"ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ"

Transcript

1 ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: "ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ" έτος: 2004 επώνυµο: ΝΤΟΣΚΑ όνοµα: ΕΥΘΥΜΙΑ αριθµός µητρώου: µάθηµα επιλογής: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ διδάσκων: ΑΝ ΡΕΑΣ Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ σχολή: Ν.Ο.Π.Ε τµήµα: ΝΟΜΙΚΗ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κατά τη διάρκεια της µεταξικής( ) και της"απριλιανής" δικτατορίας( ) καθώς επίσης και κατά τη διάρκεια του καθεστώτος της ξενικής κατοχής( ),η καρδιά του συστήµατος των θεµελιωδών δικαιωµάτων σταµατά να λειτουργεί και περνά συνολικά στη φάση του µαρασµού και του εκφυλισµού.κατά τις αλλεπάλληλες περιόδους αυτών των αυταρχικών εκτροπών,που µε τόση συχνότητα και ένταση ζήσαµε πολλά χρόνια πριν,το δηµοκρατικό πολίτευµα καταλύεται.μαζί του καταργούνται φυσικά οι βασικοί αντιπροσωπευτικοί θεσµοί και το δικαίωµα της ψήφου χάνει το λόγο της υπάρξεώς του. Κατά τη µεσοπολεµική εξάλλου περίοδο µέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1960 τα δεδοµένα µεταβάλλονται ουσιαστικά.το δηµοκρατικό πολίτευµα ισχύει µεν αλλά υπολειτουργεί στην πράξη,ελεγχόµενο και χειραγωγούµενο µε τους γνωστούς µηχανισµούς του"παρασυντάγµατος" ή σωστότερα του"αντισυντάγµατος".άµεση συνέπεια της πραγµατικότητας αυτής είναι το γεγονός,ότι το ύψιστο πολιτικό δικαίωµα-που διατηρεί κατά τη βάση τον καθοριστικό ρόλο του-δεν είναι σε θέση να µεταφέρει τη"ζωογόνο πνοή"του στο καθόλου σύστηµα των θεµελιωδών δικαιωµάτων.εδώ η καρδιά υπάρχει αλλά πάσχει και συνεπώς υπολειτουργεί,όπως άλλωστε και το δηµοκρατικό πολίτευµα. Μεγάλη σηµασία έχει,λοιπόν,να ανακαλέσουµε στη µνήµη µας την καθοριστική σηµασία του δικαιώµατος της ψήφου για την προστασία και τη λειτουργία στην πράξη όλων ανεξαιρέτως των δικαιωµάτων του πολίτη αλλά και να δώσουµε ιδιαίτερη έµφαση στις σ υ ν τ α γ µ α τ ι κ έ ς α ρ χ έ ς που διέπουν την ψήφο και την ψηφοφορία. ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ Καιρός είναι τώρα να ορίσουµε το εννοιολογικό και το κανονιστικό περιεχόµενο του δικαιώµατος της ψήφου.ψήφος είναι η δήλωση βουλήσεως του πολίτη που πραγµατώνει τη συµµετοχή του στο εκλογικό σώµα,όταν τούτο καλείται να ασκήσει τις αρµοδιότητες που του αναθέτει το σύνταγµα.την κεφαλαιώδη σηµασία της ψήφου για τη λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος αποκαλύπτει µε σαφήνεια η πρώτη κιόλας προσέγγιση του περιεχοµένου της.θα µπορούσαµε να πούµε επιγραµµατικά ότι το σχετικό δικαίωµα πραγµατώνει κατεξοχήν-όχι βέβαια και αποκλειστικά-τη δηµοκρατική αρχή και ειδικότερα την αρχή της λαικής κυριαρχίας που αποτελεί το θεµέλιο του ισχύοντος συντάγµατος(αρθρο 1,παράγραφος2).Συνιστά,επίσης,την κορυφαία στιγµήασφαλώς όχι και τη µοναδική,κάθε άλλο µάλιστα-για τη συµµετοχή του πολίτη στη διαµόρφωση των βασικών επιλογών που καθορίζουν από κάθε άποψη την πορεία του κοινωνικού µας σχηµατισµού.

3 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ Ο συντακτικός νοµοθέτης θεσπίζει µια δέσµη εγγυήσεων για την,κατά τη διατύπωση του άρθρου 52 του συντάγµατος,"ελεύθερη και ανόθευτη εκδήλωση της λαικής θελήσεως",τις οποίες έρχονται να εξειδικεύσουν οι συνταγµατικές αρχές που διέπουν την ψήφο και την ψηφοφορία.το ισχύον σύνταγµα καθιερώνει σχετικά τις ακόλουθες αρχές-την αρχή της καθολικής ψηφοφορίας,την αρχή της ισότητας της ψήφου,την αρχή της άµεσης ψηφοφορίας,την αρχή της µυστικής ψηφοφορίας,την αρχή της υποχρεωτικής ψηφοφορίας.σ'αυτές µπορούµε να προσθέσουµε την αρχή της αυτοπρόσωπης άσκησης του εκλογικού δικαιώµατος και τέλος την την αρχή της ταυτόχρονης διενέργειας των βουλευτικών εκλογών που σχετίζεται µε το θέµα της ψήφου των εκτός επικρατείας πολιτών. Από τις συνταγµατικές αυτές αρχές,η µεν αρχή της καθολικής ψηφοφορίας καθορίζει τον κύκλο των προσώπων που είναι φορείς του δικαιώµατος,ενώ η αρχή της ισότητας της ψήφου αναφέρεται στα αποτελέσµατα που επιφέρει η ασκησή του για τη διαµόρφωση κάθε φορά της κρατικής θελήσεως.τα παραπάνω αναφέρονται χωρίς να υποτιµάται σε καµία περίπτωση η σηµασία των άλλων συνταγµατικών αρχών για την ενεργοποίηση του Εκλογικού Σώµατος. 1. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ α.το ιστορικό της συνταγµατικής κατοχύρωσης της καθολικότητας Η καθολική ψηφοφορία κατοχυρώθηκε ως συνταγµατική αρχή µε το άρθρο 66 του συντάγµατος του 1864.Η κατοχύρωση αυτή δεν είχε µόνο θερµούς υποστηρικτές αλλά είχε και εχθρούς.ο Α. ιαµαντόπουλος,ένας από τους υποστηρικτές,πληρεξούσιος της ελληνικής παροικίας της Ιερουσαλήµ,κατέθεσε τροπολογία στο άρθρο του Σχεδίου Συντάγµατος,µε την οποία καθιερωνόταν ρητά η καθολική ψηφοφορία.στην αγόρευσή του χρησιµοποίησε επιχειρήµατα που άγγιζαν,από δηµοκρατική σαφώς σκοπιά,όλες τις πτυχές του ζητήµατος της καθολικής ψηφοφορίας και αναδεικνύουν,ακροθιγώς έστω,τις πραγµατικές διαστάσεις του-την κοινωνική,πολιτική και ιδεολογική.υπέρ της καθολικότητας τάχθηκαν µε πολύ αξιόλογες αγορεύσεις ή παρεµβάσεις,οι πληρεξούσιοι Σπ.Αντωνόπουλος,Ν.Παντολέων,Ν.Λούζης και Κ.Λοµβάρδος. Από την άλλη,υπήρχαν και οι πολέµιοι.αντίθετοι προς τη συνταγµατική καθιέρωση της καθολικής ψηφοφορίας εµφανίστηκαν οι πληρεξούσιοι.κυριακού,ε.κόκκινος,θ, ηλιγιάννης,γ.μιλήσης και Α.Καλός.Οι περισσότεροι από αυτούς ανήκαν στην οµάδα των"εκλεκτικών",µια µικρή πολιτική παράταξη µε χαλαρή συνοχή,που απαρτιζόταν από βουλευτές που δεν ανήκαν σε ένα από τα µεγάλα κόµµατα,των ορεινών και των πεδινών.η πολιτική δύναµη των πολεµίων ήταν σχετικά µικρή,πράγµα που συνειδητοποίησαν πολύ γρήγορα και οι ίδιοι.αρκέσθηκαν σε κάποιες υπαινικτικές διατυπώσεις,που έδειχναν περισσότερο ή λιγότερα ανοιχτά την αντίθεσή τους προς τις ισοπολιτειακές αντιλήψεις και την προτίµησή τους προς την περιοσµένη-τιµητική ψήφο. β.η ουσία της καθολικότητας Επιστρέφουµε στις µέρες µας...στο αντιπροσωπευτικό σύστηµα,κριτήριο του

4 δηµοκρατικού χαρακτήρα είναι ο βαθµός συµµετοχής των πολιτών στην ανάδειξη των αιρετών οργάνων του κράτους.έτσι,καµπή για τη µετάβαση από το αντιπροσωπευτικό πολίτευµα στην αντιπροσωπευτική δηµοκρατία,αδιάφορο κοινοβουλευτικής ή προεδρικής ή άλλης ενδιάµεσης µορφής,υπήρξε,αρχικά µεν,η προοδευτική αναγνώριση του δικαιώµατος της ψήφου στους άνδρες,κατόπιν δε,στο σύνολο των γυναικών.κατά αυτόν τον τρόπο,η ψήφος κατέστη πράγµατι καθολική.το περιεχόµενο της καθολικής ψηφοφορίας συνίσταται,λοιπόν, στην αναγνώριση υπέρ όλων των ενηλίκων πολιτών του δικαιώµατος της ψήφου και την ένταξή τους έτσι στους κόλπους του Εκλογικού Σώµατος.Υπ'αυτή την έννοια αποκτούν ουσιαστικό νόηµα οι διακηρύξεις(άρθρο 1 παρ.2 και 2, αντιστοίχως,του Συντάγµατος του 1975),ότι θεµέλιο του πολιτεύµατος ειναι η λαική κυριαρχία και ότι όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το λαό και υπάρχουν υπέρ αυτού και Έθνους.Την αρχή της καθολικής ψηφοφορίας εισάγει ο συντακτικός νοµοθέτης ως προς την εκλογή των βουλευτών όπως και ως προς την ανάδειξη των αρχών των οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης,σιωπά δε ως προς την εφαρµογή της στη διεξαγωγή δηµοψηφίσµατος,την οποία θεσπίζει το άρθρο 3 του νόµου 350/1976.Ο νόµος την προβλέπει ρητά,κατ'εφαρµογή διατάξεων της κοινοτικής νοµοθεσίας,και για την εκλογή των Ελλήνων αντιπροσώπων στο Ευρωπαικό Κοινοβούλιο. Όπως αναφέραµε προηγουµένως,η αρχή της καθολικής ψηφοφορίας δίνει τη δυνατότητα στους ενήλικες πολίτες να ενταχθούν στο Εκλογικό Σώµα.Για το σκοπό αυτό πρέπει να συντρέχουν δυο αποκλειστικά προυποθέσεις,η κατοχή δηλαδή της ελληνικής ιθαγένειας και η πολιτική ενηλικότητα.από τις τάξεις του ανώτατου κρατικού οργάνου δεν επιτρέπεται συνεπώς να αποκλείονται οποιεσδήποτε κατηγορίες πολιτών,και αν ακόµα είναι αριθµητικά ασήµαντες,ή οποιοιδήποτε συγκεκριµένοι πολίτες µε την καθιέρωση ή την επίκληση(πραγµατική ή προσχηµατική) οποιωνδήποτε επιπλέον φυσικών ή επίκτητων ιδιοτήτων.κάθε επέµβαση του νοµοθέτη και ενέργεια του εφαρµοστή του δικαίου που θα επεργούσε προς την εν λόγω κατεύθυνση θα ήταν προφανώς αντισυνταγµατική και γι'αυτό ανίσχυρη.και αντίστροφα,κάθε δραστηριοποίησή τους προς την κατεύθυνση της διευρύνσεως και της ολοκληρώσεως του Εκλογικού Σώµατος θα συνέλαβε στην πραγµάτωση του αληθινού περιεχοµένου της αρχής και των επιµέρους επιταγών της και θα ήταν εποµένως ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη. Το ερώτηµα που προβάλλει αµέσως είναι,αν η ισχύουσα νοµοθεσία ευθυγραµµίζεται προς τις παραπάνω θέσεις.η καταφατική απάντησή του αρµόζει κατ'αρχήν εδώ,µε δυο βασικές εξαιρέσεις που αξίζει να κερδίσουν την προσοχή µας.η πρώτη αναφέρεται στην κατηγορία των πολιτικών προσφύγων και η δεύτερη στον καθορισµό της εκλογικής ηλικίας. -ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ~Η εκτεταµένη πρακτική της εξαναγκαστικής αφαιρέσεως της ελληνικής ιθαγένειας είχε οδηγήσει,όπως είναι γνωστό,στον αποκλεισµό πολυάριθµων προσφύγων του εµφυλίου πολέµου από τις τάξεις του ελληνικού λαού και κατ'επέκταση του Εκλογικού Σώµατος.Τα αποτελέσµατα της πρακτικής αυτής έχουν περιορισθεί σταδιακά,σε δυσανάλογα πάντως µικρό βαθµό,µε την εφαρµογή της διαδικασίας των ατοµικών κρίσεων που προβλέπει ήδη κατά βάση το άρθρο 111 παρ.5 του Συντάγµατος.

5 Η στενόκαρδη λύση που επικράτησε συντηρεί ακόµα τις διαστάσεις ενός προβλήµατος που γέννησαν τα πάθη της εµφύλιας σύρραξης.για τη σωστή και αποτελεσµατική αντιµετώπισή του,προτού συρρικνωθούν τα δεδοµένα του για φυσικούς λόγους,ενδείκνυται η υιοθεσία της διαδικασίας ευρύτερων"οµαδικών"κρίσεων,γεγονός που αντιτίθεται στο άρθρο που αναφέρθηκε παραπάνω.είναι προφανές ότι µε τη µεθόδευση αυτή θα επανακτήσουν-ή θα αποκτήσουν για πρώτη φορά-όλοι οι πολιτικοί πρόσφυγες την ελληνική ιθαγένεια και συγχρόνως,µε βάση την αρχή της καθολικής ψηφοφορίας,το πρώτο στην τάξη πολιτικό δικαίωµα. -Η ΕΚΛΟΓΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ~Ο συντακτικός νοµοθέτης απέφυγε να καθορίσει ο ίδιος µε ρητό ορισµό την ηλικία που σηµαδεύει βιολογικά και κοινωνικά την τεκµαιρόµενη στοιχειώδη ωριµότητα του πολίτη,να συµµετέχει στην άσκηση της κρατικής εξουσίας.στο σηµείο αυτό θα ήταν παράλειψη να µην υπενθυµίσουµε ότι ο νοµοθέτης θέσπισε ήδη από το 1864,και µάλιστα έκτοτε µε πάγιο τρόπο,τη συµπλήρωση του 21ου έτους ωκατωτάτου ορίου για την αναγνώριση της πολιτικής ενηλικότητας.εύλογα θα περίµενε λοιπόν κανείς,να αναλάβει η ίδια η "Ε' Αναθεωρητική Βουλη"την ευθύνη για τη µείωση της εκλογικής ηλικίας και να µην την µετακυλήσει στον κοινό νοµοθέτη.η ολιγωρία της οριοθετεί πάντως την απαρχή της ζωηρότερης σε ένταση συζητήσεως που έγινε µετά τη µεταπολίτευση για τη διεύρυνση του Εκλογικού Σώµατος,της συζητήσεως που ως στόχο έχει τη µείωση της εκλογικής ηλικίας µε τη συµπλήρωση του 18ου έτους.η τότε προτεινόµενη λύση καθιερώθηκε και επιβάλλεται πλέον και από τη σκοπιά του ισχύοντος συνταγµατικού δικαίου.η µείωση έτσι της εκλογικής ηλικίας κατά τρία χρόνια συµβάλλει φανερά στην πραγµάτωση του περιεχοµένου της καθολικής ψηφοφορίας µε την κοινωνικά,και γι'αυτό,και ιστορικά αναπόδραστη αναγνώριση υπέρ των νεότερων "εκλογικών ηλικιών"του δικαιώµατος της ψήφου και τη συνακόλουθη διεύρυνση του Εκλογικού Σώµατος.Τέλος,δεν χρειάζεται να τονίσουµε ακόµη ιδιαίτερα ότι η υιοθέτησή της θα εναρµονιζόταν περισσότερο µε την αρχή της λαικής κυριαρχίας και την πραγµάτωση του αληθινού περιεχοµένου της. Συνοψίζοντας, η εξεταζόµενη αρχή παρουσιάζει τρεις στιγµές ή τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις α)την αναγνώριση υπέρ όλων ανεξαιρέτως των ενηλίκων πολιτών του δικαιώµατος της ψήφου β)την αναγνώριση υπέρ όλων πάλι των πολιτών της ικανότητας προς άσκησή του και τέλος γ)την άσκησή του από το µεγαλύτερο δυνατό αριθµό ψηφοφόρων. Η ισχύουσα εκλογική νοµοθεσία δεν εναρµονίζεται σε πολύ µεγάλη έκταση,και µε διαφορετικό κάθε φορά βαθµό εντάσεως,προς τις παραπάνω συνταγµατικές αρχές.από την εν λόγω διαπίστωση απορρέι µε κρυστάλλινη καθαρότητα ή άµεση ανάγκη,να τροποποιηθεί και,αναλόγως,να συµπληρωθεί σ'όλα τα επιµέρους σηµεία που θίξαµε. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ

6 α.το ιστορικό της κατοχύρωσης της ισότητας της ψήφου Με το άρθρο 66 του Συντάγµατος του 1864 δεν καθιερώθηκε,βέβαια,µόνο η αρχή της καθολικής ψηφοφορίας αλλά παράλληλα καθιερώθηκε και η αρχή της ισότητας της ψήφου.όπως προκύπτει από την σχετική συζήτηση και την υπέρ και κατά επιχειρηµατολογία,η σηµαντικότατη αυτή αρχή θεσπίστηκε µάλλον συµπληρωµατικά προς τη δεσπόζουσα στο άρθρο 66 αρχή της καθολικής ψηφοφορίας και,πάντως σε συνάρτηση και σε στενή συνάφεια προς αυτήν.αποφασιστικό κριτήριο για τη θεσπισή της αποτέλεσε η µέριµνα για τη διασφάλιση της γνησιότητας της καθολικής ψήφου. Η αρχή της ισότητας της ψήφου και της ψηφοφορίας,σύµφωνα µε την οποία"πας πολίτης-εκλογεύς έχει µίαν µόνο ψήφον δι'εκάστην εκλογήν,αι δε ψήφοι πάντων των εκλογέων είναι νοµικώς ισοδύναµοι",δεν κατοχυρώθηκε µε ρητή διάταξη στο Σύνταγµα του 1864,όπως άλλες αρχές.όµως το πνεύµα της αρχής διείπε όλες τις τοποθετήσεις υπέρ της καθολικής ψηφοφορίας,σε τέτοιο βαθµό µάλιστα,ώστε τα επιχειρήµατα στο µεγαλύτερο µέρος τους να αφορούν,µε κάποια εννοιολογική ρευστότητα πάντως,την καθολικότητα-ισότητα,ή µάλλον να προυποθέτουν την ισότητα ως συστατικό στοιχείο της καθολικότητας"οφείλεται να εγγράψητε εν τω πολιτεύµατι και την σπουδαιοτάτην υπέρ των δικαίων του πολίτου αρχήν της καθολικής ψηφοφορίας,ούσης απορροίας της παραδεχθείσης αρχής περί ισότητος των δικαιωµάτων των πολιτών'',έλεγε ο Σ.Αντωνόπουλος,ενώ και ο Εθνοφύλαξ,αφού τόνιζε ότι"η πάνδηµος ψηφοφορία είναι η βάσις της ισότητος",χαρακτήριζε την καθιέρωση της καθολικής ψηφοφορίας ως"θρίαµβον των νεότερων αρχών της ισότητος". Η θεµελίωση της αρχης της ισότητας, µαζί µε τη θεµελίωση της αρχής της καθολικότητας της ψήφου,απαντάται και στο άρθρο 6 εδ.α της γαλλικής ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789"Ο νόµος αποτελεί την έκφραση της γενικής θέλησης.όλοι οι πολίτες έχουν το δικαίωµα να συµβάλλουν προσωπικά ή δια των αντιπροσώπων τους στη διαµόρφωσή της". Στο Σύνταγµα του 1975 δεν υπάρχει ρητή κατοχύρωση της αρχής,η οποία προκύπτει ωστόσο,από τις παραγράφους 1 και 2 του άρθρου 4 του Συντάγµατος που καθιερώνει την αρχή της ισότητας των Ελλήνων πολιτών,όπως γίνεται δεκτό και από τη νοµολογία,της οποίας η αναφορά και στην αρχή της καθολικότητας της ψήφου αποδίδει τη γαλλική επαναστατική αντίληψη του 1879 για τη θεµελίωσή της.κατά µίαν άποψη δε,θεµέλιό της συνιστά και η αρχή της λαικής κυριαρχίας. Ορθότερη είναι η άποψη ότι,χωρίς αναφορά στην εν γένει αρχή της ισότητας των πολιτών και την αρχή της καθολικότητας της ψήφου,δεν είναι δυνατή η επαρκής συνταγµατική θεµελίωση της αρχής της ισότητας της ψήφου. Η αρχή της ισότητας της ψήφου,εξ'αλλου,είτε διακηρύσσεται ρητά είτε συνάγεται ερµηνευτικά,έχει σηµασία στον βαθµό που αποκλείει την πολλαπλή ψήφο. εν σηµαίνει,όµως,ότι επιβάλλει οπωσδήποτε και την ισοδυναµία της ψήφου.πράγµατι,η ίση δυνατότητα συµµετοχής στις εκλογές δεν µεταφράζεται κατ'ανάγκη σε ίσου αποτελέσµατος επιλογές.έτσι,στο δηµοψήφισµα,ισότητα και ισοδυναµία ψήφου συµπίπτουν,θεµελιώνοντας την απόφαση της πλειοψηφίας.στην ανάµειξη,όµως των αιρετών οργάνων και αρχών του κράτους,η ισοδυναµία της ψήφου συναρτάται προς το εκλογικό

7 σύστηµα,προσεγγίζει δε το πραγµατικό ισοδύναµο µόνο υπό την προυπόθεση εφαρµογής ενός πλήρως αναλογικού συστήµατος. β.η ουσία της ισότητας της ψήφου Στενή διαλεκτική σχέση συνδέει την αρχή της καθολικής ψηφοφορίας µε την αρχή της ισότητας της ψήφου,των οποίων όµως το εννοιολογικό περιεχόµενο δεν συµπίπτει.τούτο ιδίως το γεγονός καταδεικνύει ότι,µε την καθιέρωση της καθολικής ψηφοφορίας διασφαλίζεται απλώς η σύµπραξη όλων των πολιτών στο σχηµατισµό της κρατικής θελήσεως,χωρίς να εξειδικεύεται παράλληλα η νοµική δύναµη και συνεπώς η επενέργεια του δικαιώµατος της ψήφου.το ζήτηµα αυτό ακριβώς έρχεται να αντιµετωπίσει η αρχή της ισότητας που επιβάλλει την από κάθε άποψη ισότιµη συµµετοχή των πολιτών στην άσκηση των συνταγµατικών αρµοδιοτήτων του Εκλογικού Σώµατος.Η ισότιµη συµµετοχή σηµαίνει ειδικότερα Α>ότι κάθε πολίτης έχει µόνο µια ψήφο και Β>ότι οι ψήφοι όλων των πολιτών είναι νοµικά ισοδύναµες. Η αρχή της ισότητας της ψήφου θεµελιώνει έτσι την απαγόρευση οποιωνδήποτε κατ'αρχήν διακρίσεων ή διαφοροποιήσεων στη νοµική επενέργεια του δικαιώµατος.και,εαν,αντιστρέψουµε την όψη του νοµίσµατος,υπαγορεύει τη δηµιουργία των απαραίτητων συνθηκών για την από κάθε άποψη ισότιµη σύµπραξη των πολιτών στη διαµόρφωση των βασικών επιλογών του κυρίαρχου λαού.η αρχή που εξετάζουµε έχει δηλαδή, µε την απλή άθροιση και τη µη στάθµιση της ψήφου, απόλυτο-αριθµητικό και όχι σχετικό-αναλογικό περιεχόµενο. Ακολουθώντας στο σηµείο αυτό τη λύση των προηγουµένων, το Σύνταγµα δεν τη διασφαλίζει πάντως µε ρητή διάταξη ή ειδικό ορισµό.η παράλειψη αυτή δεν επιτρέπεται βέβαια να µας οδηγήσει στην υποβάθµιση της τυπικής ισχύος της.απεναντίας,τόσο υπό το κράτος των προηγουµένων Συνταγµάτων όσο και κατά την επεξεργασία του νέου Συντάγµατος ποτέ δεν αµφισβητήθηκε η συνταγµατική ισχύς της αρχής της ισότητας της ψήφου.την αντίληψη αυτή ασπάσθηκαν άλλωστε και η νοµολογία του Εκλογοδικείου και η επιστήµη.προβληµατική υπήρξε µόνο-και φαίνεται ότι εξακολουθεί να παραµένειη ειδική συνταγµατική θεµελίωσή της, η οποία δεν είναι ασφαλώς άµοιρη σοβαρών συνεπειών για την αξιολόγηση της ψήφου. Η παρουσίαση και η ειδική αντιµετώπιση -έστω και µε συνοπτικό τρόπο -των θέσεων που υποστηρίχθηκαν σχετικά στην επιστήµη και τη νοµολογία θα τραβούσε σε µάκρος.στη συνέχεια, υπάρχει περιορισµός γι'αυτό στην απλή αναφορά τους, επισηµαίνοντας κάθε φορά το "στίγµα" που τις διακρίνει µεταξύ τους.το συνταγµατικό έρεισµα της ισότητας της ψήφου αναζητήθηκε κυρίως είτε από κοινού στην αρχή της καθολικής ψηφοφορίας και τη γενική αρχή της ισότητας είτε αποκλειστικά την τελευταία.κοινό τόπο και στις δυο αυτές εκδοχές αποτελεί η αποφασιστική σηµασία της αρχής της ισότητας (άρθρο 4 παράγραφοι 1 και 2 του Συντάγµατος) για τη συνταγµατική θεµελίωσή της.η αντίληψη αυτή πάσχει όµως φανερά από δυο "αθεράπευτα" µειονεκτήµατα που συχνά, όχι βέβαια χωρίς δόλο, παρπγνωρίζονται Α>σχετικοποιεί υπέρµετρα το εννοιολογικό περιεχόµενο της αρχής που εξετάζουµε και

8 Β>επιτρέπει την επιβολή και τη νοµιµοποίηση στην πράξη της εξ'αποτελέσµατος πολλαπλής ψήφου, συνεπιφέροντας έτσι τη διάβρωση και, κυριολεκτικά, την αναίρεση κανονιστικού περιεχοµένου της όπως το ορίσαµε προηγουµένως. Τα παραπάνω µειονεκτήµατα καταπολεµούνται δραστικά µόνο µε τη συναγωγή της ισότητας της ψήφου από την αρχή της λαικής κυριαρχίας, που αποτελεί άλλωστε και το θεµέλιο του πολιτεύµατος.πράγµατι, η ισότητα ως µια από τις βασικές συνιστώσες(ελευθερία και ισότητα) του εννοιολογικού και κανονιστικού περιεχοµένου της δηµοκρατικής αρχής µε τη µορφή της λαικής κυριαρχίας επιτάσσει-όχι απλώς, όπως η γενική αρχή της ισότητας, την ίση µεταχείριση ίσων καταστάσεων-αλλά την ίση µεταχείριση ανεξαρτήτως καταρχήν διαφοροποιήσεων.η διαφορά, που είναι σαφής και καθοριστική, θωρακίζει κατά τρόπο στέρεο το απόλυτο-αριθµητικό περιεχόµενο της ψήφου για την επενέργειά της στο σχηµατισµό της κρατικής θελήσεως.τη θέση αυτή ακολουθούµε παρακάτω µε όση καθαρότητα επιτρέπει και όση ελαστικότητα επιβάλλει η λειτουργία της στην πράξη. *Η ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ-ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΚΛΟΓΙΚΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ- ΕΚΛΟΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Η ισότιµη επίδραση και επενέργεια της ψήφου στη διαµόρφωση των επιλογών του κυρίαρχου λαού συναρτάται µε περισσότερες επιµέρους διευθετήσεις της εκλογικής νοµοθεσίας.ορισµένες από αυτές αξίζει, αν και δεν έχουν την πρωταρχική βαρύτητα και επικαιρότητα που προσιδιάζουν στο εκλογικό σύστηµα καθ'αυτό, να κερδίσουν για λίγο την προσοχή µας, αφού µάλιστα αποτελούν το υπόβαθρο πάνω στο οποίο στηρίζεται το τελευταίο.πρέπει να σηµειώσουµε πάντως ότι τα ζητήµατα που θίγονται αποκλειστικά αναφέρονται στην εκλογή των βουλευτών, διότι είναι αδύνατο να παρουσιασθούν κατά τη διεξαγωγή του δηµοψηφίσµατος και έχουν διαφορετική υπόσταση κατά την ανάδειξη των δηµοτικών και κοινοτικών αρχών. Κάθε εκλογική περιφέρεια θα έπρεπε σύµφωνα µε την εξεταζόµενη αρχή να αναδεικνύει τους βουλευτές που αναλογούν επακριβώς στον πληθυσµό της.σε µια "ιδανική" δηλαδή κατάσταση πραγµάτων θα έπρεπε το εκλογικό µέτρο να είναι το ίδιο σ'όλες τις εκλογικές περιφέρειες, µε τις αναγκαίες κάθε φορά λειτουργικές αποκλίσεις που επιβάλλει η διοικητική διαίρεση και η εκλογική γεωγραφία της χώρας.η πολυδιάσπαση της Επικρατείας σε εξαιρετικά άνισες µεταξύ τους εκλογικές περιφέρειες κάθε άλλο όµως παρά συµβάλλει στην πραγµάτωση της παραπάνω επιδιώξεως.τα παραδείγµατα που αντλούµε από παλαιότερες εκλογικές αναµετρήσεις είναι σίγουρα αποκαλυπτικά.τη λύση εδώ πρέπει να την αναζητήσουµε στη θέσπιση σ'όλη τη χώρα εκλογικών περιφερειών µε ίσο κατά βάση αριθµό εδρών. Αλλά και το πληθυσµιακό κριτήριο, που λαµβάνεται υπόψη για τον καθορισµό των βουλευτικών εδρών που αναλογούν σε κάθε εκλογική περιφέρεια, συντηρεί µε τη σειρά του τις ανισότητες στη νοµική επενέργεια της ψήφου.όπως είναι γνωστό, το Σύνταγµα ορίζει για το σκοπό αυτό το νόµιµο πληθυσµό στο άρθρο 54 παράγραφο 2,και όχι τον δυνάµει εκλογικό πληθυσµό, που αντιστοιχεί στο σύνολο ακριβώς των πολιτών που ψηφίζουν κάθε φορά και εναρµονίζεται πλήρως προς την αρχή της ισότητας της ψήφου.

9 Εάν η διαίρεση της Επικράτειας σε εκλογικές περιφέρειες και ο καθορισµός του αριθµού των βουλευτικών εδρών τους ενδέχεται να οδηγούν-και στη χώρα µας πράγµατι οδηγούν- στην κατ'αποτέλεσµα σηµαντική διαφοροποίηση της αξίας και της επενέργειας της ψήφου των πολιτών και συνεπώς τη σχετικοποίηση της αρχής που εξετάζουµε, η διαµόρφωση του εκλογικού συστήµατος µπορεί να συνεπιφέρει όχι µόνο τη συρρίκνωση αλλά την ίδια την αναίρεσή της.το ενδεχόµενο αυτό είναι δυνατό µάλιστα να προσλάβει τέτοιες διαστάσεις, ώστε η επαλήθευσή του να στοιχειοθετεί όχι βέβαια την αυτούσια καθιέρωση αλλά την εξ'αποτελέσµατος επιβολή της πολλαπλής ψήφου.οι σύντοµες αναγκαστικά σκέψεις που ακολουθούν, αποδεικνύουν του λόγου το ασφαλές. Το εκλογικό σύστηµα που καθιερώνει ο κοινός νοµοθέτης, αξιοποιώντας την ευρεία και απεριόριστη δήθεν εξουσιοδότηση που του παρέχει ο συντακτικός στο άρθρο 54 παράγραφο 1 του Συντάγµατος, αποτελεί αµάλγαµα και ιδιότυπη σύνθεση διαφόρων επιµέρους εκλογικών συστηµάτων.το αµιγές έτσι πλειοψηφικό υιοθετείται για την παραχώρηση των εδρών στις πέντε µονοεδρικές περιφέρειες(εκλογικός κώδικας άρθρο 88 παρ.4 εδ.2).το αναλογικό,αντίθετα, κατά βάση σύστηµα φαίνεται να επικρατεί καταρχήν για την παραχώρηση των βουλευτικών εδρών στις πολυεδρικές περιφέρειες µε την πρώτη κατανοµή, στην οποία συµµετέχουν όλοι οι εκλογικοί σχηµατισµοί ανεξάρτητα από τη δύναµη που συγκεντρώνουν στη χώρα.οι δυσαναλογίες που παρουσιάζονται µέχρι εδώ για την αξιολόγηση της ψήφου των πολιτών αµβλύνονται κάπως µε τη λειτουργία της ρήτρας του "συν ένα". Τις σχετικές δυσαναλογίες έρχονται όµως να επιτείνουν στο έπακρο οι διευθετήσεις του εκλογικού κώδικα για τη δεύτερη και την τρίτη κατανοµή εδρών καθώς επίσης και την ιδιαίτερη κατανοµή των βουλευτών της επικρατείας.οι αποφασιστικές διευθετήσεις αποτελούν µάλιστα-και σε συγκριτικό επίπεδοαποκλειστική, και ασφαλώς κάθε άλλο παρά άδολη, επινόηση του Έλληνα νοµοθέτη.καταλυτική στην κυριολεξία αποβαίνει εδώ η επενέργεια της συµµετοχής για την παραχώρηση των αδιάθετων από την πρώτη κατανοµή εδρών των προνοµιούχων µόνο εκλογικών σχηµατισµών :των σχηµατισµών δηλαδή που συγκεντρώνουν τα γνωστά δυσπρόσιτα ποσοστά του 17%, του 25%, και του 30% των ψήφων σ'όλη τη χώρα.με τις διευθετήσεις του ισχύοντος εκλογικού συστήµατος µπορούµε να φθάσουµε σε απολύτως απαράδεκτα ακραίες καταστάσεις για τη αξιολόγηση της ψήφου των πολιτών, τη λειτουργία συνεπώς στην πράξη της αρχής της ισότητας της ψήφου και κατ'επέκταση του αντιπροσωπευτικού συστήµατος διακυβερνήσεως και του δηµοκρατικού πολιτεύµατος.το παράδειγµα από τις βουλευτικές εκλογές του 1977 µιλούν από µόνα τους.η Ν.. χρειάσθηκε έτσι για την ανάδειξη ενός βουλευτή ψήφους, το ΠΑΣΟΚ , η Ε ΗΚ , το ΚΚΕ ,η Εθνική Παράταξη ,η Συµµαχία και το κόµµα των Νεοφιλελευθέρων Με µια απλή αριθµητική πράξη αναγωγής διαπιστώνουµε ειδικότερα µε δύναµη της ψήφου κάθε ψηφοφόρου της Νέας ηµοκρατίας την ακέραια µονάδα, η δύναµη της ψήφου κατ'αποτέλεσµα κάθε ψηφοφόρου του ΠΑΣΟΚ ήταν 1,1, της Ε ΗΚ 3,1,του ΚΚΕ 3,5,της Εθνικής Παρατάξεως και της Συµµαχίας 5,6,και του κόµµατος των Νεοφιλελευθέρων 2,2.Τα παραδείγµατα εξάλλου που αντλούµε

10 από τις βουλευτικές εκλογές του 1974-οι οποίες, αν εξαιρέσουµε τη ρήτρα του "συν ένα", έγιναν µε βάση το ίδιο ακριβώς εκλογικό σύστηµα-διαφοροποιούν ανεπαίσθητα µόνο και έρχονται γι'αυτό να επιβεβαιώσουν την παραπάνω εικόνα. Συµπεραίνοντας, πρέπει να υπογραµµίσουµε ότι το ισχύον εκλογικό σύστηµα κατευθύνεται µεθοδευµένα στην, σύµφωνα µε την εύστοχη παρατήρηση του Φ.Βεγλέρη που διατυπώνει στο άρθρο του "οι Εκλογές" στο "Βήµα" της 11ης Οκτωβρίου 1977, "ασφάλιση του µεγαλύτερου εκάστοτε κόµµατος κατά του κινδύνου να µην επιτύχει την απόλυτη πλειοψηφία στη Βουλή".Στο σηµείο αυτό κυρίως εντοπίζεται η ιδιοτυπία του και η λειτουργία του που καλείται να εκπληρώσει στην πράξη, µε δυο λόγια η ιστορικότητά του.το τίµηµα όµως των αποφασιστικών ρυθµίσεων του εκλογικού συστήµατος, που κατ'ευφηµισµό και εκ του πονηρού αποκαλείται "ενισχυµένη αναλογική", καθώς επίσης και των συνοδευτικών ορισµών του είναι βαρύτατο για την αρχή της ισότητας της ψήφου.ισοδυναµεί µε την ίδια την αναίρεση του κανονιστικού περιεχοµένου της, όπως το ορίσαµε στηριζόµενοι στην αρχή της λαικής κυριαρχίας, και όχι απλώς τη συρρίκνωσή του πέρα από κάθε λειτουργικά αναγκαίο βαθµό.η αναίρεση αυτή συντελείται τέλος µε την επιβολή της εξ'αποτελέσµατος πολλαπλής ψήφου. Πρέπει να τονίσουµε ακόµη ότι οι εν λόγω επιλογές του νοµοθέτη είναι-αν και εµπεριέχουν οπωσδήποτε ένα ποσοστό αβεβαιότητας και τυχηρού-στη βαθύτερη ουσία τους συνειδητές.συνειδητές µε την έννοια, ότι αποσκοπούν στο να κατευθύνουν καθοριστικά και να χειραγωγήσουν το πολιτικό γίγνεσθαι κατά την κρίσιµη στιγµή εκλογής των αντιπροσώπων του λαού.το πλήγµα που επιφέρουν στηι επιβαλλόµενη ισότιµη επίδραση και επενέργεια της ψήφου επεκτείνεται τέλος στην ίδια τη λειτουργία και εξ'αντανακλάσεως την υπόσταση της αρχής της λαικής κυριαρχίας και του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Και εδώ εποµένως, αποβαίνει επιτακτική η άµεση επέµβαση του νοµοθέτη, που οφείλει ειδικότερα-µε γνώµονα τη θεωρητική και ερµηνευτική αντίληψη που υποστηρίξαµε και συνεπώς βασικό άξονα το αναλογικό εκλογικό σύστηµα-να προσδώσει στο δικαίωµα της ψήφου την επίδραση που του αρµόζει σ'ένα δηµοκρατικό πολίτευµα δίχως περιστροφές και ηθεληµένες διαστρεβλώσεις.μέσα στο περίγραµµα αυτό θα µπορούσαν βέβαια να συζητηθούν και να αντιµετωπισθούν ορισµένες λειτουργικά αναγκαίες παρρεκλίσεις τόσο από το αναλογικό εκλογικό σύστηµα όσο και από την αρχή της ισότητας της ψήφου. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΜΕΣΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ α.το ιστορικο της κατοχυρωσης της αµεσης ψηφοφοριας Με το άρθρο 66 του συντάγµατος του 1864 καθιερώθηκε και η αρχή της άµεσης ψηφοφορίας.η άµεση ψηφοφορία, η οποία "έγκειται εις το ότι η δι'αυτής εκδηλουµένη βούλησις πραγµατοποιεί εξ ολοκλήρου και απευθείας την εκλογικήν ενέργειαν, χωρίς την παρεµβολήν προσθέτου τινός εκλογικής βουλήσεως", συνδέθηκε εξ'αρχής µε την καθολική ψηφοφορία στην πρόταση του ιαµαντόπουλου.τα επιχειρήµατα δε υπέρ των "δυο αρχών" ήταν στο µεγαλύτερο µέρος τους πανοµοιότυπα.έτσι και η άµεση ψηφοφορία

11 αναγόρευτηκε σε "αναλλοίωτον αρχήν" του πολιτεύµατος, ενώ τονίστηκε και η ιδιαίτερη σηµασία της: "Η άµεσος ψηφοφορία, κύριοι, δύναται να φέρει ενώπιον του κοινοβουλίου τους γνησίους, τους καθαρούς βουλευτάς, τους βουλευτάς ούς θέλει ο λαός(...)(ενώ) εις την έµµεσον δεν περιλαµβάνεται απ'ευθείας η θέλησις του λαού εις την εκλογήν των αντιπροσώπων", παρατηρούσε ο πληρεξούσιος Ανδριανουπόλεως Ν.Παντολέων, υπενθυµίζοντας την σχετική επιχειρηµατολογία στην Ά Εθνική Συνέλευση.Πάντως φαίνεται ότι η άµεση ψηφοφορία έχαιρε ευρύτερης αποδοχής από όσο η καθολική, καθώς η θέσπισή της δεν προκάλεσε τις ίδιες αντιδράσεις.πολεµήθηκε βέβαια και η καθιέρωση αυτής από τους οπαδούς της θεωρίας της "δηµοσίας λειτουργίας", σε τόνο όµως σαφώς ελάσσονα. β.η αρχή της άµεσης ψηφοφορίας-η ουσία Το Σύνταγµα ρητά θεσπίζει την άµεση ψηφοφορία µόνο για την εκλογή των βουλευτών, αυτονόητη θεωρείται δε και κατά τη διεξαγωγή δηµοψηφίσµατος, την οποία, πάντως, θεσπίζει το άρθρο 2 του νόµου 350/1976, όχι όµως και για την ανάδειξη της διοίκησης των οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης, για τις αρχές των οποίων προβλέπεται µόνο σύµφωνα µε το άρθρο 102 παρ.2 εδ.β του Συντάγµατος, ότι εκλέγονται µε καθολική και µυστική ψηφοφορία. Η ψήφος είναι άµεση όταν δεν µεσολαβεί άλλη βούληση µεταξύ του εκλογέα και του αποτελέσµατος της σκοπούµενης εκλογής-ή της απόφασης,στην περίπτωση του δηµοψηφίσµατος.συσχετίζοντας τα παραπάνω, εύλογα γεννιέται το ερώτηµα, αν είναι δυνατή η ανάδειξη µε έµµεση ψηφοφορία, συλλογικών και µονοπρόσωπων οργάνων της τοπικής αυτοδιοίκησης.η απάντηση φαίνεται ότι πρέπει να είναι καταφατική, εφόσον ο συντακτικός νοµοθέτης µάλλον εν γνώσει δεν περιέλαβε την άµεση ψήφο µεταξύ των αρχών που διέπουν την ανάδειξη των εκπροσώπων της τοπικής αυτοδιοίκησης.ωστόσο, θα µπορούσε να υποστηριχθεί και η αντίθετη άποψη,την οποία επιβεβαιώνει η πρακτική του κοινού νοµοθέτη. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ α.το ιστορικό της συνταγµατικής κατοχύρωσης Και η µυστική ψηφοφορία καθιέρωθηκε µε το άρθρο 66 του Συντάγµατος του 1864.Η µυστική ψηφοφορία, σύµφωνα µε την οποία "διασφαλίζεται το απόρρητον της ψήφου εξ'αντικειµένου,αποκλειοµένης πάσης δυνατότητος παραβιάσεως αυτού", είχε επίσης προταθεί από τον Α. ιαµαντόπουλο.συγκεκριµένο όµως περιεχόµενο πήρε µε την πρόταση που έκαναν οι Λοµβάρδος και Λούζης για την καθιέρωση "κρυπτής δια κυάµων ψηφοφορίας", µε το αιτιολογικό ότι "ουδέν είναι η καθολική ψηφοφορία άνευ της κρυπτής ψηφοφορίας".πρότειναν δηλαδή οι δυο Επτανήσιοι βουλευτές το σύστηµα των σφαιριδίων, που ίσχυε στα Επτάνησα επί αγγλικής κατοχής και είλκε την καταγωγή του από τα χρόνια της Ενετοκρατίας.Η πρόταση αυτή έγινε "προφρόνως δεκτή" από την Β Εθνική Συνέλευση, παρ'ότι δεν έλειψαν και οι

12 αντιδράσεις.η "δια σφαιριδίων" ψηφοφορία τέθηκε λοιπόν στο σύνταγµα ως εξειδίκευση της µυστικής ψηφοφορίας και ως ασφαλιστική δικλείδα απέναντι στις προσπάθειες νόθευσης της καθολικής ψήφου.καθοριστικός για την εύκολη και ενθουσιώδη αποδοχή του σφαιριδίου ήταν ο ρόλος της θλιβερής πείρας των εκλογών της οθωνικής περιόδου που γίνονταν µε ψηφοδέλτιο. Οι συνεχείς νοθεύσεις στις εκλογές αυτές, ιδίως όσον αφορά τις ψήφους των αγραµµάτων, έδιναν σοβαρά επιχειρήµατα υπέρ του σφαιριδίου ως ασφαλιστικής δικλείδας απέναντι σε κάθε προσπάθεια αλλοίωσης της εκλογικής βούλησης.παραστατική σ'αυτό το σηµείο θα ήταν η παρατήρηση του Ν.Λούζη:"Επεθύµουν λοιπόν όπως εκλείψωσι τα άτοπα, δια τα οποία τοσούτον παραπονούµεθα, να καθιερωθεί εν τω Συντάγµατι και ο τρόπος της εκλογής.ας µη λησµονήσωµεν του µεγάλου εκείνου λογίου, του Λειβνιτίου:'το παρόν είναι γέννηµα του παρελθόντος και έγγυον του µέλλοντος'.επιθυµώ διδασκόµενοι εκ της πείρας του παρελθόντος να εγγαστρωθώµεν µόνην την αλήθειαν, όπως οψέποτε µόνην την αλήθειαν κυήσωµεν.να ευεργετήσωµεν ως αληθώς το έθνος διά της ηθικοποιήσεως, εις αιώνιον καταδικάζοντες θάνατον τους φαύλους..." Η άποψη αυτή που έγινε δεκτή µε "ραγδαία χειροκροτήµατα από το ακροατήριον" είναι µάλλον ενδεικτική του όλου κλίµατος στην Β Εθνική Συνέλευση και σηµατοδοτεί την σταθερή αποψή της για τον τυπικό και ουσιαστικό εκδηµοκρατισµό του εκλογικού δικαιώµατος.απόφαση που επισφραγίστηκε µε την συντριπτική πλειοψηφία που συγκέντρωσαν και οι προτάσεις για την καθιέρωση των συµπληρωµατικών αρχών της καθολικής ψηφοφορίας. β.η αρχή της µυστικότηταςτης ψήφου-η ουσία Η µυστικότητα της ψήφου κατοχυρώνεται στο Σύνταγµα τόσο ως προς την εκλογή των βουλευτών όσο και ως προς την εκλογή των αρχών της τοπικής αυτοδιοίκησης και, µε νόµο, όσον αφορά την εκλογή των Ελλήνων αντιπροσώπων στο Ευρωπαικό κοινοβούλιο και το δηµοψήφισµα.η µυστικότητα της ψήφου σκοπεί, διασφαλίζονταςτο απόρρητο του περιεχοµένου της, στην προστασία του εκλογέα, ώστε αυτός να ασκεί εκλογικό του δικαίωµα µε ελεύθερο φρόνηµα.εποµένως, είναι ανεπηρέαστος από ενδεχόµενες απειλές ή εικαζόµενες δυσµενείς για τον ίδιο συνέπειες αλλά και εκδηλώσεις εύνοιας τρίτων προς αυτόν λόγω των πολιτικών επιλογών του, όπως αυτές διατυπώνονται µε την ψήφο του. Ο νόµος επιβάλλει ορισµένες διαδικαστικές εγγυήσεις µε σκοπό να διασφαλιστεί η µυστικότητα της ψήφου.οι εγγυήσεις αυτές είναι οι εξής: Α>παράδοση στον εκλογέα ολόκληρης της σειράς εντύπων ψηφοδελτίων των κοµµάτων και των µεµονωµένων υποψηφίων Β>φάκελο µε ειδικό φάκελο µονογραφηµένο από τον αντιπρόσωπο της δικαστικής αρχής και σφραγισµένο µε την σφραγίδα της επιτροπής. Γ>απόσυρση του εκλογέα στον ειδικό χώρο στον οποίο τίθεται µυστικά το ψηφοδέλτιο στον φάκελο που του έχει παραδοθεί

13 > κόλληση του φακέλου Ε>επιστροφή του εκλογέα ενώπιον της εφορευτικής επιτροπής και επίδειξη του φακέλου στον πρόεδρό της και τα λοιπά παριστάµενα µέλη της ΣΤ>ρίψη του φακέλου στην κάλπη από τον ίδιο τον εκλογέα Ζ>απαγόρευση στον εκλογέα να ρίξει στην κάλπη το ψηφοδέλτιό του, αν αυτό δεν είναι στον φάκελο µε το ειδικό γνώρισµα και Η>αν ο ίδιος δεν έχει προηγουµένως αποσυρθεί στον ξεχωριστό χώρο που ήδη αναφέρθηκε. Μ'αυτόν τον τρόπο, ο νόµος επιβάλλει στον ασκούντα το δικαίωµα του εκλέγειν, να το πράττει κατά τρόπο που να διασφαλίζει το απόρρητο του περιεχοµένου της ψήφου του.τιµωρεί, εξ'άλλου, µε φυλάκιση µέχρι δυο ετών όποιον επιχειρεί ή πετυχαίνει να λάβει γνώση είτε ο ίδιος είτε τρίτος τι ψήφισε ο εκλογέας (άρθρο 104 παρ.1 του π.δ. 55/1999). Σύµφωνα µε το νόµο, κάµψη της αρχής της µυστικότητας της ψήφου είναι ανεκτή για εκλογείς οι οποίοι, λόγω σωµατικής αδυναµίας δεν µπορούν να πράξουν τα ανωτέρω.προκειµένου όµως να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωµα, απευθύνονται στον αντιπρόσωπο της δικαστικής αρχής ή σε µέλος της εφορευτικής επιτροπής οι οποίοι έχουν την υποχρέωση να τους βοηθήσουν.εξάλλου, αλλοδαπές νοµοθεσίες προβλέπουν και δεύτερο λόγο εξαίρεσης από την αρχή της µυστικότητας, την ψήφο δι'αντιπροσώπου. Η µυστικότητα της ψήφου, διασφαλιστική του απορρήτου των πολιτικών επιλογών του εκλογέα, πραγµατώνεται, όπως αναφέρθηκε, µεταξύ άλλων και µε την παράδοση στον εκλογέα ολόκληρης της σειράς των έντυπων ψηφοδελτίων των κοµµάτων και των µεµονωµένων υποψηφίων, ώστε να µπορεί να εκφράσει τις πολιτικές του επιλογές κατά τρόπο που να µην είναι δυνατή η γνώση του περιεχοµένου της ψήφου του από τρίτους.προκύπτει όµως το εξής ερώτηµα:µε ποιον τρόπο θα εκφρασθεί η απόρριψη όµως από µέρους του εκλογέα όλων των προτεινόµενων πολιτικών επιλογών, όταν δεν διατίθενται λευκά ψηφοδέλτια για τον σκοπό αυτό(η νοµοθεσία προβλέπει τη διάθεσή τους µόνο σε περίπτωση εξάντλησης των έντυπων ψηφοδελτίων, αν και η πρακτική έχει πλέον επικρατήσει, να δίνονται στους εκλογείς κατά την ψηφοφορία και λευκά ψηφοδέλτια µαζί µε αυτήν των κοµµάτων).συνεπής προς την άποψη ότι η υποχρεωτική ψήφος συνιστά άσκηση και δηµόσιας λειτουργίας, η νοµολογία δεν δέχεται ούτε άρνηση εκπλήρωσης του σχετικού καθήκοντος ούτε έκφραση άλλων απόψεων πέραν των νόµιµα προτεινοµένων.νοµολογία, η οποία δείχνει και τα νοµικά προβλήµατα της θέσπισης της ψήφου ως υποχρεωτικής, ανάγεται και σε δηµόσια λειτουργία. Εποµένως, ερωτάται, αν η άσκηση του δικαιώµατος της ψήφου και ως άσκησης δηµόσιας λειτουργίας υποχρεώνει τον εκλογέα να ψηφίσει κάποιον από τους υποψηφίους, υπό την παραδοχή ότι η ρίψη λευκού ψηφοδελτίου συνιστά, κατ'απότελεσµα, άρνηση άσκησης του καθήκοντος της ψήφου, η οποία δικαιολογεί τη µη πρόβλεψη από τη νοµοθεσία της διάθεσής τους στους εκλογείς. Η απάντηση του ερωτήµατος αυτού µας παραπέµπει στον διφυή χαρακτήρα της ψήφου ως δηµόσιου λειτουργήµατος και ως δικαιώµατος.ως δηµόσιο λειτούργηµα, η άσκηση του εκλογικού δικαιώµατος είναι υποχρεωτική, στο σηµείο δε αυτό ολοκληρώνεται η υποχρέωση που επιβάλλει το Σύνταγµα

14 στον εκλογέα.ενώ, περιεχόµενο του δικαιώµατος του εκλέγειν είναι η έκφραση της ελευθερίας των πολιτικών επιλογών του εκλογέα, µεταξύ δε αυτών και η δυνατότητά του να απορρίπτει στο σύνολό τους τις προτεινόµενες υποψηφιότητες ή να απορρίπτει, στην περίπτωση του δηµοψηφίσµατος, τόσο το περιεχόµενο όσο και τον τρόπο θέσης του ζητήµατος για το οποίο καλείται να αποφασίσει ή το νοµοσχέδιο το οποίο καλείται να υπερψηφίσει. Συνεπώς, αν η θετική ψήφος είναι ψήφος επιλογής, η αρνητική ψήφος αποτελεί εξίσου πολιτική επιλογή.αποδοχή και αποδοκιµασία έχουν ως αντίθετα την άρνηση και την απόρριψη.οι έννοιες αυτές όχι µόνο συνιστούν εκφάνσεις του δικαιώµατος του εκλέγειν ως συνταγµατικού δικαιώµατος αλλά δεν πρέπει και να συγχέονται µε την άρνηση ψήφου ή άρνηση άσκησης του εκλογικού δικαιώµατος. Εξάλλου, πρακτικά ζητήµατα όπως ποια η τύχη εκλογής στην ακραία περίπτωση κατά την οποία η µεγάλη πλειοψηφία ή ακόµη και το σύνολο των εκλογέων θα υιοθετούσε την αρνητική ψήφο ως έκφραση των πολιτικών επιλογών τους, δε θα επηρέαζαν το περιεχόµενο του δικαιώµατος εκλέγειν, αλλά θα καταδήλωναν αδυναµία του πολιτικού συστήµατος να προτείνει αξιόπιστες επιλογές.ωστόσο, αδυναµία υπερβατή, εφόσον κατ'εξοχήν εκδήλωση της δηµοκρατικής αρχής αποτελεί το ότι τα αδιέξοδα του είδους είναι προσωρινά και αίρονται µε βελτίωση των προτεινόµενων πολιτικών λύσεων και επιλογών. Η αρνητική ψήφος ή λευκή ψήφος, όπως έχει καθιερωθεί να αποκαλείται, έχει τη δυνατότητα να εκφρασθεί µόνο µέσω του λευκού ψηφοδελτίου ως περιεχόµενο της άσκησης του εκλογικού δικαιώµατος, υπ'αυτή δε την έννοια, η παράγραφος 2 του άρθρου 84 του π.δ. 55/1999 ορίζει ότι, µόλις τελειώσει η διαλογή των ψήφων, ο πρόεδρος της εφορευτικής επιτροπής ή αυτός που διευθύνει τις εργασίες της ανακοινώνει στο νοµάρχη της περιφέρειας όπου υπάγεται το εκλογικό τµήµα, το αποτέλεσµα της διαλογής των ψήφων και συγκεκριµένα:"(...) ε. τον αριθµό των λευκών ψηφοδελτίων(...)", το δε άρθρο 86 του ίδιου νόµου προβλέπει, µετά το πέρας της διαλογής των ψήφων, τη σύνταξη πράξης στο βιβλίο πρακτικών της εκλογής στην οποία αναφέρονται:"(...)ζ.ο αριθµός των λευκών ψηφοδελτίων(...)".όπως ακριβώς οι άκυροι ψήφοι,έτσι και οι λευκές ψήφοι δεν συνυπολογίζονται µεταξύ των έγκυρων ψήφων για την εξαγωγή του εκλογικού αποτελέσµατος.εφόσον όµως είναι ψήφοι αποδοκιµασίας του συνόλου των προτεινόµενων πολιτικών επιλογών, αυτό είναι εύλογο.ωστόσο, η χωριστή καταµέτρησή τους αποδεικνύει την ιδιαίτερη σηµασία που αποδίδει ο νοµοθέτηςστη λευκή ψήφο. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΨΗΦΟΥ Το ζήτηµα της υποχρεωτικής ή προαιρετικής άσκησης του εκλογικού δικαιώµατος συναρτάται προς την παλαιά θεωρητική διαµάχη, αν η ανάδειξη των αιρετών αντιπροσώπων του αποτελεί άσκηση δικαιώµατος ή δηµόσιας λειτουργίας. ιαµάχη την οποία, εκπρόσωποι της θεωρίας- και µάλιστα χώρας(της Γαλλίας) όπου πάντοτε απέτυχαν απόπειρες νοµοθετικής καθιέρωσης της υποχρεωτικής ψήφου- υπερβαίνουν κατά τον ένα από τους ακόλουθους

15 τρόπους: α)είτε διακρίνουν τα δικαιώµατα σε αυτά τα οποία ασκούνται µόνο κατά τη βούληση του φορέα τους και σε αυτά που επιβάλλουν την ενάσκησή τους επειδή θεραπεύουν κοινωνική ανάγκη ή δηµόσιο συµφέρον β)είτε αποδέχονται απλώς τη διφυή υπόσταση της ψήφου ως δικαιώµατος και ως δηµόσιας εξουσίας και θεµελιώνουν τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της ψήφου στη φύση της δηµόσιας λειτουργίας, η οποία επιβάλλει την ενάσκησή της στον φορέα της και, µάλιστα, στον φορέα της που ενεργεί ως µέλος του συλλογικού οργάνου το οποίο αποτελεί το εκλογικό σώµα.είναι, επίσης, χαρακτηριστικό ότι σε άλλες συνταγµατικές τάξεις η αναγωγή της ψήφου σε συνταγµατικό καθήκον του πολίτη(όπως στο ιταλικό Σύνταγµα, όπου οι όροι dovere vicido αποτέλεσαν προιόν συµβιβασµού µεταξύ εκείνων που εννοούν την άσκηση του δικαιώµατος της ψήφου ως νοµικό καθήκον και εκείνων που την εκλαµβάνουν ως ηθικό καθήκον), δεν θεωρείται γενεσιουργός και αντίστοιχης νοµικής υποχρέωσης ενώ επισηµαίνεται η έλλειψη ποινικών κυρώσεων κατά των παραβατών του εν λόγω καθήκοντος. Στην ελληνική έννοµη τάξη, την υποχρεωτική ψηφοφορία ανήγαγε σε συνταγµατική αρχή ο συντακτικός νοµοθέτης του 1975(όπως και τα ψευδοσυντάγµατα της δικτατορίας των απριλιανών πραξικοπηµατιών(1968 και 1973).Από τα προηγούµενα Συντάγµατα, µόνο το Σύνταγµα του 1952 προέβλεπε, ότι ο νόµος δύναται να αποκαταστήσει υποχρεωτική την άσκηση του εκλογικού δικαιώµατος, µε ερµηνευτική δήλωση στο άρθρο 66. Κατ'εφαρµογή του υποχρεωτικού χαρακτήρα της ψήφου, ο νόµος προβλέπει ποινικές κυρώσεις και, κατά την κρίση του δικαστηρίου, παρεπόµενες ποινές, για τον εκλογέα που αδικαιολόγητα δεν ασκεί το εκλογικό του δικαίωµα.ο κοινός νοµοθέτης επιδεικνύει κατανόηση για ορισµένες καταστάσεις που δυσχεραίνουν την ενάσκηση του δικαιώµατος του εκλέγειν και εξαιρεί της εφαρµογής των ποινικών κυρώσεων τους εκλογείς που έχουν υπερβεί το εβδοµηκοστό έτος της ηλικίας τους όπως και τους εκλογείς που διαµένουν κατά την ηµέρα της ψηφοφορίας σε απόσταση µεγαλύτερη των διακοσίων χιλιοµέτρων από το εκλογικό τµήµα όπου όφειλαν να ψηφίσουν. Ήδη, µε την τελευταία αναθεώρηση, απαλείφθηκε το εδάφιο β' της παραγράφου 5 του άρθρου 51 του Συντάγµατος, σύµφωνα µε το οποίο "ο νόµος ορίζει κάθε φορά τις εξαιρέσεις και τις ποινικές κυρώσεις".από το παραπάνω προκύπτει µε σαφήνεια η βούληση του αναθεωρητικού νοµοθέτη να µην υποβάλλεται πλέον σε κυρώσεις οποιασδήποτε φύσης αυτός που δεν ασκεί το εκλογικό του δικαίωµα, υπ'αυτή δε την έννοια δε δύναται πλέον, ως αντίθετο προς το Σύνταγµα, να τύχει εφαρµογής το άρθρο 108 παρ. και 4 του π.δ. 55/1999. Επίσης, ερωτάται αν η παρ.5 του άρθρου 52 του Συντάγµατος, η οποία θεσπίζει ως υποχρεωτική την άσκηση του εκλογικού δικαιώµατος, αναφέρεται, επειδή εντάσσεται στο κεφάλαιο για την ανάδειξη και συγκρότηση της Βουλής, µόνο στην εκλογή των βουλευτών - δεδοµένου ότι απουσιάζει σχετική µνεία στα κεφάλαια για την εκλογή των αρχών της αυτοδιοίκησης και για το δηµοψήφισµα - ή πρέπει να νοηθεί ως ρύθµιση που καταλαµβάνει κάθε είδους άσκηση αρµοδιότητας του εκλογικού σώµατος.με άλλα λόγια ερωτάται, αν πρόκειται, στις

16 δυο τελευταίες περιπτώσεις, για ηθεληµένη παράλειψη και ποια η συνέπεια της καταφατικής ή αποφατικής απάντησης στο ερώτηµα.η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί µε τελεολογική και συστηµατική ερµηνεία του συνταγµατικού χάρτη και προφανώς πρέπει να είναι αρνητική σε όλες τις περιπτώσεις. Πράγµατι, όταν, στο άρθρο 52, το οποίο επίσης εντάσσεται στο κεφάλαιο που αφορά την ανάδειξη και συγκρότηση της Βουλής, διακηρύσσεται ότι "η ελεύθερη και ανόθευτη εκδήλωση της λαικής θέλησης, ως έκφραση της λαικής κυριαρχίας τελεί υπό τη εγγύηση όλων των λειτουργών της Πολιτείας, που έχουν την υποχρέωση να τη διασφαλίζουν σε κάθε περίπτωση" και ότι " νόµος ορίζει τις ποινικές κυρώσεις κατά των παραβατών της διάταξης αυτής", είναι ευνόητο, ότι η εφαρµογή της καταλαµβάνει κάθε εκδήλωση της λαικής θέλησης - εκλογές ή δηµοψηφίσµατα - εφόσον, σε όλες αυτές περιπτώσεις πρόκειται για εκδηλώσεις της λαικής κυριαρχίας και, εποµένως, το ρυθµιστικό πεδίο της διάταξης δεν περιορίζεται στην εκλογή των βουλευτών. Για την ταυτότητα του νοµικού λόγου, η θέσπιση ως υποχρεωτικής της άσκησης του εκλογικού δικαιώµατος καταλαµβάνει όλες τις εκδηλώσεις της λαικής θέλησης ως έκφρασης της λαικής κυριαρχίας.σωστά ο κοινός νοµοθέτης ορίζει, µε την παράγραφο 2 του άρθρου 2 του νόµου 350/1976, ως υποχρεωτική την άσκηση της ψήφου για το δηµοψήφισµα όπως, µε άλλα νοµοθετήµατα, και για την ανάδειξη των αρχών της αυτοδιοίκησης αλλά και των Ελλήνων αντιπροσώπων στο Ευρωπαικό Κοινόβουλιο. Συγκεκριµένα, µε το άρθρο 44 παρ.2 του π.δ. 410/1995 για τις δηµοτικές και κοινοτικές εκλογές, µε το άρθρο 20 παρ.1 εδ.β' του π.δ 30/ που παραπέµπει στη νοµοθεσία για την εκλογή των βουλευτών - για την ανάδειξη της νοµαρχιακής αυτοδιοίκησης, µε τα άρθρα 1 παρ.1 του νόµου 1180/1981 και τρίτο και τέταρτο του νόµου 2194/1996 για την ανάδειξη των εθνικών αντιπροσώπων στο Ευρωπαικό κοινοβούλιο, εφόσον πρόκειται για Έλληνες εκλογείς που διαµένουν στην Ελλάδα. Όσον αφορά, όµως τις κυρώσεις για την αδικαιολόγητη µη άσκηση του εκλογικού δικαιώµατος και, συγκεκριµένα, τη θέσπιση ποινής προστίµου για τη µη άσκηση του εκλογικού δικαιώµατος στις εκλογές για την ανάδειξη των αρχών της τοπικής αυτοδιοίκησης - το οποίο όµως δεν επιβάλλεται στους εκλογείς που έχουν υπερβεί το εβδοµηκοστό έτος της ηλικίας του και που, κατά την ηµέρα της ψηφοφορίας, βρίσκονται σε απόσταση µεγαλύτερη από διακόσια χιλιόµετρα από το εκλογικό τµήµα όπου έπρεπε να ψηφίσουν - πρέπει, κατά την ανωτέρω ανάλυση, να ισχύσει ό,τι ισχύει και για τις βουλευτικές εκλογές και να θεωρηθεί αντίθετη προς το Σύνταγµα η εφαρµογή των σχετικών διατάξεων.το αυτό, όσον αφορά τις εκλογές για την ανάδειξη των εθνικών αντιπροσώπων στο Ευρωπαικό Κοινοβούλιο και τέλος, όσον αφορά τις εκλογές για την ανάδειξη των αρχών της νοµαρχιακής αυτοδιοίκησης. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΚΛΟΓΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ

17 Το Σύνταγµα δεν κατοχυρώνει ρητά την αρχή της αυτοπρόσωπης παρουσίας του ψηφοφόρου, η οποία προκύπτει από τη διατύπωση του άρθρου 75 του π.δ. 55/1999 ως προς την προσέλευση των ψηφοφόρων και την αναγνώριση της ταυτότητάς τους. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΗΣ ΙΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΚΑΙ Η ΨΗΦΟΣ ΤΩΝ ΕΚΤΟΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ ΠΟΛΙΤΩΝ Οι βουλευτικές εκλογές διενεργούνται ταυτόχρονα σε ολόκληρη την Επικράτεια.Μέχρι την τελευταία αναθεώρηση του Συντάγµατος, το άρθρο 51 παρ.4 εδ.2 παρέπεµπε στο νόµο για τη ρύθµιση του τρόπου άσκησης του εκλογικού δικαιώµατός τους από τους ευρισκόµενους εκτός επικρατείας εκλογείς κατά την ηµέρα των εκλογών.με την αναθεώρηση, το Σύνταγµα αναφέρεται ρητά στην επιστολική ψήφο - όπως και, µε γενική αναφορά, σε κάθε άλλο πρόσφορο µέσο - όσον αφορά τους εκλογείς που βρίσκονται κατά την ηµέρα των εκλογών έξω από την επικράτεια, και εξακολουθεί να καταλείπει το νόµο, ο οποίος εν προκειµένω, πρέπει να συγκεντρώσει πλειοψηφία των δυο τρίτων του όλου αριθµού των Βουλευτών, τη ρύθµιση του τρόπου άσκησης του εκλογικού δικαιώµατος από τους εκλογείς αυτούς. Η άσκηση του εκλογικού δικαιώµατος µε επιστολική ψήφο ή και µε κάθε άλλο πρόσφορο µέσο αποτελεί παρέκκλιση από την αρχή της ταυτοχρονης διενέργειας των βουλευτικών εκλογών, έχει δε ως προυπόθεση εγκυρότητας, την ταυτόχρονη καταµέτρηση και ανακοίνωση και των αποτελεσµάτων της επιστολικής ή µε άλλο πρόσφορο µέσο ψήφου, µε την καταµέτρηση και ανακοίνωση των αποτελεσµάτων σε όλη την Επικράτεια όπως αυτά διαµορφώνονται µε την ψήφο των εκλογέων οι οποίοι ασκούν αυτοπροσώπως το εκλογικό τους δικαίωµα. Ως προς το ερώτηµα, ποιες κατηγορίες πολιτών που βρίσκονται εκτός επικρατείας θα µπορούν να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωµα, αυτό είναι ζήτηµα που ρυθµίζει ο νόµος. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Συνοψίζοντας,λοιπόν,οι συνταγµατικές εκλογικές αρχές-όχι βέβαια όλεςκάνουν την εµφάνισή τους στο Σύνταγµα του 1864, το οποίο παρουσιάζει µια σηµαντικότατη διαφορά από αυτό του 1844.Η διαφορά αυτή έγκειται κυρίως στην καθιέρωση της δηµοκρατικής αρχής.από'δω αρχίζουν όλα...ο ρόλος του θεσµού της καθολικής ψηφοφορίας υπήρξε καταλυτικός.επιβεβαίωσε την αρχή της λαικής κυριαρχίας και αποτέλεσε γενεσιουργό αιτία και συνδετικό κρίκο των άλλων προοδευτικών διατάξεων του Συντάγµατος.Υπήρξε πράγµατι ο σκληρός πυρήνας της δηµοκρατικής αρχής.στο ίδιο Σύνταγµα εµφανίζονται και οι αρχές της ίσης

18 ,άµεσης και µυστικής ψηφοφορίας οι οποίες θεσπίστηκαν µάλλον συµπληρωµατικά ως προς τη δεσπόζουσα αρχή της καθολικής ψηφοφορίας.σιγά σιγά και ενώ το πολίτευµα παίρνει όλο και πιο δηµοκρατικό χαρακτήρα εµφανίζονται και οι άλλες οι συνταγµατικές αρχές που διέπουν πλέον την ψήφο και την ψηφοφορία. περιεχόµενα σελ. πρόλογος...1 το δικαίωµα της ψήφου...2 συνταγµατικές εκλογικές αρχές...2 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ α.το ιστορικό της συνταγµατικής κατοχύρωσης της καθολικότητας...2 β.η ουσία της καθολικότητας...3 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ α.το ιστορικό της κατοχύρωσης της ισότητας της ψήφου...5 β.η ουσία της ισότητας της ψήφου...6 η ισότητα της ψήφου-ζητήµατα εκλογικής νοµοθεσίας-εκλογικό σύστηµα...7 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΜΕΣΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ α.το ιστορικό της κατοχύρωσης της άµεσης ψηφοφορίας...9 β.η αρχή της άµεσης ψηφοφορίας-η ουσία...10 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ α.το ιστορικό της συνταγµατικής κατοχύρωσης...10 β.η αρχή της µυστικότητας της ψήφου-η ουσία...11 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΨΗΦΟΥ...13 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΚΛΟΓΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ...15 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΗΣ ΙΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΚΑΙ Η ΨΗΦΟΣ ΤΩΝ ΕΚΤΟΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ ΠΟΛΙΤΩΝ...15 επίλογος...16 βιβλιογραφία...17 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

19 Μαυριάς Κ, Συνταγµατικό ίκαιο, Αθήνα-Κοµοτηνή, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2004 Παπαδηµητρίου Γ, Το δικαίωµα της ψήφου - η καρδιά του συστήµατος των θεµελιωδών δικαιωµάτων, Αθήνα, 1981 Σωτηρέλης Γ. Χ, Σύνταγµα και εκλογές στην Ελλάδα ( ) : ιδεολογία και πράξη της καθολικής ψηφοφορίας, Αθήνα, εκδόσεις Θεµέλιο, 1991