Ο 19ος αιώνας Είδαμε ότι πρώτοι ιστορικο-συγκριτικοί επιστήμονες είχαν στόχο να εξηγήσουν τις ομοιότητες που παρατηρούσαν ανάμεσα στις γλώσσες. Είδαμε

Transcript

1

2 Ο 19ος αιώνας Είδαμε ότι πρώτοι ιστορικο-συγκριτικοί επιστήμονες είχαν στόχο να εξηγήσουν τις ομοιότητες που παρατηρούσαν ανάμεσα στις γλώσσες. Είδαμε επίσης ότι η ομοιότητα βασικών λέξεων οδήγησε στην υπόθεση ότι οι λέξεις αυτές έχουν κοινή καταγωγή, ότι προέρχονται από την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή, την αρχική («μητέρα») γλώσσα που έχει σήμερα χαθεί. Το ερώτημα όμως ήταν πώς δημιουργούνται οι παραλλαγές; Γιατί δεν βρίσκουμε την ίδια λέξη σε όλες τις γλώσσες;

3 Οι Nεογραμματικοί Η απάντηση στην ερώτηση για τις γλωσσικές διαφορές δόθηκε από την ερευνητική σχολή των Νεογραμματικών. Οι Νεογραμματικοί διατύπωσαν τη θεωρία ότι οι αλλαγές έγιναν με βάση κάποιους κανόνες, διαφορετικούς για κάθε γλώσσα. Οι κανόνες αυτοί ονομάστηκαν (φωνητικοί) νόμοι, γιατί αρχικά οι επιστήμονες πίστευαν ότι ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις και ότι είναι τόσο απόλυτοι όσο και οι φυσικοί νόμοι. Η ανακάλυψη των φωνητικών νόμων σήμανε το τέλος της προεπιστημονικής έρευνας στη γλωσσολογία.

4

5 Οι φωνητικοί νόμοι Η εξέλιξη της επιστήμης έδειξε ότι οι κανόνες που ισχύουν στη γλώσσα δεν μπορούν να είναι πάντα απόλυτοι, κυρίως επειδή οι γλωσσικές αλλαγές επηρεάζονται και από εξωτερικούς παράγοντες. Σήμερα ξέρουμε ότι οι φωνητικές μεταβολές υπόκεινται σε κανόνες αλλά και ότι οι φωνητικοί νόμοι δεν έχουν την ισχύ των φυσικών νόμων που θέλησαν να τους δώσουν οι Νεογραμματικοί. Στη γλώσσα υπάρχουν αποκλίσεις από τους «νόμους» που μπορούν (και πρέπει!) να αιτιολογούνται.

6 Η κληρονομιά των Νεογραμματικών Η σύγχρονη γλωσσολογία χρωστά στους Νεογραμματικούς πολλές χρήσιμες μεθοδολογικές παρατηρήσεις. Κάθε φωνητικός νόμος ισχύει: σε συγκεκριμένη γλώσσα ή διάλεκτο, σε συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια, για συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Έτσι εξηγούνται οι «εξαιρέσεις»: λέξεις ή φθόγγοι που δεν εμπίπτουν στην ισχύ ενός νόμου δεν εξηγούνται από αυτόν. Είναι δυνατόν π.χ. στην ίδια γλώσσα και στην ίδια χρονική περίοδο να ισχύει ένας φωνητικός νόμος σε μια περιοχή και όχι σε μια άλλη.

7 Το πέρασμα στη σύγχρονη γλωσσολογία Η σύγχρονη γλωσσολογία αρχίζει να αναπτύσσεται στις αρχές του 20ου αιώνα. Ferdinand de Saussure Cours de linguistique générale 1916 Πρώτη ελληνική μετάφραση: Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας. Αθήνα, Παπαζήσης, 1979

8 H διδασκαλία του Saussure Οι βασικές αρχές και έννοιες της σύγχρονης γλωσσολογίας, που σήμερα αποτελούν την επιστημονική της βάση, εισάγονται και εξετάζονται συστηματικά από τον Saussure από το 1907 έως το 1911 στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης. Η σημαντικότερη διαφορά από τις προηγούμενες περιόδους είναι ότι η γλώσσα αρχίζει να μελετάται όχι πια ιστορικά, αλλά σε σχέση με τη συγχρονική της υπόσταση και λειτουργία.

9 Το κίνημα του δομισμού Οι απόψεις του Saussure εντάσσονται σε ένα γενικότερο ρεύμα σκέψης που κυριάρχησε κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα στο χώρο των κοινωνικών επιστημών και ονομάστηκε στρουκτουραλισμός ή δομισμός (structuralism < structure «δομή»). Ο δομισμός είναι λιγότερο θεωρία και περισσότερο μέθοδος, μία μέθοδος σύμφωνα με την οποία κάθε αντικείμενο οφείλει να μελετηθεί στο πλαίσιο μίας δομής, δηλαδή ενός οργανωμένου συστήματος που λειτουργεί βάσει κανόνων.

10 Η έννοια της δομής

11 Αρχές του δομισμού Κάθε σύστημα είναι ένα σύνολο, ένα «όλον» που αποτελείται από διάφορα μέρη. Κάθε στοιχείο του συστήματος ορίζεται με βάση τις σχέσεις του με τα υπόλοιπα στοιχεία. Οι σχέσεις μεταξύ των στοιχείων είναι σχέσεις αντίθεσης: αντιλαμβανόμαστε π.χ. τον ενικό μόνο σε σχέση με τον πληθυντικό. Χωρίς την αντίθεση ανάμεσά τους, χάνεται η ίδια η έννοια του αριθμού. Η μελέτη ενός αντικειμένου (γλώσσα, ιστορία, λογοτεχνία ) βασίζεται στην ανάλυση της δομής του, δηλαδή των σχέσεων μεταξύ των στοιχείων του.

12 Ευρωπαϊκός και αμερικανικός δομισμός Ο ευρωπαϊκός και ο αμερικανικός δομισμός έχουν πολλά κοινά στοιχεία: Έννοια της δομής Συγχρονική μελέτη της γλώσσας Βάρος στον προφορικό λόγο Ανάλυση σε επίπεδα γλώσσας Ανάλυση σε συστατικά Χρήση σωμάτων κειμένων (corpora)

13 Ευρωπαϊκός και αμερικανικός δομισμός Ο ευρωπαϊκός δομισμός, αντίθετα από τον αμερικανικό, δημιούργησε πολλές σχολές και τάσεις. Ο ευρωπαϊκός δομισμός ενδιαφέρθηκε και για την κοινωνική πλευρά της γλώσσας Ο ευρωπαϊκός δομισμός ανέπτυξε μεγαλύτερη ποικιλία μεθόδων. Ο αμερικανικός δομισμός ασχολήθηκε κυρίως με τη μελέτη της μορφής (φορμαλισμός). Η αμερικανική προσέγγιση υπήρξε, τουλάχιστον στην αρχή της, κυρίως εμπειριοκρατική και συμπεριφοριστική.

14 Σχολές του ευρωπαϊκού δομισμού Ευρωπαϊκός δομισμός Σχολή Λειτουργισμός Σχολή της Γενεύης Σχολές: της Κοπεγχάγης Πράγας Λονδίνου Παρισίων Nikolas Troybetzkoy Roman Jakobson

15 Ο αμερικανικός δομισμός Με τον αμερικανικό δομισμό, εφαρμόζονται στη γλωσσολογία οι αρχές του συμπεριφορισμού (behaviorism) που θεωρεί ότι η μάθηση είναι αποτέλεσμα αντίδρασης σε εξωτερικά ερεθίσματα. Bloomfield, Leonard (1933). Language. New York: Henry Holt. Σκοπός ήταν η εισαγωγή των μοντέλων των θετικών επιστημών στη μελέτη της γλώσσας. Αυτό σημαίνει ότι η γλωσσική ανάλυση στηρίζεται αποκλειστικά στη μορφή (form), με βάση την οποία περιγράφεται η δομή της γλώσσας. Η προσέγγιση αυτή ονομάζεται τυπική (< τύπος = μορφή) ή φορμαλιστική (formalism).

16 Η γενετική-μετασχηματιστική γραμματική Chomsky, Noam (1957). Syntactic Structures. The Hague: Mouton & Co. Η γενετική-μετασχηματιστική γραμματική είναι μία θεωρία που κυριάρχησε μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα. Στόχος της είναι η ερμηνεία, και όχι η απλή περιγραφή, του γλωσσικού φαινομένου. Η ανάπτυξη της θεωρίας αυτής βασίστηκε στις έννοιες: της δημιουργικότητας, που διαπιστώνεται με την παραγωγή άπειρων προτάσεων στη γλώσσα, του (συντακτικού) μετασχηματισμού, που μετατρέπει αφηρημένα δομικά σχήματα σε πραγματικές προτάσεις της κάθε γλώσσας.

17 Η κοινωνιογλωσσολογία Η κοινωνιογλωσσολογία διαφέρει σε σημαντικό βαθμό από το δομισμό γιατί θεωρεί ότι η γλώσσα πρέπει να μελετάται πριν απ όλα ως κοινωνική δραστηριότητα. Δεν την αντιμετωπίζει μόνο ως κώδικα ή ως εργαλείο επικοινωνίας, αλλά και ως σύμβολο ταυτότητας: σε κάθε κοινωνία, η επιλογή της γλώσσας ή της γλωσσικής παραλλαγής που θα χρησιμοποιήσει κάποιος δεν είναι τυχαία. Δείτε παραδείγματα στο

18 Οι σύγχρονες τάσεις Μέσω της μετασχηματιστικής γραμματικής, αναπτύχθηκε και ο κλάδος της ψυχογλωσσολογίας, που ενδιαφέρθηκε κυρίως για τις διαδικασίες με τις οποίες ο άνθρωπος μαθαίνει (τη μητρική του) γλώσσα. Σήμερα γίνονται πολλές μελέτες σχετικά με τη γλώσσα ως βιολογικό γεγονός που συνδέεται με τις λειτουργίες του εγκεφάλου (νευρογλωσσολογία). Στο πιο πάνω πλαίσιο, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα η γνωσιακή γλωσσολογία που θεωρεί ότι η οργάνωση της ανθρώπινης σκέψης είναι μία μορφή επεξεργασίας της πληροφορίας: «βλέπουμε τον κόσμο, όχι όπως είναι, αλλά όπως είμαστε».

19 Περισσότερα Η βιβλιογραφία του μαθήματος δεν περιλαμβάνει βιβλίο ειδικό για την ιστορία της γλωσσολογίας ή της γλωσσολογικής σκέψης. Στοιχεία για τα θέματα που συζητήθηκαν στις ενότητες Από τη γραμματική στη γλωσσολογία και Η σύγχρονη γλωσσολογία, μπορείτε να βρείτε στα: Lyons (2001), κεφ. 1 Μπαμπινιώτης (1998), κεφ. 7 & 10 Δείτε επίσης τη σελίδα πληροφοριών του τομέα γλωσσολογίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών: