρη διαχωρισμού των στρωμάτων μεταξύ τους, εμφανίστηκε στο δείγμα Β6.b. Η μη ανίχνευση χρυσού Au στο δείγμα κατά την EDS ανάλυση, και παράλληλα η ανίχνευση χαλκού Cu και ψευδαργύρου Zn, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το μέταλλο του φωτοστέφανου της αγιογραφίας είναι μπρουτζίνα. 5.Β.6.c_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ B.6 Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι το στρώμα προετοιμασίας αποτελείται από Καλσίτη και το υπερκείμενο κίτρινο στρώμα αποτελείται από Κίτρινη Ώχρα. Η λευκή χρωστική είναι Λιθοπόνιο ή Θειικό Βάριο και ίσως Λευκό του Ψευδαργύρου και το μέταλλο που αποτελεί το φωτοστέφανο είναι μπρουτζίνα. Η εκτιμώμενη στρωματογραφία του δείγματος 5.Β.6 δίνεται στην παρακάτω Εικόνα. 141

142 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Β.17: Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται συνοπτικά η εκτιμώμενη στρωματογραφία του δείγματος Β.6. 5.Β.7_ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΗ ΚΟΚΚΙΝΗ ΤΑΙΝΙΑ Το δείγμα Β7 (Εικόνα Ε5Β.18(a)) προέρχεται από την περιμετρική κόκκινη ταινία και όπως φαίνεται στην Εικόνα Ε5Β.18(b), αποτελείται από ένα στρώμα προετοιμασίας, ένα κόκκινο στρώμα και το βερνίκι. Δεν κατέστη δυνατή η απομάκρυνση του βερνικιού από την κόκκινη χρωστική, όπως φαίνεται στην Εικόνα Ε5Β.18(c). (a) (b) (c) 142

143 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Εικόνα Ε5Β.18: (a) Δείγμα B.7 (b) Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται η στρωματογραφία του δείγματος B.7, (c) κονιορτοποιημένο δείγμα. Αρχικά, το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Β.8. Πίνακας Π5Β.8 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.7. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Al 5,2-27,5 τοπικά Fe 1,3-3 τοπικά Si 1,7-8,6 τοπικά Ba 4,8-60,8 S 4,5-16,5 Pb 20,3-65 Ca 16,1-66,7 Στο Διάγραμμα Δ5Β.12 δίνεται ένα φάσμα του δείγματος Β.7. Εμφανής καθίσταται η παρουσία του Καλσίτη, μέσω της ευρείας ισχυρής κορυφής στα ~1450 cm -1 και των χαρακτηριστικών κορυφών στα 2512 cm -1, 1795 cm -1, 873 cm -1 και 712 cm -1. Οι παραπάνω κορυφές ταύτισης δίνονται με διακεκομμένες γραμμές στο Διάγραμμα Δ5Β.12. Επιπλέον, παρούσες είναι μια ασθενής κορυφή στα 3080 cm -1 και μια ευρεία κορυφή στα ~1645 cm -1, και οι δυο πρωτεϊνικής προέλευσης. Τα μεθυλένια παρουσιάζουν μια ιδιαίτερη μορφή, με το πρώτο να βρίσκεται στα cm -1 και το δεύτερο στα cm - 1, προδίδοντας την παρουσία ζωικής κόλλας και ίσως κρόκου αβγού. Εξάλλου, η μέτριας έντασης κορυφή στα 1736 cm -1 είναι ενδεικτική της παρουσίας παλαιωμένου κρόκου αβγού. Διάγραμμα Δ5Β.12: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sβ.7 και του Καλσίτη. 143

144 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Η ιδιαίτερη κλίση του φάσματος μετά τα 558 cm -1, σε συνδυασμό με το κόκκινο χρώμα του δείγματος και την ανίχνευση μεγάλης ποσότητας μολύβδου Pb κατά την EDS ανάλυση, αντιστοιχούν στην παρουσία Μίνιου. Οι τοπική ανίχνευση αλουμινίου Al, πυριτίου Si και σιδήρου Fe συνεπάγεται την παρουσία κάποιας αργιλο-πυριτικής χρωστικής με βάση το σίδηρο, η οποία χρησιμοποιήθηκε, πιθανώς, σαν imprimatura. Τέλος, η ανίχνευση βαρίου Ba και θείου S προδίδουν την παρουσία της λευκής χρωστικής Θειικό Βάριο. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι πάνω από το στρώμα προετοιμασίας, το οποίο έχει ταυτοποιηθεί ήδη ως καλσίτης με ζωική κόλλα, πιθανώς βρίσκεται ένα στρώμα κάποιας γήινης χρωστικής και έπειτα ένα στρώμα μίνιου, με συνδετικό μέσο τον κρόκο αβγού. Η λευκή χρωστική που χρησιμοποιήθηκε είναι το θειικό βάριο. 5.Β.8_ ΕΠΙΜΑΝΙΚΟ ΑΓΙΟΥ Το δείγμα με την ονομασία Β8 προέρχεται από το επιμάνικο του Αγίου. Στην Εικόνα Ε5Β.19 (a),(b) δίνονται φωτογραφίες του δείγματος, στην Εικόνα Ε5Β.19(c) παρατηρούμε τη στρωματογραφία του δείγματος και στις Εικόνες Ε5Β.19 (d), (e) δίνονται κονιορτοποιημένοι κόκκοι δείγματος του καφέ και του λευκού στρώματος αντίστοιχα. (a) (b) (c) (d) (e) Εικόνα Ε5Β.19: (a), (b) Δείγμα B.8 (c) Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται η στρωματογραφία του δείγματος, (d) καφέ χρωστική (e) προετοιμασία. 144

145 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 5.Β.8.a_ΚΑΦΕ ΧΡΩΣΤΙΚΗ Το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Β.9. Στην Εικόνα Ε5Β.20 δίνεται φωτογραφία από το SEM, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά και ποσοτικά ορισμένα ευρήματα. Πίνακας Π5Β.9 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.6a. Στοιχείο Ποσοστό (%) Στοιχείο Ποσοστό (%) Mg K Al Ca Si Fe S Εικόνα Ε5Β.20: Φωτογραφία του δείγματος από το SEM, πάνω στην οποία αναγράφονται ποιοτικά και ποσοτικά ορισμένα ευρήματα. Στο Διάγραμμα Δ5Β.13 δίνεται ένα φάσμα του δείγματος Β.8a. Εμφανείς είναι οι χαρακτηριστικές κορυφές του Καλσίτη στα 2512 cm -1, 873 cm -1, 712 cm -1 και η ισχυρή στα ~1450 cm -1. Όλες οι παραπάνω κορυφές δίνονται στο Διάγραμμα με το σύμβολο (+). Ταυτόχρονα, ο Γύψος δηλώνει την παρουσία του μέσω των κορυφών στα 2234 cm -1, 2114 cm -1, 1621 cm -1, 668 cm -1 και 602 cm -1, οι οποίες δίνονται στο Διάγραμμα με το σύμβολο (ӿ). Η ταυτόχρονη παρουσία Καολινίτη και Γύψου, οφείλεται είτε στην εξαρχής χρήση των δυο επάνω υλικών είτε στο φαινόμενο της γυψοποίησης του Καλσίτη. Εμφανείς, επίσης, είναι οι καολινιτικές κορυφές στα 3698 cm -1, 3669 cm -1, 1113 cm -1, 1032 cm -1 και οι κορυφές του Λειμονίτη στα ~800 cm -1 και ~900 cm -1. Το φάσμα του δείγματος μοιάζει με το φάσμα της Ωμής Σιένας και οι κορυφές ταύτισης δίνονται στο Διάγραμμα με διακεκομμένα βέλη. Τέλος, στο Διάγραμμα είναι εμφανής η παρουσία του Μελισσοκεριού μέσω των χαρακτηριστικών του κορυφών στα 1735 cm -1, 1711 cm -1, 1473 cm - 1, 1463 cm -1, 1173 cm -1, 730 cm -1, 719 cm -1 και φυσικά στα 2850 cm -1 και 2917 cm

146 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Δ5Β.13: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sβ.8a, του Μελισσοκεριού και της Ωμής Σιένας. Επομένως, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της EDS ανάλυσης και το MIR φάσμα, το καφέ χρώμα του δείγματος οφείλεται στην παρουσία κάποιας γήινης χρωστικής, πιθανώς της Ωμής Σιένας, και το βερνίκι ταυτοποιείται ως Μελισσοκέρι. 5.Β.8.b_ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ Το δείγμα υφίσταται ανάλυση στο SEM/EDS, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Π5Β.10. Πίνακας Π5Β.10 : Στοιχειακή ανάλυση SEM/EDS για το δείγμα Β.8b. Στοιχείο Ποσοστό (%) S Ca Ba τοπικά έως 73,8 Στο Διάγραμμα Δ5Β.14 δίνεται το φάσμα του δείγματος Β8.b, στο οποίο παρατηρείται η ισχυρή παρουσία του Καλσίτη (διακεκομμένα βέλη) με τις χαρακτηριστικές του κορυφές στα 2512 cm -1, 1795 cm -1, με την ευρεία κορυφή στα ~1450 cm -1 και με τις δυο οξείες κορυφές στα 873 cm -1 και 712 cm -1. Επίσης, παρατηρείται η ασθενής παρουσία του Θειικού Βαρίου με μια 146

147 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ σειρά από πολύ μικρής έντασης κορυφές απορρόφησης στα 1193 cm -1, 1119 cm -1 και 1074 cm -1, μαζί με μια ασθενή οξεία κορυφή στα 983 cm -1 και τη διπλή στα 640 cm -1 και 610 cm -1 (ӿ). Τέλος, στο φάσμα του δείγματος Β.8b είναι εμφανής η παρουσία του Μελισσοκεριού μέσω των χαρακτηριστικών του κορυφών στα 1735 cm -1, 1711 cm -1, 1473 cm -1, 1463 cm -1, 1173 cm -1, 730 cm -1, 719 cm -1 και φυσικά στα 2850 cm -1 και 2917 cm -1. Διάγραμμα Δ5Β.14: Φάσμα διαπερατότητας του δείγματος sβ.8b, του Καλσίτη και του Μελισσοκεριού. Επομένως, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της EDS ανάλυσης και το MIR φάσμα, το στρώμα λευκής χρωστικής αποτελείται από Θειικό Βάριο και Καλσίτη, ενώ η παρουσία του Μελισσοκεριού οφείλεται, πιθανώς, στον ανεπιτυχή διαχωρισμό των στρωμάτων του δείγματος, καθώς το Μελισσοκέρι ταυτοποιήθηκε ως το βερνίκι του δείγματος. 5.Β.8.c_ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ B.8 Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι το στρώμα προετοιμασίας αποτελείται από Καλσίτη και το υπερκείμενο λευκό στρώμα αποτελείται από Καλσίτη και Θειικό Βάριο. Αμέσως πιο επάνω βρίσκεται κάποια γήινη χρωστική, πιθανώς η Ωμή Σιένα και τέλος, το βερνίκι είναι Μελισσοκέρι. 147

148 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Στο δείγμα Β8, ανιχνεύτηκαν σημεία παράλληλης παρουσίας Καλσίτη και Γύψου, γεγονός που οφείλεται είτε στην εξαρχής χρήση των δυο επάνω υλικών είτε στο φαινόμενο της γυψοποίησης του Καλσίτη Η εκτιμώμενη στρωματογραφία του δείγματος 5.Β.8 δίνεται στην παρακάτω Εικόνα. Εικόνα Ε5Β.21: Φωτογραφία στην οποία εμφανίζεται συνοπτικά η εκτιμώμενη στρωματογραφία του δείγματος Β

149 Κεφάλαιο 6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

150 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 6.1 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τις αναλύσεις των δειγμάτων της μεταβυζαντινής αγιογραφίας του Αγίου Παντελεήμονα, η οποία αποτελείται από δυο ζωγραφικά στρώματα και επιλεκτικές επιζωγραφίσεις, εμφανίζονται συνοπτικά στον παρακάτω Πίνακα

151 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΧΡΩΜΑ FTIR SEM/EDS Ενδεικτική Στρωματογραφία Α.1a Γύψος + Κόλλα Ζωικής Ca, S Προετοιμασία Α προέλευσης A.1b Βερνίκι Α Φυτική ρητίνη (πιθανώς Σανδαράχη) + Μελισσοκέρι Α.2 Περιμετρική διακοσμητική ταινία Α.2.1 σκούροκαφέ Λευκό του Μολύβδου, Όμπρα, κρόκος αβγού Mg, Si, K, Mn, Fe, Pb Α.2.2 πορτοκαλοκαφέ Α.2.3 προετοιμασία Λευκό του Μολύβδου, κρόκος αβγού, μελισσοκέρι, Γύψος Γύψος + Ζωική κόλλα Ca, S, Pb (πιθανώς Μίνιο) Ca + S (γύψος), Pb (πιθανώς Μίνιο) Α.3 Πορτοκαλοκόκκινο ιμάτιο Α.3.1 κόκκινο Α.3.2 προετοιμασία Καολινίτης (πιθανώς Κίτρινη Ώχρα), Φυτική ρητίνη (πιθανώς Σανδαράχη), Γύψος, Ζωική κόλλα Γύψος + Ζωική κόλλα Hg + S (Κιννάβαρη), Al, Mg, Si Ca + S (γύψος), Sr (έγκλεισμα γύψου), Pb (πιθανώς Μίνιο) 151

152 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΧΡΩΜΑ FTIR SEM/EDS Ενδεικτική Στρωματογραφία Α4 φόντο γαλαζοπράσινο Μαλαχίτης, Λευκό του Μολύβδου, Μπλε της Πρωσίας, κρόκος αβγού Mg, Al (έως 93%), Si, S, K, Ca, Fe, Cu, As (πιθανώς Orpiment), Ba (Θειικό Βάριο), Pb Α5 μπλε ιμάτιο Λευκό του Μολύβδου, Χαλαζίας, Μπλε της Πρωσίας, κρόκος αβγού Hg + S (Κιννάβαρη), As (πιθανώς Orpiment), Mg, Al, Si, S, K, Ca, Fe, Mo, Pb 152

153 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΧΡΩΜΑ FTIR SEM/EDS Ενδεικτική Στρωματογραφία Α6 σειρίτι Α.6.1 πράσινο, χρυσό Verdigris, μελισσοκέρι Al, Si, S, Ca, Fe, Cu, Au Α.6.2 χρυσοκόκκινο Καλσίτης, Γύψος, Καολινίτης Mg, Al, Si, S, Ca, Mn (Όμπρα), Fe, Au, Hg (Κιννάβαρη), Pb (πιθανώς Μίνιο) Α7 σάρκωμα προσώπου Α.6.3 λευκές πλάκες Α.7.1 μαυροκαφέ Α.7.2 κόκκινο Γύψος, Λευκό του Μολύβδου, ζωική κόλλα, Μελισσοκέρι Λειμονίτης + Καολινίτης (πιθανώς Ωμή Σιένα), κρόκος αβγού, μελισσοκέρι Σανδαράχη, Μελισσοκέρι, κρόκος αβγού, Λευκό του Μολύβδου, Θειικό Βάριο, Χαλαζίας Mg, Al (έως 80%), Si, S, Ca, Pb Mg, Al, Si, S, Ca, Fe, As(πιθανώς Orpiment), Ba (Θειικό Βάριο), Pb (πιθανώς Μίνιο) Mg, Al, Si, S, K, Ca, Fe, As (πιθανώς Orpiment), Ba, Hg (Κιννάβαρη), Pb (πιθανώς Μίνιο) 153

154 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΧΡΩΜΑ FTIR SEM/EDS Ενδεικτική Στρωματογραφία Β.1a Προετοιμασία Β Καλσίτης, Κόλλα ζωικής προέλευσης Ca Β.1b Βερνίκια Β Βερνίκι B.i Βερνίκι Β.ii Βερνίκι Β.iii Β2 κόκκοι δείγματος Β3 φόντο μπλε γαλαζοπρά σινο Συνθετική ρητίνη, πιθανώς Polyester 12F ή αλλιώς Caroplastic Μελισσοκέρι Φυτική ρητίνη, πιθανώς Σανδαράχη Μπλε της Πρωσίας, Σανδαράχη, Θειικό Βάριο ή Λιθοπόνιο Verdigris, πιθανώς Αζουρίτης, Θειικό Βάριο ή Λιθοπόνιο, Καλσίτης, Μπλε της Πρωσίας Al, Si, S, K, Ca, Fe, Cu, Zn, Ba, Au, Pb (πιθανώς Μίνιο) S, Ca, Fe, Cu, Zn (πιθανώς Λευκό του Ψευδαργύρου), Ba, Au (φύλλα χρυσού) Σανδαράχη, Μπλε της Πρωσίας, Λιθοπόνιο ή Θειικό Βάριο, πιθανώς Λευκό του Ψευδαργύρου, χρυσός, μπρουτζίνα 154

155 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΧΡΩΜΑ FTIR SEM/EDS Ενδεικτική Στρωματογραφία Β.4 ιμάτιο πορτοκαλοκόκκινο Γύψος, Λευκό του Μολύβδου, κρόκος αβγού Si, S, Ca, Zn (Λευκό του Ψευδαργύρου), Pb (πιθανώς Μίνιο) Β5 σάρκωμα χεριού Β.5.a κιτρινοκαφέ Β.5.b προετοιμασία + λευκό στρώμα Γύψος, Καλσίτης, Λειμονίτης, Καολινίτης (πιθανώς Κίτρινη Ώχρα) Γύψος, κρόκος αβγού Mg, Al, Si, S, CA, Fe, Zn (Λιθοπόνιο ή Λευκό του Ψευδαργύρου), Ba (Θειικό Βάριο ή Λιθοπόνιο), Pb (πιθανώς Μίνιο) S, Ca, Ba (Θειικό Βάριο) 155

156 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΧΡΩΜΑ FTIR SEM/EDS Ενδεικτική Στρωματογραφία Β6 Β.6.a κίτρινο Καλσίτης, Καολινίτης, Al, Si, S, K, Ca, Fe φωτοστέφανο Χαλαζίας, Λειμονίτης Β.6.b λευκό + μέταλλο (πιθανώς Κίτρινη Ώχρα) Καλσίτης, Θειικό Βάριο ή Λιθοπόνιο Ca, Cu + Zn (μπρουτζίνα και ίσως λευκό του Ψευδαργύρου), Ba(Θειικό Βάριο ή Λιθοπόνιο) Β7 περιμετρική ταινία κόκκινο Καλσίτης, υλικό πρωτεϊνικής προέλευσης (κρόκος αβγού ή ζωική κόλλα) Al, Si, S, Ca, Fe, Ba(Θειικό Βάριο), Pb (πιθανώς Μίνιο) 156

Μέθοδοι έρευνας ορυκτών και πετρωμάτων

Μέθοδοι έρευνας ορυκτών και πετρωμάτων Μέθοδοι έρευνας ορυκτών και πετρωμάτων Μάθημα 8 ο Φασματοσκοπία απορρόφησης υπερύθρων (IR) και Φασματοσκοπία απορρόφησης υπερύθρων με μετασχηματισμό Fourier (FTIR) Διδάσκων Δρ. Αδαμαντία Χατζηαποστόλου

Διαβάστε περισσότερα

Φασματοσκοπία Υπερύθρου (IR, FTIR)

Φασματοσκοπία Υπερύθρου (IR, FTIR) Φασματοσκοπία Υπερύθρου (IR, FTIR) Εργαστήριο Ανάλυσης ΤΕΙ Αθήνας 2016-2017 Διδάσκοντες Βασιλεία Σινάνογλου Παναγιώτης Ζουμπουλάκης Σωτήρης Μπρατάκος Γενικά Στην φασματοσκοπία υπερύθρου μελετάμε την απορρόφηση

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΕΡΥΘΡΗ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ (IR)

ΥΠΕΡΥΘΡΗ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ (IR) ΥΠΕΡΥΘΡΗ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ (IR) ΥΠΕΡΥΘΡΗ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ (IR) Χαρακτηρίζεται ως φασματοσκοπική τεχνική μοριακής δόμησης (ή περιστροφής), καθώς η ακτινοβολία προκαλεί διέγερση των μορίων σε υψηλότερες στάθμες

Διαβάστε περισσότερα

Μέθοδοι έρευνας ορυκτών και πετρωμάτων

Μέθοδοι έρευνας ορυκτών και πετρωμάτων Μέθοδοι έρευνας ορυκτών και πετρωμάτων Μάθημα 9 ο Φασματοσκοπία Raman Διδάσκων Δρ. Αδαμαντία Χατζηαποστόλου Τμήμα Γεωλογίας Πανεπιστημίου Πατρών Ακαδημαϊκό Έτος 2017-2018 Ύλη 9 ου μαθήματος Αρχές λειτουργίας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΟΡΓΑΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ. Άσκηση 2 η : Φασματοφωτομετρία. ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Γενικό Τμήμα Εργαστήριο Χημείας

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΟΡΓΑΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ. Άσκηση 2 η : Φασματοφωτομετρία. ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Γενικό Τμήμα Εργαστήριο Χημείας Άσκηση 2 η : ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Εκχύλιση - Διήθηση Διαχωρισμός-Απομόνωση 2. Ποσοτικός Προσδιορισμός 3. Ποτενσιομετρία 4. Χρωματογραφία Ηλεκτροχημεία Διαχωρισμός-Απομόνωση 5. Ταυτοποίηση Σακχάρων Χαρακτηριστικές

Διαβάστε περισσότερα

ΦΑΣΜΑΤΑ ΕΚΠΟΜΠΗΣ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ

ΦΑΣΜΑΤΑ ΕΚΠΟΜΠΗΣ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ: Τα άτομα έχουν διακριτές ενεργειακές στάθμες Τα άτομα και μόρια, βρίσκονται σε διακριτές ενεργειακές στάθμες και Υφίστανται μεταβάσεις μεταξύ αυτών των ενεργειακών σταθμών όταν αλληλεπιδρούν

Διαβάστε περισσότερα

ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΡΩΤΙΔΩΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΑΚΧΑΡΟΥ

ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΡΩΤΙΔΩΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΑΚΧΑΡΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΡΩΤΙΔΩΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΑΚΧΑΡΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ ΑΘΗΝΑ 2010 1 ΣΚΟΠΟΣ Η ανάλυση και μελέτη της μοριακής δομής των καρωτίδων αρτηριών με υπέρυθρη φασματοσκοπία. Η εξαγωγή συμπερασμάτων

Διαβάστε περισσότερα

ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ: Τα άτομα έχουν διακριτές ενεργειακές στάθμες ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΑ ΦΑΣΜΑΤΑ

ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ: Τα άτομα έχουν διακριτές ενεργειακές στάθμες ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΑ ΦΑΣΜΑΤΑ ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ: Τα άτομα έχουν διακριτές ενεργειακές στάθμες ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΑ ΦΑΣΜΑΤΑ Ένα σημαντικό αποτέλεσμα της κβαντομηχανικής θεωρίας είναι ότι τα μόρια, όχι μόνο βρίσκονται σε διακριτές ενεργειακές

Διαβάστε περισσότερα

Ενόργανη Ανάλυση Εργαστήριο Φασματοσκοπία Υπερύθρου (Infra Red Spectroscopy, IR)

Ενόργανη Ανάλυση Εργαστήριο Φασματοσκοπία Υπερύθρου (Infra Red Spectroscopy, IR) Ενόργανη Ανάλυση Εργαστήριο Φασματοσκοπία Υπερύθρου (Infra Red Spectroscopy, IR) Πέτρος Α. Ταραντίλης 1 Βασικές αρχές 2 H παρούσα άσκηση αποσκοπεί: Στην εισαγωγή στη φασματοσκοπία υπερύθρου (Infrared,

Διαβάστε περισσότερα

Οργανική Χημεία. Κεφάλαια 12 &13: Φασματοσκοπία μαζών και υπερύθρου

Οργανική Χημεία. Κεφάλαια 12 &13: Φασματοσκοπία μαζών και υπερύθρου Οργανική Χημεία Κεφάλαια 12 &13: Φασματοσκοπία μαζών και υπερύθρου 1. Γενικά Δυνατότητα προσδιορισμού δομών με σαφήνεια χρησιμοποιώντας τεχνικές φασματοσκοπίας Φασματοσκοπία μαζών Μέγεθος, μοριακός τύπος

Διαβάστε περισσότερα

Μοριακή Φασματοσκοπία I. Παραδόσεις μαθήματος Θ. Λαζαρίδης

Μοριακή Φασματοσκοπία I. Παραδόσεις μαθήματος Θ. Λαζαρίδης Μοριακή Φασματοσκοπία I Παραδόσεις μαθήματος Θ. Λαζαρίδης 2 Τι μελετά η μοριακή φασματοσκοπία; Η μοριακή φασματοσκοπία μελετά την αλληλεπίδραση των μορίων με την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία Από τη μελέτη

Διαβάστε περισσότερα

Ενόργανη Ανάλυση Εργαστήριο Φασματοσκοπία Raman (Raman Spectroscopy)

Ενόργανη Ανάλυση Εργαστήριο Φασματοσκοπία Raman (Raman Spectroscopy) Ενόργανη Ανάλυση Εργαστήριο Φασματοσκοπία Raman (Raman Spectroscopy) Πέτρος Α. Ταραντίλης 1 Σκέδαση Raman 2 Οργανολογία Φασματομέτρου Raman Ανιχνευτής σύζευξης φορτίου - chargecoupled device (CCD) είγμα

Διαβάστε περισσότερα

Φασματοφωτομετρία. Φασματοφωτομετρία είναι η τεχνική στην οποία χρησιμοποιείται φως για τη μέτρηση της συγκέντρωσης χημικών ουσιών.

Φασματοφωτομετρία. Φασματοφωτομετρία είναι η τεχνική στην οποία χρησιμοποιείται φως για τη μέτρηση της συγκέντρωσης χημικών ουσιών. Φασματοφωτομετρία Φασματοφωτομετρία είναι η τεχνική στην οποία χρησιμοποιείται φως για τη μέτρηση της συγκέντρωσης χημικών ουσιών. Το λευκό φως που φτάνει από τον ήλιο περιέχει φωτόνια που πάλλονται σε

Διαβάστε περισσότερα

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ. Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Διέλευσης ή Διαπερατότητας

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ. Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Διέλευσης ή Διαπερατότητας ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Διέλευσης ή Διαπερατότητας ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Διέλευσης ή Διαπερατότητας Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Διέλευσης Υψηλής Ανάλυσης JEOL

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ (SPECTROMETRIC TECHNIQUES)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ (SPECTROMETRIC TECHNIQUES) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ (SPECTROMETRIC TECHNIQUES) ΑΘΗΝΑ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Στηρίζονται στις αλληλεπιδράσεις της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας με την ύλη. Φασματομετρία=

Διαβάστε περισσότερα

ΠΙΑΣ ΑΤΟΣΚΟΠ ΦΑΣΜΑ ΑΣ ΚΑΙ ΧΗΜΕΙΑ ΝΤΙΚΗΣ ΕΣ ΚΒΑΝ ΑΡΧΕ

ΠΙΑΣ ΑΤΟΣΚΟΠ ΦΑΣΜΑ ΑΣ ΚΑΙ ΧΗΜΕΙΑ ΝΤΙΚΗΣ ΕΣ ΚΒΑΝ ΑΡΧΕ ΠΙΑΣ Γενικά χαρακτηριστικά φασματοσκοπίας Το ηλεκτρομαγνητικό φάσμα ΠΙΑΣ Γενικά χαρακτηριστικά φασματοσκοπίας Αλληλεπίδραση η ατόμων και μορίων με την ηλεκτρομαγνητική η ακτινοβολία Ε Ε Ενεργειακές καταστάσεις:

Διαβάστε περισσότερα

Μοριακός Χαρακτηρισμός

Μοριακός Χαρακτηρισμός Μοριακός Χαρακτηρισμός Φασματοσκοπία Υπερύθρου Φασματοσκοπία Πυρηνικού Μαγνητικού συντονισμού Φασματοσκοπία Ορατού Υπεριώδους 1 Αλληλεπίδραση Ακτινοβολίας -Ύλης I o I Δομή της Ύλης Η απορρόφηση ηλεκτρομαγνητικής

Διαβάστε περισσότερα

Φασματοσκοπίας UV/ορατού Φασματοσκοπίας υπερύθρου Φασματοσκοπίας άπω υπερύθρου / μικροκυμάτων Φασματοσκοπίας φθορισμού Φασματοσκοπίας NMR

Φασματοσκοπίας UV/ορατού Φασματοσκοπίας υπερύθρου Φασματοσκοπίας άπω υπερύθρου / μικροκυμάτων Φασματοσκοπίας φθορισμού Φασματοσκοπίας NMR Φασματοσκοπία Ερμηνεία & εφαρμογές : Φασματοσκοπίας UV/ορατού Φασματοσκοπίας υπερύθρου Φασματοσκοπίας άπω υπερύθρου / μικροκυμάτων Φασματοσκοπίας φθορισμού Φασματοσκοπίας NMR Ποια φαινόμενα παράγουν τα

Διαβάστε περισσότερα

«ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ» ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ. Δρ. Γεώργιος Μαντάνης Εργαστήριο Τεχνολογίας Ξύλου Τμήμα Σχεδιασμού & Τεχνολογίας Ξύλου & Επίπλου

«ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ» ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ. Δρ. Γεώργιος Μαντάνης Εργαστήριο Τεχνολογίας Ξύλου Τμήμα Σχεδιασμού & Τεχνολογίας Ξύλου & Επίπλου «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ» ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ Δρ. Γεώργιος Μαντάνης Εργαστήριο Τεχνολογίας Ξύλου Τμήμα Σχεδιασμού & Τεχνολογίας Ξύλου & Επίπλου ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ ΣΥΣΤΑΣΗ ΞΥΛΟΥ ΣΕ ΔΟΜΙΚΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ

Διαβάστε περισσότερα

Δx

Δx Ποια είναι η ελάχιστη αβεβαιότητα της ταχύτητας ενός φορτηγού μάζας 2 τόνων που περιμένει σε ένα κόκκινο φανάρι (η η μέγιστη δυνατή ταχύτητά του) όταν η θέση του μετράται με αβεβαιότητα 1 x 10-10 m. Δx

Διαβάστε περισσότερα

ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ "ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ"

ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ "ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ" ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ Καθ. Γεώργιος Μαντάνης Εργαστήριο Επιστήμης & Τεχνολογίας Ξύλου Τμήμα Σχεδιασμού & Τεχνολογίας Ξύλου & Επίπλου www.teilar.gr/~mantanis ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ ΣΥΣΤΑΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ 001

ΔΕΛΤΙΟ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ 001 Ι. ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΗΣ ΑΞΙΟΥΠΟΛΕΩΣ & ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ Ι.Ν. ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ ΔΕΛΤΙΟ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ 001 ΤΕΜΠΛΟ / ΔΕΣΠΟΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ Φωτογραφία αντικειμένου (πριν τη συντήρηση) Θέση αντικειμένου

Διαβάστε περισσότερα

ΑΜΥΛΟ Ζελατινοποίηση αμύλου. Άσκηση 4 η Εργαστήριο Χημείας και Τεχνολογίας Τροφίμων

ΑΜΥΛΟ Ζελατινοποίηση αμύλου. Άσκηση 4 η Εργαστήριο Χημείας και Τεχνολογίας Τροφίμων ΑΜΥΛΟ Ζελατινοποίηση αμύλου Άσκηση 4 η Εργαστήριο Χημείας και Τεχνολογίας Τροφίμων Θεωρητικό μέρος Υδατάνθρακες Άμυλο Ζελατινοποίηση αμύλου Υδατάνθρακες Αποτελούνται από: Άνθρακα (C) Οξυγόνο (O) Υδρογόνο

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΟΡΓΑΝΗ ΧΗΜΕΙΑ

ΦΥΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΟΡΓΑΝΗ ΧΗΜΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΟΡΓΑΝΗ ΧΗΜΕΙΑ Φασματοσκοπία Mossbauer ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΚΡΙΒΟΣ Τμήμα Χημείας Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό

Διαβάστε περισσότερα

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΔΡ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΠΙΝΑΣ Τμήμα Φυσικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Email: binasbill@iesl.forth.gr Thl. 1269 Crete Center for Quantum Complexity and Nanotechnology Department of Physics, University

Διαβάστε περισσότερα

6. Ατομικά γραμμικά φάσματα

6. Ατομικά γραμμικά φάσματα 6. Ατομικά γραμμικά φάσματα Σκοπός Κάθε στοιχείο έχει στην πραγματικότητα ένα χαρακτηριστικό γραμμικό φάσμα, οφειλόμενο στην εκπομπή φωτός από πυρωμένα άτομα του στοιχείου. Τα φάσματα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΕΙΑΣ Γραφείο 211 Επίκουρος Καθηγητής: Δ. Τσιπλακίδης Τηλ.: 2310 997766 e mail: dtsiplak@chem.auth.gr url:

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 2 Χημικοί Δεσμοί

Κεφάλαιο 2 Χημικοί Δεσμοί Κεφάλαιο 2 Χημικοί Δεσμοί Σύνοψη Παρουσιάζονται οι χημικοί δεσμοί, ιοντικός, μοριακός, ατομικός, μεταλλικός. Οι ιδιότητες των υλικών τόσο οι φυσικές όσο και οι χημικές εξαρτώνται από το είδος ή τα είδη

Διαβάστε περισσότερα

ΜΟΡΙΑΚΗ ΦΘΟΡΙΣΜΟΜΕΤΡΙΑ

ΜΟΡΙΑΚΗ ΦΘΟΡΙΣΜΟΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΙΑΚΗ ΦΘΟΡΙΣΜΟΜΕΤΡΙΑ Διεγείρεται το μόριο σε ένα μήκος κύματος απορρόφησης και μετρείται η εκπομπή σε ένα άλλο μήκος κύματος που καλείται φθορισμού. Π.χ. Το δι-νυκλεοτίδιο της Νικοτιναμίδης- Αδενίνης

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΤΑΛΥΤΙΚΆ ΥΛΙΚΆ. 1. Παρασκευή Στηριγμένων Καταλυτών. 2. Χαρακτηρισμός Καταλυτών

ΚΑΤΑΛΥΤΙΚΆ ΥΛΙΚΆ. 1. Παρασκευή Στηριγμένων Καταλυτών. 2. Χαρακτηρισμός Καταλυτών ΚΑΤΑΛΥΤΙΚΆ ΥΛΙΚΆ 1. Παρασκευή Στηριγμένων Καταλυτών 2. Χαρακτηρισμός Καταλυτών Παρασκευή Στηριγμένων Καταλυτών Τεχνικές Εμποτισμού Ξηρός Εμποτισμός Υγρός Εμποτισμός Απλός Εμποτισμός Εναπόθεση - Καθίζηση

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΙΡΑΜΑ 4: ΟΠΤΙΚΗ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ AΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ

ΠΕΙΡΑΜΑ 4: ΟΠΤΙΚΗ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ AΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ ΠΕΙΡΑΜΑ 4: ΟΠΤΙΚΗ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ AΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ [1] ΘΕΩΡΙΑ Σύμφωνα με τη κβαντομηχανική, τα άτομα απορροφούν ηλεκτρομαγνητική ενέργεια με διακριτό τρόπο, με «κβάντο» ενέργειας την ενέργεια hv ενός φωτονίου,

Διαβάστε περισσότερα

ΟΡΓΑΝΟΛΟΓΙΑ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΜΕΤΡΗΣΗΣ: ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ ΦΘΟΡΙΣΜΟΥ, ΦΩΣΦΩΡΙΣΜΟΥ, ΣΚΕΔΑΣΗΣ ΕΚΠΟΜΠΗΣ, ΧΗΜΕΙΟΦΩΤΑΥΓΕΙΑΣ

ΟΡΓΑΝΟΛΟΓΙΑ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΜΕΤΡΗΣΗΣ: ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ ΦΘΟΡΙΣΜΟΥ, ΦΩΣΦΩΡΙΣΜΟΥ, ΣΚΕΔΑΣΗΣ ΕΚΠΟΜΠΗΣ, ΧΗΜΕΙΟΦΩΤΑΥΓΕΙΑΣ ΟΡΓΑΝΟΛΟΓΙΑ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΜΕΤΡΗΣΗΣ: ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ ΦΘΟΡΙΣΜΟΥ, ΦΩΣΦΩΡΙΣΜΟΥ, ΣΚΕΔΑΣΗΣ ΕΚΠΟΜΠΗΣ, ΧΗΜΕΙΟΦΩΤΑΥΓΕΙΑΣ ΠΗΓΕΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΥΝΕΧΕΙΣ ΠΗΓΕΣ ΠΗΓΕΣ ΓΡΑΜΜΩΝ ΚΟΙΛΗΣ ΚΑΘΟΔΟΥ & ΛΥΧΝΙΕΣ ΕΚΚΕΝΩΣΕΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Διαγνωστικό Κέντρο Έργων Τέχνης ΙΔΡΥΜΑ ΟΡΜΥΛΙΑ

Διαγνωστικό Κέντρο Έργων Τέχνης ΙΔΡΥΜΑ ΟΡΜΥΛΙΑ Διαγνωστικό Κέντρο Έργων Τέχνης ΙΔΡΥΜΑ ΟΡΜΥΛΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης Εφαρμογή μη καταστρεπτικών μεθόδων για τη διερεύνηση των υλικών και της τεχνικής κατασκευής ψηφιδωτών

Διαβάστε περισσότερα

ΦΩΤΟΣΥΝΘΕΣΗ. Αυτότροφοι και ετερότροφοι οργανισμοί. Καρβουντζή Ηλιάνα Βιολόγος

ΦΩΤΟΣΥΝΘΕΣΗ. Αυτότροφοι και ετερότροφοι οργανισμοί. Καρβουντζή Ηλιάνα Βιολόγος ΦΩΤΟΣΥΝΘΕΣΗ Αυτότροφοι και ετερότροφοι οργανισμοί Η ζωή στον πλανήτη μας στηρίζεται στην ενέργεια του ήλιου. Η ενέργεια αυτή εκπέμπεται με τη μορφή ακτινοβολίας. Ένα πολύ μικρό μέρος αυτής της ακτινοβολίας

Διαβάστε περισσότερα

Ύλη ένατου µαθήµατος. Οπτικό µικροσκόπιο, Ηλεκτρονική µικροσκοπία σάρωσης, Ηλεκτρονική µικροσκοπία διέλευσης.

Ύλη ένατου µαθήµατος. Οπτικό µικροσκόπιο, Ηλεκτρονική µικροσκοπία σάρωσης, Ηλεκτρονική µικροσκοπία διέλευσης. ιάλεξη 9 η Ύλη ένατου µαθήµατος Οπτικό µικροσκόπιο, Ηλεκτρονική µικροσκοπία σάρωσης, Ηλεκτρονική µικροσκοπία διέλευσης. Μέθοδοι µικροσκοπικής ανάλυσης των υλικών Οπτική µικροσκοπία (Optical microscopy)

Διαβάστε περισσότερα

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Απεικόνιση ηλεκτρονίων ατόμων σιδήρου ως κύματα, διατεταγμένων κυκλικά σε χάλκινη επιφάνεια, με την τεχνική μικροσκοπικής σάρωσης σήραγγας. Δημήτρης

Διαβάστε περισσότερα

Ατομικά γραμμικά φάσματα

Ατομικά γραμμικά φάσματα Ατομικά γραμμικά φάσματα Σκοπός Κάθε στοιχείο έχει στην πραγματικότητα ένα χαρακτηριστικό γραμμικό φάσμα, οφειλόμενο στην εκπομπή φωτός από πυρωμένα άτομα του στοιχείου. Τα φάσματα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν

Διαβάστε περισσότερα

Οι ακτίνες Χ είναι ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία με λ [ m] (ή 0,01-10Å) και ενέργεια φωτονίων kev.

Οι ακτίνες Χ είναι ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία με λ [ m] (ή 0,01-10Å) και ενέργεια φωτονίων kev. Οι ακτίνες Χ είναι ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία με λ [10-9 -10-12 m] (ή 0,01-10Å) και ενέργεια φωτονίων kev. ότι το αόρατο το «φώς» από τον σωλήνα διαπερνούσε διάφορα υλικά (χαρτί, ξύλο, βιβλία) κατά την

Διαβάστε περισσότερα

Οπτικές Τεχνικές Ανάλυσης

Οπτικές Τεχνικές Ανάλυσης Οπτικές Τεχνικές Ανάλυσης Σύνολο τεχνικών στις οποίες μετράται η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που πηγάζει από την ύλη (άτομα, μόρια ή ιόντα) ή αλληλεπιδρά λ με αυτήν. Η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία : είναι

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΑΣ

ΤΕΧΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΑΣ ΤΕΧΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΑΣ Η αξιοποίηση της γεωθερμικής ενέργειας συναντά ορισμένα τεχνικά προβλήματα, Τα προβλήματα αυτά είναι: (α) ο σχηματισμός επικαθίσεων (ή καθαλατώσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Φασματοφωτομετρία

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Φασματοφωτομετρία 1 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Φασματοφωτομετρία Ιωάννης Πούλιος Αθανάσιος Κούρας Ευαγγελία Μανώλη ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 54124

Διαβάστε περισσότερα

Ενόργανη Ανάλυση Εργαστήριο. Φασματοσκοπία πυρηνικού μαγνητικού συντονισμού Nuclear Magnetic Resonance spectroscopy, NMR. Πέτρος Α.

Ενόργανη Ανάλυση Εργαστήριο. Φασματοσκοπία πυρηνικού μαγνητικού συντονισμού Nuclear Magnetic Resonance spectroscopy, NMR. Πέτρος Α. Ενόργανη Ανάλυση Εργαστήριο Φασματοσκοπία πυρηνικού μαγνητικού συντονισμού Πέτρος Α. Ταραντίλης 1 Βασικές αρχές Που βασίζεται; Στη μέτρηση της απορρόφησης της ακτινοβολίας στην περιοχή των ραδιοσυχνοτήτων

Διαβάστε περισσότερα

ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΦΑΣΜΑ

ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΦΑΣΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΦΑΣΜΑ ΤΥΠΟΙ ΔΟΝΗΣΗΣ Δόνηση τάσης Δονήσεις τάσης Δονήσεις επί του επιπέδου Δονήσεις κάμψης Δονήσεις εκτός επιπέδου συμμετρική (sym) ~1465 cm -1 συμμετρική (scissoring) συμμετρική (twisting)

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΟΡΓΑΝΗ ΧΗΜΕΙΑ

ΦΥΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΟΡΓΑΝΗ ΧΗΜΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΟΡΓΑΝΗ ΧΗΜΕΙΑ Φωτοηλεκτρονιακή φασματοσκοπία ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΚΡΙΒΟΣ Τμήμα Χημείας Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

Προσδιορισμός της Δομής Οργανικών Μορίων

Προσδιορισμός της Δομής Οργανικών Μορίων Οργανική Χημεία Πέτρος Ταραντίλης Αναπληρωτής Καθηγητής Εργαστήριο Χημείας, Τμήμα Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής του Ανθρώπου Ιερά Οδός 75, 118 55 Αθήνα e-mail: ptara@aua.gr, Τηλ.: 210 529 4262, Fax:

Διαβάστε περισσότερα

Τεχνικές παρασκευής ζεόλιθου ZSM-5 από τέφρα φλοιού ρυζιού με χρήση φούρνου μικροκυμάτων και τεχνικής sol-gel

Τεχνικές παρασκευής ζεόλιθου ZSM-5 από τέφρα φλοιού ρυζιού με χρήση φούρνου μικροκυμάτων και τεχνικής sol-gel Τεχνικές παρασκευής ζεόλιθου ZSM-5 από τέφρα φλοιού ρυζιού με χρήση φούρνου μικροκυμάτων και τεχνικής sol-gel Δέσποινα Στεφοπούλου Επιβλέπων: Κωνσταντίνος Κορδάτος Στην παρούσα διπλωματική εργασία παρασκευάστηκαν

Διαβάστε περισσότερα

Η αποκάλυψη της τεχνικής της δομής ενός έργου τέχνης, αναγκαίο εργαλείο για την αναγνώριση και λύση των προβλημάτων συντήρησης και διατήρησής του.

Η αποκάλυψη της τεχνικής της δομής ενός έργου τέχνης, αναγκαίο εργαλείο για την αναγνώριση και λύση των προβλημάτων συντήρησης και διατήρησής του. Η αποκάλυψη της τεχνικής της δομής ενός έργου τέχνης, αναγκαίο εργαλείο για την αναγνώριση και λύση των προβλημάτων συντήρησης και διατήρησής του. Μελέτη υποδομής για την συντήρηση του εντοίχιου ζωγραφικού

Διαβάστε περισσότερα

ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ 8. ΥΠΟΔΟΜΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ. Δομή Ξύλου - Θεωρία. Στέργιος Αδαμόπουλος

ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ 8. ΥΠΟΔΟΜΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ. Δομή Ξύλου - Θεωρία. Στέργιος Αδαμόπουλος ΔΟΜΗ ΞΥΛΟΥ 8. ΥΠΟΔΟΜΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ Υποδομή του ξύλου Δομή της ξυλώδους ύλης: κυτταρικά τοιχώματα, μεσοκυττάρια στρώση, τυλώσεις Αόρατη με κοινό μικροσκόπιο Μελέτη με πολωτικό μικροσκόπιο, ακτίνες Χ, ηλεκτρονικό

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΚΗΣΗ 9 Εφαρμογές στην Υπέρυθρη Φασματοσκοπία με Μετασχηματισμό Fourier. 1.1 Φάσματα μετρήσεων ATR- FTIR σε χρωστικές αναφοράς

ΑΣΚΗΣΗ 9 Εφαρμογές στην Υπέρυθρη Φασματοσκοπία με Μετασχηματισμό Fourier. 1.1 Φάσματα μετρήσεων ATR- FTIR σε χρωστικές αναφοράς ΑΣΚΗΣΗ 9 Εφαρμογές στην Υπέρυθρη Φασματοσκοπία με Μετασχηματισμό Fourier 1.1 Φάσματα μετρήσεων ATR- FTIR σε χρωστικές αναφοράς 1.1.1 Κόκκινες χρωστικές αναφοράς Μίνιο Οι ταινίες απορρόφησης του μίνιου

Διαβάστε περισσότερα

1.5 Ταξινόμηση της ύλης

1.5 Ταξινόμηση της ύλης 1.5 Ταξινόμηση της ύλης Θεωρία 5.1. Πως ταξινομείται η ύλη; Η ύλη ταξινομείται σε καθαρές ή καθορισμένες ουσίες και μίγματα. Τα μίγματα ταξινομούνται σε ομογενή και ετερογενή. Οι καθορισμένες ουσίες ταξινομούνται

Διαβάστε περισσότερα

Ο λέβητας του Δημόκριτου

Ο λέβητας του Δημόκριτου Ο λέβητας του Δημόκριτου Αρχαιοελληνικές συσκευές απόσταξης Στην εισαγωγική αυτή άσκηση, θα παρατηρήσετε μια σειρά χαρακτηριστικών αντιδράσεων ορισμένων ουσιών σε συγκεκριμένα χημικά περιβάλλοντα. Στη

Διαβάστε περισσότερα

Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ ΧΡΗΣΗ Συνήθως η γνήσια τεχνική φρέσκο διαπιστώνεται μόνο σε ορισμένα τμήματα των τοιχογραφιών διαφόρων ζωγράφων. Στην τοιχογραφία με βάση το φρέσκο και διάφορες

Διαβάστε περισσότερα

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΛΕΠΤΩΝ ΥΜΕΝΙΩΝ ΥΔΡΟΓΟΝΩΜΕΝΟΥ ΠΥΡΙΤΙΟΥ (Si:H) ΜΕ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΥΠΕΡΙΩΔΟΥΣ ΟΡΑΤΟΥ (UV/VIS)

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΛΕΠΤΩΝ ΥΜΕΝΙΩΝ ΥΔΡΟΓΟΝΩΜΕΝΟΥ ΠΥΡΙΤΙΟΥ (Si:H) ΜΕ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΥΠΕΡΙΩΔΟΥΣ ΟΡΑΤΟΥ (UV/VIS) ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΛΕΠΤΩΝ ΥΜΕΝΙΩΝ ΥΔΡΟΓΟΝΩΜΕΝΟΥ ΠΥΡΙΤΙΟΥ (Si:H) ΜΕ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΥΠΕΡΙΩΔΟΥΣ ΟΡΑΤΟΥ (UV/VIS) Γ. Αλεξίου, Β. Περδικάρη, Π. Δημητρακέλλης, Ε. Φάρσαρη, Α. Καλαμπούνιας, Ε.Αμανατίδης και Δ.Ματαράς

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΘΕΣΗ ΝΑΝΟΣΩΛΗΝΩΝ ΑΝΘΡΑΚΑ ΜΕΣΩ ΘΕΡΜΟΛΥΣΗΣ ΟΡΓΑΜΟΜΕΤΑΛΛΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΣΕ ΣΤΕΡΕΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ΣΥΝΘΕΣΗ ΝΑΝΟΣΩΛΗΝΩΝ ΑΝΘΡΑΚΑ ΜΕΣΩ ΘΕΡΜΟΛΥΣΗΣ ΟΡΓΑΜΟΜΕΤΑΛΛΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΣΕ ΣΤΕΡΕΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΝΑΝΟΣΩΛΗΝΩΝ ΑΝΘΡΑΚΑ ΜΕΣΩ ΘΕΡΜΟΛΥΣΗΣ ΟΡΓΑΜΟΜΕΤΑΛΛΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΣΕ ΣΤΕΡΕΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Α.Μ. Νέτσου 1, Ε. Χουντουλέση 1, Μ.Περράκη 2, Α.Ντζιούνη 1, Κ. Κορδάτος 1 1 Σχολή Χημικών Μηχανικών, ΕΜΠ 2 Σχολή

Διαβάστε περισσότερα

Εργαστήριο Συνθέτων Υλικών

Εργαστήριο Συνθέτων Υλικών Εργαστήριο Συνθέτων Υλικών Εργαστηριακή Άσκηση 03 ΔΟΚΙΜΕΣ(TEST) ΤΩΝ ΠΟΛΥΜΕΡΩΝ Διδάσκων Δρ Κατσιρόπουλος Χρήστος Τμήμα Μηχανολογίας ΑΤΕΙ Πατρών 2014-15 1 Καταστροφικές μέθοδοι 1. Τεχνική διάλυσης της μήτρας

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΥ ΔΙΑΔΙΔΕΤΑΙ ΤΟ ΦΩΣ

ΠΟΥ ΔΙΑΔΙΔΕΤΑΙ ΤΟ ΦΩΣ 1 ΦΩΣ Στο μικρόκοσμο θεωρούμε ότι το φως έχει δυο μορφές. Άλλοτε το αντιμετωπίζουμε με τη μορφή σωματιδίων που ονομάζουμε φωτόνια. Τα φωτόνια δεν έχουν μάζα αλλά μόνον ενέργεια. Άλλοτε πάλι αντιμετωπίζουμε

Διαβάστε περισσότερα

Εύη Καραγιαννίδου Χημικός Α.Π.Θ. ΟΙ ΕΠΟΞΕΙΔΙΚΕΣ ΚΟΛΛΕΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΑΠΟ ΓΥΑΛΙ ή ΚΕΡΑΜΙΚΟ

Εύη Καραγιαννίδου Χημικός Α.Π.Θ. ΟΙ ΕΠΟΞΕΙΔΙΚΕΣ ΚΟΛΛΕΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΑΠΟ ΓΥΑΛΙ ή ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ Εύη Καραγιαννίδου Χημικός Α.Π.Θ. ΟΙ ΕΠΟΞΕΙΔΙΚΕΣ ΚΟΛΛΕΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΑΠΟ ΓΥΑΛΙ ή ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Χειρισμός Δείγματος (1)

Χειρισμός Δείγματος (1) Χειρισμός Δείγματος (1) Ηφασματοφωτομετρία IR χρησιμοποιείται για την εξέταση δειγμάτων σε κατάσταση: Αέρια Υγρή Στερεή Χειρισμός δείγματος ποικολότροπα ανάλογα με φύση δείγματος Χειρισμός Δείγματος (2)

Διαβάστε περισσότερα

Λύσεις 3 ης Γραπτής Εργασίας (Φασματοσκοπία)

Λύσεις 3 ης Γραπτής Εργασίας (Φασματοσκοπία) Ακαδημαϊκό έτος 014-15 Θέμα 1. α) Υπολογίστε το μήκος κύματος, τον κυματάριθμο και την ενέργεια των εκπεμπόμενων κυμάτων ενός ραδιοφωνικού σταθμού που εκπέμπει στα 88.8 MHz στην μπάντα των FM. β) Συγκρίνετε

Διαβάστε περισσότερα

Το Ηλεκτρομαγνητικό Φάσμα

Το Ηλεκτρομαγνητικό Φάσμα Το Ηλεκτρομαγνητικό Φάσμα Ακτίνες Χ Ορατό Μικροκύματα Ακτίνες γ Ραδιοκύματα Μέτρα (m) Φασματοσκοπία IR Η περιοχή υπερύθρoυ (IR) του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος βρίσκεται μεταξύ της περιοχής ορατού (λ =

Διαβάστε περισσότερα

Χαρακτηρισμός των στερεών ιζημάτων ανάκτησης φωσφόρου Μελέτη βιοδιαθεσιμότητας του παραγόμενου προϊόντος

Χαρακτηρισμός των στερεών ιζημάτων ανάκτησης φωσφόρου Μελέτη βιοδιαθεσιμότητας του παραγόμενου προϊόντος ΠΡΑΞΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ «Πρόγραμμα Ανάπτυξης Βιομηχανικής Έρευνας και Τεχνολογίας (ΠΑΒΕΤ) 2013» Δευτέρα 25 Μαΐου, 2015 Ημερίδα - Κ.Ε.Δ.Ε.Α. Θεσσαλονίκη Χαρακτηρισμός των στερεών ιζημάτων ανάκτησης φωσφόρου

Διαβάστε περισσότερα

ΧΗΜΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ

ΧΗΜΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ Εδαφικά κολλοειδή Ανόργανα ορυκτά (άργιλος) ή οργανική ουσία (χούμος) με διάμετρο μικρότερη από 0,001 mm ή 1μ ανήκουν στα κολλοειδή. Ηάργιλος(

Διαβάστε περισσότερα

Οι ακτίνες Χ είναι ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία µε λ [10-9 -10-12 m] (ή 0,01-10Å) και ενέργεια φωτονίων kev.

Οι ακτίνες Χ είναι ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία µε λ [10-9 -10-12 m] (ή 0,01-10Å) και ενέργεια φωτονίων kev. Οι ακτίνες Χ είναι ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία µε λ [10-9 -10-12 m] (ή 0,01-10Å) και ενέργεια φωτονίων kev. To ορατό καταλαµβάνει ένα πολύ µικρό µέρος του ηλεκτροµαγνητικού φάσµατος: 1,6-3,2eV. Page 1

Διαβάστε περισσότερα

ΑΤΟΜΙΚΑ ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΦΑΣΜΑΤΑ. Οι Φασματικοί Σωλήνες (Spectrum Tubes)

ΑΤΟΜΙΚΑ ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΦΑΣΜΑΤΑ. Οι Φασματικοί Σωλήνες (Spectrum Tubes) Θεωρία (βλ. Ebbing, Ενότητα 7.3) ΑΤΟΜΙΚΑ ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΦΑΣΜΑΤΑ Οι Φασματικοί Σωλήνες (Spectrum Tubes) Οι φασματικοί σωλήνες περιέχουν ένα ή περισσότερα στοιχεία σε μορφή αερίων ατόμων ή μορίων. Η ενέργεια παρέχεται

Διαβάστε περισσότερα

EΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΟΛΥΜΕΡΩΝ Ενότητα : Ταυτοποίηση πολυμερών με την υπέρυθρη φασματοσκοπία, FTIR

EΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΟΛΥΜΕΡΩΝ Ενότητα : Ταυτοποίηση πολυμερών με την υπέρυθρη φασματοσκοπία, FTIR EΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΟΛΥΜΕΡΩΝ Ενότητα : Ταυτοποίηση πολυμερών με την υπέρυθρη φασματοσκοπία, FTIR Διδάσκων : Κων/νος Τσιτσιλιάνης, Καθηγητής Ουρανία Κούλη, Ε.ΔΙ.Π. Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Χημικών Μηχανικών 1 Σκοπός

Διαβάστε περισσότερα

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΔΡ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΠΙΝΑΣ Τμήμα Φυσικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Email: binasbill@iesl.forth.gr Thl. 1269 Crete Center for Quantum Complexity and Nanotechnology Department of Physics, University

Διαβάστε περισσότερα

R 1 R 2 R 3 ΕΞΕΤΑΣΗ ΛΙΠΑΡΩΝ ΥΛΩΝ: ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΞΥΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΛΑΔΙΩΝ. Λινολενικό (C 18:3 ) Ελαϊκό (C 18:1 ) Λινελαϊκό (C 18:2 )

R 1 R 2 R 3 ΕΞΕΤΑΣΗ ΛΙΠΑΡΩΝ ΥΛΩΝ: ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΞΥΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΛΑΔΙΩΝ. Λινολενικό (C 18:3 ) Ελαϊκό (C 18:1 ) Λινελαϊκό (C 18:2 ) ΕΞΕΤΑΣΗ ΛΙΠΑΡΩΝ ΥΛΩΝ: ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΞΥΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΛΑΔΙΩΝ Ελαϊκό οξύ διάρκεια 2 ώρες Στόχοι της άσκησης: Η εξοικείωση με τη χημική σύσταση των λιπαρών υλών. Η κατανόηση της όξινης υδρόλυσης ως παράγοντα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 2 ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 2 ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 2 ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ 1. Εισαγωγή. Η ενέργεια, όπως είναι γνωστό από τη φυσική, διαδίδεται με τρεις τρόπους: Α) δι' αγωγής Β) δια μεταφοράς Γ) δι'ακτινοβολίας Ο τελευταίος τρόπος διάδοσης

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Ι ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ-2 Υ: ΜΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Ι ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ-2 Υ: ΜΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Ι ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ-2 Υ: ΜΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ ΥΠEΡΥΘΡΗ ΘΕΡΜΟΓΡΑΦΙΑ Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Μηχανικών Παραγωγής & Διοίκησης Τομέας Υλικών, Διεργασιών και

Διαβάστε περισσότερα

Διαλύματα - Περιεκτικότητες διαλυμάτων Γενικά για διαλύματα

Διαλύματα - Περιεκτικότητες διαλυμάτων Γενικά για διαλύματα Διαλύματα - Περιεκτικότητες διαλυμάτων Γενικά για διαλύματα Μάθημα 6 6.1. SOS: Τι ονομάζεται διάλυμα, Διάλυμα είναι ένα ομογενές μίγμα δύο ή περισσοτέρων καθαρών ουσιών. Παράδειγμα: Ο ατμοσφαιρικός αέρας

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΣΥΝΕΧΩΝ ΦΑΣΜΑΤΩΝ ΕΚΠΟΜΠΗΣ & ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ ΣΤΕΡΕΟΥ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΣΥΝΕΧΩΝ ΦΑΣΜΑΤΩΝ ΕΚΠΟΜΠΗΣ & ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ ΣΤΕΡΕΟΥ 1 ο ΕΚΦΕ (Ν. ΣΜΥΡΝΗΣ) Δ Δ/ΝΣΗΣ Δ. Ε. ΑΘΗΝΑΣ 1 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΣΥΝΕΧΩΝ ΦΑΣΜΑΤΩΝ ΕΚΠΟΜΠΗΣ & ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ ΣΤΕΡΕΟΥ Α. ΣΤΟΧΟΙ Η παραγωγή λευκού φωτός με τη χρήση λαμπτήρα πυράκτωσης. Η χρήση πηγών φωτός διαφορετικής

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορική αναδρομή του φαινομένου Raman

Ιστορική αναδρομή του φαινομένου Raman Μικροσκοπία CARS Ιστορική αναδρομή του φαινομένου Raman Sir Chandrasekhara Venkata Raman (1888-1970) Το φαινόμενο Raman είχε προβλεφθεί θεωρητικά από το Adolf Smekal το 1923, ωστόσο δεν είχε παρατηρηθεί

Διαβάστε περισσότερα

Σύγχρονες Τεχνικές Λέιζερ στον Έλεγχο της Λειτουργικότητας Συνθετικών Μονωτήρων Προκλήσεις και Προοπτικές

Σύγχρονες Τεχνικές Λέιζερ στον Έλεγχο της Λειτουργικότητας Συνθετικών Μονωτήρων Προκλήσεις και Προοπτικές Σύγχρονες Τεχνικές Λέιζερ στον Έλεγχο της Λειτουργικότητας Συνθετικών Μονωτήρων Προκλήσεις και Προοπτικές Ο. Κοκκινάκη, Α. Κλίνη, Γ. Κατσοπρινάκης, Δ. Σοφικίτης, Κ. Καλπούζος, Δ. Άγγλος Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής

Διαβάστε περισσότερα

Επαναληπτικές Ασκήσεις

Επαναληπτικές Ασκήσεις Επαναληπτικές Ασκήσεις Ενότητα 1: Εισαγωγή στη Χημεία 1.1 Στον επόμενο πίνακα δίνονται τα σημεία τήξης και τα σημεία ζέσης διαφόρων υλικών. Υλικό Σημείο Tήξης ( ο C) Σημείο Zέσης ( ο C) Α 0 100 Β 62 760

Διαβάστε περισσότερα

Βασικές έννοιες Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης. Ηλεκτρομαγνητική Ακτινοβολία

Βασικές έννοιες Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης. Ηλεκτρομαγνητική Ακτινοβολία Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Βασικές έννοιες Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης Ηλεκτρομαγνητική Ακτινοβολία Ιωάννης Φαρασλής Τηλ

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΧΗΜΕΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ

ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΧΗΜΕΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ Τμήμα Τεχνολόγων Περιβάλλοντος Κατεύθυνσης Συντήρησης Πολιτισμικής Κληρονομιάς ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΧΗΜΕΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ 4 η Ενότητα ΦΥΣΙΚΑ ΚΕΡΙΑ Δ. Λαμπάκης Ποιά οργανικά υλικά έχουν χρησιμοποιηθεί στα κειμήλια; 2)

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΕΜΠΛΟΥ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΘΗΝΩΝ «Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ»

ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΕΜΠΛΟΥ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΘΗΝΩΝ «Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ» ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΕΜΠΛΟΥ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΘΗΝΩΝ «Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ» ΑΘΗΝΑ 2012 ΕΡΓΟ: ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΕΜΠΛΟΥ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΘΗΝΩΝ «Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ» ΕΚΠΟΝΗΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΌΡΑΣΗ. Εργασία Β Τετράμηνου Τεχνολογία Επικοινωνιών Μαρία Κόντη

ΌΡΑΣΗ. Εργασία Β Τετράμηνου Τεχνολογία Επικοινωνιών Μαρία Κόντη ΌΡΑΣΗ Εργασία Β Τετράμηνου Τεχνολογία Επικοινωνιών Μαρία Κόντη Τι ονομάζουμε όραση; Ονομάζεται μία από τις πέντε αισθήσεις Όργανο αντίληψης είναι τα μάτια Αντικείμενο αντίληψης είναι το φως Θεωρείται η

Διαβάστε περισσότερα

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΑΚΤΙΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ Χ ΑΝΑΤΟΜΙΚΟ ΘΕΜΑ ΕΝΙΣΧΥΤΙΚΕΣ ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ ΦΙΛΜ ΧΗΜΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΑΚΤΙΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ Χ ΑΝΑΤΟΜΙΚΟ ΘΕΜΑ ΕΝΙΣΧΥΤΙΚΕΣ ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ ΦΙΛΜ ΧΗΜΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΑΚΤΙΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ Χ ΑΝΑΤΟΜΙΚΟ ΘΕΜΑ ΕΝΙΣΧΥΤΙΚΕΣ ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ ΦΙΛΜ ΧΗΜΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Η ακτινοβολία χ που εξέρχεται από το σώμα, αλληλεπιδρά με το φθορίζον στρώμα της ΕΠ, μετατρέπεται

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΥΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΥΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΑ: Μέτρηση της έντασης της (συνήθως) ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας με (φωτοηλεκτρικούς ήάλλους κατάλληλους) μεταλλάκτες, μετάτην αλληλεπίδραση της με

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΕΡΕΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ. Περιληπτική θεωρητική εισαγωγή

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΕΡΕΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ. Περιληπτική θεωρητική εισαγωγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΕΡΕΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Περιληπτική θεωρητική εισαγωγή α) Τεχνική zchralski Η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη τεχνική ανάπτυξης μονοκρυστάλλων πυριτίου (i), αρίστης ποιότητας,

Διαβάστε περισσότερα

Τηλεπισκόπηση - Φωτοερμηνεία

Τηλεπισκόπηση - Φωτοερμηνεία ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Τηλεπισκόπηση - Φωτοερμηνεία Ενότητα 6: Βασικές έννοιες Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης. Ηλεκτρομαγνητική Ακτινοβολία. Κωνσταντίνος Περάκης Ιωάννης Φαρασλής Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας,

Διαβάστε περισσότερα

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Πολυτεχνική Σχολή ΘΕΜΑΤΙΚΗ : ΤΗΛΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Πολυτεχνική Σχολή ΘΕΜΑΤΙΚΗ : ΤΗΛΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης ΘΕΜΑΤΙΚΗ : ΤΗΛΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Ιωάννης Φαρασλής Τηλ : 24210-74466, Πεδίον Άρεως, Βόλος http://www.prd.uth.gr/el/staff/i_faraslis

Διαβάστε περισσότερα

Ανθεκτικότητα Υλικών και Περιβάλλον

Ανθεκτικότητα Υλικών και Περιβάλλον Ανθεκτικότητα Υλικών και Περιβάλλον Ν. Μ. Μπάρκουλα, Επίκουρη Καθηγήτρια, Δρ. Μηχ/γος Μηχανικός 1 Τι είναι: Περίγραμμα Μαθήματος Επιλογής Μάθημα Επιλογής στο 9ο Εξάμηνο του ΤΜΕΥ Με τι ασχολείται: Με την

Διαβάστε περισσότερα

Κυματική Φύση του φωτός και εφαρμογές. Περίθλαση Νέα οπτικά μικροσκόπια Κρυσταλλογραφία ακτίνων Χ

Κυματική Φύση του φωτός και εφαρμογές. Περίθλαση Νέα οπτικά μικροσκόπια Κρυσταλλογραφία ακτίνων Χ Κυματική Φύση του φωτός και εφαρμογές Περίθλαση Νέα οπτικά μικροσκόπια Κρυσταλλογραφία ακτίνων Χ Επαλληλία κυμάτων Διαφορά φάσης Δφ=0 Ενίσχυση Δφ=180 Απόσβεση Κάθε σημείο του μετώπου ενός κύματος λειτουργεί

Διαβάστε περισσότερα

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΝΤΟΧΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΥ ΑΝΟΔΙΩΣΗ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΝΤΟΧΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΥ ΑΝΟΔΙΩΣΗ Εισαγωγή ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΝΤΟΧΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΥ ΑΝΟΔΙΩΣΗ Το γαλβανικό κελί (γαλβανική διάβρωση) είναι μια ηλεκτροχημική αντίδραση οξείδωσης-αναγωγής (redox), η οποία συμβαίνει όταν δύο ανόμοια μέταλλα

Διαβάστε περισσότερα

2 ο Κεφάλαιο: Πετρέλαιο - Υδρογονάνθρακες

2 ο Κεφάλαιο: Πετρέλαιο - Υδρογονάνθρακες 2 ο Κεφάλαιο: Πετρέλαιο - Υδρογονάνθρακες Δημήτρης Παπαδόπουλος, χημικός Βύρωνας, 2015 Καύσιμα - καύση Τα καύσιμα είναι υλικά που, όταν καίγονται, αποδίδουν σημαντικά και εκμεταλλεύσιμα ποσά θερμότητας.

Διαβάστε περισσότερα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΘ. κ. ΚΟΥΠΑΡΡΗ 1 2 3 4 5 6 7 8 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ κ. ΚΟΥΝΤΟΥΡΕΛΛΗ 9 10 11 ΦΑΣΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ Ακτινοβολία Συχνότητα Μήκος κύµατος Ενέργεια Τύπος φασµατοσκοπίας ν(hertz)

Διαβάστε περισσότερα

ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΟΡΓΑΝΙΚΩΝ ΕΝΩΣΕΩΝ

ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΟΡΓΑΝΙΚΩΝ ΕΝΩΣΕΩΝ ΑΘ.Π.ΒΑΛΑΒΑΝΙΔΗΣ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΟΡΓΑΝΙΚΩΝ ΕΝΩΣΕΩΝ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΥΠΕΡΥΘΡΟΥ ΠΥΡΗΝΙΚΟΥ ΜΑΓΝΗΤΙΚΟΥ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΙΑ ΜΑΖΩΝ ΥΠΕΡΙΩΔΟΥΣ-ΟΡΑΤΟΥ, RΑΜΑΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΠΑΡΑΜΑΓΝΗΤΙΚΟΥ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΥ Τμήμα Χημείας

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ. Οι φυσικές καταστάσεις της ύλης είναι η στερεή, η υγρή και η αέρια.

ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ. Οι φυσικές καταστάσεις της ύλης είναι η στερεή, η υγρή και η αέρια. ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ Οι φυσικές καταστάσεις της ύλης είναι η στερεή, η υγρή και η αέρια. Οι μεταξύ τους μεταβολές εξαρτώνται από τη θερμοκρασία και την πίεση και είναι οι παρακάτω: ΣΗΜΕΙΟ ΤΗΞΗΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Οργάνωση της ζωής βιολογικά συστήματα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Οργάνωση της ζωής βιολογικά συστήματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Οργάνωση της ζωής βιολογικά συστήματα 1.1 Τα μόρια της ζωής Καινούριες γνώσεις Ποια μόρια συμμετέχουν στη δομή και στις λειτουργίες των οργανισμών. Ποια είναι η σημασία του νερού για τη ζωή

Διαβάστε περισσότερα

Εξετάσεις Φυσικής για τα τμήματα Βιοτεχνολ. / Ε.Τ.Δ.Α Ιούνιος 2014 (α) Ονοματεπώνυμο...Τμήμα...Α.Μ...

Εξετάσεις Φυσικής για τα τμήματα Βιοτεχνολ. / Ε.Τ.Δ.Α Ιούνιος 2014 (α) Ονοματεπώνυμο...Τμήμα...Α.Μ... Εξετάσεις Φυσικής για τα τμήματα Βιοτεχνολ. / Ε.Τ.Δ.Α Ιούνιος 2014 (α) Ονοματεπώνυμο...Τμήμα...Α.Μ... Σημείωση: Διάφοροι τύποι και φυσικές σταθερές βρίσκονται στην τελευταία σελίδα. Θέμα 1ο (20 μονάδες)

Διαβάστε περισσότερα

Β. Μαμαρέλη 1, Μ. Κυριακίδου 2, Ο. Τάνης 2, Ι. Μαμαρέλης 1, Χ. Κωτούλας 3, Ε. Κουτουλάκης 4, Ι. Κασσικού 1, Ι. Αναστασοπούλου 5

Β. Μαμαρέλη 1, Μ. Κυριακίδου 2, Ο. Τάνης 2, Ι. Μαμαρέλης 1, Χ. Κωτούλας 3, Ε. Κουτουλάκης 4, Ι. Κασσικού 1, Ι. Αναστασοπούλου 5 Β. Μαμαρέλη 1, Μ. Κυριακίδου 2, Ο. Τάνης 2, Ι. Μαμαρέλης 1, Χ. Κωτούλας 3, Ε. Κουτουλάκης 4, Ι. Κασσικού 1, Ι. Αναστασοπούλου 5 1 Καρδιολογική Κλινική ΝΙΜΤΣ, 2 Σχολή Χημικών Μηχανικών, Πολυτεχνειούπολη

Διαβάστε περισσότερα

Κυματική φύση της ύλης: ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ. Φωτόνια: ενέργεια E = hf = hc/λ (όπου h = σταθερά Planck) Κυματική φύση των σωματιδίων της ύλης:

Κυματική φύση της ύλης: ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ. Φωτόνια: ενέργεια E = hf = hc/λ (όπου h = σταθερά Planck) Κυματική φύση των σωματιδίων της ύλης: Κυματική φύση της ύλης: ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ Φωτόνια: ενέργεια E = hf = hc/λ (όπου h = σταθερά Planck) Κυματική φύση των σωματιδίων της ύλης: Κινούμενα ηλεκτρόνια συμπεριφέρονται σαν κύματα (κύματα de Broglie)

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΕΣ ΤΗΛΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗΣ (Y2204) Βασιλάκης Εµµανουήλ Λέκτορας Τηλεανίχνευσης

ΑΡΧΕΣ ΤΗΛΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗΣ (Y2204) Βασιλάκης Εµµανουήλ Λέκτορας Τηλεανίχνευσης ΑΡΧΕΣ ΤΗΛΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗΣ (Y2204) Βασιλάκης Εµµανουήλ Λέκτορας Τηλεανίχνευσης ΘΕΜΑΤΑ Τι είναι τηλεπισκόπηση Ιστορική εξέλιξη Συστήµατα παρατήρησης της Γης Στοιχεία Ηλεκτρο-Μαγνητικής Ακτινοβολίας Διακριτική

Διαβάστε περισσότερα

Το μικροσκόπιο ως αναλυτικό όργανο. Το μικροσκόπιο δεν μας δίνει μόνο εικόνες των παρασκευασμάτων μας.

Το μικροσκόπιο ως αναλυτικό όργανο. Το μικροσκόπιο δεν μας δίνει μόνο εικόνες των παρασκευασμάτων μας. Το μικροσκόπιο ως αναλυτικό όργανο. Το μικροσκόπιο δεν μας δίνει μόνο εικόνες των παρασκευασμάτων μας. Η διάκριση των μικροσκοπίων σε κατηγορίες βασίζεται, κατά κύριο λόγο, στην ακτινοβολία που χρησιμοποιούν

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΔΗ ΚΥΜΑΤΩΝ εγκάρσια διαμήκη

ΕΙΔΗ ΚΥΜΑΤΩΝ εγκάρσια διαμήκη ΕΙΔΗ ΚΥΜΑΤΩΝ Τα οδεύοντα κύματα στα οποία η διαταραχή της μεταβλητής ποσότητας (πίεση, στάθμη, πεδίο κλπ) συμβαίνει κάθετα προς την διεύθυνση διάδοσης του κύματος ονομάζονται εγκάρσια κύματα Αντίθετα,

Διαβάστε περισσότερα

Απορρόφηση του φωτός Προσδιορισμός του συντελεστή απορρόφησης διαφανών υλικών

Απορρόφηση του φωτός Προσδιορισμός του συντελεστή απορρόφησης διαφανών υλικών Ο11 Απορρόφηση του φωτός Προσδιορισμός του συντελεστή απορρόφησης διαφανών υλικών 1. Σκοπός Η εργαστηριακή αυτή άσκηση αποσκοπεί α) στην μελέτη του φαινομένου της εξασθένησης του φωτός καθώς αυτό διέρχεται

Διαβάστε περισσότερα

Οργανική Χημεία. Κεφάλαιο 26: Βιομόρια: υδατάνθρακες

Οργανική Χημεία. Κεφάλαιο 26: Βιομόρια: υδατάνθρακες Οργανική Χημεία Κεφάλαιο 26: Βιομόρια: υδατάνθρακες 1. Γενικά Ενώσεις που απαντούν σε κάθε ζωντανό οργανισμό Άμυλο και ζάχαρη στις τροφές και κυτταρίνη στο ξύλο, χαρτί και βαμβάκι είναι καθαροί υδατάνθρακες

Διαβάστε περισσότερα