8.2. Οι επιπτώσεις στο εισόδημα και τους υλικούς πόρους

Transcript

1 Κεφάλαιο 8. Οι πολιτικές κοινωνικής ένταξης στην Ελλάδα του Μνημονίου: Από τον ανεκπλήρωτο Εξευρωπαϊσμό στην πλήρη αποδόμηση Εισαγωγή Η δεύτερη δεκαετία του 21 ου αιώνα βρήκε την Ελλάδα στη δίνη μιας βαθιάς δημοσιονομικής (και όχι μόνο) κρίσης, οδηγώντας στην ενεργοποίηση ενός προγράμματος «διάσωσης» από την λεγόμενη τρόικα (ΕΕ, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και ΔΝΤ), που σταδιακά εξειδικεύτηκε στην υπογραφή σειράς διαδοχικών «Μνημονίων Συνεργασίας» και ενός «Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Σταθερότητας ». Η υπερεθνική αυτή παρέμβαση έχει καταλυτικές επιπτώσεις για την ήδη υπολειμματική και ανεπαρκή εγχώρια κοινωνική πολιτική, πλήττοντας βάναυσα όλους τους τομείς, την υγεία, την κοινωνική ασφάλιση, την αγορά εργασίας και την κοινωνική πρόνοια. Οι επιπτώσεις αυτές έχουν ήδη αποτυπωθεί εκτενώς στη βιβλιογραφία (Petmesidou, 2010, 2011a, 2011b, Βενιέρης, 2011, Karantinos, 2012, Κουζής κ.α., 2011, Ματσαγγάνης, 2011, Matsaganis, 2012, Μπαλούρδος, 2011, Economou, 2012, Οικονόμου, 2013) και μια λεπτομερής και σε βάθος ανάλυσή τους ξεφεύγει από τους σκοπούς αυτής της μελέτης. Στις ενότητες που ακολουθούν θα επιχειρηθεί μια, συνοπτική μόνο, παρουσίαση των αλλαγών που δρομολογήθηκαν στο πλαίσιο εφαρμογής των μνημονιακών υποχρεώσεων της χώρας από το 2010 και μετά, με σκοπό να αναδειχτούν οι επιπτώσεις τους στην «αποδόμηση» ενός ήδη προϋπάρχοντος διάτρητου κοινωνικού διχτύου ασφαλείας (Ματσαγγάνης, 2011) και στην δραματική επιδείνωση των φαινομένων φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού Οι επιπτώσεις στο εισόδημα και τους υλικούς πόρους

2 Τα μέτρα λιτότητας που άρχισαν να εφαρμόζονται από την Άνοιξη του 2010 στο πλαίσιο της υλοποίησης των μνημονίων συνεργασίας, είχαν ως στόχο τον περιορισμό του ελλείμματος του προϋπολογισμού κάτω από το 3% έως το 2014 (European Commission, 2010d) και περιλαμβάνουν από τη μια μεριά αύξηση των άμεσων και έμμεσων φόρων και από την άλλη μείωση των μισθών και των συντάξεων. Ενδεικτικά 1 αναφέρουμε: (α) τις διαδοχικές επιβαρύνσεις μέσω της αύξησης των φορολογικών συντελεστών και τη μείωση του αφορολογήτου ορίου από τις στις ευρώ κοντά δηλαδή στο όριο φτώχειας 2, (β) την αύξηση των συντελεστών του Φόρου Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ) (ο χαμηλός από 4.5 σε 5.5.%, ο μεσαίος από 9 σε 11% και ο υψηλός από 19 σε 23%), (γ) την αύξηση της ειδικής φορολογίας στα καύσιμα, στα προϊόντα καπνού, στα οινοπνευματώδη και τα είδη πολυτελείας (δ) την επιβολή από το 2011 έκτακτου φόρου στα ακίνητα μέσω των λογαριασμών της ΔΕΗ, (ε) τις διαδοχικές μειώσεις των μισθών και κατάργηση του 13 ου και 14 ου μισθού στο δημόσιο τομέα (στ) τις διαδοχικές μειώσεις στις κύριες και τις επικουρικές συντάξεις και κατάργηση της 13 ης και 14 ης σύνταξης (η) την επιβολή έκτακτων ειδικών εισφορών αλληλεγγύης στους μισθούς και τις συντάξεις (θ) τη μείωση του κατώτατου μισθού τον Φεβρουάριο του 2012 κατά 22% στα 585 ευρώ και κατά 32% στα 510 ευρώ για τους νέους εργαζόμενους κάτω των 25 ετών 1 Για λεπτομερή ανάλυση των μέτρων λιτότητας βλ. Ματσαγγάνης, 2011, Matsaganis, 2012, Petmesidou, 2011a, 2012). 2 Η διεύρυνση αυτή της φορολογικής βάσης προς τα κατώτερα εισοδηματικά κλιμάκια υπολογίζεται ότι έχει οδηγήσει περίπου φορολογούμενους που προηγουμένως δεν πλήρωναν καθόλου φόρο και με μηνιαίο εισόδημα κάτω από το όριο της φτώχειας (περίπου 500 ευρώ), να επιβαρύνονται στο εξής με φόρο εισοδήματος. Ιδιαίτερα σημαντική είναι, σύμφωνα με τους νέους φορολογικούς συντελεστές, και η επιβάρυνση για τα μεσαία εισοδήματα έως ευρώ (Petmesidou, 2012:15).

3 (ι) τη μείωση ή και την περικοπή κοινωνικών επιδομάτων (πχ. επιδότηση ενοικίου Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας, διακοπή χορήγησης ΕΚΑΣ σε δικαιούχους κλπ.). Η επίπτωση των μέτρων λιτότητας στην απώλεια των εισοδημάτων των ατόμων και των νοικοκυριών ήταν καταλυτική. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ), οι μέσες πραγματικές ακαθάριστες αποδοχές των εργαζομένων είχαν χάσει σχεδόν τόσο έδαφος κατά τα τρία έτη από την έναρξη της κρίσης (-22.9 % την περίοδο ), όσο ακριβώς είχαν κερδίσει κατά τα εννέα έτη πριν από αυτήν (23,3 % την περίοδο ). Στο δημόσιο τομέα, η απώλεια των μισθών (-26,3 %) υπερκέρασε τις αυξήσεις που είχαν γίνει από το 2000 (+22,7 %). Στον τραπεζικό τομέα, οι απώλειες ανήλθαν στο %, ισοσταθμίζοντας σχεδόν τα προηγούμενα κέρδη (+17,1 %). Στον τομέα των Δημόσιων Επιχειρήσεων Κοινωνικής Ωφελείας (ΔΕΚΟ), οι πράγματι γενναιόδωρες αυξήσεις της περασμένης δεκαετίας (56,8 % την περίοδο ), συρρικνώθηκαν κατά το ήμισυ με τις αντίστοιχες απώλειες να φτάνουν στο % την περίοδο ). Στον ιδιωτικό τομέα, οι πραγματικές αποδοχές υπέστησαν μείωση κατά περίπου 20,8 % την περίοδο (είχαν αυξηθεί κατά 24,4 % την περίοδο ), ενώ ο κατώτατος μισθός έχασε το 24,5 % της πραγματικής του αξίας κατά τα τελευταία τρία χρόνια, σε σύγκριση με την αντίστοιχη αύξηση κατά 19,7 % κατά τα εννέα χρόνια πριν από την κρίση (ΤτΕ, 2012). Αντίστοιχη φαίνεται να είναι η μείωση των εισοδημάτων και για τους αυτό-απασχολούμενους, αν και δεν υπάρχουν αξιόπιστα διαθέσιμα στοιχεία (Matsaganis, 2012). Παρά το γεγονός ότι η αποτίμηση της επίδρασης των μέτρων της κρίσης στην αύξηση της φτώχειας συνιστά ένα ιδιαίτερα σύνθετο εγχείρημα 3, τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία της 3 Οι επιπτώσεις της κρίσης στα εισοδήματα των νοικοκυριών ποικίλλουν σημαντικά, όχι μόνο ανάλογα με τις αποδοχές και το καθεστώς απασχόλησης των εργαζομένων που θίγονται άμεσα, αλλά και με τις αποδοχές των άλλων μελών των νοικοκυριών στα οποία ζουν, καθώς και την ικανότητα του κράτους

4 Ευρωπαϊκής Έρευνας Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης (EU-SILC 2011) που αξίζει να σημειωθεί, καλύπτουν μόνο τον πρώτο χρόνο της κρίσης (2010) - αποκαλύπτουν μια ιδιαίτερα ανησυχητική εικόνα. Πιο συγκεκριμένα, όπως φαίνεται και στον Πίνακα 4 το ποσοστό φτώχειας (ποσοστό του πληθυσμού με διαθέσιμο ισοδύναμο διαθέσιμο εισόδημά κάτω από το 60% του αντίστοιχου εθνικού διάμεσου εισοδήματος) αυξήθηκε από 19,7% το 2008 σε 21,4% το Ωστόσο, ο δείκτης αυτός δεν μπορεί να αποτυπώσει πλήρως την επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης στη χώρα, καθώς εμφανίζει τάση μείωσης όταν μειώνονται τα εισοδήματα των μεσαίων στρωμάτων, όπως συνέβη στην Ελλάδα από το 2010 και μετά. Πιο ενδεικτικός για την αποτύπωση των συνθηκών διαβίωσης είναι ο δείκτης απόλυτης φτώχειας, που υπολογίζεται με βάση ένα διαχρονικά σταθερό (σε όρους πραγματικής αγοραστικής δύναμης) όριο φτώχειας. Έτσι, χρησιμοποιώντας ως διαχρονικά σταθερό όριο φτώχειας αυτό που υπολογίστηκε με βάση την έρευνα του 2005, διαπιστώνεται σημαντική αύξηση της απόλυτης φτώχειας από 16,4% το 2008 σε 22,9% το Τέλος, σημαντική είναι και η επιδείνωση που καταγράφεται στο χάσμα (ή βάθος) φτώχειας το οποίο αυξήθηκε από 24,1% το 2008 σε 26,1% το Αυτό σημαίνει ότι το 2010 ένας στους δύο φτωχούς διέθεταν ισοδύναμο εισόδημα μικρότερο από το 73,9% του ορίου φτώχειας, δηλαδή μικρότερο από ευρώ ετησίως. Πρέπει να επισημανθεί και πάλι, ότι το 2010 οι επιπτώσεις τις κρίσης και των μέτρων λιτότητας δεν ήταν τόσο επώδυνες, σε σύγκριση με τα επόμενα χρόνια, σε ό,τι αφορά τα εισοδήματα και τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων της χώρας. Συνεπώς, η επιδείνωση στους δείκτες φτώχειας με βάση τις έρευνες για το 2011 και το 2012 αναμένεται ότι θα είναι πολύ εντονότερη (ΙΝΕ/ΓΣΕΕ, 2013). πρόνοιας να απορροφά τις μακροοικονομικές κρίσεις. Επιπλέον, οι επιπτώσεις μπορεί να ποικίλουν ανάλογα με την εξεταζόμενη διάσταση: σε μια κρίση, το μέσο βιοτικό επίπεδο μπορεί να μειωθεί, αλλά η εκτιμώμενη επίπτωση στη φτώχεια θα είναι λιγότερο έντονη όταν το αντίστοιχο κατώτατο όριο ορίζεται ως ποσοστό του μέσου όρου (ή μέσου) εισοδήματος, από ό, τι όταν ορίζεται σταθερά με όρους αγοραστικής δύναμης. Επίσης, τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία για το εισόδημα και τις συνθήκες διαβίωσης, όπως η έρευνα EU-SILC, τείνουν να γίνουν διαθέσιμα 2 ή 3 έτη μετά την περίοδο αναφοράς τους (Matsaganis, 2012:4).

5 Πίνακας 4. Δείκτες Φτώχειας, Ελλάδα, (έρευνες ) Πηγή: Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων ΙΝΕ/ΓΣΕΕ Την δυσοίωνη αυτή πρόβλεψη επιβεβαιώνουν και τα αποτελέσματα σχετικής υπό εξέλιξη έρευνας για την περίοδο (Matsaganis and Leventi 2012) που χρησιμοποιεί τη μέθοδο της «μικροπροσομοίωσης» 4, με βάση τo υπόδειγμα φόρων παροχών EUROMOD. Σύμφωνα με την εν λόγω έρευνα, ενώ η σχετική φτώχεια στην Ελλάδα την περίοδο αυτή παρέμεινε σχετικά σταθερή λίγο κάτω ή πάνω από 20 τοις εκατό, υπολογιζόμενη με τον παραδοσιακό τρόπο (ποσοστό πληθυσμού με διάμεσο ισοδύναμο εισόδημα κάτω από το 60% του εθνικού διάμεσου εισοδήματος) το αντίστοιχο ποσοστό φτάνει στο εντυπωσιακό 35.8% το 2012, όταν υπολογιστεί με βάση το διαχρονικά σταθερό όριο φτώχειας του 2009 (σε όρους πραγματικής αγοραστικής δύναμης). Η τελευταία αυτή μέθοδος υπολογισμού είναι και η πιο αντιπροσωπευτική σε περιόδους ραγδαίων αλλαγών του βιοτικού επιπέδου, συλλαμβάνοντας την αίσθηση της εξαθλίωσης όταν η συνεχής ονομαστική πτώση των εισοδημάτων 4 Εφαρμογή ενός αριθμητικού υποδείγματος φόρων παροχών πάνω στα επικαιροποιημένα δεδομένα μιας έρευνας τύπου EU-SILC

6 συνδυάζεται με αύξηση του κόστους διαβίωσης (όπως συμβαίνει τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα) (Matsaganis, 2012:5). Εξίσου ανησυχητικά είναι και τα στοιχεία που αφορούν στις υλικές συνθήκες διαβίωσης των νοικοκυριών. Τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία για τον δείκτη υλικής στέρησης (βλ. Πίνακα 5) δείχνουν ότι το ποσοστό των ατόμων που αντιμετώπισαν υλική αποστέρηση αυξήθηκε από 21,8% που ήταν το 2008 σε 28,4% το Η αύξηση αυτή απορρέει κυρίως από τη σημαντική άνοδο στο ποσοστό των ατόμων που ανταποκρίνονται με δυσκολία στους πάγιους λογαριασμούς και που δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν έκτακτες αλλά αναγκαίες δαπάνες. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η αυξανόμενη αδυναμία των νοικοκυριών να εξασφαλίσουν επαρκή θέρμανση στο σπίτι καθώς και διατροφή που να περιλαμβάνει κάθε δεύτερη μέρα κρέας ή ψάρι. Τα παραπάνω στοιχεία καταδεικνύουν τη σημαντική επιδείνωση στις συνθήκες διαβίωσης του πληθυσμού στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια (ΙΝΕ/ΓΣΕΕ, 2013). Πίνακας 5. Ποσοστό πληθυσμού με υλική στέρηση,

7 Πηγή: Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων ΙΝΕ/ΓΣΕΕ Τη ζοφερή αυτή εικόνα έρχονται να ολοκληρώσουν ανεπίσημα στοιχεία σχετικά με την υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου, όπως είναι οι λιποθυμίες μαθητών στις τάξεις λόγω υποσιτισμού, ένας αυξανόμενος αριθμός των αστέγων (πάνω από στην Αθήνα), καθώς και η αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που στρέφονται προς τα συσσίτια και κάθε είδους φιλανθρωπική βοήθεια (Petmesidou, 2012:5) Οι επιπτώσεις στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας Οι επιπτώσεις της κρίσης στην αγορά εργασίας είναι περισσότερο καταλυτικές από κάθε άλλο τομέα. Από τις αρχές του 2010 έως τις αρχές του 2012 το ποσοστό ανεργίας εκτοξεύτηκε από το 11,2% στο 21,9%, ενώ κατά το 4ο τρίμηνο του ίδιου έτους ξεπέρασε το 26%, το υψηλότερο

8 της μεταπολιτευτικής περιόδου. Από το 2ο τρίμηνο του 2009 και μετά, η Ελλάδα αποκλίνει με αύξοντα ρυθμό από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 6, στην Ελλάδα η επιτάχυνση του ποσοστού ήταν ραγδαία και εμμένουσα σε σχέση με την αντίστοιχη επίδοση στην ΕΕ-15. Ως αποτέλεσμα, η μεταξύ τους «ψαλίδα» διευρύνεται συνεχώς, με την Ελλάδα να παρουσιάζει στα μέσα του 2012 υπερδιπλάσια ποσοστά ανεργίας από αυτά στην ΕΕ-15. Τις αρνητικές αυτές επιδόσεις έρχεται να συμπληρώσει και το γεγονός ότι στο τέλος του 2012 το ποσοστό ανεργίας στην Ελλάδα ξεπέρασε κι εκείνο της Ισπανίας, χώρα η οποία έχει στιγματιστεί από τη διαχρονικά υψηλή ανεργία (ΙΝΕ/ΓΣΕΕ, 2013). Πίνακας 6. Ποσοστό ανεργίας, Ελλάδα και ΕΕ-15, 2008:1-2012:4. Πηγή: Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων ΙΝΕ/ΓΣΕΕ. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, το ποσοστό ανεργίας τον Απρίλιο του 2013 ανήλθε στο 26.9%, με μεγαλύτερα θύματα τους νέους (57.5%) και τις γυναίκες (30.5%) (ΕΛΣΤΑΤ, 2013), ενώ φαίνεται ότι ο εφιάλτης θα συνεχιστεί και την επόμενη χρονιά, αφού σύμφωνα με τις προβλέψεις του ΟΟΣΑ η ανεργία αναμένεται να φτάσει το εντυπωσιακό 28.2 % το τελευταίο τρίμηνο του 2014 (OECD, 2013).

9 Οι νομοθετικές παρεμβάσεις στην αγορά εργασίας είχαν ως αφετηρία το δημόσιο τομέα. Υπό την επίκληση της μείωσης των δημοσίων ελλειμμάτων και τη δημιουργία όρων κοινωνικού αυτοματισμού και τεχνητών διαιρέσεων ανάμεσα στους εργαζομένους, επιβλήθηκαν η δραματική και με πολλαπλές επιπτώσεις συρρίκνωση της δημόσιας απασχόλησης, η άρση της μονιμότητας με τη μορφή της «εργασιακής εφεδρείας» και με το επιχείρημα της κατάργησης οργανισμών και οργανικών θέσεων, η αύξηση του ωραρίου στις 40 ώρες, το πάγωμα μισθών και η καθιέρωση ενιαίου μισθολογίου με όρους γενικής υποβάθμισης, η οριζόντια περικοπή αποδοχών στις ΔΕΚΟ και η μείωση και η κατάργηση επιδομάτων, σε βαθμό που οι εισοδηματικές απώλειες σε ορισμένες κατηγορίες να υπερβαίνουν το 25% (Κουζής κ.α., 2011). Στον ιδιωτικό τομέα, οι παρεμβάσεις υπήρξαν εξίσου, αν όχι περισσότερο οδυνηρές, με την επίκληση, αυτή τη φορά, του ελλείμματος ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας και με το επιχείρημα της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. Μια σειρά διαδοχικών νομοθετημάτων προς εφαρμογή των μνημονίων περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τη μείωση του κατώτατου μισθού κατά 22% (στα 586 από 781 ευρώ) και την αντίστοιχη μείωση του ήδη χαμηλού επιδόματος ανεργίας (στα 369 από 461 ευρώ), την περαιτέρω μείωση κατά 10% του μισθού για τους νέους έως 25 ετών (στα 511 ευρώ), την ουσιαστική κατάργηση των συλλογικών συμβάσεων και της μετενέργειας, που οδηγεί στην πλήρη ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων και στη σύναψη ατομικών συμβάσεων (βλ. Πίνακα 7), η άρση του πλαισίου προστασίας των απολύσεων, την κατίσχυση των επιχειρησιακών και ατομικών έναντι των κλαδικών συμβάσεων και της εθνικής γενικής συλλογικής σύμβασης εργασίας, την ενίσχυση των ευέλικτων μορφών απασχόλησης και της κατάργησης της υπερωριακής απασχόλησης και αμοιβής (Ν. 3833/10, 3845/2010, 3899/2010, 4024/2011, 4046/2012) 5. 5 Για λεπτομερή ανάλυση των νομοθετημάτων βλ. Κουζή κ.α., 2011 και Karantinos, 2012.

10 Πίνακας 7. Μειώσεις μισθών και υποκατάσταση της πλήρους από τη μερική απασχόληση Πηγή: Έκθεση Πεπραγμένων ΣΕΠΕ 2012 Γράφημα: ethnos.gr, 09/03/2013 Τα μέτρα αυτά, εντάσσονται σε μια στρατηγική «τριτοκοσμοποίησης» της εργασίας με αποτέλεσμα τη βίαιη αναδιανομή του πλούτου εις βάρος των εργαζομένων και με μη αναστρέψιμες συνέπειες για την κοινωνική προστασία των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (Κουζής κ.α., 2011). Παράλληλα, κάθε άλλο παρά συνέβαλαν στην αύξηση της απασχόλησης, με την ανεργία να βαίνει ανεξέλεγκτη, σε μια χώρα με το υπολειμματικότερο σύστημα προστασίας των ανέργων χαμηλά ανταποδοτικά επιδόματα, μικρή διάρκεια επιδότησης και πολύ περιορισμένο αριθμό των δικαιούχων σε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες (Βενιέρης, 2011, Καραμεσίνη, 2011, Ματσαγγάνης, 2011) Οι επιπτώσεις στην κοινωνική ασφάλιση Στο πεδίο της κοινωνικής ασφάλισης, η ασφαλιστική μεταρρύθμιση που σηματοδότησαν οι νόμοι 3863 και 3865/2010, άλλαξε ριζικά τη δομή του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης της χώρας, έκανε αυστηρότερες τις προϋποθέσεις συνταξιοδότησης, μείωσε δραματικά το

11 εισόδημα των σημερινών συνταξιούχων και επιφυλάσσει ένα δυσοίωνο μέλλον για τους μελλοντικούς συνταξιούχους. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική του νέου συστήματος, αυτή απομακρύνεται από την παραδοσιακή κοινωνική ασφάλιση του μοντέλου Bismarck, και προσεγγίζει ένα σύστημα πολλών επιπέδων που διαχωρίζει τις ανταποδοτικές από τις μη ανταποδοτικές παροχές, με την καταβολή από το 2015 μιας «καθολικής» βασικής και μιας αναλογικής σύνταξης (Ματσαγγάνης, 2011, Βενιέρης, 2011, Petmesidou, 2012). Ειδικότερα, η πρώτη ορίστηκε σε 360 ευρώ το μήνα 200 περίπου ευρώ κάτω από το όριο της φτώχειας - και θα καταβάλλεται σε δωδεκάμηνη βάση και χωρίς εισοδηματικά κριτήρια σε όλους τους ηλικιωμένους άνω των 65 ετών, υπό την προϋπόθεση ότι έχουν συμπληρώσει τουλάχιστον 15 έτη ασφάλισης. Στους συνταξιούχους κάτω των 65 ετών η βασική σύνταξη θα μειώνεται κατά 6% ανά έτος. Στην περίπτωση που δεν ισχύει η προϋπόθεση της δεκαπενταετούς ασφάλισης, η βασική σύνταξη θα χορηγείται με εισοδηματικά κριτήρια (5.400 ατομικό και οικογενειακό εισόδημα), μόνο μετά το 65 ο έτος και θα μειώνεται κατά 2.86% ανά έτος όταν ο δικαιούχος έχει ζήσει στην Ελλάδα για λιγότερα από 35 έτη μεταξύ των ηλικιών των 15 και των 65 ετών. Το ύψος της δεύτερης θα προκύπτει από τον συνυπολογισμό τριών παραμέτρων: τις μέσες δια βίου αποδοχές σε τρέχουσες τιμές, το ετήσιο ποσοστό αναπλήρωσης και τον συνολικό αριθμό των ετών ασφάλισης (Ματσαγγάνης, 2011). Η δομική μεταρρύθμιση του συστήματος συμπεριέλαβε και τα επικουρικά ταμεία ασφάλισης με τη συγχώνευσή τους σ ένα Ενιαίο Ταμείο Επικουρικής Ασφάλισης (ΕΤΕΑ) για όλους τους ασφαλισμένους (Matsaganis, 2012) Όσον αφορά τις προϋποθέσεις συνταξιοδότησης, η ηλικία συνταξιοδότησης αυξήθηκε για όλους τους συνταξιούχους στα 65 έτη, η ηλικία πρόωρης συνταξιοδότησης στα 60 έτη, ενώ προβλέπεται ότι από το 2021 και μετά τα όρια αυτά θα αναπροσαρμόζονται ανά τριετία

12 ανάλογα με τις μεταβολές στο προσδόκιμο ζωής. Επίσης, αυξήθηκαν τα έτη εισφορών για πλήρη συνταξιοδότηση από 35 σε 40, με το ποσό της σύνταξης να μειώνεται κατά 6% ανά έτος για όσους συνταξιοδοτούνται μεταξύ των 60 και 65 ετών και δεν έχουν συμπληρώσει 40 έτη εισφορών (Petmesidou, 2012:7). Από την άλλη μεριά, το ποσοστό αναπλήρωσης μειώθηκε θεαματικά από 1.71 έως 2.29% σύμφωνα με το προηγούμενο καθεστώς, σε 0.8 (για 1-15 έτη ασφάλισης έως 1.5% (40+ έτη ασφάλισης), προμηνύοντας πολύ χαμηλά επίπεδα συντάξεων για τους μελλοντικούς συνταξιούχους (Πίνακας 8) Οι αλλαγές στην δομή του συστήματος και στις προϋποθέσεις συνταξιοδότησης, συνοδεύτηκαν και από δραστικές περικοπές του ύψους των συντάξεων. Αυτές ξεκίνησαν το 2010 με τη κατάργηση της 13 ης και 14 ης σύνταξης και την αντικατάστασή τους από ένα επίδομα ύψους 800 ευρώ μόνο για τους συνταξιούχους με μεικτές αποδοχές έως 2500 ευρώ. Συνεχίστηκαν με την επιβολή εισφοράς αλληλεγγύης, που αρχικά (2010) κυμάνθηκε από 3 έως 10% για συντάξεις άνω των 1400 ευρώ, αλλά στη συνέχεια (2011) αυξήθηκε σε περαιτέρω 6% για συντάξεις από 1701 έως 2000 ευρώ και 14% για αυτές πάνω από ευρώ, ενώ η αντίστοιχη εισφορά για τους συνταξιούχους κάτω των 60 ετών κυμάνθηκε από 12 έως 24%. Πίνακας 8. Ποσοστά αναπλήρωσης της αναλογικής σύνταξης ανάλογα με τη διάρκεια της περιόδου ασφάλισης

13 ποσοστό αναπλήρωσης 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 60,0% 18,4% 34,2% έτη ασφάλισης Πηγή. Μάνος Ματσαγγάνης (2011), Η Φτώχεια των Ηλικιωμένων μετά την ασφαλιστική μεταρρύθμιση, Κύκλος Ανοικτών Σεμιναρίων με θέμα: Η Κοινωνική Πολιτική την Εποχή της Κρίσης. Παρουσίαση. Επίσης, τον Νοέμβριο του 2011 επεβλήθησαν περικοπές στις κύριες συντάξεις άνω των 1200 ευρώ από 20 έως 40% για τους συνταξιούχους άνω των 55 και κάτω των 55 ετών αντίστοιχα, οι οποίες συνεχίστηκαν και το 2012 με μια μείωση 12% για τους συνταξιούχους όλων των ταμείων εκτός του Ναυτικού Απομαχικού Ταμέιου (ΝΑΤ) (7%). Οι περικοπές αυτές είχαν ως αποτέλεσμα τον περιορισμό του ποσοστού αναπλήρωσης των κύριων συντάξεων από το 70% περίπου στο 42% για 35 έτη και στο 48% για 40 έτη ασφάλισης (Petmesidou, 2011a), πλήττοντας περισσότερο τους χαμηλοσυνταξιούχους, που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη κοινωνικής προστασίας και αναπαράγοντας τις ανισότητες (Ρωμανιάς, 2010). Ανάλογες περικοπές εφαρμόστηκαν και στις επικουρικές συντάξεις, με την επιβολή εισφοράς αλληλεγγύης το 2011 (από 3% για συντάξεις από ευρώ ως 10% για ποσά από 650 ευρώ και άνω) και την περαιτέρω περικοπή τους κατά 10-20% το (Petmesidou, 2012:8-9).

14 Εν κατακλείδι, το νέο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, όσο κι αν μπορεί να χαρακτηριστεί ως Σκανδιναβικό ως προς τη δομή του (Matsaganis, 2012:11), στην ουσία του δεν είναι καθόλου Σκανδιναβικό, αφού αποτέλεσε το προϊόν μιας μεταρρύθμισης καθοδηγούμενης κυρίως από δημοσιονομικούς στόχους 6, επέφερε δραστική μείωση στο εισόδημα των σημερινών συνταξιούχων και υπονομεύει την επάρκεια των συντάξεων για τις επόμενες γενιές συνταξιούχων. Καταρχάς, όπως σημειώθηκε και νωρίτερα, η περίφημη «καθολική» βασική σύνταξη δεν είναι εντελώς καθολική αφού προϋποθέτει συγκεκριμένο ιστορικό ασφάλισης (15 έτη). Στην αντίθετη περίπτωση χορηγείται με εισοδηματικά κριτήρια. Δεύτερον, οι αυστηρότερες προϋποθέσεις ασφάλισης (αύξηση ορίων ηλικίας, αύξηση ετών ασφάλισης και χαμηλά ποσοστά αναπλήρωσης) δεν εγγυώνται ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης για τους μελλοντικούς συνταξιούχους. Με δεδομένη την υψηλή ανεργία για το ορατό μέλλον, που συνεπάγεται ένα πολύ λιγότερο ευνοϊκό ιστορικό απασχόλησης από τους προκατόχους τους., οι νομοθετημένες μεταρρυθμίσεις του συνταξιοδοτικού συστήματος αναμφίβολα θα έχουν μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες για τα εισοδήματα τους. Τα μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα ανεργίας και η αύξηση των ευέλικτών και άτυπων μορφών απασχόλησης συνεπάγονται κενά στην κοινωνική ασφάλιση και ένα λιγότερο ευνοϊκό προφίλ εισοδήματος κατά τη διάρκεια του εργασιακού βίου. Κατά συνέπεια, η ανισότητα κατά τη διάρκεια του εργασιακού βίου αναμένεται να ενισχυθεί στην τρίτη ηλικία, υπέρ αυτών που είχαν τη δυνατότητα, κατά τη διάρκεια του εργασιακού βίου τους, να έχουν μια σταθερή σχέση με την απασχόληση και υψηλά εισοδήματα (insiders) αλλά και μεγαλύτερες δυνατότητες πρόσβασης στην ιδιωτική ασφάλιση - και εις βάρος εκείνων με ασυνεχή ή «φτωχά» ιστορικά απασχόλησης και χαμηλά εισοδήματα (outsiders) (Busch, et al, 2013:21). Τέλος, η αγοραστική αξία των μελλοντικών συντάξεων υπονομεύεται, αφενός με την αποσύνδεσή τους από τις μελλοντικές αυξήσεις στους μισθούς και αφετέρου από τη σύνδεσή τους με τον μέσο όρο 6 Η αύξηση των δαπανών για συντάξεις δεν πρέπει να υπερβεί το 2.5% του ΑΕΠ μέχρι το 2060

15 αύξησης του ΑΕΠ και του Δείκτη Τιμών Καταναλωτή (ΔΤΚ). Σύμφωνα με την πρόβλεψη αυτή, η αγοραστική αξία των συντάξεων θα παραμένει σταθερή όταν η αύξηση του ΑΕΠ είναι μεγαλύτερη από τον πληθωρισμό, ενώ θα μειώνεται όταν θα συμβαίνει το αντίθετο (Ματσαγγάνης, 2011:56) Οι επιπτώσεις στην υγεία Και στον πολύπαθο τομέα της υγείας, οι χρόνιες παθογένειες του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ) οικονομικές, πολιτικές, συντεχνιακές (Davaki and Mossialos, 2006), αλλά και ηθικές (διαφθορά) (Ματσαγγάνης, 2011) έπρεπε αναμφίβολα να αντιμετωπιστούν. Στο πλαίσιο υλοποίησης των μνημονιακών υποχρεώσεων της χώρας, τα μέτρα που ελήφθησαν μπορούν να ταξινομηθούν σε τρείς κατηγορίες: (α) μέτρα για τον έλεγχο των δαπανών και τη χρηματοδότηση των υπηρεσιών υγείας, (β) μέτρα που σχετίζονται με την ένταση και την ποιότητα των δημοσίων υπηρεσιών υγείας και (γ) μέτρα για τον έλεγχο του κόστους (Οικονόμου, 2013:91). Στην πρώτη κατηγορία μέτρων εντάσσονται οι προσπάθειες μείωσης των δημοσίων δαπανών υγείας 7, η αύξηση των εσόδων μέσω της φορολογικής πολιτικής (εδώ εντάσσονται εκτός από την αύξηση της φορολογίας εισοδήματος και οι λεγόμενοι φόροι «υπέρ υγείας» στον καπνό και το αλκοόλ), η αύξηση της συμμετοχής των πολιτών στο κόστος χρήσης των υπηρεσιών (θεσμοθέτηση καταβολής 5 ευρώ για κάθε επίσκεψη σε Κέντρα Υγείας και εξωτερικά ιατρεία δημόσιων νοσοκομείων, επέκταση του θεσμού των απογευματινών ιατρείων που προϋποθέτει την καταβολή από τον ασθενή ευρώ, η πρόβλεψη για υψηλότερη συμμετοχή (25 ευρώ) 7 Η δημόσια δαπάνη για την υγεία δεν θα πρέπει να υπερβαίνει το 6% του ΑΕΠ και η φαρμακευτική δαπάνη το 1% του ΑΕΠ μέχρι το 2012),

16 για ενδο-νοσοκομειακή νοσηλεία και 1 ευρώ για κάθε ιατρική συνταγή, διαδοχικές αυξήσεις της συμμετοχής των ασφαλισμένων στα φάρμακα, τις διαγνωστικές εξετάσεις, το αναλώσιμο υγειονομικό υλικό και τα βοηθητικά θεραπευτικά μέσα και επιβάρυνση των ασφαλισμένων για τη χρήση της υπηρεσίας των τηλεφωνικών ραντεβού) (Οικονόμου, 2013). Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται μέτρα που περιορίζουν την έκταση της ασφαλιστικής κάλυψης του πληθυσμού και την ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών. Διαδοχικές τροποποιήσεις του Κανονισμού Παροχών του Ενιαίου Οργανισμού Παροχής Υπηρεσιών Υγείας (ΕΟΠΥΥ) έχουν οδηγήσει σε αντίστοιχους περιορισμούς του πακέτου παροχών, όπως η αφαίρεση επιλεγμένων υπηρεσιών, η καθιέρωση ανώτατων ορίων χρήσης και η μείωση των ποσοστών κάλυψης (εισαγωγή εισοδηματικών κριτηρίων για τη δωρεάν χορήγηση υγειονομικού υλικού σε ευπαθείς κοινωνικές ομάδες (παραπληγικοί, νεφροπαθείς κλπ.), ο περιορισμός του αριθμού συγκεκριμένων θεραπειών που δικαιολογούνται από τον Οργανισμό (πχ. φυσικοθεραπειών, λογοθεραπειών κλπ.) και η μη κάλυψη συγκεκριμένων ακριβών εξετάσεων (πχ. PCR). Επίσης, η μείωση του προσωπικού του ΕΟΠΥΥ κατά 50% σε σχέση με αυτό που είχαν τα τέσσερα βασικά συγχωνευθέντα ταμεία (Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΙΚΑ), Οργανισμός Περίθαλψης Ασφαλισμένων Δημοσίου (ΟΠΑΔ), Οργανισμός Ασφάλισης Ελεύθερων Επαγγελματιών (ΟΑΕΕ) και Οργανισμός Γεωργικών Ασφαλίσεων (ΟΓΑ), η μείωση κατά 25% των συμβεβλημένων γιατρών, η επιβολή πλαφόν στις επισκέψεις των συμβεβλημένων γιατρών (10 ανά εργάσιμη μέρα, 200 ανά μήνα) αυξάνουν το κόστος χρόνου (βλ. Πίνακα 9) για τους ασφαλισμένους, περιορίζουν τις επιλογές των ασθενών, τους επιβαρύνει με την ευθύνη αναζήτησης υπηρεσιών και τους υποχρεώνει σε μεγάλη ταλαιπωρία προκειμένου να βρουν το γιατρό που θα τους παρέχει τις υπηρεσίες που χρειάζονται (Οικονόμου, 2013).

17 Πίνακας 9. Δυσκολία επίσκεψης σε γιατρό λόγω μεγάλης καθυστέρησης στα ραντεβού Πηγή. Eurofound. European Quality of Life Survey, Τέλος στην τρίτη κατηγορία εντάσσονται εκείνα τα μέτρα που αποσκοπούν στον έλεγχο των τιμών των ιατρικών προϊόντων, στον επαναπροσδιορισμό των αμοιβών των επαγγελματιών υγείας και της αποζημίωσης των προμηθευτών και στην αναδιοργάνωση των διοικητικών δομών των υπηρεσιών υγείας. Στο πλαίσιο αυτό εισάγεται ο προγραμματισμός των προμηθειών υγείας σε περιφερειακό επίπεδο με τη θεσμοθέτηση των Περιφερειακών Προγραμμάτων Προμηθειών και Υπηρεσιών (ΠΠΠΥ) και της Συντονιστικής Επιτροπής Προμηθειών (ΣΕΠ), θεσμοθετείται η Επιτροπή Προδιαγραφών και το Παρατηρητήριο Τιμών, επιχειρείται ο εξορθολογισμός των συστημάτων αδειοδότησης, κυκλοφορίας, τιμολόγησης και αποζημίωσης των φαρμάκων (Ν.3918/11), θεσμοθετείται η θετική (Ν.3816/10) και η αρνητική (ΦΕΚ 859Β/8-5-11) λίστα φαρμάκων, εισάγεται η ηλεκτρονική συνταγογράφηση (Ν.3892/10), μειώνεται το περιθώριο κέρδους των φαρμακοποιών, μειώνονται οι αποζημιώσεις των προμηθευτών (Κλειστά Ενοποιημένα Νοσήλεια ΚΕΝ) και επιβάλλονται

18 οριζόντιες περικοπές στις αμοιβές των εργαζομένων στις δημόσιες υπηρεσίες υγείας 8 (Kaitelidou and Kouli, 2012, Οικονόμου, 2013). Ορισμένες από τις μεταρρυθμίσεις αυτές, όπως οι λίστες φαρμάκων και ο έλεγχος των τιμών, έχουν πράγματι συμβάλει στον περιορισμό της φαρμακευτικής δαπάνης. Θα πρέπει, ωστόσο, να συνοδευτούν και από μέτρα που περιορισμού της κατανάλωσης των φαρμάκων, συνταγογραφικής συμπεριφοράς των γιατρών και αντιλήψεων των πολιτών (Οικονόμου, 2013:100). Κάποιες άλλες, κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση, αλλά για να είναι αποτελεσματικές πρέπει να σχεδιάζονται και να εφαρμόζονται σωστά 9. Από την άλλη πλευρά, η πολιτική των οριζόντιων μισθολογικών περικοπών, που δεν είναι αποτέλεσμα αξιολόγησης και διασύνδεσης της απόδοσης με την αμοιβή, είναι δυνατό να οδηγήσουν στη διαρροή εξειδικευμένου προσωπικού προς το εξωτερικό, στην έλλειψη ειδικοτήτων και στη δημιουργία προβλημάτων ποιότητας στις παρεχόμενες υπηρεσίες (Οικονόμου, 2013:102). Αναφορικά με την αναδιάρθρωση των διοικητικών δομών του ΕΣΥ, αξίζει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στην ίδρυση του ΕΟΠΥΥ (Ν.3918/2011), στον οποίο εντάχθηκαν οι κλάδοι υγείας των τεσσάρων μεγαλυτέρων ασφαλιστικών οργανισμών (ΙΚΑ, ΟΠΑΔ, ΟΑΕΕ και ΟΓΑ). Βασικός σκοπός ήταν η ομογενοποίηση των παροχών υγείας προς όλους τους ασφαλισμένους και η πρόσβαση σε ενιαίο σύστημα παροχής υπηρεσιών υγείας, ως προς το είδος, την έκταση, το ύψος και τη διαδικασία χορήγησης. Ωστόσο, η δυνατότητα επίτευξης του σκοπού αυτού υπονομεύτηκε από τις ίδιες τις συνθήκες ίδρυσης του οργανισμού, με την ενσωμάτωση σ αυτόν όλων των ελλειμμάτων των ταμείων που συμπεριέλαβε. Η ελλιπής κρατική 8 Σύμφωνα με το ΙΟΒΕ (2011), το 51% των περικοπών που έγιναν στη νοσοκομειακή δαπάνη προήλθε από τις μειώσεις των μισθών στο ΕΣΥ (43%) και τις συνταξιοδοτήσεις 9 Χαρακηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα ΚΕΝ. Για να λειτουργήσουν σωστά πρέπει (α) να έχουν εξασφαλιστεί οι αναγκαίοι πόροι για την πληρωμή των νοσηλείων από τα Ταμεί, και (β) να αντανακλούν το πραγματικό κόστος και την προβλεπόμενη χρονική διάρκεια των προσφερομένων υπηρεσιών. Τα ΚΕΝ στην ελληνική εκδοχή τους έχουν ήδη τροποποιηθεί τέσσερις φορές (Polyzos, et al, 2013).

19 χρηματοδότηση (0.4 έναντι του αρχικά προβλεπόμενου 0.6% του ΑΕΠ), η μείωση των εισφορών λόγω της δραματικής αύξησης της ανεργίας και η αύξηση του κόστους νοσηλείας (λόγων ΚΕΝ), που πρέπει να αποδώσει στα νοσοκομεία, έχει οδηγήσει τον οργανισμό στην αδυναμία εκπλήρωσης του ρόλου του και σε μια ομογενοποίηση των παροχών προς τα κάτω, με προφανείς συνέπειες για τους ασφαλισμένους (Οικονόμου, 2013).. Κατά τα άλλα,, η λειτουργική αναδιάταξη των μονάδων του ΕΣΥ προβλέπει τη συνένωση ομοειδών κλινικών μονάδων και εργαστηριών εντός του ίδιου ή γειτονικών νοσοκομείων, τη μετατροπή μικρών μονάδων σε μονάδες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, τη συγχώνευση ομοειδών δραστηριοτήτων σε ομοειδείς υπηρεσίες και την ορθολογική κατανομή προσωπικού και άλλων πόρων. Παρά το γεγονός ότι οι παρεμβάσεις αυτές θα μπορούσαν να έχουν θετικά αποτελέσματα με την επίτευξη οικονομιών κλίμακας, καλύτερη αξιοποίηση των πόρων και αποδοτικότερη και αποτελεσματικότερη λειτουργία των μονάδων υγείας, εντούτοις, μέχρι την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, το σχέδιο αυτό ελάχιστα έχει προχωρήσει. Συμπερασματικά, αν και είναι νωρίς να κριθεί μια μεταρρύθμιση που βρίσκεται σε εξέλιξη, είναι προφανές ότι και στον τομέα της υγείας το κριτήριο της δημοσιονομικής πειθαρχίας αποτέλεσε τον βασικό οδηγό της μεταρρυθμιστικής ατζέντας, εις βάρος της προσβασιμότητας και της ποιότητας των υπηρεσιών, εγείροντας ζητήματα δικαιοσύνης και ισοτιμίας στην προστασία της υγείας, ιδιαίτερα για τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα και τις ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού (Kentikelenis, et al, 2011). Το ελληνικό σύστημα υγείας εξακολουθεί να μην είναι φιλικό προς τον ασθενή, διευκολύνοντας τη μετακίνησή του μέσα σ αυτό, αλλά αντίθετα χαοτικό, χωρίς διαδικασίες προσανατολισμού και κατεύθυνσής του προς τις υπηρεσίες υγείας, χωρίς δικτύωση και συντονισμό των υπηρεσιών και χωρίς εξασφάλιση στη συνέχεια της φροντίδας (Οικονόμου, 2013:107). Μια υφέρπουσα ιδιωτικοποίηση του

20 συστήματος υγείας είναι εμφανής, χωρίς ισχυρές ενδείξεις σοβαρής εξοικονόμησης πόρων, ενώ και η ιδιωτική δαπάνη για την υγεία παραμένει υψηλή (περίπου 40% των συνολικών δαπανών υγείας) (Petmesidou, 2011a). Ακόμη και μεταρρυθμίσεις που κινούνται προς την σωστή κατεύθυνση πχ. ηλεκτρονική συνταγογράφηση, συγχωνεύσεις ασφαλιστικών ταμείων υπονομεύονται από την έλλειψη επαρκούς χρηματοδότησης, στοιχειώδους σχεδιασμού, προβλημάτων στην εφαρμογή και σφοδρών αντιδράσεων και διενέξεων μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων (Υπουργείου Υγείας, γιατρών, φαρμακοποιών και προμηθευτών) (Matsaganis, 2012:14), πλήττοντας κυρίως τους ασθενείς που ανήκουν στα μεσαία και χαμηλά εισοδήματα. Είναι ενδεικτικό ότι, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Eurofound (2012), η Ελλάδα είναι η χώρα με το υψηλότερο ποσοστό ατόμων που δηλώνουν ότι αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες πρόσβασης, λόγω κόστους, στις υπηρεσίες υγείας (Πίνακας 10). Πίνακας 10. Δυσκολία επίσκεψης σε γιατρό λόγω κόστους Πηγή. Eurofound, European Quality of Life Survey, 2012.

21 Εκτός της οικονομικής δυσκολίας, η οικονομική κρίση και οι ακολουθούμενες πολιτικές έχουν επιδράσει στον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες αξιολογούν το σύστημα υγείας τους. Σύμφωνα με την ανωτέρω έρευνα, η Ελλάδα καταλαμβάνει την τέταρτη χειρότερη θέση μετά την Βουλγαρία, την Πολωνία και τη Ρουμανία, αναφορικά με την αξιολόγηση του συστήματος υγείας (Πίνακας 11). Πίνακας 11. Με τι βαθμό θα αξιολογούσατε το σύστημα υγείας της χώρας σας; Πηγή. Εurofound. European Quality of Life Survey, 2012 Το δικαίωμα σε ποιοτικές δημόσιες υπηρεσίες υγείας βρίσκεται στον αέρα τη στιγμή ακριβώς που ολοένα και περισσότεροι πολίτες έχουν ανάγκη και καταφεύγουν στο ΕΣΥ (Βενιέρης, 2011).

22 8.6. Οι επιπτώσεις στις υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας Τέλος, στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας και αναφορικά με την εισοδηματική στήριξη, μετά την κατάργηση του ΕΤΚΣ και την ακύρωση του επιδόματος κοινωνικής αλληλεγγύης (βλ. ενότητα ), η μεγάλη θεωρητικά αλλαγή σχετίζεται με την καθιέρωση ενός συστήματος βασικής προνοιακής σύνταξης, που όπως προαναφέρθηκε είναι εξαιρετικά χαμηλή και αρκετά κάτω από το όριο της φτώχειας (360 ευρώ). Κατά τα λοιπά, η πολιτική της τελευταίας τριετίας στον τομέα αυτό χαρακτηρίστηκε κυρίως από περικοπές στη χρηματοδότηση, αυστηρότερες προϋποθέσεις επιλεξιμότητας και επαναξιολόγηση των επιδομάτων (Ματσαγγάνης, 2011). Από την άλλη πλευρά, η εξαρτημένη από τη χρηματοδότηση της ΕΕ, αποσπασματική και άρα εύθραυστη ανάπτυξη, του τομέα των κοινωνικών υπηρεσιών, που παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας, αποτελεί ένα ακόμη εύκολο θύμα των περικοπών, συγχωνεύσεων και ενοποιήσεων. Το μέλλον των δομών που δημιουργήθηκαν, κυρίως για την προώθηση των ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης και της συμφιλίωσης του οικογενειακού και εργασιακού βίου, όπως βρεφονηπιακοί σταθμοί, ΚΔΑΠ, ΚΗΦΗ, πρόγραμμα «βοήθεια στο σπίτι» και Κέντρα Προώθησης στην Απασχόληση (ΚΠΑ), καθίσταται εξαιρετικά αβέβαιο, μετά το πέρας της χρηματοδότησής τους από την ΕΕ (Petmesidou, 2011a).