Η ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΣΚΑΜΑΝΙΔΗΣ Η ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ΜΥΤΙΛΗΝΗ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ...3 Οι ρίζες της πόλης...3 Ο σχηματισμός της πόλης...5 Χωρική οργάνωση...7 Η οικονομική δομή...9 Δημογραφική και κοινωνική δομή...9 Ο 19ος αι.: μετάβαση στον εκσυγχρονισμό...11 ΟΙ ΠΗΓΕΣ...13 Τοπική ιστοριογραφία...13 Η προφορική παράδοση...14 Περιηγητικά κείμενα...15 Γαλλικές πηγές...16 Εμπορικοί οδηγοί...18 Κτηματολόγιον πόλεως Φλωρίνης...18 Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΦΛΩΡΙΝΑ...20 Ιστορική επισκόπηση...20 Δημογραφική εξέλιξη...24 Διοίκηση της πόλης και των συνοικιών...30 Ο πολεοδομικός ιστός...34 Ο ΚΑΤΟΙΚΗΜΕΝΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ...38 Οι συνοικίες...38 Κάτω Τσιφλίκι...45 Άνω Τσιφλίκι...46 Τσουκαλάδικα ή Αγγειοπλαστών - Çömlekçi Mahallesi - Grntşarska Mahalla...46 Συνοικία Αγίου Γεωργίου...47 Μπαλή Σουμπασή Bali Subaşı...47 Τσουκούρ Μαχαλά - Çukur Mahalla Grabelitsa...48 Βαρόσι...48 Συνοικία του Παλιού τζαμιού Cami-i Atik...50 Τσιγγάνικη συνοικία Giupti Mahallesi Kalburcı Mahallesi...50 Χαμζά Βέη Hamza Bey Kurşunlu Cami İmaret...51 Κιατίπ Αλή Kâtip Ali...52 Τα Καζάνια...52 Αλβανική συνοικία Arnaoutska Mahalla...52 Συνοικία του Σταυροδρομίου ή της Παλαιάς Βρύσης...52 Αγορά Çarsi...53 Αρμεντσκαλήδων ή Τριβουνιώτικος Μαχαλάς...53 Βοειδομαχαλάς...54 Η περιφέρεια...54 Το οδικό δίκτυο...54 Το μεσαιωνικό κάστρο και ο οικισμός...55 Τόποι περιπάτου...55 Φυσικοί χώροι λατρείας...56 Κοντινά χωριά και οικισμοί...56 ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ...59 Αγροτική: καλλιεργήσιμες εκτάσεις και κτίρια...59 Θρησκευτική: χριστιανικά και μουσουλμανικά ιερά...60 Εκπαιδευτική: τα σχολεία των εθνοτήτων...65 Κτίρια της διοίκησης...68 Οικονομική: εμπορικοί δρόμοι, υπαίθριες αγορές, καταστήματα, χάνια...69 Συμπληρωματικές λειτουργίες...72 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...75 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ...78 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΧΑΡΤΕΣ...83 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ...92 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ: ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΟΘΩΜΑΝΟΥΣ...109

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σε κάθε δημοσίευμα που αφορά την ιστορία της πόλης της Φλώρινας, η οθωμανική περίοδος καταλαμβάνει ελάχιστο χώρο, όταν βέβαια γίνεται αναφορά σε αυτήν. Αυτό, βέβαια, δεν σχετίζεται μόνο με την έλλειψη πηγών, η οποία είναι εν μέρει τεχνητή, αφού οφείλεται στην απουσία πληροφόρησης και ερευνητικών προσπαθειών για τον εντοπισμό τους, αλλά και στην γενικευμένη λήθη στην οποία έχει περιέλθει ό,τι αφορά αυτή την περίοδο. Στη συλλογική και τη δημόσια μνήμη της πόλης υπάρχει ένα κενό όσον αφορά την οθωμανική περίοδο, το οποίο συμπληρώνεται με γενικόλογες και αόριστες αναφορές και αστήρικτες χρονικές αναγωγές. Στον κυρίαρχο τοπικό λόγο, αλλά και στο λόγο των απλών κατοίκων της πόλης, γίνεται αντιληπτός ένας απαξιωτικός υπαινιγμός και μια καχυποψία που αφορά το οθωμανικό παρελθόν και τους μουσουλμάνους κατοίκους της πόλης. Μόνο όταν αυτό το παρελθόν και οι άνθρωποί του θεωρούνται ως το πλαίσιο και οι πρωταγωνιστές της δημιουργίας μιας εθιμικής παράδοσης την οποία σήμερα προβάλλουμε, μόνο τότε εξαλείφονται οι αρνητικές συνδηλώσεις και αντιστρέφονται οι ψυχοσυναισθηματικές καταστάσεις που γεννούν. Η απουσία επιστημονικών δημοσιευμάτων για τη συγκεκριμένη περίοδο ε- πιβεβαιώνει το ερευνητικό κενό. Με τη εργασία αυτή, δεν ισχυριζόμαστε ότι καλύπτουμε την οθωμανική ιστορία της πόλης. Άλλωστε, από τον τίτλο της είναι φανερό ότι περιορίζεται, τόσο θεματικά όσο και χρονικά. Βέβαια, το «επεισόδιο ανακάλυψης» δεν προκλήθηκε από τη διαπίστωση ότι υπάρχει ένα ερευνητικό κενό, αλλά από την επιθυμία να προσεγγίσουμε μια περίοδο εξέλιξης της πόλης μας, για την οποία δεν γνωρίζουμε παρά ελάχιστα. Η επιλογή της συγκεκριμένης θεματικής, δηλαδή της τοπογραφίας της πόλης, υπαγορεύθηκε από μια προηγούμενη ενασχόληση με το ίδιο περίπου θέμα, αλλά, κυρίως, από τον εντοπισμό πηγών, οι οποίες ήταν σε θέση να συνεισφέρουν πολλά σε ένα νέο εγχείρημα. Από αυτές προέκυψε και ο χρονικός περιορισμός, δηλαδή η εστίαση της εργασίας στις τελευταίες δεκαετίες της οθωμανικής περιόδου. Ένα κεντρικό ερώτημα που προέκυψε από τη συγκριτική μελέτη των πηγών, ήταν κατά πόσο μπορούμε να συγκροτήσουμε μια επαρκή τοπογραφία της πόλης, όσο γίνεται πλησιέστερη προς την πραγματική κατάσταση. Οι διενέξεις μεταξύ των γραπτών πηγών ήταν ελάχιστες, όμως πλήθαιναν όταν επιχειρήσαμε να τις συγκρίνουμε με τις προφορικές πληροφορίες. Φαίνεται, πως, έτσι κι αλλιώς, δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε μια οριστική συμφωνία για την εικόνα της οθωμανικής Φλώρινας, α- φού κάθε πολίτης βίωνε και βιώνει διαφορετικά το χώρο και το χρόνο. Μπορούμε όμως να συζητήσουμε, ώστε να κατανοήσουμε τόσο την ίδια την φύση της ιστορίας, όσο και την υποκειμενικότητα της ματιάς ενός εκάστου. Άλλωστε, η υπόθεση της τοπογραφίας της πόλης, όπως κάθε ιστορικό ζήτημα, δεν μπορεί να αποτυπωθεί σε ένα τελεσίδικο κείμενο. Για τη διαμόρφωση του αρχικού ερωτήματος που αφορούσε την τοπογραφία της πόλης και τη στήριξη για την πρώτη ενασχόληση με το θέμα αυτό, οφείλονται ευχαριστίες στον κ. Αντρέα Ανδρέου, επίκουρο καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Φλώρινας. Η συγκέντρωση των γραπτών πηγών απαίτησε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα και συντονισμένες προσπάθειες, αφού προέρχονταν όχι μόνο από βιβλιοθήκες και αρχεία του εσωτερικού, αλλά και από τις αντίστοιχες υπηρεσίες άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Για τις προσπάθειές τους στον τομέα αυτό οι ευχαριστίες απευθύνονται στον Νίκο Ταμπάκη και τον Δημήτρη Γιανναδάκη. Η «συνάντηση» με τα γραπτά αυτά ήταν ενθουσιώδης, όμως η προσπέλασή τους απαιτούσε γνώσεις γαλλικής και τουρκικής γλώσσας, γι αυτό και επιστρατεύτηκαν η Τασούλα 1

4 Κασκαμανίδου και ο Gökhan Güler, τους οποίους ευχαριστούμε και από τη θέση αυτή. Ευχαριστίες οφείλονται και στους κατοίκους αυτής της πόλης, τον κ. Νίκο Παυλίδη και τον κ. Λάζαρο Μέλλιο, για το μνημονικό υλικό που προσέφεραν με τη μορφή προφορικών πληροφοριών, όπως επίσης και στον κάτοχο του Κτηματολογίου πόλεως Φλωρίνης που επέτρεψε τη μελέτη του και ο οποίος επιθυμεί να παραμείνει α- νώνυμος. Στην κ. Ελένη Γκαρά, λέκτορα του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας (Μυτιλήνη) του Πανεπιστημίου Αιγαίου οφείλονται ευχαριστίες για την αποδοχή του αιτήματος για ανάληψη της εποπτείας της πτυχιακής εργασίας με το συγκεκριμένο θέμα και για την πολύπλευρη στήριξη κατά τη διάρκεια της εκπόνησης. 2

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ 1 Στη βαλκανική ιστοριογραφία έχει επικρατήσει η άποψη ότι κατά την πρώιμη οθωμανική περίοδο οι πόλεις των Βαλκανίων, όπως και οι πεδινοί οικισμοί, συρρικνώθηκαν πληθυσμιακά, ή και εγκαταλείφθηκαν, αφού ένα μέρος του πληθυσμού κατέφυγε στα βουνά και σε απρόσιτες περιοχές, όπου και ίδρυσε νέους οικισμούς, ενώ παράλληλα τουρκογενείς πληθυσμοί εγκαταστάθηκαν στους τόπους των φυγάδων. Αυτές οι μετακινήσεις είχαν ως αποτέλεσμα τον βαθμιαίο εξαγροτισμό της βαλκανικής υπαίθρου, που υποβοηθήθηκε και από τον χαρακτήρα του οθωμανικού φεουδαλισμού. Αυτή η άποψη, ωστόσο, δεν λαμβάνει υπόψη τις τάσεις που διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, αναφορικά με την εξέλιξη των πόλεων, καθώς και τις νέες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν μετά την κατάκτηση των Βαλκανίων από τους Οθωμανούς, με αποτέλεσμα να ερμηνεύεται η ανακατανομή των πληθυσμών μόνον ως αποτέλεσμα της βίαιης εισβολής και του υποβαθμισμένου πολιτισμικού επιπέδου των κατακτητών. Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που είχαν οι πόλεις μετά την οθωμανική κατάκτηση δεν βρίσκονται σε αντίθεση με τις βασικές κανονικότητες των κοινωνικοοικονομικών διαδικασιών που είναι εγγενείς σε κάθε φεουδαλική κοινωνία. Πάντως, είναι βέβαιο πως ο αστικός βίος δεν παρουσίασε μια γενικευμένη παρακμή, γιατί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, οι πόλεις ευνοήθηκαν από την οθωμανική διοίκηση και ο βαθμός εξαστισμού κατά τις πρώιμες φάσεις της οθωμανικής κυριαρχίας αυξήθηκε. Εξάλλου, οι Οθωμανοί δεν παραβίασαν το μοντέλο ανάπτυξης στο χώρο των πόλεων της βαλκανικής χερσονήσου, σύμφωνα με το οποίο αυτές είχαν ως αρχικό πυρήνα μια ακρόπολη και συνέχιζαν να εξαπλώνονται γύρω από αυτό 2. Οι ρίζες της πόλης Πριν την έλευση των Οθωμανών στα Βαλκάνια, κυριάρχησαν τρεις τύποι πόλεων. Καταρχήν οι προϊστορικές πόλεις του ελλαδικού χώρου, οι οποίες μεταμορφώθηκαν κατά την ελληνική αρχαιότητα σε μόνιμους οικισμούς που διέθεταν μια αγορά και μια οχυρωμένη ακρόπολη με αμυντικά τείχη. Σε αυτά τα οικιστικά σύνολα, τις πόλεις, που παγιώθηκαν στον ελλαδικό και θρακικό χώρο, αυτόν που οι Οθωμανοί θα ονομάσουν αργότερα Ρούμελη, δεν γινόταν διάκριση μεταξύ του οικισμού της πόλης και της υπαίθρου χώρας. Από τον 4ο π.χ. αι., οι πόλεις αυτές αποκτούν ορισμένα μόνιμα χαρακτηριστικά: είναι είτε θρησκευτικά κέντρα είτε τόποι κατοικίας μεγάλων γαιοκτημόνων. Γύρω από αυτά συγκεντρώνονται πληθυσμοί που αναζητούν προστασία ή εργασία. Έμποροι και τεχνίτες φαίνεται ότι δεν ήταν ευπρόσδεκτοι σε αυτούς τους οικισμούς, αφού η εγκατάστασή τους σε αυτούς παρακωλύονταν, ωστόσο πολ- 1 Στην εργασία αυτή ο όρος «οθωμανική πόλη» αναφέρεται στην πόλη όπως αυτή διαμορφώθηκε κάτω από οθωμανική κυριαρχία και έχει τις ρίζες της στη βυζαντινή και την οθωμανική παράδοση. Στη βιβλιογραφία χρησιμοποιείται και ο όρος «Turkish Ottoman city» (Τουρκική Οθωμανική πόλη), με τον οποίο προσδιορίζονται τα χαρακτηριστικά και η συνάφεια των πόλεων της Βαλκανικής, της Ανατολίας, της Μέσης Ανατολής και τις Βόρειας Αφρικής κατά την οθωμανική περίοδο. Λιγότερο συχνά συναντάμε τον όρο «Ανατολική Τουρκική πόλη» που περιγράφει τις πόλεις της Ανατολίας κατά την ύ- στερη βυζαντινή περίοδο. Βλ. Acun, F., (2002), «A portrait of the Ottoman Cities», Muslim World, 92, σ Για μια συνοπτική παρουσίαση των προσεγγίσεων που διαμορφώθηκαν, από τον 19ο ως τα τέλη του 20ου αι., για τη μελέτη των οθωμανικών πόλεων, βλ. την Εισαγωγή (σ. 1-16) στο Edhem, E., Goffman, D., Masters, B., (1999), The Ottoman City between East and West. Aleppo, Izmir, and Istanbul, Cambridge: Cambridge University Press. 2 Βλ. Sugar, P., (1994), Η νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθωμανική κυριαρχία, , Αθήνα: Σμίλη, σ

6 λές ελληνικές πόλεις μεταβλήθηκαν σε εμπορικά κέντρα, λόγω της γεωγραφικής τους θέσης κοντά στις ακτές της Μεσογείου 3. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή υπάρχουν δύο τύποι πόλεων: municipia με ειδικά αλλά περιορισμένα προνόμια και coloniae στις οποίες είχαν εγκατασταθεί ρωμαίοι πολίτες ή εντόπιοι κάτοικοι στους οποίους είχε εκχωρηθεί το δικαίωμα του ρωμαίου πολίτη. Και εδώ απουσίαζε η διάκριση μεταξύ αστικού χώρου και αγροτικής ενδοχώρα, ενώ η πρωταρχική διάκριση ήταν κοινωνικής προέλευσης, μεταξύ πολιτών και μη πολιτών ή μεταξύ ατόμων που κατείχαν πολιτική εξουσία και αυτών που την στερούνταν. Τα αστικά κέντρα ενώ απολάμβαναν ειδικά προνόμια, δεν ήταν αυτόνομα αστικά οικιστικά κέντρα. Ο πληθυσμός τους αποτελούνταν από τους στρατιώτες και τους διοικητές τους, καθώς και εμπόρους που δραστηριοποιούνταν στις γύρω περιοχές. Σε αυτές τις πόλεις οι βιοτεχνικές δραστηριότητες βρίσκονταν υπό τον αυστηρό έλεγχο των κανονισμών του κράτους. Στις πόλεις municipia διαμορφώθηκε ένα κέντρο με δημόσια κτίρια που εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές, διοικητικές και κοινωνικές λειτουργίες. Αυτό που διαφοροποιούσε τις ρωμαϊκές από τις αρχαιοελληνικές πόλεις ήταν ότι ενώ οι δεύτερες αναπτύσσονταν με βάση μια μεγάλη ποικιλία προτύπων, οι ρωμαϊκές στηρίζονταν σε ένα κοινό νομοθετικό πλαίσιο και ένα κοινό πρότυπο ανάπτυξης. Μετά την κάθοδο των Αβάρων και των Σλάβων, οι πόλεις των Βαλκανίων αναπτύσσονται προς τρεις κατευθύνσεις: αυτόνομες πόλεις στις οποίες η εξουσία των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου ήταν εικονική πόλεις που απέσπασαν αρκετές αυτοκρατορικές αρμοδιότητες υπό την ηγεσία του τοπικού χριστιανού επισκόπου και κοινότητες που απέκτησαν αυτονομία, προς το τέλος του Μεσαίωνα, μέσα από το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι. Η πρώτη μορφή αντανακλά την επιβίωση της ρωμαϊκής παράδοσης, η δεύτερη την ισχυροποίηση της εκκλησίας και η τρίτη την πολιτισμική όσμωση πολιτισμικά διαφορετικών λαών. Ο τρίτος τύπος πόλεων, που προέκυψε μετά την εισβολή των Αβάρων και των Σλάβων, ήταν οι αυτόνομες πόλεις της Αδριατικής, του Αιγαίου και της Μαύρης Θάλασσας, την αυτονομία των οποίων τα βαλκανικά κράτη αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν, όπως επίσης αναγνώρισαν και τα προνόμια των άλλων πόλεων που είχαν α- ναπτυχθεί κατά τη βυζαντινή περίοδο. Οι Οθωμανοί κατέκτησαν περιοχές, στις οποίες είχαν αναπτυχθεί κοινωνίες με διαφορετικό ιστορικό υπόβαθρο και γεωγραφικούς όρους η καθεμιά, με διαφορετικούς τρόπους ζωής και επαρχιακές διοικήσεις, που εντάσσονταν σε μια μεγάλη ποικιλία πολιτισμών. Σε μεγάλο βαθμό, οι Οθωμανοί υιοθέτησαν τις βασικές αρχές οργάνωσης, λειτουργίας και διοίκησης των πόλεων που κατέκτησαν, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν διαφορετικοί τρόποι επαρχιακής διοίκησης και να διαμορφωθούν ποικίλοι τρόποι αστικής ζωής. Συνεπώς η κατανόηση της προέλευσης των οθωμανικών πόλεων προϋποθέτει, τόσο τη μελέτη της παράδοσης και των όρων ύπαρξης των προ-οθωμανικών πόλεων, όσο και τη μελέτη των τρόπων διακυβέρνησης των Οθωμανών. Η ανάπτυξη των πόλεων κατά την οθωμανική περίοδο, συνδέεται στενά με το ιστορικό υπόβαθρο και τους γεωγραφικούς όρους της καθεμιάς, αλλά η ανεπάρκεια των ειδικών μελετών δεν μας επιτρέπει να κατανοήσουμε με σχετική πληρότητα τον αστικό βίο στην προ-οθωμανική και στην πρώιμη οθωμανική εποχή. Ο βασικός τύπος της οθωμανικής πόλης των Βαλκανίων θα βασιστεί στα πρότυπα των προοθωμανικών πόλεων της Αδριανούπολης και της Κωνσταντινούπολης, έτσι όπως αυτά είχαν προσαρμοστεί, μετά την οθωμανική κατάκτηση, στα νέα θρησκευτικά δεδομένα, την ικανοποίηση των καταναλωτικών αναγκών, τη συντήρηση 3 Βλ. Stoianovich, T., (1970), «Model and Mirror of the Premodern Balkan City», στο La ville balkanique XVe-XIXe s. [Studia Balcanica, 3], Σόφια, σ , Acun, F., ό.π., σ

7 της γραφειοκρατικής μηχανής και τη συντήρηση και προώθηση της στρατιωτικής μηχανής προς την περιφέρεια της αυτοκρατορίας 4. Ο σχηματισμός της πόλης Η μεσαιωνική βαλκανική πόλη την εποχή της κατάκτησης διέθετε ήδη μια μακραίωνη ιστορία ως οικονομικό κέντρο μιας αγροτικής περιοχής, ως οχυρό και εστία στρατιωτικής και διοικητικής εξουσίας και ως εμπορικός κόμβος 5. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι και η ανάπτυξή της ακολούθησε τους ρυθμούς και τους τρόπους που είχαν διαμορφωθεί στο πέρασμα των αιώνων, γιατί η οθωμανική κυριαρχία άλλαξε την δομή των βαλκανικών αστικών κοινωνιών με την προώθηση μιας νέας φεουδαλικής τάξης και την επιβολή δικών της θρησκευτικών, πολιτισμικών και εκπαιδευτικών θεσμών. Ακόμα και μετά τον 17ο αι., που το κεντρικό οθωμανικό κράτος είχε εξασθενήσει, οι φραγμοί απέναντι στην ιδιωτική συσσώρευση κεφαλαίου δυτικοευρωπαϊκού τύπου παρέμειναν υψηλοί, κατάσταση που δεν επέτρεπε μια ανάπτυξη, ανάλογη με αυτή των δυτικοευρωπαϊκών πόλεων 6. Οι Οθωμανοί σουλτάνοι αντιλαμβάνονται ότι οι πόλεις είναι ζωτικής σημασίας για τη διοίκηση της αυτοκρατορίας και εποικίζουν συστηματικά τις πόλεις που είχαν συρρικνωθεί πληθυσμιακά. Παράλληλα, από τα τέλη του 15ου αι., ενθαρρύνουν την ίδρυση βακούφικων ιδρυμάτων από ανώτατους αξιωματούχους που χρηματοδοτούν συγκροτήματα δημόσιων κτιρίων. Έτσι, ενώ η ύπαιθρος παραμένει χριστιανική, στις πόλεις ο μουσουλμανικός πληθυσμός έχει την, συντριπτική πολλές φορές, πλειοψηφία. Την εποχή αυτή, ιδιαίτερα κατά τον 15ο και 16ο, ο αστικός πληθυσμός αυξάνεται διαρκώς, αύξηση που δεν μπορεί να ερμηνευθεί μόνον ως αποτέλεσμα των εποικισμών που ευνοούσε η Πύλη ή της περάτωσης της τουρκικής κατάκτησης. Θα πρέπει να αναζητηθούν μονιμότεροι παράγοντες που εξασφάλιζαν μια συνεχή ροή ανθρώπων από την ύπαιθρο προς την πόλη 7. Στη διάρκεια του 15ου, 16ου και 17ου αι., υπό οθωμανική κυριαρχία διαμορφώθηκε η εξαρτώμενη πόλη, ενώ από το 18ο διαμορφώνεται ο τύπος της ημιεξαρτώμενης πόλης. Από τα τέλη του 16ο αι., οπότε η κεντρική κυβέρνηση αποδυναμώνεται σταδιακά, οθωμανοί προύχοντες (ayan) σφετερίζονται τα προνόμια που είχαν ως τότε μόνον οι στρατιωτικοί αξιωματούχοι, μετατρέπονται σε φοροεισπράκτορες και προσπαθούν να αναπληρώσουν το κενό που αφήνει η εξασθένιση της Πύλης. Από τα τέλη του 18ου αι. θα επιδιώξουν να αυτονομηθούν ως κυρίαρχοι ηγεμόνες σε μια περιοχή 8. Όσα εδάφη κατακτούσαν οι Οθωμανοί τα ενσωμάτωναν στο οθωμανικό διοικητικό σύστημα με δύο τρόπους: είτε άμεσα, οπότε αποκτούσαν επαρχιακή διοίκηση, είτε παραμένοντας υπό την εξουσία των τοπικών αρχόντων. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για το σύστημα των τιμαρίων που εφαρμόστηκε στα Βαλκάνια και την Α- νατολία, σύμφωνα με το οποίο κάθε περιοχή ανάλογα με το εισόδημα που απέφερε χαρακτηριζόταν τιμάριο, ή ζεαμέτι (zeamet), ή χάσι (has). Το τιμαριωτικό σύστημα ήταν και διοικητικό ταυτόχρονα, στο οποίο τα εδάφη χωρίζονταν σε μεγάλες επαρχίες, τα εγιαλέτια (eyalet) με επικεφαλής τον μπεηλέρμπεη (beylerbeyi), στα σαντζάκια με επικεφαλής τον σαντζάκμπεη (sancakbeyi), στους καζάδες (kaza), τις ιεροδικαστικές δηλαδή περιφέρειες με επικεφαλής τον καδή 4 Βλ. ό.π., σ Βλ. Τοντόρωφ, Ν., (1986), Η βαλκανική πόλη 15ο ς -19ο ς αι. Κοινωνική Οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη, τ. Α, Αθήνα: Θεμέλιο, σ Βλ. Stoianovich, T., ό.π., σ Βλ. ό.π. 8 Βλ. ό.π., σ

8 και τους ναχιγιέδες (nahiye). Μέσα από αυτό το σύστημα, οι πόλεις εντάσσονταν στο οθωμανικό διοικητικό σύστημα με δύο τρόπους: α) όλοι οι οικισμοί που χαρακτηρίζονταν ως πόλεις, είτε αποτελούσαν χάσια του ίδιου του σουλτάνου είτε παραχωρούνταν σε κρατικούς αξιωματούχους ως χάσια, ζεαμέτια, ή τιμάρια β) προσαρτούνταν σε βακούφια αφιερωμένα σε θρησκευτικούς και φιλανθρωπικούς σκοπούς. Οι πόλεις αποτέλεσαν τα επαρχιακά κέντρα διοίκησης των Οθωμανών μέσα στο τιμαριωτικό σύστημα, η εφαρμογή του οποίου οδήγησε στη διαμόρφωση εξαρτημένων πόλεων οθωμανικού τύπου 9. Πολλές προ-οθωμανικές πόλεις αναπτύχθηκαν περισσότερο με βάση το ιστορικό τους υπόβαθρο και τους γεωγραφικούς όρους, ενώ παράλληλα ιδρύθηκαν και νέες πόλεις. Η διατήρηση της ειρήνης και της ασφάλειας στις επαρχίες, καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τον σχηματισμό των πόλεων και των κωμοπόλεων, αφού γι αυτό το σκοπό η οθωμανική διοίκηση έκανε εκτεταμένες αλλαγές στα εδάφη που προσαρτούσε. Μεταξύ των σημαντικότερων παραγόντων που συνέβαλαν στον σχηματισμό και την α- νάπτυξη των πόλεων, ήταν οι αναγκαστικές μεταναστεύσεις πληθυσμών από την Α- νατολία προς τα Βαλκάνια και το σύστημα των βακουφιών, μέσω των οποίων διοχετεύονταν εισοδήματα που προορίζονταν για τη στήριξη της αστικοποίησης. Με την πολιτική της αναγκαστικής μετανάστευσης η οθωμανική διοίκηση αποσκοπούσε στη μόνιμη εγκατάσταση και αστικοποίηση των νομαδικών πληθυσμών στα Βαλκάνια, ώστε να διευκολυνθεί ο εξισλαμισμός των συνοριακών περιοχών και ο σχηματισμός οικισμών στους μεγάλους δρόμους και στις ακατοίκητες περιοχές. Τεχνίτες, βιοτέχνες και έμποροι, καθώς επίσης και απλοί αγρότες, μεταφέρθηκαν συστηματικά στα Βαλκάνια, αλλά και αντίστροφα προς την Ανατολία, προκειμένου να διευκολυνθεί η α- στικοποίηση και η οικονομική ανάπτυξη στις νεοαποκτημένες περιοχές. Επίσης, τα μοναστήρια των δερβίσηδων που ιδρύθηκαν, είτε σε πόλεις απ όπου περνούσαν δρόμοι είτε σε ακατοίκητες περιοχές, παρείχαν ασφάλεια και προστασία διευκολύνοντας έτσι την αστικοποίηση των πληθυσμών. Οι δερβίσηδες συμμετείχαν στην κατάκτηση των Βαλκανίων και ήταν αυτοί που προώθησαν τον εξισλαμισμό των γηγενών κατοίκων, την εγκατάσταση και ενσωμάτωση των μουσουλμανικών πληθυσμών που έρχονταν από την Ανατολία και εποίκιζαν περιοχές των Βαλκανίων 10. Το σύστημα των βακουφιών, μέσω του οποίου χρηματοδοτούνταν θρησκευτικοί και φιλανθρωπικοί σκοποί, στήριξε τη ζωή των πόλεων με πολλούς τρόπους, ο σημαντικότερος των οποίων ήταν η προγραμματισμένη οικοδόμηση των κιουλιγιέδων. Κάθε τέτοιο κτιριακό συγκρότημα διέθετε ιμαρέτ 11, το οποίο μοίραζε φαγητό στους άπορους και τους φτωχούς, ένα τζαμί, ιεροδιδασκαλείο (μεντρεσές), ένα κτίριο που προσέφερε υγειονομική περίθαλψη, βιβλιοθήκη και ξενώνα για τους ταξιδιώτες. Χτίζονταν κλειστές αγορές (μπεζεστένια 12 ), καταστήματα, καραβανσεράγια 13, μύλοι και δημόσια λουτρά, τα οποία εξασφάλιζαν εισοδήματα για τους σκοπούς των βακούφικων ιδρυμάτων. Όλα αυτά τα κτίρια εξέφραζαν συχνά την πολιτική που αποσκοπούσε στην αναδιοργάνωση του αστικού βίου, την ασφάλεια και την ανάπτυξη των πόλεων. Παράλληλα, η συντήρηση του οδικού δικτύου και η κατασκευή νέων δρόμων, η ανάπτυξη του εμπορίου, η διατήρηση της ασφάλειας και η εκμετάλλευση των πλουτοπα- 9 Για τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή ίσχυσαν διαφορετικοί τρόποι ενσωμάτωσης των πόλεων. Βλ. σχετικά στο Acun, F., ό.π, σ Για τις αρχές και τους τρόπους αναδιοργάνωσης των νεοαποκτημένων περιοχών, βλ. İnalcik, H., (1954), «Ottoman Methods of Conquest», Studia Islamica, 2, σ İmaret, imarethane = κτιριακό συγκρότημα που εξυπηρετούσε διάφορους σκοπούς, κυρίως φιλανθρωπικούς, πτωχοκομείο, άσυλο. 12 Bedesten = σκεπαστή αγορά. 13 Kervansaray = κατάλυμα για τους ταξιδιώτες και τα υποζύγια των καραβανιώνç 6

9 ραγωγικών πηγών, ιδιαίτερα των ορυκτών, στόχευαν στην αναζωογόνηση και ανάπτυξη της αστικής ζωής. Η αστική επέκταση συνεχίστηκε μέχρι και την ύστερη οθωμανική εποχή, εκφράζοντας τον διοικητικό συγκεντρωτισμό που προωθούσαν οι ο- θωμανοί σουλτάνοι και οι κρατικοί αξιωματούχοι. Εκτός των κρατικών πρωτοβουλιών, μεγάλο ρόλο στην εξέλιξη των πόλεων διαδραμάτισαν τα στρώματα του πληθυσμού που μέσω του εμπορίου αύξησαν τα εισοδήματά τους και την επιρροή τους στη διοίκηση των περιφερειών. Οι μεγάλες πόλεις που αναπτύχθηκαν πάνω στους δρόμους των καραβανιών, συνέβαλαν στην ανάπτυξη των μεταφορών, ιδιαίτερα του εμπορίου μεγάλων αποστάσεων και των επικοινωνιών σε όλη την αυτοκρατορία. Στους μεγάλους σταθμούς του οδικού δικτύου, αναπτύχθηκαν με τον καιρό περιφερειακές αγορές που ενίσχυσαν το τοπικό εμπόριο και συνέβαλαν στην ανάπτυξη πόλεων και τη δημιουργία ιεραρχημένων αστικών δικτύων. Επίσης, οι γέφυρες, οι λιθοστρωμένοι δρόμοι (καλντερίμια) και η ναυσιπλοΐα βοήθησαν στην επικοινωνία και τη διακίνηση αγαθών μεταξύ των πόλεων. Για λόγους ασφάλειας, τα στρατιωτικά κέντρα δημιουργήθηκαν γύρω από τα παλιά φρούρια των νεοαποκτημένων περιοχών, ιδιαίτερα των συνοριακών, τα οποία στη συνέχεια, με την προσθήκη και άλλων εδαφών, έγιναν η ενδοχώρα που αναπτυσσόταν πλέον με φυσιολογικούς ρυθμούς, ενώ κάποια από αυτά διατήρησαν τον στρατιωτικό τους χαρακτήρα 14. Χωρική οργάνωση Το ιστορικό υπόβαθρο και οι γεωγραφικοί όροι των οθωμανικών πόλεων ήταν οι παράγοντες που συνέβαλαν στη διαφοροποίηση των πόλεων όσον αφορά τη χωρική τους οργάνωση. Λόγω της έλλειψης επαρκών μελετών για τη χωρική οργάνωση και την αρχιτεκτονική, δεν μπορούμε να καθορίσουμε τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα μεμονωμένων πόλεων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εξαίρεση αποτελούν οι μελέτες που αφορούν τις πόλεις του 15ου και 16ου αι., χάρη στις οποίες μπορούμε να περιγράψουμε τα κύρια γνωρίσματα των οθωμανικών αστικών κέντρων που αφορούν την χωρική τους οργάνωση 15. Η βασικότερη διάκριση του πολεοδομικού ιστού μιας πόλης ήταν η διαίρεσή του σε δύο τμήματα: ένα κέντρο, όπου επιτελούνταν οι οικονομικές, θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες και η κατοικημένη περιοχή. Αυτή η οργάνωση είχε ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση δύο τύπων οδικού δικτύου μέσα στην πόλη: μεγάλοι και προσεγμένοι δρόμοι στο κέντρο, στενοί δρόμοι και αδιέξοδα σοκάκια στην κατοικημένη περιοχή. Όσον αφορά τους μεγάλους δρόμους, η κατασκευή και συντήρησή τους ήταν προγραμματισμένη από την οθωμανική διοίκηση με χρηματοδότηση που εξασφαλίζονταν από τα κληροδοτήματα των βακουφιών. Η κατοικημένη περιοχή αποτελούνταν από οικιστικά σύνολα, τις συνοικίες, βασική προτεραιότητα των οποίων ήταν η προστασία της ιδιωτικής ζωής 16. Τα κτίρια της διοίκησης βρίσκονταν στην ακρόπολη, όταν βέβαια υπήρχε, η οποία κατείχε κυρίαρχη θέση λόγω της υψομετρικής διαφοράς, ενώ στις πόλεις όπου δεν υπήρχε ακρόπολη, τα κτίρια αυτά τοποθετούνταν μέσα στον πολεοδομικό ιστό, όχι απαραίτητα στο γεωγραφικό του κέντρο. Εκτός από το διοικητικό αυτό κέντρο, 14 Acun, F., ό.π, σ Βλ. ό.π., σ Η αποκαλούμενη ανοργάνωτη δομή της οθωμανικής πόλης, στενοί και δαιδαλώδεις δρόμοι, αδιέξοδα σοκάκια, μη σχεδιασμένες συνοικίες, σχετίζεται άμεσα με τη μέριμνα των κατοίκων για την προστασία της ιδιωτικής τους ζωής. Βλ. Cerasi, M., (1998), «The Formation of Ottoman House Types: A Comparative Study in Interaction with Neighboring Cultures», Muqarnas, 15, σ , Stoianovich, T., ό.π., σ

10 υπήρχε και ένας ανοικτός χώρος χωρίς γωνίες, το μεϊντάνι που προσφέρονταν για δημόσιες συναθροίσεις, συνελεύσεις και αγώνες. Γύρω από το διοικητικό κέντρο και το μεϊντάνι, υπήρχαν κτίρια με θρησκευτική λειτουργία (τζαμιά, μαυσωλεία), αλλά και ιδιωτικές κατοικίες 17. Πέρα από αυτά ήταν η εμπορική ζώνη που αποτελούνταν από το μπεζεστένι, όπου υπήρχε, τα καραβανσεράγια και τα καταστήματα. Η ζώνη αυτή που συγκέντρωνε όλες τις οικονομικές δραστηριότητες μιας πόλης απλωνόταν γύρω από ένα θρησκευτικό κέντρο. Αυτά τα κτίρια ανήκαν σε βακούφια και παρείχαν το μεγαλύτερο μέρος των αστικών εμπορικών διευκολύνσεων. Επειδή αυτά τα κτίσματα νοικιάζονταν από τους εμπόρους και τους τεχνίτες, το σύστημα των βακουφιών επηρέαζε την αστική οικονομική δραστηριότητα. Το κέντρο των πόλεων διαμορφωνόταν σύμφωνα και ανάλογα με το κέντρο των οικονομικών συναλλαγών, το μπεζεστένι στις μεγάλες πόλεις και την αγορά στις μεσαίες και μικρές πόλεις. Τα καταστήματα και τα άλλα κτίρια της αγοράς που λειτουργούσαν, είτε ως εργαστήρια είτε ως εμπορικά καταστήματα, είχαν πρόσοψη προς την κύρια οδό. Στην περιφέρεια του κέντρου, βρίσκονταν οι βιοτεχνικές και βιομηχανικές μονάδες τα προϊόντα των οποίων τα προϊόντα προορίζονταν για το εσωτερικό ή το εξωτερικό εμπόριο. Λίγο πιο έξω βρίσκονταν μονάδες που είχαν συγκεκριμένες λειτουργίες, όπως, λόγου χάρη, την παροχή τρεχούμενου νερού. Στο κέντρο επίσης ήταν και τα συγκροτήματα που προσέφεραν θρησκευτικές, εκπαιδευτικές και πολιτιστικές υπηρεσίες. Το μεγάλο τζαμί, το πιο εμφανές σύμβολο μιας οθωμανικής πόλης, ήταν μέρος του κιουλιγιέ 18, το κτιριακό συγκρότημα στο οποίο ήταν προσαρτημένα και άλλα κτίσματα για θρησκευτικούς, εκπαιδευτικούς κυρίως σκοπούς, όπως επίσης και πηγές νερού 19. Όπως προαναφέρθηκε, η κατοικημένη περιοχή της πόλης ήταν διαιρεμένη σε συνοικίες, μαχαλάδες. Τα πλουσιότερα στρώματα του αστικού πληθυσμού, έμποροι και τεχνίτες, καταλάμβαναν τις συνοικίες που ήταν πλησιέστερα προς το κέντρο, ενώ στις υπόλοιπες συνοικίες κατοικούσαν τα φτωχότερα στρώματα, ιδιαίτερα οι αγρότες. Κάθε συνοικία ήταν μια διοικητική και φορολογική μονάδα και μέσα σ αυτήν διαμορφωνόταν η κοινωνική ζωή. Διευθύνονταν από τον ιμάμη, που εκπροσωπούσε τη θρησκευτική εξουσία και έναν κεχαγιά εκπρόσωπο της κοσμικής εξουσίας. Στις μη μουσουλμανικές συνοικίες, παπάδες και ραβίνοι είχαν τον ίδιο ρόλο και αντιπροσώπευαν τις συνοικίες τους στις τοπικές αρχές 20. Κάθε συνοικία αναπτύσσονταν, κυρίως, γύρω από ένα μουσουλμανικό τέμενος, ενώ στις επιμέρους γειτονιές της κατοικούσαν ομάδες ανθρώπων που είχαν συγγενικές σχέσεις, οικογένειες που κατάγονταν από το ίδιο μέρος ή είχαν ίδια εθνοπολιτισμική η θρησκευτική ταυτότητα, ακόμη και άτομα που ανήκαν στην ίδια επαγγελματική συντεχνία. Οι κάτοικοι μιας συνοικίας γνώριζαν ο ένας τον άλλον και καθένας ήταν υπεύθυνος για τη συμπεριφορά των υ- πολοίπων. Ο διαχωρισμός ήταν το εντονότερο χαρακτηριστικό των οθωμανικών πόλεων, χωρίς αυτό να σημαίνει και έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ των ομάδων που κατοικούσαν σε διαφορετικές συνοικίες 21. Πέρα από την κατοικημένη περιοχή ήταν οι βιοτεχνικές και βιομηχανικές μονάδες, καθώς και καταστήματα που χρειάζονταν περισσότερη και ευκολότερη πρόσβαση στην γύρω ύπαιθρο χώρα: βυρσοδέψες, βαφείς, κρεοπώλες, σιδηρουργοί, κλειδαράδες, χαλκουργοί, αγγειοπλάστες, σαγματοποιοί και έμποροι τροφίμων. Τα χαμηλό- 17 Βλ. Stoianovich, ό.π., σ Külliye = συγκρότημα κτιρίων. 19 Βλ. Stoianovich, T., ό.π., σ Ιναλτζίκ, Χ., (1995), Η Οθωμανική αυτοκρατορία: Η κλασική περίοδος , Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ Βλ. Stoianovich, T., ό.π., σ

11 τερα κοινωνικά στρώματα, οι νεοφερμένοι στην πόλη ή οι εργάτες που δούλευαν στις βιοτεχνίες και τις βιομηχανίες, ζούσαν σε αυτή την περιοχή. Μακρύτερα από τη ζώνη αυτή ήταν τα περίχωρα της πόλης και η αγροτική ενδοχώρα 22. Η οικονομική δομή Όσον αφορά την οικονομία, αυτό που διαχωρίζει μια οθωμανική πόλη από τις γύρω αγροτικές περιοχές, είναι ότι σ αυτήν αναπτύσσεται ο τομέας της μεταποίησης των πρώτων υλών και ο τομέας της παροχής υπηρεσιών (υγεία, εκπαίδευση, δικαιοσύνη). Εντούτοις, όπως και στις πόλεις της προβιομηχανικής Ευρώπης, η παραγωγή των πρώτων υλών δεν εξαιρέθηκε από τις οικονομικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα των μεσαίων και μικρών πόλεων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όλες οι παραγωγικές και μεταποιητικές δραστηριότητες πραγματοποιούνταν στα πλαίσια επαγγελματικών συντεχνιών και διέπονταν από συγκεκριμένο πλαίσιο κανονισμών. Επίσης, η πώληση των αγαθών της μεταποίησης διευθετούνταν και αυτή από τις συντεχνίες. Στην παραδοσιακή μεσανατολική αντίληψη της κοινωνίας διακρίνονταν τρεις παραγωγικές τάξεις, οι αγρότες, οι έμποροι και οι τεχνίτες 23. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής του μεταποιητικού τομέα κατευθυνόταν στις αγορές της πόλης και των γύρω χωριών, ενώ, όχι σπάνια, κάποια προϊόντα προορίζονταν για άλλες αγορές της αυτοκρατορίας ή ακόμη και για εξαγωγή. Συνήθως, οι περισσότερες από αυτές τις δραστηριότητες (κατασκευή παπουτσιών, χαλιών, σαπουνιών, ψαθιών, παπλωμάτων) συγκεντρώνονταν γύρω από ένα κέντρο, μια σκεπαστή αγορά (μπεζεστένι) για τις μεγάλες πόλεις, ανάλογα με τη σειρά σπουδαιότητας που τους αποδίδονταν. Όσα από τα χάνια των μικρών πόλεων, που δεν είχαν μπεζεστένι, βρίσκονταν μέσα σε αυτές εξελίσσονταν σταδιακά σε κέντρα εμπορίου, αφού συγκέντρωναν ένα πλήθος εμπορικών δραστηριοτήτων και συναλλαγών γύρω τους, ενώ τα χάνια εκτός των πόλεων εξυπηρετούσαν τα καραβάνια που μετέφεραν εμπορεύματα για την εξυπηρέτηση του περιφερειακού και του εξωτερικού εμπορίου 24. Δημογραφική και κοινωνική δομή Όπως και με άλλες πτυχές των οθωμανικών πόλεων, υπάρχει μια έλλειψη μελετών αναφορικά με τη δημογραφική και κοινωνική δομή που δεν επιτρέπει τη σύγκριση μεταξύ διαφορετικών πόλεων της αυτοκρατορίας και τη διεξαγωγή συμπερασμάτων. Για τις περιοχές που εφαρμόστηκε το τιμαριωτικό σύστημα, οι διαθέσιμες πηγές για τον πληθυσμό και τα κτήματα επιτρέπουν μια κατά προσέγγιση εκτίμηση των πληθυσμιακών μεγεθών και της δομής των κοινωνιών. Ωστόσο, αυτές οι πηγές είναι περιορισμένες για τον 15ο, 16ο και για ορισμένες περιοχές για τον 17ο αι. Για τις υ- πόλοιπες περιοχές, που δεν είναι διαθέσιμες τέτοιες πηγές, οι εκτιμήσεις για τα πληθυσμιακά μεγέθη βασίζονται σε περιγραφές περιηγητών, σε απολογισμούς και προξενικές εκθέσεις. Χρήσιμα επίσης αποδεικνύονται τα αρχεία των καδήδων, που μας επιτρέπουν να εμβαθύνουμε στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων της πόλης που δεν ανήκαν στην ελίτ των πόλεων 25. Το σημαντικότερο στοιχείο που προκύπτει από τη μελέτη αυτών των πηγών, είναι μια γενική αύξηση του πληθυσμού κατά τον 16ο αι., ιδιαίτερα του αστικού παρά του αγροτικού πληθυσμού, αύξηση που αφορά όλες τις κατηγορίες των πόλεων της αυτοκρατορίας. Οι βαλκανικές πόλεις γνώρισαν κι αυτές μια συνεχή αύξηση του πληθυσμού τους καθ όλη τη διάρκεια του 16ου αι. και ακολούθησαν τα πρότυπα α- 22 Βλ. Acun, F., ό.π., σ Βλ. Ιναλτζίκ, Χ., (1995), ό.π., σ Βλ. Acun, F., ό.π., σ Βλ. ό.π., σ

12 νάπτυξης που ίσχυσαν και σε άλλα μέρη της αυτοκρατορίας 26. Εντούτοις, τα εντυπωσιακά ποσοστά αύξησης του 16ου αι., ακολούθησε μια γενικευμένη μείωση στο τέλος αυτού του αιώνα. Την εποχή αυτή γενικεύτηκαν οι κοινωνικές συγκρούσεις, ενώ το υψηλό ποσοστό του πληθωρισμού ανάγκασε τα βακούφικα ιδρύματα να περιορίσουν τις υπηρεσίες που παρείχαν στους πολίτες, με αποτέλεσμα να ανακοπεί η ανάπτυξη των αστικών κέντρων. Τέτοια φαινόμενα παρατηρήθηκαν στα Βαλκάνια, ήδη από την τελευταία δεκαετία του 16ου αι., όταν ο αστικός πληθυσμός άρχισε να μειώνεται. Η παρακμή των βαλκανικών πόλεων, που άρχισε σε διαφορετικό χρόνο για κάθε περιοχή, ήταν διαδεδομένο φαινόμενο στο πρώτο μισό του 17ου αι. και οφείλεται κυρίως στην πολιτική αστάθεια, τους ακατάπαυστους πολέμους, τους λοιμούς και τις σιτοδείες. Ιδιαίτερα η πανούκλα θέριζε τις πόλεις που βρίσκονταν πάνω στις μεγάλες συγκοινωνιακές αρτηρίες της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μόνο στις αρχές του 19ου αι. άρχισε ο πληθυσμός των Βαλκανίων να πλησιάζει πάλι στο επίπεδο που είχε φτάσει στα τέλη του 16ου αι. και στις αρχές του 20ου αι. Το πρόβλημα της ολιγανθρωπίας έδωσε τη θέση του σε μια νέα φάση υψηλών ρυθμών γεννήσεων και πτωτικών ρυθμών θανάτων 27. Ωστόσο, αυτή η παρατεταμένη παρακμή δεν αφορά όλες τις πόλεις της βαλκανικής. Ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας διαιρέθηκε, θεωρητικά, σε δύο κατηγορίες, τους μουσουλμάνους και τους μη μουσουλμάνους, διαχωρισμός που επιβλήθηκε από τον ισλαμικό νόμο (Sharia), ταξινόμηση που όμως δεν αντανακλούσε τις πραγματικές κοινωνικές υποδιαιρέσεις της αστικής κοινωνίας. Ωστόσο, αυτή η ταξινόμηση εκφράστηκε στον αστικό χώρο με τα πρότυπα κατοίκησης, όπου τα μέλη των διαφορετικών θρησκευτικών κοινοτήτων συχνά ζούσαν σε ξεχωριστές συνοικίες που διοικούνταν από τους δικούς τους θρησκευτικούς ηγέτες, χωρίς όμως αυτό να εμποδίζει τη διαμόρφωση καλών σχέσεων μεταξύ ατόμων με διαφορετική θρησκεία 28. Η κοινωνική δομή της αστικής κοινωνίας καθοριζόταν από δύο κατηγορίες: την κυβερνώσα ελίτ και τους απλούς κατοίκους των πόλεων, τους κυβερνώμενους, ιεράρχηση που ήταν πλησιέστερα προς την οθωμανική αντίληψη για τη διοίκηση. Η κυβερνώσα ελίτ περιελάμβανε τις διοικητικές και στρατιωτικές αρχές, μαζί με τους α- νώτερους υπαλλήλους αρμόδιους για την τήρηση του νόμου και της τάξης μέσα στην πόλη, αλλά και στην επαρχία. Πλησιέστερα προς αυτήν, ήταν οι προύχοντες που αποτελούσαν μια κοινωνική ομάδα του αστικού πληθυσμού (πλούσιοι έμποροι, εκπρόσωποι των θρησκειών και αντιπρόσωποι των συντεχνιών), πρωταρχικός σκοπός της οποίας ήταν η διευθέτηση των σχέσεων μεταξύ πολιτείας και αστικού πληθυσμού. Επίσης, υπήρχαν θρησκευτικοί αξιωματούχοι που παρείχαν θρησκευτικές υπηρεσίες, μέσω των βακουφιών, όπως οι ιμάμηδες, οι μουεζίνηδες και οι δερβίσηδες. Αυτές οι ομάδες αποτελούσαν μια μεταβατική κατηγορίας μεταξύ της κυβερνώσας ελίτ και των απλών κατοίκων των πόλεων. Όλοι αυτοί, κυβερνώσα ελίτ, προύχοντες και θρησκευτικοί αξιωματούχοι, αποτελούσαν ένα μικρό μόνο μέρος του αστικού πληθυσμού. Οι απλοί πολίτες, που αποτελούσαν την κύρια μάζα του αστικού πληθυσμού, ήταν συνήθως τεχνίτες και έμποροι. Οι τεχνίτες ήταν μέλη συντεχνιών, όπως οι υποδηματοποιοί, οι σιδηρουργοί, οι αρτοποιοί και οι ζαχαροπλάστες. Οι έμποροι διακρίνονταν σε δύο κατηγορίες: εκείνοι που διακινούσαν τα τοπικά προϊόντα και τα προϊό- 26 Κατά το 16ο αι. η μεγαλύτερη πόλη των Βαλκανίων είναι η Θεσσαλονίκη και ακολουθούν η Νικόπολη, οι Σέρρες, το Σαράγιεβο, το Μοναστήρι, τα Τρίκαλα, η Λάρισα, η Σόφια. Βλ. Acun, F., ό.π., σ Βλ. Μαζάουερ, Μ., (2003), Τα Βαλκάνια, Αθήνα: Πατάκης, σ Για μια διεξοδικότερη παρουσίαση των οθωμανικών αντιλήψεων για τις κοινωνικές τάξεις, βλ. Ιναλτζίκ, Χ., ό.π., σ Για τις σχέσεις μεταξύ διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων, βλ. στο ίδιο, σ

13 ντα των συντεχνιών και εκείνοι που ασχολούνταν με το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων το οποίο διεξάγονταν με τα καραβάνια. Στην πρώτη κατηγορία ανήκαν κυρίως οι καταστηματάρχες και οι τεχνίτες που σχημάτιζαν τις συντεχνίες (εσνάφια 29 ) σύμφωνα με το παραδοσιακό σύστημα των συντεχνιών, ενώ στη δεύτερη ανήκαν οι έμποροι, γνωστοί ως τουτζιάρηδες ή μπεζιρκιάνηδες 30, που συγκροτούσαν το πλουσιότερο στρώμα του αστικού πληθυσμού. Μεταξύ όλων αυτών, υπήρχε και μια μερίδα του αστικού πληθυσμού, η οποία δεν απολάμβανε ιδιαίτερη εκτίμηση και ακτινοβολία. Αυτοί ήταν οι μεταφορείς νερού, οι μικροπωλητές, οι αχθοφόροι, οι υπηρέτες, οι γυρολόγοι, οι λούστροι, οι επιστάτες και άλλοι περιστασιακά εργαζόμενοι σε καθημερινές εργασίες. Δεν έλειπαν και οι περιθωριακές ομάδες, οι κλέφτες, οι άνεργοι, οι άεργοι, οι οποίοι αποτελούσαν, μαζί με τους αμέσως προηγούμενους το λούμπεν προλεταριάτο των πόλεων και δεν απολάμβαναν κοινωνικής εκτίμησης 31. Ο 19ος αι.: μετάβαση στον εκσυγχρονισμό Κατά τον 19ο αι. κορυφώνονται οι προσπάθειες της οθωμανικής διοίκησης για τον εκσυγχρονισμό της αυτοκρατορίας, από τις οποίες οι πόλεις δεν εξαιρέθηκαν. Ο αναπόφευκτος εκσυγχρονισμός επιβλήθηκε από τις αλλαγές που συνέβαιναν στο ε- σωτερικό της χώρας (εθνικιστικά αποσχιστικά κινήματα, πόλεμοι σε πολλά μέτωπα, κοινωνικές αναταραχές), όσο και από ευρωπαϊκές επιρροές. Ο εκσυγχρονισμός των πόλεων αφορούσε αλλαγές στη διοίκηση, την χωρική οργάνωση και την καθημερινή ζωή των κατοίκων των πόλεων. Η διακήρυξη του Τανζιμάτ (της περιόδου των μεταρρυθμίσεων), δήλωνε μια κρίσιμη καμπή στην οργάνωση των πόλεων, αφού προωθούσε τον μετασχηματισμό του αστικού σχεδιαγράμματος, σύμφωνα με το σύγχρονο αστικό προγραμματισμό. Την περίοδο αυτή συντάσσονται κανονισμοί για τη διαπλάτυνση των δρόμων, την αναδιοργάνωση των στενών οδών και των αδιέξοδων σοκακιών (1839), τα κτίρια (1848) και τις απαλλοτριώσεις (1856), που αποσκοπούσαν στην αλλαγή της όψης των πόλεων, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Χαράχτηκαν νέοι δρόμοι, περισσότερο ευθείς, διευρύνθηκαν οι στενές οδοί και απαλλοτριώθηκαν ιδιωτικές εκτάσεις και δόθηκαν σε δημόσια χρήση, αναδιοργανώθηκε η διοίκηση των πόλεων και η παροχή υπηρεσιών στους πολίτες. Όμως, τα αποτελέσματα δεν ήταν άμεσα ορατά, γιατί η ε- φαρμογή των κανονισμών παρακωλύονταν από διάφορους παράγοντες που ακύρωναν τις προθέσεις του κράτους. Επίσης, η υιοθέτηση νέων τρόπων μεταφοράς ανθρώπων και εμπορευμάτων (τρένα, αυτοκίνητα), δεν αφορούσε το εσωτερικό μιας πόλης, ό- που η κατάσταση παρέμενε η ίδια. Η αντικατάσταση των οικοδομικών υλικών (τούβλα και πλιθιά αντί για ξύλο) και η οικοδόμηση σύμφωνα με τις διατάξεις των κανονισμών του αστικού προγραμματισμού, είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη των πόλεων και στις γύρω ακατοίκητες περιοχές. Οι πόλεις των Βαλκανίων και της Ανατολίας μετασχηματίστηκαν με την εφαρμογή διαφόρων προγραμμάτων εκσυγχρονισμού: αναδιοργάνωση του αστικού χώρου, διεύρυνση των οδών και άνοιγμα νέων που συνέδεαν το κέντρο της πόλης με τις κατοικημένες περιοχές, εθνικές οδοί μεταξύ των πόλεων και τραμ ήταν μεταξύ των προτεραιοτήτων της οθωμανικής κυβέρνησης, μολονότι δεν ήταν καθόλου εύκολη η αλλαγή της παραδοσιακής δομής του αστικού χώρου. Την περίοδο αυτή σε κάθε πόλη χτίστηκαν πύργοι ρολογιών (saat kuleleri), στρατώνες και σπίτια για τους κυβερνητι- 29 Esnaf = συντεχνία. 30 Tüccar, bezirgân = έμπορος, 31 Βλ. Acun, F., ό.π., σ

14 κούς αξιωματούχους 32. Οι σημαντικότερες δομικές αλλαγές συνέπεσαν χρονικά με τη διείσδυση του ευρωπαϊκού κεφαλαίου στην οθωμανική αυτοκρατορία κατά τον 19ο αι., καθώς και με την ισχυροποίηση των ευρωπαϊκών κρατών που απέτρεψε την περαιτέρω εξάπλωση του οθωμανικού κράτους. Έτσι, η ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας συνδέθηκε με τις εξελίξεις αυτές, σε βαθμό ώστε από πολλούς ερευνητές να θεωρείται ως περιφερειακή της ευρωπαϊκής καπιταλιστικής οικονομίας. Λόγω των προωθούμενων αλλαγών του 19ου αι., η αυτοκρατορία ήταν ολοένα και περισσότερο εκτεθειμένη στις ευρωπαϊκές επιρροές 33. Η διείσδυση του ευρωπαϊκού κεφαλαίου στα Βαλκάνια, είχε θετικότερα αποτελέσματα απ ότι στην Ανατολία. Οι βαλκανικές περιοχές μετασχηματίζονταν ολοένα και περισσότερο σε ένα είδος παραρτήματος του ευρωπαϊκού καπιταλισμού, πρωταρχικός σκοπός του οποίου ήταν η εξασφάλιση ακατέργαστων πρώτων υλών. Αυτό ω- στόσο δεν συνοδεύονται και από μια ταυτόχρονη μείωση της εντόπιας παραγωγής των πόλεων. Αντίθετα, η άνοδος της χειροτεχνικής παραγωγής, ιδιαίτερα της κλωστοϋφαντουργίας, ανταποκρινόταν στις αυξανόμενες ανάγκες των τοπικών, των περιφερειακών και των διεθνών αγορών, βοηθώντας παράλληλα στην ανάπτυξη και το μετασχηματισμό του εμπορίου και των πόλεων της βαλκανικής χερσονήσου. Αυτές οι εξελίξεις συνέβαλαν στη δημιουργία ενός νέου στρώματος ακμαζόντων εμπόρων στις πόλεις, οι οποίοι συγκρότησαν πυρήνες εθνικά προσδιοριζόμενους, που διεκδίκησαν και προώθησαν την ανεξαρτησία των εθνών τους από την οθωμανική κυριαρχία 34. Κατά τον 19ο και τον πρώιμο 20ο αι., ήταν φανερή η παρακμή της αυτοκρατορίας. Νέα εθνικά κράτη εμφανίστηκαν στα Βαλκάνια και μεγάλα τμήματα του πληθυσμού των πόλεων μετανάστευαν προς τα νέα κράτη, με αποτέλεσμα την αποσύνθεση του κοινωνικού ιστού και της δυναμικής των πόλεων Βλ. ό.π., σ Βλ. Wallerstein, I., (1979), «The Ottoman Empire and the Capitalist World Economy: Some Questions for Research», Review, 2-3, σ Βλ. Τοντόρωφ, Ν., ό.π., σ Βλ. Karpat, K., (1972), «The transformation of the Ottoman State, », International Journal of Middle East Studies, 3 (3), σ

15 ΟΙ ΠΗΓΕΣ Η βασικότερη δυσκολία για τη μελέτη της τοπογραφίας της πόλης είναι η έλλειψη ενός ικανού αριθμού προσβάσιμων πρωτογενών πηγών. Οι λίγες διαθέσιμες είναι διάσπαρτες σε αρχεία κυρίως της Τουρκίας και της π.γ.δ.μ., ενώ στα αρχεία του ελληνικού κράτους υπάρχουν μόνον σπαράγματα που δεν συμπληρώνουν πλήρεις σειρές. Σ αυτά πρέπει να συμπεριλάβουμε και έγγραφα, κυρίως τίτλους ιδιοκτησίας (ταπιά), της οθωμανικής εποχής που ανήκουν σε ιδιώτες. Για τη μελέτη αυτή, χρησιμοποιήθηκαν πηγές, δευτερογενείς κυρίως, αλλά και τριτογενείς. Η ταξινόμηση των πηγών που ακολουθεί, γίνεται περισσότερο για να α- ναδειχθούν τα ιδιαίτερα προβλήματα που θέτει κάθε πηγή, ιδίως αυτά που σχετίζονται με την κριτική αντιμετώπιση και αξιοποίησή της. Μέσω διαδικτύου έγινε έρευνα σε βιβλιοθήκες και αρχεία ευρωπαϊκών κρατών, ιδιαίτερα εκείνων που στο παρελθόν (τέλη 19ου και αρχές 20ου αι.) σχετίστηκαν με την πόλη και την περιοχή της. Εντοπίστηκαν βιβλία και άρθρα περιοδικών δημοσιευμένα όλα στη δεκαετία του 1910, τα οποία εκτός των κειμένων περιλαμβάνουν φωτογραφίες, χάρτες και σκαριφήματα της πόλης και της περιοχής. Επίσης, η μέσω διαδικτύου αναζήτηση στις βιβλιογραφικές βάσεις δεδομένων, που είναι προσιτές μέσω του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, απέδωσε έναν σημαντικό αριθμό επιστημονικών άρθρων που σχετίζονται, κυρίως έμμεσα, με το θέμα της εργασίας, προσθέτουν όμως σημαντικές ψηφίδες στην προσπάθεια αναπαράστασης του τοπικού παρελθόντος. Η αναζήτηση σε βιβλιοθήκες και αρχεία του τουρκικού κράτους, απέδωσε μεν έναν α- ριθμό χειρογράφων, τα οποία όμως αναφέρονται, στο σύνολό τους, στον Μακεδονικό Αγώνα και ως εκ τούτου δεν χρησιμοποιήθηκαν ως πηγές αυτής της εργασίας. Τοπική ιστοριογραφία Στο διάστημα που μεσολαβεί από την αποχώρηση των Γάλλων μέχρι και τη δεκαετία του 1950, τα δημοσιεύματα που σχετίζονται με το θέμα της μελέτης είναι σπάνια και με μικρή ιστορική αξία 36. Από το 1957 μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1980, η εντόπια βιβλιογραφία, αν και συχνά περιδιαβαίνει τους οθωμανικούς χρόνους, δεν καταφέρνει να πληροφορήσει επαρκώς, ούτε να διατυπώσει σαφή ιστορικό λόγο. Στο διάστημα αυτό δημοσιεύονται σε έντυπα που εκδίδονται στην πόλη (περιοδικό Αριστοτέλης, τοπικές εφημερίδες) κυρίως αυτοβιογραφικές αναμνήσεις, προσώπων που, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, συμμετείχαν σε γεγονότα και θεσμικά όργανα που καθόρισαν το παρόν, αλλά και τους τρόπους διαχείρισης του παρελθόντος 37. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, το οθωμανικό παρελθόν απασχολεί τους εντόπιους ιστορικούς και ιστοριοδίφες, αλλά οι πηγές τους αφορούν μόνον τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας και ανήκουν σε δύο, κυρίως κατηγορίες: αρχεία ελληνικών κοινοτήτων και προφορικές πηγές Σχετικά δημοσιεύματα: Τζιάτζος, Ε., (1939), «Η Φλώρινα στην Επανάσταση του 1821», Μακεδονικόν Ημερολόγιον, Παπαδράμπης, (Αρχιμανδρίτης), (1946), Περιγραφή του Μακεδονικού Αγώνος από του έτους 1901 μέχρι 1912 και η κατάστασις της Επαρχίας Μογλενών (Καρατζόβας) νυν δε Αλμωπίας επί Τουρκοκρατίας ήτοι από του έτους οπότε και ηλευθερώθημεν, αδημοσίευτο χειρόγραφο, Φλώρινα (αρχείο Γιάννη Κασκαμανίδη). 37 Δημοσιεύματα της περιόδου αυτής είναι: Αριστείδου, Α., (1962), «Αναδρομή στα περασμένα», Αριστοτέλης, 35-36, Πέπης, Δ., (1966), «Η πνευματική κίνηση στο Νομό Φλωρίνης πριν από την απελευθέρωση», Αριστοτέλης, 59-60, Νίκλης, Κ., (1972), «Η παλαιά Φλώρινα και η ζωή της. Τύποι της παληάς Φλώρινας», Αριστοτέλης, 91, Μέλλιος, Λ., (1981), «Η απελευθέρωση της Φλώρινας», Αριστοτέλης, 150. Στην ίδια κατηγορία μπορούμε να εντάξουμε και ένα μεταγενέστερο δημοσίευμα: Παπαγεωργίου, Γ.Β., (1991), «Η Φλώρινα όπως την έζησα», Αριστοτέλης, Σε αυτή την κατηγορία εντάσσουμε συνολικά 11 δημοσιεύματα, 3 της ιστορικού Σ. Ηλιάδου-Τάχου 13

16 Κάθε αναφορά στην οθωμανική περίοδο συναρτάται με τη διαμόρφωση των ε- θνικών συνειδήσεων και τις διαμάχες μεταξύ των κρατών που διεκδικούσαν, καθένα για λογαριασμό του, τους πληθυσμούς και τις αντίστοιχες περιοχές της Μακεδονίας. Έτσι, στο επίκεντρο της τοπικής ιστοριογραφίας βρίσκεται ο Μακεδονικός Αγώνας, οι Έλληνες και οι Βούλγαροι, λιγότερο οι Σέρβοι, ενώ οι Τούρκοι δεν αποτελούν σημείο εστίασης. Η τοπική ιστοριογραφία, στο μεγαλύτερο μέρος της, ακολουθεί την εθνική ιστοριογραφία, υιοθετώντας τις βασικές ιδεολογικές της κατευθύνσεις. Ενώ παράγεται από εντόπιους συγγραφείς και αναφέρεται στη Φλώρινα και την περιοχή της, ωστόσο αυτή η ιστορία δεν είναι τοπική, δεν καταφέρνει να αναπαραστήσει το τοπικό παρελθόν, αλλά με αναγωγές στην κλασική, ελληνιστική και ρωμαιοβυζαντινή εποχή, επιχειρηματολογεί υπέρ των δικαίων του ελληνικού έθνους στην περιοχή. Η προφορική παράδοση Οι προφορικές μνήμες που αφορούν το οθωμανικό παρελθόν της πόλης, συγκροτούνται από ένα πλήθος ετερόκλητων στοιχείων, είναι πολλαπλώς διαμεσολαβημένες και, όσες εκφράζονται δημόσια, υπηρετούν τον κυρίαρχο ελληνικό εθνικό λόγο. Αν προσθέσουμε και το γεγονός ότι μεσολαβούν ήδη 94 χρόνια από το τέλος της οθωμανικής περιόδου, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι προφορικές μνήμες που σήμερα μπορούμε να συλλέξουμε είναι προϊόντα πολλαπλών αναδιηγήσεων που παραμορφώνουν το αρχικό υλικό. Ουσιαστικά συγκροτούν μια προφορική παράδοση και δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν ως πηγές μιας προφορικής ιστορίας. Μόνο στο βαθμό που διασταυρώνονται με άλλες γραπτές πηγές μπορεί να θεωρηθούν ως πηγές για την αναπαράσταση του παρελθόντος. Εξάλλου, οι μνήμες που αφορούν την οθωμανική περίοδο είναι λιγοστές και συνήθως αναφέρονται στους πατριαρχικούς χριστιανούς κατοίκους της πόλης, υποβαθμίζοντας ταυτόχρονα την παρουσία των μουσουλμάνων που ήταν και η πολυπληθέστερη ομάδα. Η αναφορά της εντόπιας συλλογικής μνήμης σε έναν και μοναδικό «τούρκικο» ή «γύφτικο» μαχαλά είναι ενδεικτική της τάσης αυτής, γιατί από τη μια υποβαθμίζει την πληθυσμιακή παρουσία των μουσουλμάνων στην πόλη, οι οποίοι κατοικούσαν στις περισσότερες συνοικίες, και από την άλλη επιφυλάσσει μια αξιολογικά κατώτερη θέση γι αυτούς με το να κατονομάζει το «γύφτικο» μαχαλά στον οποίο κατοικούσαν. Η «μοναδική» αυτή μουσουλμανική συνοικία εμφανίζεται τόσο στις προφορικές παραδόσεις όσο και στα δημοσιεύματα της τοπικής ιστοριογραφίας. Οι παραπάνω πηγές συγκροτούν ένα σύνολο γνώσεων για την τοπογραφία της πόλης που είναι ατελές και ταυτόχρονα λειτουργεί ως παραμορφωτικός φακός. Ατελές στο βαθμό που δεν δίνει επαρκείς πληροφορίες για το σύνολο των συνοικιών, τις κεντρικές οδούς, το εμπορικό κέντρο και τα σημαντικότερα κτίρια της πόλης. Ακόμη, με το να εμφανίζει τις περισσότερες συνοικίες της πόλης κατοικημένες από Έλληνες και να «εγκλωβίζει» τον τουρκικό πληθυσμό σε μία και μοναδική συνοικία, το «γύφτικο» μαχαλά που είναι μακριά από το διοικητικό και εμπορικό κέντρο, παράγει μια η οποία κάνει εκτεταμένη χρήση πρωτογενών πηγών [(1989), «Περιγραφή των συνεδριάσεων της Ε- φορείας της Ορθοδόξου Κοινότητας Φλωρίνης ( )», Αριστοτέλης, , (1991), «Η απογραφή του πληθυσμού της ελληνικής κοινότητας Φλωρίνης του έτους 1905», Αριστοτέλης, , (1996), «Προσωνύμια και επαγγέλματα των κατοίκων της Φλώρινας στις αρχές του 20 ου αιώνα», Αριστοτέλης, ]και 8 του Δ. Μεκάση, που αξιοποιεί προφορικές πληροφορίες κατοίκων της πόλης [(1989), «Καφενεία της Φλώρινας ( )», Εταιρία, 1, (1990), «Το Εθνικό Οικοτροφείο Φλώρινας», Εταιρία, 4-5, (1991), «Το ξενοδοχείο Διεθνές», Εταιρία, 7, (1993), «Το κτίριο του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης», Εταιρία, 13, (1994), «Η οδός Κωνσταντίνου Παλαιολόγου», Εταιρία, 15, (1995), «Το Γιάζι», Εταιρία, 19, (1996), Τα παλιά επαγγέλματα της Φλώρινας, τ. Β, Φλώρινα: Πρέσπες, (1997), «Οι οίκοι ανοχής της Φλώρινας. Α μέρος », Εταιρία, 29]. 14

17 εικόνα της πόλης που είναι παραμορφωμένη. Λόγου χάρη, περιοχές που εμφανίζονται κατοικημένες στις καρτ-ποστάλ, οι προφορικές μνήμες τις παρουσιάζουν ακατοίκητες, αποσιωπώντας έτσι την παρουσία Τούρκων και εκτός της μοναδικής συνοικίας που τους αποδίδεται. Από τη μελέτη των παραπάνω πηγών προκύπτουν ζητήματα που προϋποθέτουν την εξεύρεση και άλλων πηγών, ικανών να δώσουν πληροφορίες, ώστε να συμπληρωθεί και να επεκταθεί η υπάρχουσα γνώση. Τέτοια ζητήματα σχετίζονται με τη γενική εικόνα της πόλης, με τον εντοπισμό όλων των συνοικιών και τον ακριβή προσδιορισμό των ορίων τους, τη χωροθέτηση των θρησκευτικών και δημοσίων κτιρίων της πόλης, τη λειτουργική χρησιμότητα των ακατοίκητων περιοχών που βρίσκονται μεταξύ των συνοικιών, τον προσδιορισμό των εμπορικών οδών και του διοικητικού κέντρου της πόλης. Κατ αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουμε να διαπιστώσουμε πώς σχετίζεται η χωροθέτηση των κτιρίων με την επιτέλεση των βασικών λειτουργιών της πόλης. Η αποκατάσταση της αστικής γεωγραφίας θα δώσει σημαντικά στοιχεία για τους τρόπους συνοίκησης της πόλης, καθώς και τη συμβίωση Ελλήνων και Τούρκων. Α- κόμη θα γίνει δυνατή η ταυτοποίηση τοποθεσιών και μνημείων, ιδιαίτερα αυτών που σχετίζονται με τους Οθωμανούς της πόλης, γιατί μέχρι σήμερα κάθε αναφορά που σχετίζεται με συγκεκριμένο σημείο παραμένει γενικόλογη και ασαφής. Περιηγητικά κείμενα Η μακρά οθωμανική περίοδος ( ) φωτίζεται μόνο σποραδικά, αποσπασματικά και με ασάφεια. Τον 17ο αι. (1661) την πόλη επισκέπτεται ο Εβλιγιά Τσελεμπή, όμως παραδίδει μια συνοπτική περιγραφή με πληροφορίες που συνέλεξε κυρίως από τις διηγήσεις κατοίκων της πόλης, ενώ από τον 19ο αι. τα κείμενα των ευρωπαίων περιηγητών πυκνώνουν όσο φτάνουμε προς το τέλος του αιώνα. Η Φλώρινα ως το 1912, οπότε και τερματίζεται η οθωμανική κυριαρχία, είναι μια πόλη με δευτερεύουσα σημασία, μιας και το γειτονικό Μοναστήρι είναι το κέντρο της περιοχής και έδρα του ομώνυμου Βιλαετιού κι έτσι οι αναφορές των περιηγητών σ αυτήν είναι γενικόλογες. Από τα κείμενα των περιηγητών ξεχωρίζει αυτό του Εβλιγιά Τσελεμπή, ο οποίος δίνει στοιχεία που αφορούν την τοπογραφία της πόλης: συνοικίες, τζαμιά, τεκές, καταστήματα, λουτρά, αρχοντικά σπίτια, σχολεία, χάνια. Αν και ολιγάριθμες και συνοπτικές, οι πληροφορίες που μας παραδίδει μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια εικόνα για την πόλη και να τη συγκρίνουμε με αυτή που μας παραδίδουν οι πηγές για τις τελευταίες δεκαετίες της οθωμανικής κυριαρχίας. Οι υπόλοιποι περιηγητές που επισκέπτονται την πόλη της Φλώρινας κατά τη διάρκεια του 19ου αι., επηρεάζονται από τα γεγονότα της εποχής κατά την οποία επισκέπτονται την περιοχή κι έτσι η λεπτομερής περιγραφή των πόλεων περνά σε δεύτερη μοίρα. Περισσότερο ασχολούνται με την πολιτική, στρατιωτική και κοινωνική ι- στορία, ενώ σχεδόν πάντα περιγράφουν τη γεωμορφολογία και το υδρογραφικό δίκτυο των περιοχών που επισκέπτονται. Αναφορικά με την περιοχή της Φλώρινας, α- ναφέρονται κυρίως το φυσικό ανάγλυφο του τόπου (βουνά, κοιλάδες, ποτάμια) και το οδικό δίκτυο, ενώ οι αράδες που αφιερώνονται στην περιγραφή δομημένου περιβάλλοντος, χωριών και πόλεων, είναι εμφανώς συρρικνωμένες. Όσον αφορά την ίδια τη Φλώρινα, περιορίζονται σε μια αδρομερή περιγραφή της, που δεν βοηθά τους σκοπούς τούτης της εργασίας. Παρόλα αυτά, τα κείμενά τους λήφθηκαν υπόψη, προκειμένου να εξασφαλιστεί η συλλογή ακόμα και των λιγότερο σημαντικών πληροφοριών, καθώς και η πολυφωνία. Περιηγητές, τα κείμενα των οποίων ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, είναι οι Γερμανοί Heinrich Barth (1864) και Golmar Freiherr Von Der Goltz (1894) και ο Γάλλος Victor Bérard (1892). 15

18 Γαλλικές πηγές Έτσι φτάνουμε στις αρχές του 20ου αι, οπότε στο διάστημα στην περιοχή της Φλώρινας εγκαθίστανται συμμαχικά στρατεύματα, κυρίως γαλλικά. Στο διάστημα αυτό οι Γάλλοι παράγουν έναν μεγάλο αριθμό καρτ-ποστάλ, διασώζοντας την ύστερη οθωμανική όψη της πόλης. Από την περίοδο αυτή προέρχεται και ο επονομαζόμενος «γαλλικός χάρτης», που είναι το αποτέλεσμα της δουλειάς γάλλου μηχανικού, ο οποίος αναλαμβάνει να εκπονήσει νέο πολεοδομικό σχέδιο μετά από απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου της πόλης. Στο χάρτη αυτόν αποτυπώνεται η πόλη όπως είχε διαμορφωθεί κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο, ενώ σημειώνονται και οι αλλαγές που προτείνει ο μηχανικός. Συνεπώς, με σχετικά μεγάλη ακρίβεια μπορούμε να αναπαράγουμε μια εικόνα της πόλης ως προς τα κατοικημένα και ακατοίκητα μέρη της, τη θέση σημαντικών κτιρίων (τζαμιά, εκκλησίες, κτίρια υπηρεσιών) και τη λειτουργική χρησιμότητα των αγρών που βρίσκονται στις παρυφές της. Το Δημοτικό Συμβούλιο της Φλώρινας, στο οποίο συμμετέχουν μέχρι το 1924 και μουσουλμάνοι δημοτικοί σύμβουλοι, την περίοδο , καταβάλλει προσπάθειες για την επίλυση προβλημάτων που αφορούν την πόλη: πολεοδομικό σχέδιο, αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών λόγω του Α Παγκοσμίου Πολέμου, εγκατάσταση προσφύγων. Έτσι, ζητήματα που σχετίζονται με τους μουσουλμάνους κατοίκους της πόλης και τα οθωμανικά πολεοδομικά κατάλοιπα, αντιμετωπίζονται ως δευτερεύουσας σημασίας, ενώ στα πρακτικά του Συμβουλίου η πρόθεση για απαγκίστρωση από το οθωμανικό παρελθόν είναι εμφανής και διατυπώνεται ρητά. Σημαντικά στοιχεία για την τοπογραφία της πόλης, μαζί με λαϊκές παραδόσεις (μύθους, θρύλους, δοξασίες), αντλούμε από ένα κείμενο 30 σελίδων του Jean Deny 39 που εκδόθηκε αυτοτελώς το 1920 στην πόλη Niort της δυτικής Γαλλίας με τίτλο Traditions populaires turques de Salonique et de Florina (Λαϊκές παραδόσεις των Τούρκων της Θεσσαλονίκης και της Φλώρινας. Το κείμενο είναι απόσπασμα, όπως αναφέρεται στο οπισθόφυλλο, από το βιβλίο Traditions populaires. Ο J. Deny επισκέφτηκε ο ίδιος τη Φλώρινα το 1916 στα πλαίσια μιας ευρύτερης προσπάθειας για να συλλέξει λαϊκές παραδόσεις των Τούρκων που έχουν απομείνει σε ευρωπαϊκά εδάφη. Για τους πληροφορητές και τις συνθήκες συλλογής του υλικού αναφέρει: «Αυτό το έργο δεν είναι πολύ εύκολο εξαιτίας της δυσπιστίας του μουσουλμανικού πληθυσμού, που δεν αντιλαμβάνεται ότι ένας ξένος μπορεί να ενδιαφέρεται γι αυτούς τους μύθους χωρίς να υπάρχει κάποιος ειδικός λόγος. Επίσης το πεδίο εξερεύνησης είναι περιορισμένο. Οι ιστορίες δεν είναι πολλές σύμφωνα με την εμπειρία μας. Ακούσαμε τρεις ή τέσσερις αφηγητές. Όλοι όσους ρωτήσαμε στην συνέχεια μας διηγήθηκαν ι- στορίες που είχαμε ήδη ακούσει 40.» Πληροφορητές του είναι, όπως προκύπτει από τις σχετικές αναγραφές, ο τσαγκάρης Σαμπάν Ουστά από τη Φλώρινα, ο ιμάμης του τζαμιού του χωριού Τροπαιούχος (Gazi Yakup Bey Mahallesi), ο Ιμπραήμ από το ίδιο χωριό, ο Μεχμέτ Εφέντης ιμάμης του τζαμιού της αγοράς της Φλώρινας και ο μουσουλμάνος, αλβανικής καταγωγής, παλιός βουλευτής της Φλώρινας Χακί Μπέης. Ο J. Deny ενδιαφέρεται κυρίως για παραδόσεις που αφορούν την κατάκτηση της Φλώρινας από τους Οθωμανούς, για μνημεία που σχετίζονται με τους οθωμανούς πρωταγωνιστές της κατάκτησης, τη λαϊκή ιατρική και τις σχετικές δοξασίες, τις ταφικές συνήθειες, καθώς και στοιχεία της παράδοσης που είναι κοινά μεταξύ των χριστιανών και των μουσουλμάνων της πόλης. Όσα στοιχεία παρατίθενται και αφορούν την τοπογραφία της πόλης, δεν ανήκουν στα ενδιαφέροντα του συγγραφέα, αλλά α- 39 Jean Deny ( ). Γάλλος γλωσσολόγος, καθηγητής τουρκικής γλώσσας, διευθυντής του Institut national des langues et civilisations orientales (INALCO) την περίοδο Deny, J, (1920), Traditions populaires turques de Salonique et de Florina, Niort, σ

19 ναφέρονται κυρίως μέσα στις διηγήσεις των εντόπιων μουσουλμάνων. Παραμένουν ασχολίαστα μέσα στο κείμενο και είναι αξιοποιήσιμα στο βαθμό που διασταυρώνονται με στοιχεία που παρέχουν άλλες πηγές. Παρόλα αυτά, οι τοπογραφικές αναφορές είναι σημαντικές γιατί καθεμιά είναι ενσωματωμένη σε μια διήγηση που αφορά ένα γεγονός, ένα πρόσωπο, ένα μνημείο, συνεπώς, αν και έμμεσα, μέσα από τις διηγήσεις μπορούμε να προσδιορίσουμε με σχετική ακρίβεια και πάντα σε συνδυασμό με άλλες πηγές σημεία της πόλης δεμένα με τις προφορικές παραδόσεις των μουσουλμάνων της πόλης. Απολύτως συναφές με το θέμα της εργασίας, είναι ένα άρθρο του Marcel Cohen 41 που δημοσιεύθηκε το 1920 στο περιοδικό La Géographie με τίτλο «Villes Macédoniennes. Florina Nevolani» («Μακεδονικές πόλεις. Φλώρινα Σκοπιά). O M. Cohen επισκέπτεται την περιοχή της Φλώρινας κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου, συγγράφει το κείμενο στο διάστημα Νοεμβρίου Οκτωβρίου 1919 και το δημοσιεύει, μαζί με φωτογραφίες και τοπογραφικά σκαριφήματα της Τοπογραφικής Υπηρεσίας του Γαλλικού Στρατού της Ανατολής, το Ο M. Cohen καταγράφει στοιχεία από την ιστορία της πόλης κατά την αρχαιότητα και το Μεσαίωνα και, παραλείποντας την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή, περνά στα όσα διαπιστώνει ο ίδιος ή πληροφορείται από κατοίκους της πόλης για την τοπογραφία της Φλώρινας. Χαρακτηρίζει την έρευνά του επιφανειακή και αναφέρει ότι στηρίχθηκε κυρίως σε πληροφορίες που συνέλεξε χωριστά από μουσουλμάνους και χριστιανούς κι αυτό διότι «είναι εντυπωσιακό πως αυτοί οι συμπολίτες, που θεωρούνται ακόμα εχθροί, αγνοούν ο ένας την ιστορία του άλλου. Οι ορθόδοξοι αδιαφορούν για τα ονόματα των τζαμιών. Οι μουσουλμάνοι αγνοούν τις ονομασίες των χριστιανικών συνοικιών. Πολύ λίγα είναι τα μέρη που έχουν διπλή ο- νομασία, τουρκική και σλαβική.» Καταγράφει με αρκετές λεπτομέρειες τις συνοικίες της πόλης, συγκεκριμένα κτίρια και μνημεία, τους μύθους της κατάκτησης και τη φιλολογία για τις ονομασίες που πήρε η πόλη στο πέρασμα των αιώνων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι καταγράφει τις ονομασίες των συνοικιών όπως αυτές κατονομάζονται από τις διάφορες εθνότητες που κατοικούν στην πόλη. Οι περιγραφές του είναι λεπτομερείς, ωστόσο δεν εμβαθύνει και δεν προσπαθεί να ερμηνεύσει τις πληροφορίες που συγκεντρώνει, αλλά αφήνει αυτό το στάδιο της έρευνας για έναν χρόνο μελλοντικό: «Μια έρευνα σε βάθος που μένει να κάνουμε θα επέτρεπε, χωρίς αμφιβολία, να γνωρίσουμε τη χρονολογία ίδρυσης του κάθε τζαμιού, όπως και τη χρονολογία μετανάστευσης στη Φλώρινα των κύριων χριστιανικών οικογενειών. Ίσως θα μαθαίναμε πως αυτές οι νησίδες, αρχικά μεμονωμένες, ενώθηκαν σιγά σιγά στη συνέχεια, ώστε να διαμορφώσουν σήμερα μια πόλη μακεδονική, ενωμένη αλλά και ετερογενή 42.» Σε αντίθεση με τον Jean Deny, ο M. Cohen δεν γνωρίζει την τουρκική γλώσσα και χρησιμοποιεί μεταφραστή, συνεπώς υφίσταται και μια διαμεσολάβηση που δεν υπάρχει στην έρευνα του Deny. Το κείμενο που δημοσιεύει ο M. Cohen, μαζί με το «Κτηματολόγιον Πόλεως Φλωρίνης», στο οποίο γίνεται εκτενής αναφορά παρακάτω, αποτελούν τις δύο κύριες πηγές για τον προσδιορισμό των συνοικιών της πόλης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και οι δύο πηγές συμφωνούν στα όρια, κυρίως, των συνοικιών. Ενώ στο Κτηματολόγιο καταγράφονται μόνον οι μουσουλμανικές συνοικίες, ο M. Cohen αναφέρεται στο σύνολο των συνοικιών της πόλης. Επίσης, η βασική διαφορά είναι ότι το Κτηματολόγιο είναι ένα «γραφειοκρατικό» υλικό, από την άποψη ότι καταγράφει με συγκεκριμένο 41 Marcel Cohen ( ). Γάλλος γλωσσολόγος, καθηγητής της École des langues orientales και της École pratique des hautes études, ειδικευμένος στις σημιτικές και αιθιοπικές γλώσσες. 42 Cohen, M., (1920), «Villes macédoniennes. Florina Nevolani», La Geographie, τ. XXXIV, σ

20 τρόπο τα ακίνητα της πόλης χωρίς να προσθέτει πληροφορίες για τις καταγραφές αυτές, ενώ ο M. Cohen παραδίδει πλήθος πληροφοριών για κάθε συνοικία που μαρτυρούν και τους διαφορετικούς τρόπους «ανάγνωσης» του πολεοδομικού ιστού από τους κατοίκους που ανήκουν σε διαφορετικές εθνότητες. Το κείμενό του δηλαδή έχει έναν χαρακτήρα συγκρουσιακό που επιδέχεται πολλά επίπεδα ερμηνείας και από αυτή την άποψη καθίσταται ουσιώδες για τη συγκρότηση μιας επαρκούς, τουλάχιστον, τοπογραφίας της πόλης. Σημαντικά επίσης είναι τα κείμενα γάλλων αξιωματικών που βρέθηκαν στην περιοχή και την πόλη της Φλώρινας στη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Βέβαια, το ενδιαφέρον των συγγραφέων στρέφεται κυρίως στα στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα της εποχής, αλλά, αν και δευτερευόντως, παραδίδουν πολλά στοιχεία που σχετίζονται με την γεωμορφολογία και την υδρογραφία της περιοχής και την τοπογραφία των χωριών και της πόλης. Όλες οι περιγραφές τους συνοδεύονται από τα αντίστοιχα τοπογραφικά σκαριφήματα. Τα δύο κείμενα είναι στρατιωτικά ημερολόγια και δημοσιεύτηκαν ως άρθρα στο γαλλικό περιοδικό L Illustration το 1916, ενώ το τρίτο είναι άρθρο από το, επίσης γαλλικό, περιοδικό Revue des Deux Mondes, δημοσιευμένο το Εδώ πρέπει να προσθέσουμε ένα εκτενές άρθρο που δημοσίευσε στο περιοδικό Le Tour Du Monde o Albert Malet 43 το 1904 μαζί με πλήθος φωτογραφιών. Ο A. Malet ενδιαφέρεται πρωτίστως για πρόσωπα και γεγονότα σχετικά με τις συγκρούσεις των εθνοτήτων στα εδάφη της Δυτικής Μακεδονίας, αλλά παράλληλα περιγράφει με γλαφυρό τρόπο και σημαντικές λεπτομέρειες τα χωριά και τις πόλεις που επισκέπτεται. Εμπορικοί οδηγοί Σχετικά με το θέμα της εργασίας είναι και τα κείμενα των οδηγών που εκδίδονταν για την οθωμανική αυτοκρατορία ή τμήματά της. Οι οδηγοί αυτοί είχαν εγκυκλοπαιδικό χαρακτήρα και συγκέντρωναν πλήθος πληροφοριών: τοπογραφικές, ε- μπορικές, βιομηχανικές, γεωργικές, ναυτιλιακές, κτηνοτροφικές, αρχαιολογικές, συγκοινωνιακές, στατιστικά στοιχεία, κλπ. Στόχος τους ήταν κυρίως η πληροφόρηση επαγγελματιών που δραστηριοποιούνταν στα οθωμανικά εδάφη και οι πληροφορίες παρατίθενται σε στήλες ασχολίαστες, ενώ δεν υπάρχουν βιβλιογραφικές παραπομπές. Δύο τέτοιοι οδηγοί αφορούν και την πόλη της Φλώρινας: α) ο οδηγός με τίτλο L'Annuaire Oriental, η χρονολογία έκδοσης του οποίου προκύπτει μόνον έμμεσα και πρέπει να είναι το χρονικό διάστημα , αφού γίνεται αναφορά στο Μητροπολίτη Φλώρινας Άνθιμο που αρχιεράτευσε από το 1905 ως το 1908 και β) του Γεωργίου Χατζηκυριάκου που εκδόθηκε το Πάντως οι πληροφορίες που παρέχουν δεν διαφέρουν σημαντικά κι αυτό γιατί η χρονική απόσταση μεταξύ των δυο είναι ελάχιστη. Λόγου χάρη, τα ονόματα των προσώπων που σχετίζονται με την άσκηση της ε- ξουσίας στο μεγαλύτερο μέρος τους δεν διαφοροποιούνται. Από αυτούς τους οδηγούς αντλούμε πληροφορίες για τον αριθμό των εκκλησιών, των τζαμιών, των σχολείων, των τραπεζών, ενώ αναφέρονται με το ονοματεπώνυμό τους όλοι οι επαγγελματίες της πόλης. Αν και οι πληροφορίες για την ύπαρξη των κτιρίων δεν συνοδεύονται και από ενδείξεις που θα μας επέτρεπαν να τα χωροθετήσουμε στον πολεοδομικό ιστό της πόλης, ωστόσο μπορούμε να τις αντιπαραβάλουμε με στοιχεία που μας παρέχουν άλλες πηγές, προκειμένου να καταλήξουμε καταρχήν στον αριθμό των κτιρίων και στη συνέχεια να τα χωροθετήσουμε βοηθούμενοι και από τις γαλλικές καρτ-ποστάλ. Κτηματολόγιον πόλεως Φλωρίνης 43 Γάλλος ιστορικός ( ). 18