ΕΞΑΓΩΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ

Transcript

1 ΜΒΑ Στη Διοίκηση Επιχειρήσεων Τροφίμων ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΕΞΑΓΩΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ Επιμέλεια: Ειρήνη Ρεντίφη Επιβλέπων Καθηγητής: Προκόπης Θεοδωρίδης Αγρίνιο, Μάιος

2 Δήλωση περί μη λογοκλοπής Δηλώνω ότι είμαι η συγγραφέας της παρούσας εργασίας με τίτλο «Εξαγωγικός Προσανατολισμός και Βιολογικό Ελαιόλαδο» που συντάχθηκε στο πλαίσιο της πτυχιακής μου εργασίας και παραδόθηκε το μήνα Μάιο του Η αναφερόμενη εργασία δεν αποτελεί αντιγραφή ούτε προέρχεται από ανάθεση σε τρίτους. Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν αναφέρονται σαφώς στη βιβλιογραφία και στο κείμενο ενώ κάθε εξωτερική βοήθεια, αν υπήρξε, αναγνωρίζεται ρητά Όνομα (κεφαλαία) ΑΜ Υπογραφή:. Ημερομηνία:. 2

3 Περίληψη Η παρούσα πτυχιακή εργασία έχει ως αντικείμενο μελέτης τη διερεύνηση των παραγόντων που αποτελούν την επιλογή των κριτηρίων της χώρας εξαγωγής του βιολογικού ελαιολάδου. Στόχος είναι να εξετάσουμε την πορεία του βιολογικού ελαιολάδου κατά τη διάρκεια των χρόνων, λαμβάνοντας υπόψη μας τις παραμέτρους που βοήθησαν ή αποτέλεσαν ανασταλτικό παράγοντα όσον αφορά την επιλογή τόπου, χρόνου και χώρας εξαγωγής. Στο 1 ο κεφάλαιο αναφέρονται τα απαραίτητα στοιχεία του ελαιολάδου και του βιολογικού ελαιολάδου. Περιγράφονται οι κατηγορίες ελαιολάδου, πληροφορίες σχετικές με την τυποποίηση τους και το θεσμικό πλαίσιο για να χαρακτηριστεί ένα προϊόν ως Π.Ο.Π.- Π.Γ.Ε. Για το βιολογικό ελαιόλαδο, παρουσιάζονται όλες οι κατηγορίες, το θεσμικό πλαίσιο και οι πιστοποιήσεις που οφείλουν να πληρούνται και να αναφέρονται. Επίσης, διατίθενται στοιχεία σχετικά με το νομό Αιτωλοακαρνανίας. Τέλος, ακολουθούν προηγούμενες έρευνες που έχουν γίνει για το ελαιόλαδο σε σχέση με τη συμπεριφορά καταναλωτή. Στο 2 ο κεφάλαιο περιγράφεται η παραγωγή ελαιολάδου, ελαιών και η εξαγωγή του ελαιολάδου. Γίνεται ανάλυση τόσο σε εγχώρια παραγωγή όσο και στο εξωτερικό. Η Ελλάδα συγκρίνεται με τις άλλες παράγουσες χώρες, και αναφέρονται στοιχεία για τα επικρατέστερα προϊόντα και τον κυριότερο ανταγωνιστή. Το 3 ο κεφάλαιο αναφέρεται στον εξαγωγικό προσανατολισμό. Περιγράφονται τα βήματα πολιτικής στρατηγικής, τόσο για παραγωγούς όσο και για επιχειρήσεις. Το μάκρο- περιβάλλον αναλύεται προσδιορίζοντας τους παράγοντες που το επηρεάζουν. Στο 4 ο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία και ο σκοπός της έρευνας. Αναλύονται τα συμπεράσματα μέσω της παρουσίασης του ερωτηματολογίου για να οδηγηθούμε σε συμπεράσματα και να προτείνουμε κατευθύνσεις για μελλοντικές έρευνες. 3

4 Ευχαριστίες Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επίκουρο καθηγητή και επιβλέποντα της πτυχιακής εργασίας, κ. Προκόπη Θεοδωρίδη για τη ανάθεση του καθώς και για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση του κατά τη διάρκεια εκπόνησης της. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τους φίλους μου για την αμέριστη βοήθεια και κατανόηση τους καθ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Μάιος, 2014 Ειρήνη Ρεντίφη 4

5 Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο... 7 ΕΛΙΑ ΚΑΙ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ Η ελιά και οι μύθοι της Ελαιόλαδο Κατηγορίες ελαιολάδου Παρθένο ελαιόλαδο Χημική σύσταση παρθένου ελαιόλαδου Κριτήρια με βάση τα πρότυπα Χαρακτηριστικά ποιότητας ελαιολάδου Διαχωρισμός παρθένου ελαιολάδου Εξευγενισμένο ελαιόλαδο Πυρηνέλαιο Τυποποίηση ελαιολάδου Εθνική και κοινοτική νομοθεσία ελαιολάδου Διαφορά τυποποιημένου και «χύμα» Συσκευασία ελαιολάδου Κατηγορίες προέλευσης προϊόντων Θεσμικό πλαίσιο Π.Ο.Π. - Π.Γ.Ε Διαδικασία κατοχύρωσης ονομασίας Π.Ο.Π και Π.Γ.Ε Ελληνικά προϊόντα Π.Ο.Π Π.Γ.Ε Βιολογικό ελαιόλαδο Ιστορική αναδρομή Ορισμοί Ορισμός βιολογικής γεωργίας Ορισμός ολοκληρωμένης καλλιέργειας Ορισμός συμβατικής καλλιέργειας Στόχοι βιολογικής καλλιέργειας Βιολογική καλλιέργεια στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας Πιστοποιημένα ελαιοτριβεία στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας

6 1.3.5 Η βιολογική καλλιέργεια στην Ευρωπαϊκή Ένωση Ανάλυση δυνατών/αδυνάτων και ευκαιριών/απειλών του κλάδου της βιολογικής γεωργίας (Swot Analysis) Συμπεριφορά καταναλωτή και ελαιόλαδο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΞΑΓΩΓΕΣ Καλλιεργήσιμες εκτάσεις Ελαιόδεντρα Καλλιεργήσιμες εκτάσεις ελαιοδέντρων Εγχώρια παραγωγή Παραγωγή ελαιολάδου και ελιών ελαιοποίησης Παραγωγή ελαιολάδου κατά περιοχές Ανάλυση δυνατών/αδυνάτων και ευκαιριών/απειλών παραγωγής ελαιολάδου (SWOT analysis) Κορυφαία ελληνικά προϊόντα (2012) Παραγωγή ελαιολάδου στην Ελλάδα ( ) Εξαγωγή ελαιολάδου Οι 10 κορυφαίες χώρες παραγωγής ελαιολάδου (2012) Η Ελλάδα ως προμηθευτής της Ε.Ε. & Ο.Ο.Σ.Α Οι ανταγωνιστές των ελληνικών αγροτικών προϊόντων Παραγωγή-Εξαγωγές-Εισαγωγές για Ε.Ε Ανάλυση δυνατών/αδυνάτων και ευκαιριών/απειλών εξαγωγών (Swot analysis) Παραγωγή ελαιολάδου στις βασικές ελαιοπαραγωγικές χώρες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΕΞΑΓΩΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ Ορισμός Βήματα εξαγωγών Για παραγωγούς Για επιχειρήσεις Τρόποι παράδοσης φορτίων Στρατηγικές διοίκησης καναλιών διανομής

7 3.4 Μείγμα μάρκετινγκ (4 P) Ανάλυση μάκρο -περιβάλλοντος (ανάλυση PEST) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ -ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Μεθοδολογία Αποτελέσματα έρευνας - Συνεντεύξεις εις βάθος Συμπεράσματα Προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Κατάλογος Πινάκων 1.1 Συσκευασίες ελαιολάδου Ελαιόλαδα Π.Ο.Π- Π.Γ.Ε Στοιχεία συνολικών εκτάσεων στο Νομό Αιτωλοαρκανανίας Πιστοποιημένα ελαιοτριβεία για το Νομό Αιτωλοακαρνανίας Καλλιεργήσιμες εκτάσεις ελαιόδεντρων (στρέμματα) Παραγωγή ελαιολάδου μέσος όρος ( ) Παραγωγή σημαντικότερων ελαιοπαραγωγικών χωρών Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα άμεσης εξαγωγής Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα έμμεσης εξαγωγής Κατάλογος Διαγραμμάτων 1.1 Βιολογικές Καλλιεργήσιμες εκτάσεις (2012) Οι κυριότερες βιολογικές καλλιέργειες (2011) Παραγωγή βιολογικών ελαιών Βιολογικά καλλιεργούμενες εκτάσεις 35 7

8 2.1 Καλλιεργήσιμες εκτάσεις Μεταβολές καλλιεργήσιμων εκτάσεων Ελαιόδεντρα Παραγωγή ελαιολάδου Παραγωγή ελιών ελαιοποίησης Μεταβολές παραγωγής ελαιολάδου και ελιών ελαιοποίησης Κορυφαία ελληνικά προϊόντα Ετήσια παραγωγή ελαιολάδου Οι 10 κορυφαίες χώρες παραγωγής ελαιολάδου Η σειρά κατάταξης της Ελλάδας ως επιλεγόμενος προμηθευτής Οι ανταγωνιστές των ελληνικών αγροτικών προϊόντων Παραγωγή Εξαγωγές Εισαγωγές για Ε.Ε Γεωγραφικά Διαμερίσματα Ελληνική αγορά ή αγορά εξωτερικού 79 8

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΕΛΙΑ ΚΑΙ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ Η ελιά είναι σε παγκόσμιο επίπεδο ένα σύμβολο σοφίας, γνώσης, δύναμης, αφθονίας, ελπίδας και ειρήνης. Για τους Αρχαίους, ήταν ένα ιερό δέντρο που προστατευόταν από τους θεούς και συμβόλιζε την αφθονία, την πηγή ζωής και της υγείας. Ο καρπός της θεωρούνταν ευλογημένος και είναι ο λόγος για τον οποίο η ελιά είχε πρωταρχικό ρόλο σε θρησκευτικές τελετές και παραδόσεις. Σύμφωνα με την ιστορία, στην Ελλάδα η ελιά εμφανίστηκε γύρω στο π.χ. και πιθανολογείται από τα αγγεία και τους μύθους ότι πρωτοκαλλιεργήθηκε μεταξύ π.χ. από τον Μινωικό πολιτισμό ή τη Συρία. Το σίγουρο είναι ότι στον ευρωπαϊκό Μεσογειακό χώρο, ήρθε από την Ελλάδα, από Φοίνικες εμπόρους. Ύστερα πέρασε στην Ιταλία, Ισπανία, Γαλλία, Αμερική, Αυστραλία και Πορτογαλία. Ο Ιπποκράτης την είχε χαρακτηρίσει ως «μεγάλο θεραπευτή» που έπαιζε καθοριστικό ρόλο στη διατροφή των Ελλήνων από τα αρχαία χρόνια. Ο Όμηρος, με τη σειρά του, τη χαρακτήρισε ως «ατόφιο υγρό χρυσάφι», και σε συνδυασμό με τις αναφορές που έχουν γίνει σε αυτή φαίνεται η σπουδαιότητας της και το πόσο άμεσα συνδεδεμένη ήταν με την παράδοση, τη θρησκεία και την υγεία. Η μεγάλη ποικιλία αρχαιολογικών ευρημάτων που υπάρχει μαρτυρά τη σπουδαιότητα της για την Ελλάδα και την άμεση σχέση της τόσο με το κοινωνικό όσο και πολιτιστικό περιβάλλον. Μέχρι και σήμερα, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αγροτικά προϊόντα ύψιστης σημασίας τόσο οικονομικής όσο θρησκευτικής και πολιτιστικής για την κοινωνία μας. Είναι μια σχέση άρρηκτα συνδεδεμένη εδώ και πολλά χρόνια, η οποία συνεχώς κερδίζει έδαφος καθώς πολλές επιστημονικές έρευνες αναγνωρίζουν την αξίας της και την καθιστούν απαραίτητη για την καλή λειτουργία του οργανισμού μας ( 9

10 1.1 Η ελιά και οι μύθοι της Η άμεση σχέση που πίστευαν οι άνθρωποι ότι είχε η ελιά με τους θεούς είναι ο λόγος για τους μύθους που κατά καιρούς υπήρχαν. Οι θεοί ήταν αυτοί που θα προστάτευαν και θα φρόντιζαν για την ευφορία και τη γονιμότητα της ( Αθηνά, δωρήτρια της ελιάς Ο γνωστός πελασγικός μύθος αναφέρεται στον αγώνα της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την προστασία και την ονομασία της Αθήνας. Βασιλιάς της Αθήνας τότε ήταν ο Κέκροπας. Οι άλλοι δέκα θεοί από τον Όλυμπο βρέθηκαν εκεί και είχαν το ρόλο των κριτών ενώ ο Κέκροπας παρίστανε έναν μάρτυρα. Από τους δυο αντιπάλους, πρώτος ξεκίνησε ο Ποσειδώνας. Στεκούμενος στη μέση του βράχου και με την τρίαινά του έδωσε ένα δυνατό χτύπημα στο έδαφος. Με αυτή την κίνηση πρόσφερε στο λαό ένα κύμα αλμυρού νερού και τότε σχηματίστηκε μια μικρή λίμνη που την ονόμασαν «Ερεχθηίδα» θάλασσα. Έπειτα, ακολούθησε η σειρά της Αθηνάς η οποία κάλεσε τον Κέκροπα για μάρτυρα, και φύτεψε μια ελιά πάνω στο βράχο, η οποία στολίστηκε με καρπούς. Έχοντας χαρίσει και οι δυο τα δώρα τους, ο Δίας κήρυξε το τέλος και ζήτησε τόσο από τους άλλους θεούς όσο και από τον Κέκροπα να κρίνουν σε ποιον από τους δυο θα αποδοθεί το όνομα της πόλης. Ο Κέκροπας αγναντεύοντας από το βράχο ψηλά, θεώρησε πως ο Ποσειδώνας είχε προσφέρει αλμυρό νερό και θάλασσες που η χώρα είχε αρκετές. Ενώ η Αθηνά είχε φυτρώσει το πρώτο δέντρο που φύτρωσε σε όλη τη χώρα. Θεώρησε λοιπόν πως ήταν ύψιστης σημασίας και συνάμα μια υπόσχεση για την πόλη που θα της παρείχε δόξα και ευτυχία. Η Αθηνά με αυτόν τον τρόπο νίκησε τον Ποσειδώνα, το όνομα της κυριάρχησε και πλέον η Αθήνα είναι γνωστή σε όλον τον κόσμο. Το ιερό αυτό δέντρο με τη σειρά του έχει τη δική του ιστορία. Λέγεται πως το 480 π.χ. όταν οι Πέρσες κατέκτησαν την Ακρόπολη, έκαψαν την ιερή ελιάς της Αθηνάς. Αυτό προκάλεσε οργή και θλίψη στους Αθηναίους καθώς η ελιά αυτή ήταν η ίδια η πόλη τους και η σύνδεση με τη θεά τους. Προς έκπληξη όλων, ο ξερός και καμένος κορμός βλάστησε και αυτό που προκάλεσε εντύπωση είναι ότι η ελιά από αυτό το βλαστάρι μεγάλωσε με αφύσικη ταχύτητα. Αυτό αποτέλεσε ύστερα το νέο ιερό δέντρο της Αθήνας που με περηφάνια οι Αθηναίοι υπερασπιζόταν πως όλα τα δένδρα της ελιάς που υπήρχαν στον κόσμο προέρχονταν από αυτό. Η ελιά της Αθηνάς ονομαζόταν Μορία Ελαία. Θεωρούνταν ως η πρώτη ήμερη ελιά στην Αθήνα καθώς επίσης σε όλον τον κόσμο. Από αυτή την ιερή ελιάς της Ακρόπολης δημιουργήθηκαν άλλες δώδεκα ελιές, τις οποίες οι Αθηναίοι φύτεψαν στις ισάριθμες πύλες της Ακαδημίας. Με τη σειρά τους δημιουργήθηκαν από αυτές τις ιερές Μορίες ελιές, οι ιεροί ελαιώνες των Αθηναίων και ακολούθησαν ελαιόδεντρα σε όλη την πόλη, τα οποία θεωρούνταν εξίσου ιερά καθώς όλα προέρχονταν από την πρώτη ελιά. Η σημασία της ελιάς για τους Αθηναίους φαίνεται 10

11 και από τα νομίσματα τους στα οποία παριστάνουν την θεά Αθηνά με στεφάνι ελιάς στο κράνος της και έναν αμφορέα με λάδι η κλαδί ελιάς. Η αναπαράσταση της διαμάχης απεικονίζεται και στο Μουσείο της Ακρόπολης στο οποίο μπορεί κανείς να θαυμάσει τα αγάλματα που αναπαριστούν το μύθο στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα ( Αρισταίος, προστάτης των ελαιοκαλλιεργητών Ο Αρισταίος ήταν γιος του Απόλλωνα, θεού της μουσικής και της αρμονίας, και της Κυρήνης, κόρης του βασιλιά των Λαπιθών Υψέα. Γεννημένος στη Λιβύη, ήταν ένα χαρισματικό παιδί, την ανατροφή του οποίου ανέλαβαν οι Γαία και Ώρες με απόφαση από τον Ερμή. Οι Μούσες, που όταν μεγάλωσε του είχαν αναθέσει τη φύλαξη των κοπαδιών τους στη Φθία, του δίδαξαν τη μαντική και την ιατρική τέχνη. Ο Αρισταίος ήταν ειδικός στην απομάκρυνση των επιδημιών. Οι Νύμφες πάλι, του έμαθαν πώς να καλλιεργεί τα αμπέλια και τις ελιές, πώς να φροντίζει τα μελίσσια και πώς να κάνει το γάλα τυρί. Την τέχνη δηλαδή της παρασκευής του μελιού, του λαδιού, του τυριού, πράγματα άγνωστα ως τότε στους ανθρώπους. Οι Νύμφες του έδειξαν πώς να μπολιάζει τις αγριελιές για να δίνουν καρπό, να αλέθει τον καρπό του ελαιόδεντρου και να παίρνει το πολύτιμο αλλά άγνωστο ως τότε ελαιόλαδο. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι πρώτος ο Αρισταίος ανακάλυψε το ελαιοπιεστήριο. Ο Αρισταίος δεν κράτησε αυτά τα μυστικά για τον εαυτό του αλλά με τη σειρά του δίδαξε τις τέχνες αυτές στους ανθρώπους. Η μυθολογία μας λέει πως ταξίδεψε στην Ελλάδα, πήγε στην Αρκαδία και στα νησιά. Στην Αρκαδία τιμήθηκε, γιατί ήταν αυτός που δίδαξε στους Αρκάδες τη μελισσοκομία, την κατεργασία του μαλλιού και την τέχνη του κυνηγιού. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι ο Αρισταίος πήγε στη Σαρδηνία και κατόπιν στη Σικελία όπου βρήκε εξαιρετικά γόνιμη γη για να καλλιεργήσει τις ελιές. Εκεί μάλιστα τιμήθηκε και λατρεύτηκε ως γεωργική θεότητα - προστάτης των ελαιοκαλλιεργητών. Από τότε τα δάση της αγριελιάς που υπήρχαν γύρω από τη Μεσόγειο άρχισαν να καλλιεργούνται, τα άγρια δέντρα άρχισαν να μπολιάζονται και οι άνθρωποι έμαθαν να χρησιμοποιούν τον πολύτιμο καρπό της ελιάς στη διατροφή τους. Ο Αρισταίος τιμήθηκε από τους ανθρώπους όσο λίγοι θνητοί αναγνωρίζοντας την πλούσια προσφορά του ( Η ελιά που φύτρωσε από το ρόπαλο του Ηρακλή Σύμφωνα με τον Πίνδαρο, ο Ηρακλής, ο γνωστός ήρωας της ελληνικής μυθολογίας, καθώς επέστρεφε στην Ελλάδα μετά την ολοκλήρωση των άθλων του έφερε μαζί του από τους Υπερβόρειους την αγριελιά και την φύτευσε στην Ολυμπία. Από την ελιά αυτή κατασκευάζονταν τα στεφάνια των Ολυμπιονικών. Σε ένα αφιερωματικό επίγραμμα, κάποιος Διονύσιος αφιερώνει ένα ρόπαλο στον Ηρακλή με την εξής επιγραφή: «Ηρακλή, εσύ που πατάς το βραχώδες έδαφος της Οίτης και τον μεγάλων δασών που καλύπτουν τις κορυφές, ο Διονύσιος σου αφιερώνει αυτό το ρόπαλο που έκοψε με το κλαδευτήρι του από μια αγριελιά». Ο Ηρακλής κρατούσε πάντα ένα ρόπαλο με το οποίο αντιμετώπιζε τους κινδύνους και νικούσε κάθε φορά. 11

12 Το είχε κόψει από μια αγριελιά που είχε βρει κοντά στο Σαρωνικό κόλπο. Κάποτε ο Ηρακλής πήγε στην Τροιζήνα και βρέθηκε μπροστά στο άγαλμα του Ερμή, του θεού που στα παλαιότερα χρόνια και στην παλαιότερη λατρεία φαίνεται ότι ήταν βλαστικός θεός (προστάτης της βλάστησης και της αναγέννησης της φύσης). Στην Τροιζήνα τον έλεγαν "πολύγιο" λέξη που όπως φαίνεται απηχεί την παλιά βλαστική του ιδιότητα. Ο Ηρακλής λοιπόν ακούμπησε το ρόπαλό του στο άγαλμα του Ερμή και κείνο βλάστησε, έβγαλε ρίζες και φύλλα. Όταν πήγε στην Τροιζήνα ο σπουδαίος περιηγητής Παυσανίας του έδειξαν μια αγριελιά κοντά στο άγαλμα του Ερμή και του είπαν πως αυτό ήταν το δέντρο που είχε φυτρώσει από το ρόπαλο του Ηρακλή. Ελαϊς, Σπερμώ, Οινώ Ο μύθος των τριών αδερφών, Ελαϊς, Σπερμώ, Οινώ, που τα ονόματά τους συνδέθηκαν με τα τρία βασικά προϊόντα του ελληνικού χώρου (λάδι, σιτάρι, κρασί) αρχίζει από τη μινωική Κρήτη. Η Ελαϊς, η Σπερμώ και η Οινώ ήταν κόρες του Άνιου και εκείνος με τη σειρά του ήταν παιδί του Διονύσου και της Αριάδνης. Όταν οι απόγονοι του Μίνωα πήγαν να διοικήσουν διάφορα νησιά ή και περιοχές του αιγιακού χώρου, ο Άνιος πήγε στο ιερό νησί τη Δήλο στο οποίο παντρεύτηκε τη Δωρίππη με την οποία απέκτησε τρεις κόρες τις οποίες τις είπαν Οινοτρόπους ή Οινοφόρους. Ο παππούς τους ο Διόνυσος έδωσε ένα μοναδικό χάρισμα στη καθεμιά: "ποιείν εκ γης έλαιον, σίτον και οίνον". Οι Οινοτρόποι παρείχαν άφθονους καρπούς και τροφές σε όσους έφταναν για χρησμό στο μαντείο της Δήλου. Ο μύθος λέει ότι οι Αχαιοί όταν άρχισαν την εκστρατεία τους εναντίον της Τροίας, πέρασαν από τη Δήλο. Ο Άνιος που ήξερε να προλέγει το μέλλον, τους είπε ότι ο πόλεμος που σκόπευαν να ξεκινήσουν θα κρατούσε δέκα χρόνια. Για να μην ταλαιπωρούνται λοιπόν τους πρότεινε να μείνουν εννιά χρόνια κοντά του και τον δέκατο να πολεμήσουν με τους Τρώες μια και τότε θα έπεφτε η Τροία. Κι όσο για τη διατροφή τους δε θα υπήρχε πρόβλημα. Θα την αναλάμβαναν οι τρεις κόρες του. Η Ελαϊς θα τους προσέφερε όσο λάδι θα ήθελαν, η Σπερμώ άφθονους καρπούς (δημητριακά), και η Οινώ θα τους τροφοδοτούσε με κρασί. Οι Αχαιοί αρνήθηκαν και συνέχισαν το ταξίδι τους. Η περιπέτεια των Οινοτρόπων άρχισε όταν αργότερα μετά από χρόνια αποφάσισαν να τις πάρουν κοντά τους. Άλλοι λένε ότι αρνήθηκαν να πάνε κι άλλοι ότι τις πήραν μαζί τους. Πάντως κινδύνεψαν να θανατωθούν και τις προστάτεψε ο παππούς τους Διόνυσος. Ο Οβίδιος μάλιστα έγραψε, πως ο παππούς τους ο Διόνυσος μεταμόρφωσε τις τρεις κοπέλες σε περιστέρια ( Η κρητική αγριελιά στην Ολυμπία Σύμφωνα με τους Αρχαίους, οι Κουρήτες και οι Ιδαίοι Δάκτυλοι είναι εκείνοι που διαδίδουν την ελιά στον ελληνικό χώρο. Τους αγαθούς αυτούς δαίμονες τους θεωρούσαν οι Κρήτες της εποχής του Διόδωρου του Σικελιώτη σπουδαίους ευεργέτες της ανθρωπότητας, εφευρέτες τεχνικών και αντικειμένων, μεταλλουργούς και γιατρούς, εφευρέτες της μελισσοκομίας, της κτηνοτροφίας, των κυνηγετικών όπλων (του τόξου), του τελετουργικού χορού, του τυμπάνου κ.α. O κρητικός Κουρήτης ή 12

13 Ιδαίος Δάκτυλος Ηρακλής (δεν έχει σχέση με το γνωστό ήρωα της ελληνικής μυθολογίας) είχε φέρει την αγριελιά από τον Βορρά ή από την πατρίδα του την Κρήτη. Ο Ηρακλής φύτεψε για πρώτη φορά αγριελιά στην Ολυμπία. Ήταν ο εφευρέτης του αθλητισμού και ο θεμελιωτής των Ολυμπιακών αγώνων. Ο Ιδαίος Ηρακλής είχε τέσσερα αδέρφια, τον Παιωναίο, τον Επιμίδη, τον Ιάσιο και τον Ίδα. Ήταν ο μεγαλύτερος αδερφός και κάποια μέρα τους πήγε στην Ολυμπία για να τρέξουν. Ήταν ο πρώτος αγώνας δρόμου που έγινε στον κόσμο. Ο Ηρακλής στεφάνωσε τον νικητή με ένα κλαδί από την ελιά που είχε φυτέψει εκεί. Κι από τότε έμεινε η συνήθεια να στεφανώνουν με κλαδιά - στεφάνια αγριελιάς τους νικητές των Ολυμπιακών αγώνων. Από την Ολυμπία η ελιά επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Πελοπόννησο και στη συνέχεια μεταφυτεύθηκε στην Αθήνα ( Ο μύθος του Αλιρρόθιου Τα δέντρα τα ονόμασαν Μορίες, και το όνομα τους προέρχεται από μεταφυτεύσεις- κομμάτια της πρώτης ελιάς που δέσποζε στον βράχο της Ακρόπολης. Γύρω από αυτό υπάρχει ένας μύθος σύμφωνα με τον οποίο, ο γιός του Ποσειδώνα, ο Αλιρρόθιος, με προτροπή του χολωμένου θεού που είχε χάσει τη διαμάχη για την πόλη, θέλησε να εκδικηθεί τους Αθηναίους. Θέλησε λοιπόν να κόψει όλες τις Μορίες, αλλά πριν ακόμη ακουμπήσει το υψωμένο τσεκούρι στο πρώτο δέντρο, αυτός έπεσε νεκρός. Έτσι το όνομα μπορεί να προέρχεται από τον Μόρο, το θάνατο του Αλιρρόθιου. Η κιβωτός του Νώε Η χριστιανική παράδοση κάνει αναφορά στην ελιά, καθώς το περιστέρι που γύρισε στη στεριά για αναζήτηση ζωής μετέφερε κλαδί ελιάς. Αυτό αποτέλεσε οιωνό ότι η ανθρώπινη ζωή ξανά άρχισε στη γη, μετά τη βιβλική καταστροφή. Νόμος για τις Μορίες Οι Αθηναίοι, οι πιο θεοσεβείς των ανθρώπων, είχαν σε τόση εκτίμηση όλες τις Μορίες που με νόμο αποφάσισαν πως τα ιερά δέντρα ανήκαν στην Πόλη ακόμα και αυτά που βρίσκονταν σε ιδιόκτητα κτήματα. Έστω μια Μορία μόνη της στην αυλή του σπιτιού κάποιου Αθηναίου, ήταν ιερή επομένως ανήκε στην πόλη και έπρεπε να προστατεύεται. Για τον λόγο αυτό γύρω από τις Μορίες που βρίσκονταν εκτός του ιερού ελαιώνα η πόλη σήκωνε έναν σηκό (φράχτη) και αυτός και η ελιά ήταν υπό την ευθύνη του ιδιοκτήτη του κτήματος. Μάλιστα καθώς οι Αθηναίοι ήταν έξυπνοι και γνώριζαν πως και οι ίδιοι όταν δεν επιβάλλεται ο νόμος, ο καθείς κοιτάει το συμφέρον του, είχαν θεσπίσει και ένα ειδικό ελεγκτικό σώμα τους "επιγνώστες", επιφορτισμένο με το καθήκον να ελέγχουν την κατάσταση των Μοριών. Ο ιδιοκτήτης έπρεπε να φροντίζει την ιερή ελιά και τον φράχτη, πράγμα πολύ σημαντικό καθώς η ποινή σε περίπτωση καταστροφής ήταν θάνατος μετά από απόφαση του ειδικού για 13

14 ιερά ζητήματα δικαστηρίου, του Αρείου Πάγου. Ακόμα και αν για κάποιο λόγο, παρά της φροντίδες το δέντρο ξεραίνονταν ο κορμός του έπρεπε να παραμείνει εκεί, καθώς μπορεί να πέταγε πάλι βλαστό ( Τα Παναθήναια Στα Παναθήναια υπήρχαν αθλητικοί διαγωνισμοί, μουσικοί και ομορφιάς. Την ευθύνη για την οργάνωση της εορτής την είχαν ο άρχων βασιλεύς και οι αθλοθέτες, οι μόνοι που δεν είχαν ετήσια θητεία. Οι νικητές των μουσικών αγώνων έπαιρναν δώρο χρυσά και ασημένια στεφάνια. Οι νικητές του διαγωνισμού ομορφιάς έπαιρναν πανέμορφες ασπίδες ενώ οι νικητές των αθλητικών αγώνων έφευγαν με τους γνωστούς Παναθηναϊκούς αμφορείς γεμάτους λάδι. Το πιο δημοφιλές από όλα ήταν οι αθλητικοί αγώνες, για αυτό και το έπαθλο ήταν σπουδαίας σημασίας καθώς το λάδι που έπαιρναν οι πρώτοι είχε μεγαλύτερη ίσως αξία από τα χρυσά στεφάνια. Το λάδι αυτό μαζεύονταν από τους αθλοθέτες κάθε χρόνο και το τοποθετούσαν στο θησαυρό στην Ακρόπολη μέχρι τη διεξαγωγή των αγώνων. Λόγω του ότι ήταν διαθέσιμες ως πληροφορίες ο αριθμός των νικητών και των αμφορέων μπορούσε κανείς να υπολογίσει όλα τα ιερά ελαιόδεντρα της Αττικής(το λάδι από τις Μορίες πρέπει να δίνονταν ως απαρχή/δεκάτη της παραγωγής όπως σε κάθε ιερό). Τέλος το Αττικό λάδι απαγορευόταν να εξαχθεί. Η μόνη περίπτωση για κάτι τέτοιο ήταν λαμβάνοντας το ως δώρο οι νικητές ( 1.2 Ελαιόλαδο Η επίσημη ονομασία της αειθαλούς υπεραιωνόβιας ελιάς είναι Olea Europea Sativa και έχει καταγωγή από την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου ( Το είδος Olea europea Sativa περιλαμβάνει τρεις παραλλαγές: i. Την ήμερη, κοινή ελιά Olea europea var. Sativa ii. Την άγρια ελιά ή αγριελιά Olea europea var. Oleaster, που φυτρώνει αυτόνομα, φέρει αγκάθια σε νεαρή ηλικία και έχει πολύ μικρά φύλλα. iii. Και την Olea europea olivaster στην οποία ανήκουν όλα τα δέντρα τα οποία αναπτύχθηκαν από κουκούτσια ποικιλιών καλλιεργούμενων από τον άνθρωπο, τα οποία όμως εξελίχθηκαν σαν άγρια και για τον λόγο αυτό δε μοιάζουν με κανένα από τα προηγούμενα, διατηρούν όμως χαρακτηριστικά των δύο άλλων παραλλαγών. Από τον καρπό της ελιάς (Olea europaea) λαμβάνεται το ελαιόλαδο. Είναι το έλαιο που παράγεται αποκλειστικά από τον καρπό του ελαιόδεντρου, εξαιρουμένων των ελαίων που λαμβάνονται με διαλύτες ή με μετεστεροποίηση και όλων των μειγμάτων με έλαια άλλου είδους. 14

15 1.2.1 Κατηγορίες ελαιολάδου Οι κατηγορίες ελαιολάδου είναι οι εξής: 1) Παρθένο ελαιόλαδο 2) Εξευγενισμένο ελαιόλαδο 3) Πυρηνέλαιο Παρθένο ελαιόλαδο Το παρθένο ελαιόλαδο πετυχαίνεται αποκλειστικά με μηχανικές μεθόδους ή με άλλες φυσικές μεθόδους από συνθήκες, ιδίως θερμικές που δεν προκαλούν αλλοίωση του ελαίου και τα οποία δεν έχουν υποστεί καμία επεξεργασία πλην της πλύσης, της μετάγγισης, της φυγοκέντρισης και της διήθησης ( Το ελαιόλαδο είναι ένας φυσικός χυμός που περιλαμβάνεται από το μεσοκάρπιο της ελιάς με μηχανικές διεργασίες, οι οποίες δεν αλλοιώνουν τα χαρακτηριστικά του και δεν υποβαθμίζουν τη βιολογική αξία των συστατικών του. Μπορεί να καταναλωθεί αμέσως μετά την παραλαβή του δίχως να χρειάζεται να υποστεί περαιτέρω επεξεργασία και επομένως διατηρεί ένα μεγάλο αριθμό πτητικών και μη πτητικών ουσιών, που του προσδίδουν το χαρακτηριστικό άρωμα και γεύση. Σε αντίθεση, τα σπορέλαια που προέρχονται από τους ελαιούχους σπόρους, τα οποία για να γίνουν βρώσιμα απαιτείται να υποστούν διάφορες χημικές επεξεργασίας. Υπάρχουν ισχυρά στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η Μεσογειακού τύπου δίαιτα, στην οποία το ελαιόλαδο αποτελεί την κύρια πηγή λιπαρών ουσιών, συντελεί στη μείωση της εμφάνισης περιστατικών καρδιοαγγειακών παθήσεων, στον έλεγχο των επιπέδων της χοληστερόλης, της υπέρτασης και του διαβήτη και στην πρόληψη ορισμένων μορφών καρκίνου ( Χημική σύσταση παρθένου ελαιόλαδου Το ελαιόλαδο αποτελείται από τη λιπαρή φάση σε ποσοστό 98-99% και από τα μικροσυστατικά σε ποσοστό 1-2%. Η λιπαρή φάση αποτελείται κυρίως από τριγλυκερίδια, διγλυκερίδια, μονογλυκερίδια ενώ στα μικροσυστατικά συγκαταλέγονται οι φαινόλες, οι τοκοφερόλες, οι στερόλες οι αλκοόλες, διάφορες χρωστικές και πτητικές ουσίες και άλλα. Τα μικροσυστατικά είναι εκείνα που του προσδίδουν το ιδιαίτερο άρωμα και τη γεύση του και διαφοροποιούν τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά ( 15

16 Κριτήρια με βάση τα πρότυπα Η διασφάλιση της αυθεντικότητας και της ποιότητας του ελαιολάδου ήταν απαραίτητη λόγω της ιδιαίτερης οικονομικής και διατροφικής του αξίας. Ο κανονισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2658/91, το εμπορικό πρότυπο του διεθνούς συμβουλίου ελαιολάδου, και το πρότυπο του Codex Alimentarius έχουν καθιερώσει κριτήρια και μεθόδους για τον προσδιορισμό των φυσικών, χημικών και οργανοληπτικών χαρακτηριστικών του ελαιολάδου. Τα κριτήρια είναι τα εξής ( : I. Κριτήρια ποιότητας: Στα κριτήρια ποιότητας του ελαιόλαδου περιλαμβάνονται χημικές παράμετροι (οξύτητα, απορρόφηση στο υπεριώδες, αριθμός υπεροξειδίων, υγρασία, και πτητικές ίλες, ίχνη μετάλλων και οργανοληπτική αξιολόγηση- μόνο για το παρθένο ελαιόλαδο). II. Κριτήρια γνησιότητας: Η προστασία της αυθεντικότητας του ελαιόλαδου επιτυγχάνεται με μεγάλο αριθμό κριτηρίων γνησιότητας που περιλαμβάνουν τους προσδιορισμούς: λιπαρών οξέων, trans λιπαρά οξέα, αλειφατικών αλκοολών, στερολών, κηρών, ΔΕCN42, αλκυλεστέρων, στιγμασταδιενίων κ.α. III. Πρόσθετα: Τα πρόσθετα περιλαμβάνουν τις τοκοφερόλες(όχι για τα παρθένα ελαιόλαδα). IV. Επιμολυντές: Το ελαιόλαδο μπορεί να επιμολυνθεί με επικίνδυνες για την ανθρώπινη υγεία ουσίες και ξένα σώματα, κατά τα διάφορα στάδια της παραγωγής του ( Χαρακτηριστικά ποιότητας ελαιολάδου Η ποιότητα του ελαιολάδου είναι άμεσα συνδεδεμένη με ( : I. Μικροκλίμα, δηλαδή έδαφος, υψόμετρο, βροχοπτώσεις, ηλιοφάνεια, κτλ. II. Ποικιλία, κατάλληλη για τις εδαφοκλιματικές συνθήκες της περιοχής. III. Εφαρμογή ορθών καλλιεργητών πρακτικών. Οι 4 βασικότερες είναι ( : i. Καλλιεργητικές φροντίδες, όπως κλάδεμα, λίπανση, άρδευση για να διατηρείται το ελαιόδεντρο στην καλύτερη φυσική κατάσταση ώστε να μπορεί να μας αποδώσει καλής ποιότητας και υγιείς καρπούς. ii. Ορθή εφαρμογή φυτοπροστασίας. Σκοπός η αποφυγή της υποβάθμισης της ποιότητας του ελαιόλαδου και η ελαχιστοποίηση των υπολειμμάτων των φυτοφαρμάκων. 16

17 iii. Βαθμός ωριμότητας του ελαιοκάρπου κατά τη συγκομιδή. Κατάλληλη εποχή συγκομιδής είναι όταν η επιδερμίδα του ελαιοκάρπου αρχίζει να αλλάζει χρώμα από πράσινο-κίτρινο προς μελανο-ιώδες. iv. Τρόπος συγκομιδής. Να αποφεύγεται ο τραυματισμός των καρπών και η άμεση επαφή τους με το έδαφος. IV. Εφαρμογή ορθών πρακτικών επεξεργασίας ( i. Ελαχιστοποίηση του χρόνου μεταφοράς και αποθήκευσης του ελαιοκάρπου μέχρι την εξαγωγή του ελαιολάδου. ii. Ορθή λειτουργία των ελαιουργείων. Εφαρμογή των ορθών πρακτικών με τον εντοπισμό των κρίσιμων σημείων για την ασφάλεια (HACCP) και τη διαχείριση της ποιότητας του ελαιολάδου (ISO). iii. Τήρηση των απαιτήσεων της νομοθεσίας όσον φορά τη χωροθέτηση, το σχεδιασμό, την κατασκευή και τη συντήρηση του κτιρίου και των όρων υγιεινής και καθαριότητας του ελαιοτριβείου και του προσωπικού του. iv. Επεξεργασία του ελαιοκάρπου και παραλαβή του ελαιολάδου με αυστηρά ελεγχόμενες συνθήκες: - Διατήρηση χαμηλής θερμοκρασίας κατά τη μάλαξη της ελαιοζύμης και τον διαχωρισμό του ελαιολάδου. Η αυξημένη θερμοκρασία επηρεάζει αρνητικά τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του ελαιολάδου. - Ο χρόνος μάλαξης της ελαιοζύμης να μην ξεπερνά τον ορθό χρόνο ανάλογα με την ποικιλία της ελιάς. - Να αποφεύγεται η επαφή της ελαιοζύμης με τον ατμοσφαιρικό αέρα. Έτσι διατηρούνται τα φυσικά αντιοξειδωτικά του ελαιολάδου και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του. - Οι μεταλλικές επιφάνειες των μηχανημάτων του ελαιουργείου να είναι κατασκευασμένες από ανοξείδωτα υλικά. - Το νερό που χρησιμοποιείται στο ελαιουργείο να έχει την ποιότητα του πόσιμου νερού. V. Αποθήκευση και συσκευασία. Η αποθήκευση του ελαιολάδου πρέπει να γίνεται ( : - Ανάλογα με την ποιότητα του σε μικρές δεξαμενές, κατασκευασμένες από αδρανές υλικό (ανοξείδωτο χάλυβα) - Σε χώρους καθαρούς απαλλαγμένους από οσμές, που να αερίζονται εύκολα και η θερμοκρασία περιβάλλοντος να διατηρείται σε χαμηλά επίπεδα μέχρι 18 ο C. - Η διοχέτευση αζώτου στον ελεύθερο χώρο των δεξαμενών κρίνεται ως βέλτιστη συνθήκη για την απομάκρυνση του οξυγόνου και την αποφυγή της οξείδωσης του ελαιολάδου. 17

18 Η τυποποίηση του ελαιολάδου είναι βασική προϋπόθεση για την καλύτερη διατήρηση και διακίνηση του. Πρέπει να γίνεται από υλικά που προβλέπει ο κώδικας τροφίμων και σε χωρητικότητες που έχουν θεσμοθετηθεί από το Διεθνές Συμβούλιο ελαιολάδου και έχουν γίνει δεκτές από τη χώρα μας. Τα μέσα λοιπόν που κρίνονται κατάλληλα για την τυποποίηση του ελαιολάδου είναι ( : I. Λευκοσιδηρά δοχεία II. Πλαστικά δοχεία III. Γυάλινα δοχεία IV. Χάρτινα κουτιά με επένδυση από φύλλο αλουμινίου Το παρθένο ελαιόλαδο λόγω των αντιοξειδωτικών ουσιών μπορεί σε κατάλληλες συνθήκες συσκευασίας και περιβάλλοντος να διατηρηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι και δεκαοχτώ μήνες από την παραγωγή του Διαχωρισμός παρθένου ελαιολάδου Το παρθένο ελαιόλαδο με τη σειρά του χωρίζεται σε κατηγορίες κατάλληλο για κατανάλωση και ακατάλληλο αντίστοιχα. Οι ονομασίες των κατηγοριών είναι με βάση τα φυσικοχημικά και οργανοληπτικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζονται από κανονισμούς του Διεθνούς Συμβουλίου Ελαιολάδου και την Ευρωπαϊκή Ένωση ( Παρθένο ελαιόλαδο κατάλληλο για κατανάλωση ως εξής : Έξτρα παρθένο ελαιόλαδο: παρθένο ελαιόλαδο το οποίο έχει ελεύθερη οξύτητα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει τα 0,8 γραμμάρια ανά 100 γραμμάρια και τα άλλα χαρακτηριστικά του αντιστοιχούν σε εκείνα που ορίζονται για την κατηγορία αυτή στα πρότυπο του ΔΟΕ. Παρθένο ελαιόλαδο: παρθένο ελαιόλαδο το οποίο έχει ελεύθερη οξύτητα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει τα 2 γραμμάρια ανά 100 γραμμάρια και τα άλλα χαρακτηριστικά του αντιστοιχούν σε εκείνα που ορίζονται για την κατηγορία αυτή τη στα πρότυπα του ΔΟΕ. Κοινό παρθένο ελαιόλαδο: παρθένο ελαιόλαδο το οποίο έχει ελεύθερη οξύτητα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει τα 3,3 γραμμάρια ανά 100 γραμμάρια και τα άλλα χαρακτηριστικά του αντιστοιχούν σε εκείνα που ορίζονται για την κατηγορία αυτή στα πρότυπα του ΔΟΕ. Αυτή η κατηγορία μπορεί μόνο να πωληθεί άμεσα στον καταναλωτή εάν επιτρέπεται στη χώρα λιανικής πώλησης. Εάν δεν επιτρέπεται, η ονομασία του προϊόντος αυτού πρέπει να συμμορφώνεται με τις νομικές διατάξεις της εν λόγω χώρας. 18

19 Παρθένο ελαιόλαδο ακατάλληλο για κατανάλωση ως έχει ορίζεται το μειονεκτικό παρθένο ελαιόλαδο. Είναι το παρθένο ελαιόλαδο το οποίο έχει ελεύθερη οξύτητα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, μεγαλύτερη από 3,3 γραμμάρια ανά 100 γραμμάρια ή / και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά και τα άλλα χαρακτηριστικά του που αντιστοιχούν στα πρότυπα του ΔΟΕ. Προορίζεται για ραφινάρισμα ή για τεχνική χρήση ( Εξευγενισμένο ελαιόλαδο Εξευγενισμένο ελαιόλαδο είναι το ελαιόλαδο που λαμβάνεται από παρθένα ελαιόλαδα με μεθόδους εξευγενισμού οι οποίες δεν οδηγούν σε αλλαγές στην αρχική γλυκεριδικούς δομή. Έχει ελεύθερη οξύτητα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει τα 0,3 γραμμάρια ανά 100 γραμμάρια και τα άλλα της χαρακτηριστικά αντιστοιχούν στα πρότυπα που καθορίζονται από το ΔΟΕ. Ο χαρακτηρισμός αυτός μπορεί να πωληθεί μόνο άμεσα στον καταναλωτή, εάν επιτρέπεται στη χώρα λιανικής πώλησης ( Το ελαιόλαδο είναι το έλαιο που αποτελείται από μείγμα εξευγενισμένου ελαιολάδου και παρθένου ελαιολάδου, είναι κατάλληλο για κατανάλωση ως έχει. Έχει ελεύθερη οξύτητα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει το 1 γραμμάριο ανά 100 γραμμάρια και τα άλλα χαρακτηριστικά του αντιστοιχούν στα πρότυπα που καθορίζονται από το ΔΟΕ. Η χώρα της λιανικής πώλησης του ελαιολάδου μπορεί να απαιτεί ειδικότερο σχεδιασμό Πυρηνέλαιο Το πυρηνέλαιο είναι το έλαιο που παράγεται από επεξεργασία των ελαιοπυρήνων με διαλύτες ή άλλες φυσικές επεξεργασίες, εξαιρουμένων των ελαίων που λαμβάνονται από την εκ νέου εστεροποίηση και όλων των μειγμάτων με έλαια άλλου είδους. Το πυρηνέλαιο είναι το έλαιο που περιέχει το μείγμα εξευγενισμένου πυρηνελαίου και παρθένου ελαιολάδου. Είναι κατάλληλο για χρήση ως έχει. Έχει οξύτητα που δεν υπερβαίνει το 1 γραμμάριο ανά 100 γραμμάρια και όλα τα χαρακτηριστικά του αντιστοιχούν στα πρότυπα του ΔΟΕ ( Στο εμπόριο μπορεί να το βρει κάποιος σύμφωνα με τις ακόλουθες ονομασίες και τους ορισμούς ( : Ακατέργαστο πυρηνέλαιο ελιάς λάδι είναι το πυρηνέλαιο του οποίου τα χαρακτηριστικά αντιστοιχούν στα πρότυπα του ΔΟΕ. Προορίζεται για εξευγενισμό για ανθρώπινη κατανάλωση ή για τεχνική χρήση. Εξευγενισμένο πυρηνέλαιο είναι το έλαιο που λαμβάνεται από το αργό το πυρηνέλαιο με μεθόδους εξευγενισμού οι οποίες δεν οδηγούν σε αλλαγές στην αρχική γλυκεριδικούς δομή. Έχει ελεύθερη οξύτητα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν 19

20 υπερβαίνει τα 0,3 γραμμάρια ανά 100 γραμμάρια και τα άλλα χαρακτηριστικά του αντιστοιχούν στα πρότυπα του ΔΟΕ. Μπορεί να πωλείται μόνο άμεσα στον καταναλωτή, εάν επιτρέπεται η χώρα λιανικής πώλησης. Σε ότι αφορά στη διάθεση ελαιολάδων στο στάδιο του λιανικού εμπορίου, σύμφωνα με το άρθρο 4$2 του Κανονισμού 865/04, μπορούν να διατίθενται μόνο τα παρακάτω τυποποιημένα ελαιόλαδα ( : Εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο Παρθένο ελαιόλαδο Εξευγενισμένο Ελαιόλαδο Πυρηνέλαιο Τυποποίηση ελαιολάδου Η κατηγοριοποίηση του ελαιολάδου αποτελεί μία από τις πλέον σημαντικές διαδικασίες κατά την παραγωγή και εμπορία του προϊόντος. Για το λόγο αυτό λειτουργεί βάση ενός αυστηρού θεσμικού πλαισίου που καθορίζει ασφυκτικά τις προδιαγραφές, την παραγωγή, τη διακίνηση, την αποθήκευση, την διασφάλιση της ποιότητας, τον ανταγωνισμό, την τιμολογιακή πολιτική, τις εξαγωγές σε τρίτες χώρες, τις εισαγωγές από αυτές και τις συνθήκες αγοράς γενικότερα (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013) Εθνική και κοινοτική νομοθεσία ελαιολάδου Η διαμόρφωση του θεσμικού πλαισίου της αγοράς ελαιόλαδου στηρίζεται στις αποφάσεις της Ε.Ε. για την Κοινή Αγροτική Πολιτική (Κ.Α.Π.), την προστασία των καταναλωτών, την προστασία της υγείας του πληθυσμού και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της Ευρωπαϊκής γεωργίας (η ελληνική νομοθεσία εναρμονίζεται σχεδόν άμεσα με τις οδηγίες της Ε.Ε.) (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013). Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 61/2011 της Επιτροπής της : για την τροποποίηση του κανονισμού(εοκ) αριθ. 2568/91 σχετικά με τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών των ελαιολάδων και των πυρηνελαίων καθώς και με τις μεθόδους προσδιορισμού. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 445/2007 του Συμβουλίου, της 23ης Απριλίου 2007, για ορισμένες λεπτομέρειες εφαρμογής του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2991/94 του Συμβουλίου για τον καθορισμό των κανόνων για λιπαρές ουσίες για επάλειψη και του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 1898/87 του Συμβουλίου σχετικά με την προστασία της 20

21 ονομασίας του ελαίου και των ελαιοκομικών προϊόντων κατά τη διάθεσή τους στο εμπόριο.(εε L 106 της ) Κανονισμός (ΕΕ) αριθ.29/2012 αντικαθιστά τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1019/2002 και θεσπίζει τις προδιαγραφές εμπορίας του ελαιολάδου σε επίπεδο λιανικού εμπορίου. Πλέον, η πώληση ελαιολάδου στον τελικό καταναλωτή πρέπει να γίνεται σε συσκευασίες μέγιστης χωρητικότητας πέντε λίτρων. Ενσωματώνει όλες τις αναθεωρήσεις που έγινα κατά καιρούς. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 182/2009 είναι πλέον υποχρεωτική η αναγραφή της χώρας προέλευσης για το παρθένο και εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο. Επίσης γίνεται ειδική αναφορά για μίξη ελαιολάδων (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013). 1. Αν το ελαιόλαδο κατάγεται από μια και μόνο χώρα, τότε θα πρέπει στη σήμανση να αναγράφεται υποχρεωτικά η χώρα αυτή. 2. Αν πρόκειται για μείγμα ελαιολάδων από διάφορες χώρες μέλη της ΕΕ, τότε θα πρέπει να αναγράφεται είτε «μείγμα ελαιολάδων Ευρωπαϊκής Κοινότητας», είτε «προϊόν ΕΕ». 3. Αν πρόκειται για μείγμα ελαιολάδων από διάφορες τρίτες χώρες, τότε θα πρέπει να αναγράφεται είτε «μείγμα ελαιολάδων εκτός ΕΕ» είτε αναφορά στην καταγωγή. 4. Αν πρόκειται για μείγμα κοινοτικών με τρίτων χωρών ελαιολάδων, τότε θα πρέπει να αναγράφεται είτε «μείγμα ελαιολάδων Ευρωπαϊκής Κοινότητας και μη». 5. Αν πρόκειται για ελαιόλαδο ΠΟΠ ή ΠΓΕ, τότε πρέπει να αναγράφεται η αντίστοιχη κατοχυρωμένη ονομασία της περιοχής. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 510/2006 του Συμβουλίου της 20ής Μαρτίου 2006 για την προστασία των γεωγραφικών ενδείξεων και των ονομασιών προέλευσης των γεωργικών προϊόντων και των τροφίμων (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013) Διαφορά τυποποιημένου και «χύμα» Η διαδικασία της τυποποίησης είναι σύνθετη διαδικασία και απαιτεί αρκετές διαδικασίες ώστε να διασφαλίζεται η ποιότητα του προϊόντος, σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο. Η κάλυψη αυτών των κριτηρίων γίνεται με ελέγχους σε σύγχρονα εργαστήρια ποιοτικού ελέγχου, όπου γίνεται αξιολόγηση της πρώτης ύλης, για τον έλεγχο των συνθηκών καλλιέργειας, συγκομιδής και σύνθλιψης. Η διαδικασία αυτή εξασφαλίζει τις υψηλότερες ποιοτικές προδιαγραφές και αποτρέπει οποιαδήποτε προσπάθεια νοθείας κατά τη διακίνηση. Οι έλεγχοι γίνονται πάντα βάσει των προδιαγραφών που έχει ορίσει ο Ευρωπαϊκός κανονισμός ελαιολάδου και των προδιαγραφών που θέτει η κάθε εταιρία στα προϊόντα της, προκειμένου οι 21

22 αναγραφόμενες ενδείξεις ετικέτας να ανταποκρίνονται στη πραγματικότητα (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013). Λαμβάνοντας αυτές τις ιδιαιτερότητες του προϊόντος και τους κανονισμούς διακίνησης και εμπορίας του προϊόντος, μπορούμε να πούμε ότι η διάκριση του προϊόντος γίνεται μεταξύ καταναλωτικής συσκευασίας και συσκευασίας μεταφοράς για επανασυσκευασία (χύμα) Συσκευασία ελαιολάδου Η συσκευασία του ελαιολάδου είναι μια ιδιαίτερα σημαντική διεργασία για την διατηρησιμότητα του προϊόντος. Οι βασικές ενδείξεις που πρέπει να βρίσκονται στην συσκευασία του προϊόντος είναι η ημερομηνία λήξης καθώς και τα στοιχεία του τυποποιητή. Η ημερομηνία λήξης του προϊόντος, κυμαίνεται μεταξύ 12 και 18 μηνών. Στο διάστημα αυτό η συσκευασία του προϊόντος θα πρέπει να διατηρεί, στις συνθήκες που ορίζονται, τα συστατικά του ελαιολάδου αναλλοίωτα. Τα υλικά συσκευασίας και η περιεκτικότητα τους ορίζονται αυστηρά από τις νομοθεσίες της Ε.Ε και κατ' επέκταση της Ελλάδας. Το τυποποιημένο ελαιόλαδο τοποθετείται σε συσκευασίες είτε γυάλινες, είτε πλαστικές (PET), είτε λευκοσιδήρου (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013). Για το ελαιόλαδο που προορίζεται για διάθεση στην αγορά και κατανάλωση, η μέγιστη περιεκτικότητα των συσκευασιών ορίζεται ίση με 5 Lt. Επιπρόσθετα οι συσκευασίες θα πρέπει να διαθέτουν πώμα ασφαλείας για την αποφυγή νοθείας. Το Κέντρο Εξαγωγικών Ερευνών και Μελετών μας παρέχει στοιχεία για τις επιτρεπόμενες συσκευασίες, το υλικό τους και την περιεχόμενη ποσότητα ελαιολάδου. Τα στοιχεία αυτά παρατίθενται σακολούθως τον πίνακα 1.1 (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013). Οι συσκευασίες για τη διακίνηση του ελαιόλαδου σε χύμα μορφή, που είναι και ο μεγαλύτερος όγκος, πραγματοποιείται συνήθως σε (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013) : Μεταλλικό βαρέλι χωρητικότητας 216 Lt Βυτίο επί αυτοκινήτου χωρητικότητας Τn Flexi tank container 22

23 Πίνακας 1.1: Συσκευασίες ελαιολάδου Περιγραφή συσκευασίας Υλικό κατασκευής Περιεχόμενη ποσότητα ελαιολάδου Μπουκάλι με τετράγωνο σχήμα Γυαλί 0,25 Lt 0,50 Lt 0,75 Lt 1,00 Lt Μπουκάλι με στρογγυλό σχήμα Μπουκάλι με τετράγωνο σχήμα Γυαλί PET 0,25 Lt 0,50 Lt 0,75 Lt 1,00Lt 0,25 Lt 0,50 Lt 0,75 Lt 1,00 Lt 2,00 Lt τενεκές λευκοσίδηρος 5,00 Lt Πηγή: ΚΕΕΜ Κατηγορίες προέλευσης προϊόντων Τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ένα προϊόν μιας συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής, τα οποία από μεγάλη μερίδα καταναλωτών εκτιμούνται σαν ανώτερα και περνώντας τα χρόνια ανακαλύπτουν ότι τα χαρακτηριστικά αυτά παρουσιάζονται, με υψηλό βαθμό σταθερότητας, μόνο σ αυτό τότε η ονομασία του συγκεκριμένου προϊόντος καταλήγει να συνοδεύεται με ένα επώνυμο, την γεωγραφική του προέλευση. Οι ποιοτικές ιδιαιτερότητες για τα προϊόντα καλλιέργειας, εξαρτώνται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες και από την παράδοση μέσω της οποίας ο άνθρωπος με βάση την πείρα του και την κουλτούρα του ανέπλασε τις ποιοτικές ιδιομορφίες του εκάστοτε προϊόντος (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013). Στα πλαίσια της κατηγοριοποίησης των προϊόντων η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει δημιουργήσει ενδείξεις αναγνωρισιμότητας, για το ελαιόλαδο αυτές είναι : Ι. Π.Ο.Π= Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης: Πρόκειται για Εξαιρετικό Παρθένο Ελαιόλαδο, το οποίο παράγεται στα συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια κάποιας περιοχής και τα χαρακτηριστικά του οφείλονται κυρίως ή αποκλειστικά στο γεωγραφικό αυτό περιβάλλον. Το περιβάλλον αυτό περιλαμβάνει τους φυσικούς και ανθρώπινους παράγοντες και η παραγωγή, η μεταποίηση και η επεξεργασία του προϊόντος λαμβάνουν χώρα στην οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή. Η τυποποίησή τους γίνεται σε αριθμημένα μπουκάλια. 23

24 ΙΙ. Π.Γ.Ε= Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη: Πρόκειται για Εξαιρετικά Παρθένο Ελαιόλαδο, του οποίου μια συγκεκριμένη ποιότητα ή φήμη ή άλλο χαρακτηριστικό μπορούν να αποδοθούν στη γεωγραφική του προέλευση και του οποίου η παραγωγή ή /και η μεταποίηση ή/και η επεξεργασία πραγματοποιούνται στην οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή. ΙΙΙ. Προϊόν Βιολογικής Γεωργίας: Πρόκειται για Εξαιρετικό Παρθένο ή Παρθένο Ελαιόλαδο, το οποίο προέρχεται από ελαιώνες στους οποίους εφαρμόζονται οι κανόνες της βιολογικής καλλιέργειας. Όλη η διαδικασία, από την καλλιέργεια έως και την εμφιάλωση, ελέγχονται από ειδικούς Οργανισμούς Πιστοποίησης και το ελαιόλαδο συνοδεύεται από ειδικές αναλύσεις που πιστοποιούν την έλλειψη υπολειμμάτων χημικών ουσιών στο τελικό προϊόν. Υπάρχει και η κατηγορία «ειδικά παραδοσιακά προϊόντα εγγυημένα-εππε», αλλά για το ελαιόλαδο δεν έχουν αναφερθεί προϊόντα ΕΠΠΕ (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013) Θεσμικό πλαίσιο Π.Ο.Π. - Π.Γ.Ε. Τα προϊόντα Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π.) και Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.) διέπονται από τον Κανονισμό (EE) αριθ. 1151/2012 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 21ης Νοεμβρίου 2012 για τα συστήματα ποιότητας των γεωργικών προϊόντων και τροφίμων. Ο έλεγχος και η πιστοποίηση των Προϊόντων Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π) και των Προϊόντων Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.), έχει ανατεθεί, σύμφωνα με την Κοινή Υπουργική Απόφαση / (ΦΕΚ 406Β/ ) και την τροποποίηση αυτής, στον Οργανισμό Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων (ΟΠΕΓΕΠ) (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013) Διαδικασία κατοχύρωσης ονομασίας Π.Ο.Π και Π.Γ.Ε. Η διαδικασία κατοχύρωσης ενός προϊόντος σαν Π.Ο.Π. ή Π.Γ.Ε. προϋποθέτει την υποβολή αίτηση κατοχύρωσης την οποία μπορεί να υποβάλει κάθε οργάνωση παραγωγών ή/και μεταποιητών. Ανεξάρτητα από τη νομική της μορφή ή σύνθεση, η ομάδα παραγωγών θα πρέπει να αναφέρονται στο ίδιο παραγόμενο προϊόν. Η ομάδα αυτή επιλέγει την ονομασία που θέλει να κατοχυρώσει, οριοθετεί τη γεωγραφική ζώνη παραγωγής και ορίζει τις ειδικές προδιαγραφές παραγωγής, μεταποίησης, συσκευασίας και επισήμανσης. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, ένα νομικό ή φυσικό πρόσωπο μπορεί να προβεί σε αίτηση κατοχύρωσης μιας ονομασίας, όταν η συγκεκριμένη ονομασία χρησιμοποιείται μόνο από το συγκεκριμένο παραγωγό ή εταιρεία. Το σύστημα είναι ανοιχτό και εθελοντικό. Οποιοσδήποτε παραγωγός ή 24

25 επιχείρηση βρίσκεται εντός της οριοθετημένης γεωγραφικής ζώνης και τηρεί τις ειδικές απαιτήσεις, δικαιούται να κυκλοφορήσει στην αγορά προϊόν χρησιμοποιώντας την καταχωρημένη ονομασία. Η ονομασία για την οποία αιτείται κατοχύρωση, περιλαμβάνει το όνομα μιας περιοχής ή ενός τοπωνυμίου. Σύμφωνα με τη γενική αρχή που ισχύει, ονόματα χωρών δεν μπορούν να κατοχυρωθούν. Στην περίπτωση των Π.Ο.Π., είναι δυνατόν να κατοχυρωθεί μία παραδοσιακή ονομασία (π.χ. φέτα). Αντιθέτως, φυλές ζώων, ποικιλίες φυτών και ονόματα τα οποία θεωρούνται «γενικά» (π.χ. γραβιέρα) δεν μπορούν να καταχωρηθούν. Τέλος, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί ώστε η επιλεγμένη ονομασία να μην έρχεται σε σύγκρουση με εμπορικό σήμα. Η αιτούσα ομάδα υποβάλλει το φάκελο εις διπλούν καθώς και σε ηλεκτρονική μορφή στην οικεία Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013). Εφόσον η Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης θεωρεί το φάκελο υποψηφιότητας πλήρη και σύμφωνα με τους παραπάνω Κοινοτικούς κανονισμούς, διαβιβάζει το φάκελο στο Τμήμα Π.Ο.Π. Π.Γ.Ε. και ΕΠΠΕ της Δ/σης Βιολογικής Γεωργίας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, μαζί με την εισήγησή του. Το Τμήμα Π.Ο.Π. Π.Γ.Ε. και ΕΠΠΕ, αφού συλλέξει απόψεις από τις Δ/σεις Αγροτικής Ανάπτυξης της χώρας και από τους φορείς που ασχολούνται με το συγκεκριμένο προϊόν και εφόσον θεωρεί ότι ο φάκελος υποψηφιότητας και το συνοπτικό δελτίο είναι σύμφωνα με την Κοινοτική νομοθεσία και περιέχουν όλα τα απαραίτητα στοιχεία που στοιχειοθετούν την κατοχύρωση της ονομασίας, διαβιβάζει ένα πλήρες αντίγραφο του φακέλου στην αρμόδια υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ο φάκελος υποψηφιότητας μιας ονομασίας περιέχει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες, παραρτήματα με βιβλιογραφικές αναφορές, το καταστατικό της ομάδας καθώς και ένα συνοπτικό δελτίο σύμφωνα με τον ΚΑΝ. (ΕΚ) 383/2004. Ο φάκελος υποψηφιότητας πρέπει να ανταποκρίνεται στον ορισμό της Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π.) ή Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.), σύμφωνα με το άρθρο 2 και στις προδιαγραφές του άρθρου 4 του ΚΑΝ. (ΕΟΚ) 2081/92.Τα ουσιαστικά στοιχεία που πρέπει να περιέχει ένας φάκελος υποψηφιότητας για προστασία μίας ονομασίας προέλευσης ή γεωγραφικής ένδειξης είναι αυτά που δικαιολογούν την ιδιαιτερότητα του προϊόντος σε σχέση με τα υπόλοιπα ομοειδή και στοιχειοθετούν ότι αυτή η ιδιαιτερότητα οφείλεται στην προέλευση του. Εκτός από την ονομασία του προϊόντος, την οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή, την περιγραφή του προϊόντος και τη μέθοδο παραγωγής, ο φάκελος υποψηφιότητας πρέπει να παραθέτει στοιχεία σχετικά με την ιχνηλασιμότητα του προϊόντος και να αποδεικνύει το δεσμό της ονομασίας με τον τόπο καταγωγής της, παραθέτοντας βιβλιογραφικά, ιστορικά, λαογραφικά και εμπορικά δεδομένα καθώς και ότι άλλο στοιχείο κρίνεται απαραίτητο για ενίσχυση της υποψηφιότητας του φακέλου. 25

26 Η αρμόδια υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αφού εξετάσει όλα τα στοιχεία του φακέλου υποψηφιότητας και εφόσον δεν έχει παρατηρήσεις, προβαίνει στη δημοσίευση της αίτησης και του συνοπτικού δελτίου στην επίσημη εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Εάν εντός διαστήματος 6 μηνών, από τη δημοσίευση της αίτησης, δεν υπάρχει ένσταση από άλλο Κράτος - Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τότε η ονομασία κατοχυρώνεται στο Κοινοτικό μητρώο προστατευόμενων ονομασιών προέλευσης και προστατευόμενων γεωγραφικών ενδείξεων. Εάν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ζητήσει περισσότερα στοιχεία ή διευκρινήσεις τότε, μέσω του τμήματος Π.Ο.Π. Π.Γ.Ε. και ΕΠΠΕ της Δ/σης Βιολογικής Γεωργίας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, ενημερώνεται η αιτούσα ομάδα και η διαδικασία σταματάει μέχρι να προσκομισθούν τα νέα στοιχεία. Ο φάκελος θεωρείται πλήρης, όταν η Επιτροπή λάβει όλες τις συμπληρωματικές πληροφορίες που κρίθηκαν αναγκαίες (Μελέτη ένταξης του ελαιολάδου στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων, Νοέμβριος 2013) Ελληνικά προϊόντα Π.Ο.Π Π.Γ.Ε Ακολουθεί ο κατάλογος με τα Ελληνικά ελαιόλαδα που χαρακτηρίζονται ως Π.Ο.Π. (Προϊόντα προστατευόμενης ονομασίας προέλευσης) και Π.Γ.Ε. ( Προϊόντα προστατευόμενης γεωγραφικής ένδειξης) στα πλαίσια του Καν. (ΕΟΚ) 510/06 του συμβουλίου ( Πίνακας 1.2: Ελαιόλαδα Π.Ο.Π. Π.Γ.Ε. Α/Α Ονομασία Βιάννος Ηρακλείου Κρήτης Λυγουριό Ασκληπιείου Βόρειος Μυλοπόταμος Ρεθύμνης Κρήτης Κροκεές Λακωνίας Πέτρινα Λακωνίας Κρανίδι Αργολίδας Πεζά Ηρακλείου Κρήτης Αρχάνες Ηρακλείου Κρήτης Καλαμάτα Κολυμβάρι Χανίων Κρήτης Σητεία Λασιθίου Κρήτης Αποκορώνας Χανίων Κρήτης Εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο Θραψανό Φοινίκι Λακωνίας Εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο Τροιζήνα Εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο Σέλινο Κρήτης Λακωνία Χαρακτηρισμός Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Ο.Π. Π.Γ.Ε. 26

27 Χανιά Κρήτης Κεφαλονιά Ολυμπία Λέσβος ή Μυτιλήνη Πρέβεζα Ρόδος Θάσος Σάμος Ζάκυνθος Ματθαίος Πηγή: ΠΑΣΕΓΕΣ Π.Γ.Ε. Π.Γ.Ε. Π.Γ.Ε. Π.Γ.Ε. Π.Γ.Ε. Π.Γ.Ε. Π.Γ.Ε. Π.Γ.Ε. Π.Γ.Ε. Π.Γ.Ε. 27

28 1.3 Βιολογικό ελαιόλαδο Όπως καθετί καινούργιο, έτσι και η βιολογική καλλιέργεια εισέβαλε δειλάδειλά στη ζωή των Ελλήνων. Στην πορεία αναδείχθηκε μια προσοδοφόρα εναλλακτική λύση, κερδίζοντας την απήχηση όλων στις αρχές της χιλιετίας. Ενώ όλοι στην αρχή ήταν επιφυλακτικοί απέναντι στο καινούργιο, ο ενθουσιασμός επικράτησε και πλέον υπάρχουν αυξομειώσεις ως προς το ενδιαφέρον τους για τις βιολογικές καλλιέργειες. Ο βιολογικός τρόπος παραγωγής είναι τρόπος ζωής. Η βιολογική γεωργία είναι ένα σύστημα παραγωγής και διαχείρισης αγροτικών προϊόντων μέσα από το οποίο γίνεται χρήση ανανεώσιμων πηγών και ανακύκλωσης και τεχνικών που φροντίζουν τη διατήρηση του οικοσυστήματος ( Ιστορική αναδρομή Όλα ξεκινάνε τη δεκαετία του 1920 στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης. Η διάδοση του βιολογικού τρόπου παραγωγής έγινε με πολύ δειλά βήματα. Έναυσμα ήταν οι διαδηλώσεις κάποιων κινημάτων με αφορμή τις ήδη υπάρχουσες γεωργικές μεθόδους και τις συνέπειες που είχαν στην οικονομία, στο περιβάλλον και στην υγεία του ανθρώπου. Σύμφωνα με το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, από εκείνη τη στιγμή και μετά, η χρονική περίοδος χωρίζεται σε τρεις περιόδους. Τα κυριότερα ρεύματα σκέψης ήταν τα εξής: (Κλαδική μελέτη 19, Βιολογική Γεωργία, Απρίλιος 2013) - Η βιοδυναμική γεωργία που εμφανίστηκε στη Γερμανία, με την ώθηση του Rudolf Steiner. Το κίνημα αυτό συνέβαλε σημαντικά στην εδραίωση της βιολογικής γεωργίας στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στηριζόταν σε αγρονομικές βάσεις (χρήση φυτικών και ανόργανων ουσιών ως «βιοτονοτικών» ) ενώ θεωρεί ότι υπάρχει σύνδεση των αγροτικών πρακτικών με τις κοσμικές δυνάμεις. Ο R. Stainer ήταν ο πρώτος που το 1928 εισήγαγε ένα εμπορικό σήμα («Demeter») που πιστοποιούσε τα βιολογικά προϊόντα. - Η βιολογική γεωργία, που αναπτύχθηκε στην Ελβετία, από τους Hans Peter Rusch και Η. Μuller περί το 1930 υπό την καθοδήγηση του Dr. Hans Muller. Το κίνημα αυτό είχε οικονομικούς αλλά και κοινωνικοπολιτικούς στόχους όπως η αυτάρκεια των παραγωγών, η απλούστευση και ο εξορθολογισμός του κυκλώματος παραγωγής-διανομής κτλ. Οι θεωρίες του Muller συμπληρώθηκαν από το Γερμανό γιατρό H. P. Rusch ο οποίος συνέδεσε για πρώτη φορά τη γεωργία με το περιβάλλον και την οικολογία καθώς επίσης και τη διατροφή με την υγεία. Το κίνημα αυτό ήταν η απαρχή των συλλογικών φορέων όπως «Bioland» στη Γερμανία και του συνεταιριστικού δικτύου «Muller». 28

29 - Η οργανική γεωργία (organic farming) που είδε το φως στη Βρετανία χάρη στις απόψεις που ανέπτυξε ο Sir Howard στη Γεωργική του Διαθήκη(1940). Το κίνημα αυτό συνιστά την τήρηση των φυσικών κύκλων ώστε να εξασφαλίζεται η γονιμότητα των εδαφών, την επιστροφή στην παραδοσιακή αυτόνομη γεωργία, την αναβάθμιση των αγροτικών τεχνικών λίπανσης κ.τ.λ. Οι τρεις περίοδοι που καθόρισαν την πορεία και την εξέλιξη του βιολογικού ελαιολάδου τόσο στην Ελλάδα όσο και σε χώρες του εξωτερικού, σύμφωνα με τον Οργανισμό Ελέγχου και Πιστοποίηση Βιολογικών Προϊόντων (ΔΗΩ) είναι οι εξής ( : Η πρώτη περίοδος χρονικά καλύπτει το τέλος της δεκαετίας του 1950 μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του Λόγω του ότι ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε εκείνη την χρονική περίοδο, η βιολογική γεωργία εμφανίζεται σε πρώιμο στάδιο. Την ίδια στιγμή, οι προβληματισμοί για τη διατήρηση του περιβάλλοντος εντείνονται στη Δυτική Ευρώπη. Η αρχή έγινε με κάποιους βιοκαλλιεργητές, μεταξύ των οποίων βρίσκονταν και λίγοι αγρότες, που προσπάθησαν να ενσωματώσουν διάφορες τεχνολογίες που χρησιμοποιούνταν ήδη σε άλλες αναπτυσσόμενες χώρες, και έτσι οδηγήθηκαν στη δημιουργία κανόνων παραγωγής όπως λόγου χάρη το λίπασμα. Κυρίαρχο ρόλο έπαιξαν οι ιδεολογικές κοινωνικοπολιτικές επικρατούντες απόψεις για τη συμπεριφορά των βιοκαλλιεργητών και των πρακτικών που εφάρμοζαν. Η δεύτερη περίοδος θεωρείται το χρονικό διάστημα από τα μέσα τη δεκαετίας του 1970 μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του1980. Αυτήν την περίοδο κυριαρχούν οι νόμοι της αγοράς, με πρωτεύοντα ρόλο τον ανταγωνισμό που τη διακατέχει. Οι βιοκαλλιεργητές πρέπει πλέον να παράγουν για να πωλούν. Και από αυτό το σημείο αρχίζουν τα προβλήματα. Δεν είναι λίγοι αυτοί που τα παρατάνε καθώς βρίσκονται απογοητευμένοι καθώς δεν καρποφορούν πολλές από τις προσπάθειες τους. Όσοι δε μένουν διαφοροποιούνται σε ερασιτέχνες και σοβαρούς βιοκαλλιεργητές, οι οποίοι διακρίνονται για τις αξίες τους και τη βελτίωσή τους στον παραγωγικό τομέα. Το κοινό των δύο ομάδων έγκειται στο ότι είναι εξαρτημένες και από τις βιομηχανίες παραγωγής σπόρων και λιπασμάτων καθώς επίσης και από τα εργαστήρια επιλογής φυλών ζώων. Το δικό τους ρόλο όμως παίζουν και οι καταναλωτές, οι οποίοι βρίσκονται διασκορπισμένοι και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τους για εκείνη την περίοδο ήταν υψηλό εισόδημα, ιδεολογικό υπόβαθρο και αρκετή ευαισθητοποίηση. Η τρίτη περίοδος αφορά το διάστημα από τη δεκαετία του 1980 μέχρι και σήμερα. Είναι έντονες οι διαμαρτυρίες για το μοντέλο της άκρατης παραγωγής, και γίνονται προσπάθειες υποστήριξης μιας πιο ήπιας μορφής. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης προβάλλουν τη βιολογική καλλιέργεια και όλοι κάνουν προσπάθειες για να συνεχιστεί η παραγωγή όσο το δυνατόν πιο υγιεινών προϊόντων χωρίς να επιβαρύνεται το περιβάλλον. Και κάπου εδώ ξεκινά η αειφόρος ανάπτυξη. Αυτό συνεπάγεται πως οι παραγωγοί πλέον είναι επαγγελματίες, λαμβάνουν πρωτοβουλίες και δημιουργούν σχέσεις συμβολαίων με τις βιομηχανίες. Οι καταναλωτές, με τη σειρά τους, συνεχίζουν να είναι ευαισθητοποιημένοι και σε θέση να εκτιμούν τη 29

30 διαφορετικότητα και τα οφέλη που τους παρέχουν προϊόντα βιολογικής καλλιέργειας. Μέχρι και τώρα, η βιολογική καλλιέργεια εφαρμόζεται πιστά με βάση των κανονισμών και κερδίζει συνεχώς περισσότερο κόσμο ( Η επίσημη λοιπόν αναγνώριση της βιολογικής γεωργίας γίνεται στις 24 Ιουνίου του 1991 μέσω του κανονισμού 2092/91 του Συμβουλίου της Ευρώπης. Η IFOAM (Διεθνής Ομοσπονδία Κινημάτων Οικολογικής Γεωργίας) θέσπισε, τον Νοέμβριο του 1998, τις Γενικές προδιαγραφές της βιολογικής γεωργίας και της μεταποίησης. Μπορεί σαν προδιαγραφές να μην είναι υποχρεωτικές, αποτελούν όμως τρόπο σκέψης από τη στιγμή που συνθέτουν τις μεθόδους παραγωγής και μεταποίησης των βιολογικών προϊόντων. Η IFOAM δημιούργησε επιπλέον μια περιφερειακή ομάδα για την ευρωπαϊκή ένωση, προκειμένου να διατηρήσει με την ευρωπαϊκή επιτροπή ένα διάλογο σχετικά με την ανάπτυξη του τομέα της βιολογικής γεωργίας. Τον Ιούνιο του 1999, η επιτροπή του Codex Alimentarius (κώδικας τροφίμων) ενέκρινε τις κατευθυντήριες γραμμές που αφορούν την παραγωγή, τη μεταποίηση, τη σήμανση και την εμπορία των τροφίμων που προέρχονται από τη βιολογική παραγωγή. Οι οδηγίες αυτές καταρτίζουν τις αρχές της βιολογικής παραγωγής σε επίπεδο της γεωργικής εκμετάλλευσης, της προετοιμασίας, της αποθήκευσης, της μεταφοράς, της επισήμανσης και της εμπορίας των βιολογικών προϊόντων. Από τότε λοιπόν, ο FAO θέσπισε επίσης ένα πρόγραμμα εργασίας στον τομέα της βιολογικής γεωργίας, στόχος του οποίου είναι ουσιαστικά η ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας στις αναπτυσσόμενες χώρες ( Στην Ελλάδα, άνθρωποι που ήθελαν να προστατέψουν το περιβάλλον ξεκίνησαν την εφαρμογή αυτής της μορφής γεωργίας στις αρχές της δεκαετίας του Σε πιο επαγγελματικό επίπεδο, οι ελληνικές προσπάθειες βασίστηκαν κυρίως στο εξαγωγικό ενδιαφέρον. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα στην περιοχή του Αιγίου, το 1983 με καλλιέργεια κορινθιακής σταφίδας για εξαγωγή στην Ολλανδία. Ακολουθεί αργότερα η Μάνη, το 1985, με βιολογικό λάδι και πάλι εξαγωγή. Οι προσπάθειες συνεχίζονται, προγράμματα κατάρτισης και εκπαίδευσης νέων γεωπόνων και αγροτών σχετικά με τη βιολογική γεωργία οργανώνονται από την τοπική αυτοδιοίκηση με τη μορφή σεμιναρίων. Όσοι ήταν μεμονωμένοι παραγωγοί απευθύνονταν σε οργανισμούς πιστοποίησης του εξωτερικού, καθώς στην Ελλάδα δεν είχαν δημιουργηθεί ακόμη. Δεκατρία χρόνια αργότερα, τέθηκε σε εφαρμογή ο Ευρωπαϊκός κανονισμός για τη βιολογική γεωργία. Έτσι, το 1993 ιδρύεται ο πρώτος ελληνικός οργανισμός έλεγχου και πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων (ΔΗΩ). Το 1999 αποτελεί και αυτό με τη σειρά του χρονιά σταθμό καθώς τότε ξεκίνησε η βιολογική κτηνοτροφία, δίνοντας έτσι μια πιο ολοκληρωμένη μορφή στη βιολογική γεωργία. Και φτάνουμε στη δεκαετία του 2000, όπου οι επιδοτήσεις έκαναν την εμφάνιση τους το διάστημα στρέφοντας μεγαλύτερο αριθμό παραγωγών στη βιολογική γεωργία. Ακολουθεί το 2009, ο νέος ευρωπαϊκός κανονισμός για τις βιολογικές ιχθυοκαλλιέργειες και το 2011, ο κανονισμός για το βιολογικό κρασί. Τώρα πλέον, η Ελλάδα διαθέτει βιολογικά προϊόντα σε περισσότερες από 70 αγορές βιολογικών προϊόντων, στα σουπερ μάρκετ και σε 30

31 εκατοντάδες καταστήματα, τόσο εξειδικευμένα καταστήματα λιανικής πώλησης βιολογικών προϊόντων, όσο και σε μια ευρύτερη γκάμα καταστημάτων όπως κάβες. Από το 2010 όμως μέχρι και τη φετινή χρονιά παρατηρείται μια μείωση τόσο των βιολογικά καλλιεργήσιμων εκτάσεων όσο και των βιοκαλλιεργητών. Το γεγονός αποδίδεται στην ολοκλήρωση του προγράμματος επιδοτήσεων του 2005 και Καλώς ή κακώς, η ύπαρξη ή ολοκλήρωση ενός προγράμματος επιδοτήσεων αντιστοιχεί απόλυτα στη στατιστική εικόνα των βιοκαλλιεργητών. Ναι μεν αυτό μπορεί να ισχύει για την πλειοψηφία, υπάρχουν όμως και οι εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Υπάρχουν βιοκαλλιεργητές με όραμα και μεράκι που μπορούν και είναι εδώ για να κρατάνε την επικοινωνία με τους καταναλωτές και να τους παρέχουν όλα όσα χρειάζονται χωρίς καμία επιδότηση ( Η βιολογική γεωργία στηρίζεται στις βασικές αρχές οι οποίες καθορίζουν τις θέσεις, το όραμα και τους κανόνες του βιολογικού κινήματος σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτές είναι οι αρχές της υγείας, της οικολογίας, της ισότητας και της προφύλαξης ( Αρχή της Υγείας: Η βιολογική γεωργία οφείλει να διατηρεί και να βελτιώνει την υγεία των εδαφών, των φυτών, των ζώων, των ανθρώπων και του πλανήτη, θεωρώντας τα ως ένα αδιαίρετο σύνολο. Αρχή της Οικολογίας: Η βιολογική γεωργία οφείλει να στηρίζεται στους φυσικούς κύκλους και στα ζωντανά οικολογικά συστήματα, να συμφωνεί με αυτά, να τα μιμείται και να τα βοηθά να διατηρηθούν. Αρχή της ισότητας: Η βιολογική γεωργία οφείλει να δομείται πάνω σε σχέσεις που εγγυώνται την ισότητα απέναντι στο κοινό περιβάλλον και τις ευκαιρίες της ζωής. Αρχή της προφύλαξης: Η βιολογική γεωργία θα πρέπει να ασκείται με φρόνηση και υπευθυνότητα, ώστε να προστατεύεται το περιβάλλον και να διασφαλίζεται η υγεία και η ευημερία των σημερινών αλλά και των μελλοντικών γενεών ( 31

32 Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης Τροφίμων (ΥΠΑΑΤ) μας παρέχει στοιχεία για το σύνολο των βιολογικών καλλιεργήσιμων εκτάσεων και τον αριθμό των βιολογικών ελιών στον Ελλάδα από το 2009 έως και το Ο πίνακας που ακολουθεί δείχνει την πορεία της βιολογικής καλλιέργειας στην Ελλάδα. Διάγραμμα 1.1: Σύνολο καλλιεργήσιμων εκτάσεων (2012) Πηγή: ΥΠΑΑΤ, Ο πίνακας αυτός μας παρουσιάζει τα στατιστικά των βιολογικών προϊόντων φυτικής προέλευσης. Παρατηρούμε ότι το σύνολο των καλλιεργήσιμων εκτάσεων 2012 παρουσιάζει μια τεράστια μείωση. Πιθανότατα αυτό να οφείλεται στο ότι το πρόγραμμα επιδοτήσεων για βιοκαλλιεργητές του 2011 σε καμία περίπτωση δεν επαρκεί ούτε για τις ανάγκες των αγροτών ούτε για τη ζήτηση της αγοράς σε βιολογικά προϊόντα. Μπορούμε να συμπεράνουμε λοιπόν ότι το βασικό κίνητρο για δραστηριοποίηση αρκετών αγροτών στη βιολογική παραγωγή ήταν οι επιδοτήσεις και όχι ο επιχειρηματικός οραματισμός, η ιδεολογία, το μεράκι ή οι οικολογικές ανησυχίες. 32

33 Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥΠΑΑΤ) κατέγραψε τις κυριότερες καλλιέργειες για το έτος Τα στοιχεία παρουσιάζονται στον πίνακα που ακολουθεί σε χιλιάδες στρέμματα. Διάγραμμα 1.2: Οι κυριότερες βιολογικές καλλιέργειες (2011) Ο πίνακας αυτός μας παρέχει στοιχεία από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων για τις κυριότερες καλλιέργειες. Το μεγαλύτερο ποσοστό κατέχουν οι ελιές ελαιοποίησης τόσο σε μεταβατικό στάδιο όσο και σε βιολογικό στάδιο. Στην Ελλάδα, ο βασικότερος παράγοντας είναι το νερό. Είναι πιο σημαντικό για τη φυτική παραγωγή από ότι είναι για το έδαφος. Η φυτική παραγωγή υπό ξηρές συνθήκες καλλιέργειας, χαρακτηρίζεται από πολύ μεγαλύτερους κινδύνους και αστάθεια παραγωγής, σε σύγκριση με την παραγωγή υπό ποτιστικές συνθήκες. Στη φυτική παραγωγή περιλαμβάνονται κυρίως καλλιέργειες σιτηρών, ελιών και οσπρίων. Στις ποτιστικές καλλιέργειες ακολουθούνται πιστά τα πρότυπα παγκόσμιας συμβατικής γεωργίας Οι ποτιστικές καλλιέργειες ακολουθούν τα πρότυπα της παγκόσμιας συμβατικής γεωργίας όπως είναι η εφαρμογή εισροών και τεχνητών χημικών ουσιών σε υψηλό βαθμό. Οι σύγχρονες μέθοδοι έχουν αντικαταστήσει σε κάποιο βαθμό τα μοντέλα παραδοσιακής καλλιέργειας (χρησιμοποιούσαν τη χλωρή λίπανση με αναστροφή και ενσωμάτωση στο έδαφος της πράσινης φυτικής μάζας ψυχανθών ή και μερικών άλλων χορτοδοτικών ειδών) που τείνουν προς εξαφάνιση. Σύμφωνα με όσους γνωρίζουν περισσότερα για τη βιολογική καλλιέργεια, θεωρούν ότι στην Ελλάδα είναι πιο εφικτό μια συμβατική καλλιέργεια εκτατικής μορφής να 33