ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΘΔΟΛΟΓΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΣΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΧΝΙΚΗ ΘΔΟΛΟΓΙΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΓΧΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΘΔΟΛΟΓΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΣΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΧΝΙΚΗ ΘΔΟΛΟΓΙΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΓΧΝ Σνκέαο Ιζηνξίαο ηεο Δθθιεζίαο θαη Γνγκαηηθήο Θενινγίαο Δηδίθεπζε: Ιζηνξία ηεο Δθθιεζίαο Γηπισκαηηθή Δξγαζία Σίηινο ηεο Γηπισκαηηθήο Δξγαζίαο: Η ΙΔΡΑ ΜΟΝΗ ΥΙΛΑΝΓΑΡΙΟΤ Χ ΤΝΓΔΜΟ ΦΙΛΙΑ ΔΛΛΑΓΑ ΚΑΙ ΔΡΒΙΑ Δπηβιέπσλ θαζεγεηήο: θ. Σξίηνο Μηραήι, Σαθηηθόο Καζεγεηήο, ζην γλσζηηθό αληηθείκελν: Ιζηνξία θαη ζύγρξνλε θαηάζηαζε ησλ ζιαβηθώλ θαη ινηπώλ Οξζνδόμσλ Δθθιεζηώλ Μεηαπηπρηαθφο Φνηηεηήο: θ. Υαηδειέιεθαο Γεκνζζέλεο Αθαδεκατθφ έηνο

2 2 ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ Δηζαγσγή 5 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΠΡΧΣΟ ύληνκε ηζηνξηθή αλαθνξά ηεο Ιεξάο Μνλήο Υηιαλδαξίνπ Ολνκαζία ηεο Ιεξάο Μνλήο Υηιαλδαξίνπ Ίδξπζε ηεο Ιεξάο Μνλήο Υηιαλδαξίνπ 12 νο αηώλαο νο αηώλαο νο αηώλαο νο θαη 16 νο αηώλαο Από ην 17 ν έσο θαη ηνλ 20 ν αηώλα 20 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΓΔΤΣΔΡΟ Ηγνύκελνη ηεο ηεξάο κνλήο Υηιαλδαξίνπ θαη επηθαλείο ρηιαλδαξηλνί κνλαρνί ζηελ εγεζία ηεο εξβηθήο Δθθιεζίαο θαη ν ξόινο ησλ Υηιαλδαξηλώλ κνλαρώλ ζηηο ζρέζεηο Διιάδαο θαη εξβίαο Ο άγηνο άββαο Ο αξρηεπίζθνπνο άββαο Β ( ) Ο Αξρηεπίζθνπνο Γαληήι ν Α ( ) Ο Αξρηεπίζθνπνο Ισαλλίθηνο ν Α ( , +1279) Ο αξρηεπίζθνπνο Δπζηάζηνο ν Α ( ) Αξρηεπίζθνπνο άββαο ν Γ ( ) Ο Αξρηεπίζθνπνο Νηθόδεκνο ν Α ( ) Ο Αξρηεπίζθνπνο Γαληήι ν Β ( ) άββαο ν Γ, Παηξηάξρεο εξβίαο ( ) Δθξαίκ Παηξηάξρεο εξβίαο Μαθάξηνο Sokolović, παηξηάξρεο εξβίαο ( /1571) Ο ξόινο ησλ Υηιαλδαξηλώλ κνλαρώλ ζηηο ζρέζεηο Διιάδαο θαη εξβίαο 42

3 3 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ Μλεκεία ηεο Σέρλεο θαη ηνπ Λόγνπ Υεηξόγξαθνη θώδηθεο Δηθόλεο Δηθόλεο ηνπ 13 νπ αηώλα Δηθόλεο ηνπ 14 νπ αηώλα επνρή ηεο αθκήο Δηθόλεο ηνπ 15 νπ θαη 16 νπ αηώλα Δηθόλεο ηνπ 17 νπ αηώλα Δηθόλεο ηνπ 18 νπ αηώλα Σνηρνγξαθίεο Σνηρνγξαθίεο ηελ πεξίνδν ηεο ίδξπζεο ηεο κνλήο από ηνλ άγην άββα θαη άγην πκεώλ Σνηρνγξαθίεο ηνπ 13 νπ αηώλα Σνηρνγξαθίεο ηεο πεξηόδνπ ηεο αλνηθνδόκεζεο ηνπ Βαζηιηά Μηινύηηλ Σνηρνγξαθίεο ηεο πεξηόδνπ ηεο Σνπξθνθξαηίαο Tα θεηκήιηα Tα θεηκήιηα Λείςαλα Tα θηίξηα κλεκεία ηέρλεο ηεο Ιεξάο Μνλήο Κιεηδαξηέο θαη όπια Σα Μλεκεία ηνπ Λόγνπ 83 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΔΣΑΡΣΟ Η ζπκβνιή ηνπ Αγίνπ Όξνπο θαη ηεο Ι. Μ. Υηιαλδαξίνπ ζηελ θαιιηέξγεηα ηεο Οξζνδόμνπ πλεπκαηηθόηεηαο, ζηε δσγξαθηθή, ηελ αξρηηεθηνληθή, θαζώο θαη ζηελ ελ Υξηζηώ θηιία ζηηο ζρέζεηο Διιάδαο θαη εξβίαο 87

4 4 4.1 Η ζπκβνιή ηνπ Αγίνπ Όξνπο θαη ηεο Ι. Μ. Υηιαλδαξίνπ ζηελ θαιιηέξγεηα ηεο Οξζνδόμνπ πλεπκαηηθόηεηαο, θαζώο θαη ζηελ ελ Υξηζηώ θηιία ζηηο ζρέζεηο Διιάδαο θαη εξβίαο Η πξώηκε πεξίνδνο Η πεξίνδνο ηνπ Ηζπραζκνύ Η πεξίνδνο ησλ Κνιιπβάδσλ Ο 19 νο αηώλαο πκπέξαζκα Η ζπκβνιή ηεο Ι. Μ. Υηιαλδαξίνπ ζηελ θαιιηέξγεηα ηεο ζεξβηθήο δσγξαθηθήο θαη ηεο ζεξβηθήο αξρηηεθηνληθήο 107 Δπίινγνο 109 Βηβιηνγξαθία 113 Παξάξηεκα 1 ν 115 Παξάξηεκα 2 ν 140

5 5 Δηζαγσγή ηελ εξγαζία καο απηή ζα αζρνιεζνχκε κε ηελ Ηεξά Μνλή Υηιαλδαξίνπ σο ζχλδεζκν θηιίαο Διιάδαο θαη εξβίαο. Πξηλ αλαθεξζνχκε ζηελ Ηεξά Μνλή Υηιαλδαξίνπ, νθείινπκε κηα κηθξή κλεία ζηνπο άγηνπο ηεξαπφζηνινπο Κχξηιιν θαη Μεζφδην θαη ηνπο καζεηέο ηνπο, νη νπνίνη ήηαλ νη ζηπινβάηεο ηεο ηειηθήο επηθξάηεζεο ηεο Οξζνδνμίαο θαη ηε ζηεξέσζε ηεο λέαο ζξεζθείαο ζηνπο ιάβνπο θαη ζηνπο έξβνπο εηδηθφηεξα, κηαο θαη πεξί απηψλ γίλεηαη ν ιφγνο. Οη Θεζζαινληθείο ηεξαπφζηνινη Κχξηιινο θαη Μεζφδηνο, πνπ έδεζαλ ηνλ 9 ν αηψλα, αλάπηπμαλ κηα πξσηνθαλή δξαζηεξηφηεηα γηα ηνλ εθρξηζηηαληζκφ ησλ ιάβσλ, φηαλ γη απηφ πήξαλ εληνιή απφ ηνλ απηνθξάηνξα Μηραήι Γ θαη ηνλ παηξηάξρε Φψηην. Δπηλφεζαλ λέα αιθάβεην θαη κεηάθξαζαλ ζηε ζιαβηθή γιψζζα ηα Δπαγγέιηα θαη ηα ιεηηνπξγηθά βηβιία, κηαο θαη ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν ήηαλ πεξηζζφηεξν θηιειεχζεξν απφ ηε Ρσκαηνθαζνιηθή Δθθιεζία θαη δελ αλαγλψξηδε ην δφγκα ηεο ηξηγισζζίαο. Έηζη φηαλ νη έξβνη βξέζεθαλ ζηε ζθαίξα επηξξνήο ηνπ Βπδαληίνπ, βξήθαλ φρη κφλν θαηαλφεζε ζην ζέκα ηεο γιψζζαο, αιιά θαη κεηαθξαζκέλα έηνηκα βηβιία, πξάγκα πνπ δηεπθφιπλε πνιχ ηελ νινθιεξσηηθή πξνζρψξεζε ζηε λέα ζξεζθεία 1. Γηα ηελ ελδπλάκσζε ηεο λέαο ζξεζθείαο ζηνπο έξβνπο δελ έπαημαλ κηθξφ ξφιν θαη νη καζεηέο ησλ αγίσλ Κπξίιινπ θαη Μεζνδίνπ, φηαλ κεηά ηελ θνίκεζε ηνπ Μεζνδίνπ (885) θαη ην δησγκφ πνπ επαθνινχζεζε ελαληίνλ ηνπο, πξνζήιζαλ ζε γεηηνληθέο κε ηε Μνξαβία ρψξεο. Μαδί ηνπο θνπβαινχζαλ φ,ηη πνιπηηκφηεξν είραλ - ηηο κεηαθξάζεηο ησλ ιεηηνπξγηθψλ βηβιίσλ θαη άιισλ έξγσλ απφ ηελ ειιεληθή ζηελ παιαηνζιαβηθή. Οη κεηαθξάζεηο απηέο απνηέιεζαλ ηε καγηά γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ θιάδνπ εθείλνπ ηεο παιαηνζιαβηθήο πνπ ραξαθηεξίδεηαη παιαηνζεξβηθή. ηγά-ζηγά νη έξβνη ζα δεκηνπξγήζνπλ ηηο δηθέο ηνπο κεηαθξάζεηο θαη ζα γξάςνπλ ηα δηθά ηνπο πξσηφηππα έξγα. Ο πιήξεο εθρξηζηηαληζκφο ησλ έξβσλ δελ νινθιεξψζεθε πξηλ ην ηέινο ηνπ Θ αηψλα. Απηφ ηνπιάρηζηνλ δηαθαίλεηαη απφ ηνπο βηνγξάθνπο ηνπ αγίνπ άββα. Χο ηηο αξρέο ηνπ ΗΓ αηψλα νη έξβνη δελ απέθηεζαλ αλεμάξηεηε δηθή ηνπο Δθθιεζία. Ζ 1 Σαξλαλίδεο Η., Θζηνξία ηεο Σεξβηθήο Εθθιεζίαο (παλεπηζηεκηαθέο παξαδφζεηο), Β Έθδνζε, Δθδφζεηο Αθψλ Κπξηαθίδε, Θεζζαινλίθε, 1988, ζ. 20.

6 6 Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ θαη ε αλεμάξηεηε Δθθιεζία ηεο εξβίαο είλαη δεκηνχξγεκα ηνπ αγίνπ άββα, απηνχ ηνπ πλεπκαηηθνχ αλδξφο, πνπ ήηαλ ν ζεκειησηήο ηνπο 2. Ο πλεπκαηηθφο βίνο ησλ έξβσλ μεθηλά αλακθίβνια απφ ηνλ εθρξηζηηαληζκφ ηνπο, αιιά κε βάζε ηα κλεκεία ηνπ ιφγνπ θαη ηέρλεο κπνξεί θαλείο λα θάλεη ιφγν γη απηφλ, θπξίσο, κεηά ηελ νξγάλσζή ηνπο ζε απηνθέθαιε Δθθιεζία (1219). Σα γξάκκαηα θαη νη ηέρλεο θαη γεληθφηεξα ν πλεπκαηηθφο βίνο ησλ έξβσλ νπσζδήπνηε βξίζθνληαη ζε άκεζε θαη έκκεζε εμάξηεζε απφ ην Βπδάληην, ηε Βνπιγαξία θαη ηε Γχζε. Γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ πλεπκαηηθνχ βίνπ ησλ έξβσλ ζεκαληηθφηαην ξφιν δηαδξακάηηζε θπξίσο ην Βπδάληην. Έρνπκε κεηαθχηεπζε ηνπ βπδαληηλνχ πνιηηηζκνχ απφ ην Βπδάληην ζηε εξβία. Απηφ δελ ηζρχεη κφλν ζην δήηεκα ησλ κεηαθξάζεσλ ησλ εθθιεζηαζηηθψλ βηβιίσλ απφ ηελ ειιεληθή ζηελ παιαηνζιαβηθή (ζεξβηθή ζχληαμε), πνπ ηθαλνπνηνχζαλ ιεηηνπξγηέο, δηνηθεηηθέο, νξγαλσηηθέο θαη πλεπκαηηθέο αλάγθεο, αιιά θαη ζηνλ ηνκέα ηεο ηέρλεο (αξρηηεθηνληθή, δσγξαθηθή θ.ά.) πνπ σο επί ην πιείζηνλ αληηγξάθεη ή κηκείηαη ηελ αληίζηνηρε βπδαληηλή ηέρλε 3. Μφλν φηαλ μεπεξάζηεθε ην ζηάδην ησλ κεηαθξάζεσλ, ηεο κηκήζεσο θαη ηεο αληηγξαθήο, νη έξβνη δεκηνχξγεζαλ ην δηθφ ηνπο πξσηφηππν πλεπκαηηθφ πνιηηηζκφ. Γηα πξσηφηππε παιαηνζεξβηθή εθθιεζηαζηηθή γξακκαηεία κπνξνχκε λα κηιάκε, απφ ηελ επνρή ηνπ αγίνπ άββα (ηέιε ηνπ 12 αξρέο ηνπ 13 νπ αηψλα). Ζ ίδξπζε θαη νξγάλσζε ηεο απηνθέθαιεο Δθθιεζίαο ησλ έξβσλ δεκηνχξγεζε κηα κεγάιε ππνρξέσζε: Ζ ίδηα Δθθιεζία έπξεπε λα θαιχςεη φιεο ηηο ιεηηνπξγηθέο θαη άιιεο πλεπκαηηθέο θαη δηνηθεηηθέο αλάγθεο ηεο κε βηβιία γξακκέλα ζηελ παιαηνζεξβηθή. Απηφ ζα επηηπγραλφηαλ κε κεηαγξαθή κεηαθνξά απφ ηελ παιαηνζιαβηθή θαη παιαηνβνπιγαξηθή ζηελ παιαηνζεξβηθή, αιιά θαη κε λέεο κεηαθξάζεηο απφ ηελ ειιεληθή ζηελ παιαηνζεξβηθή. Ο άγηνο άββαο θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ απφ ην Άγην ξνο είραλ ζαπκάζηεο πξνυπνζέζεηο γηα θάηη ηέηνην, αθνχ ήηαλ άξηζηνη γλψζηεο ηεο ειιεληθήο. Θα πξέπεη λα ζεσξεζεί σο επινγία Θενχ ην γεγνλφο φηη πξηλ αθφκε ζπγθξνηεζεί ε εξβηθή Δθθιεζία ν ζεξβηθφο 2 Γφλε Γεκεηξίνπ, Θζηνξία ησλ νξζνδόμσλ Εθθιεζηώλ Βνπιγαξίαο θαη Σεξβίαο, Β Έθδνζε, Δθδφζεηο: Παξνπζία, Αζήλα, 1999, ζ Γφλε Γεκεηξίνπ, Θζηνξία ησλ νξζνδόμσλ Εθθιεζηώλ Βνπιγαξίαο θαη, 1999, φ. π., ζζ

7 7 ιαφο είρε απνθηήζεη έλα πλεπκαηηθφ πξνγεθχξσκα ζην Άγην ξνο, ηελ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ. Απφ ηνλ θχθιν ησλ καζεηψλ ηεο κνλήο δεκηνπξγήζεθε έλα νιφθιεξν θπηψξην πνπ έδσζε ζηε εξβηθή Δθθιεζία αμηφινγνπο αξρηεπηζθφπνπο, αιιά θαη ζεκαληηθφηαηνπο ζπγγξαθείο 4. Κάλνληαο κηα κηθξή εηζαγσγηθή αλαθνξά γηα ηελ Ηεξά Μνλή, ζα ιέγακε φηη ην κνλαζηήξη ηνπ Υηιαλδαξίνπ, πνπ είλαη αθηεξσκέλν ζηε κλήκε ησλ Δηζνδίσλ ηεο Θενηφθνπ (21 Ννεκβξίνπ) θαη είλαη ην πξψην απφ ηα κνλαζηήξηα πνπ είλαη θηηζκέλν ζηε βνξεηναλαηνιηθή πιεπξά ηνπ Αγίνπ ξνπο. Βξίζθεηαη αλάκεζα ζε πινχζηα βιάζηεζε θαη απέρεη πεξίπνπ κηζή ψξα απφ ηε ζάιαζζα, φπνπ ππάξρεη ν αξζαλάο ηνπ. Ζ ηζηνξία ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ αξρίδεη ην 10 ν αηψλα. Ήηαλ έλα κηθξφ κνλαζηήξη, πνπ ηδξχζεθε απφ ηνλ Γεψξγην Υειαλδάξε θαη ήηαλ αθηεξσκέλν ζηνλ άγην πκεψλ ην Θενδφρν. Ζ Ηεξά Μνλή εγθαηαιείθζεθε θαη ζηα ηέιε ηνπ 12 νπ αηψλα (1198), εθρσξήζεθε απφ ηνλ απηνθξάηνξα Αιέμην Γ ζην έξβν εγεκφλα ηέθαλν Νέκαληα θαη ζην γην ηνπ Ράζηθν νη νπνίνη είραλ γίλεη κνλαρνί. Απφ ηνλ 13 ν αηψλα θαη κεηά ε Ηεξά Μνλή άθκαζε θαη γλψξηζε κεγάιε δφμα. Τπήξμε ε πλεπκαηηθή ρξηζηηαληθή κήηξα ησλ έξβσλ, ε νπνία έγηλε ην επίθεληξν ηνπ ελδηαθέξνληνο πνιιψλ εγεκφλσλ, βαζηιηάδσλ θαη εγεηψλ ηεο εξβίαο, νη νπνίνη ελδηαθέξζεθαλ γηα ην ηφζν ζεκαληηθφ απηφ πλεπκαηηθφ ηνπο θάξν θαη αθηέξσζαλ κεγάιε νηθνλνκηθή βνήζεηα, αιιά θαη θάζε άιινπο βνήζεηα ζε έκςπρν θαη άςπρν πιηθφ φηαλ παξίζηαην αλάγθε. Ζ έθηαζε πνπ θαηαιακβάλεη ε Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ είλαη αξθεηά κεγάιε θαη είλαη πινχζηα ζε ηεξά θεηκήιηα. Ζ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ απνηειεί ην πλεπκαηηθφ θεληξηθφ ζεκείν αλαθνξάο ησλ έξβσλ απφ ηελ πεξίνδν ηεο ίδξπζήο ηνπ - ην 12 ν αηψλα κέρξη ηηο κέξεο καο. Ζ Ηεξά Μνλή έρεη αξθεηά παξεθθιήζηα. ηε βηβιηνζήθε ηεο θπιάζζεηαη έλαο κεγάινο πινχηνο ζιαβηθψλ θαη ειιεληθψλ ρεηξνγξάθσλ θαη έληππσλ βηβιίσλ. Οη πινχζηεο ηνηρνγξαθίεο ηνπ θεληξηθνχ λανχ, αιιά θαη ησλ παξεθθιεζίσλ δίλνπλ κηα ηδηαίηεξε ηζηνξηθή αμία ζηελ Ηεξά Μνλή. 4 Γφλε Γεκεηξίνπ, Θζηνξία ησλ νξζνδόμσλ Εθθιεζηώλ Βνπιγαξίαο θαη, 1999, φ. π., ζζ

8 8 Μεηαμχ ησλ πλεπκαηηθψλ θεηκειίσλ ηεο Η. Μνλήο δηαθξίλνληαη νη ζαπκαηνπξγέο εηθφλεο ηεο Παλαγίαο ηεο Σξηρεξνχζαο, ηεο Παλαγίαο εο Οδεγήηξηαο θαη ηεο Παλαγίαο ηεο Γαιαθηνηξνθνχζαο. Πξφζθαηα, κεγάιν κέξνο ηεο Η. Μνλήο θαηαζηξάθεθε απφ ππξθαγηά θαη αλνηθνδνκείηαη κε ηε ζπκβνιή ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο θαη ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο 5. Ζ δνκή ηεο δηπισκαηηθήο καο εξγαζίαο δηαξζξψλεηαη σο εμήο: ζην πξψην θεθάιαην γίλεηαη κηα ζχληνκε ηζηνξηθή αλαθνξά ηεο Ηεξάο Μνλήο απφ ηελ ίδξπζή ηεο έσο ζήκεξα. ην δεχηεξν θεθάιαην αλαθέξνληαη νη εγνχκελνη ηεο ηεξάο κνλήο Υηιαλδαξίνπ θαη νη επηθαλείο Υηιαλδαξηλνί κνλαρνί, νη νπνίνη αλέιαβαλ ηελ εγεζία ηεο εξβηθήο Δθθιεζίαο απφ ηελ ίδξπζε ηνπ κνλαζηεξηνχ κέρξη ηελ πεξίνδν ηεο Σνπξθνθξαηίαο θαη αλαθέξεηαη ν ξφινο ησλ επηθαλψλ απηψλ Υηιαλδαξηλψλ κνλαρψλ ζηηο ζρέζεηο Διιάδαο θαη εξβίαο. ην ηξίην θεθάιαην, παξνπζηάδνληαη ηα κλεκεία ηεο ηέρλεο (νη ρεηξφγξαθνη θψδηθεο, νη εηθφλεο, νη ηνηρνγξαθίεο, ηα θεηκήιηα, ηα ιείςαλα, ηα θηίξηα θαη ηα κλεκεία ηνπ ιφγνπ ηεο Ηεξάο Μνλήο Υηιαλδαξίνπ). ην ηέηαξην θεθάιαην παξαηίζεληαη ηα ζπκπεξάζκαηα γηα ηε ζπκβνιή ηνπ Αγίνπ ξνπο θαη ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ ζηελ πλεπκαηηθή δσή (ζηελ θαιιηέξγεηα ηεο Οξζφδνμεο πλεπκαηηθφηεηαο θαη ηνπ εζπραζηηθνχ πλεχκαηνο) ησλ έξβσλ. ηε ζπκβνιή ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ ζηελ θαιιηέξγεηα ηνπ ζεξβηθνχ κνλαρηζκνχ, ηεο ζεξβηθήο δσγξαθηθήο θαη ηεο ζεξβηθήο αξρηηεθηνληθήο θαη ηέινο ζηε ζπλεηζθνξά ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ ζηελ θαιιηέξγεηα ηεο αδειθηθήο θηιίαο κεηαμχ Διιάδαο θαη εξβίαο. Σέινο, ππάξρνπλ δχν παξαξηήκαηα έλα κε εηθφλεο θαη έλα κε κλεκεία ηνπ ιφγνπ ηεο Ηεξάο Μνλήο Υηιαλδαξίνπ. 5 Οξζόδνμνο Κόζκνο (ειεθηξνληθφ πεξηνδηθφ), πξφζβαζε: 23 Ηαλνπαξίνπ 2011.

9 9 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΠΡΧΣΟ 1. ύληνκε ηζηνξηθή αλαθνξά γηα ηελ Ι. Μ. Υηιαλδαξίνπ 1.1 Ολνκαζία ηεο ηεξάο κνλήο Υηιαλδαξίνπ Σν κνλαζηήξη ηνπ Υηιαλδαξίνπ αλαθέξεηαη γηα πξψηε θνξά ζε ειιεληθφ ρεηξφγξαθν ηνπ 1015, αιιά επεηδή ήηαλ «ηειείσο εγθαηαιεηκκέλν θαη θελφ», δφζεθε ζηελ Η. Μ. Κνζηακνλίηνπ. Δίλαη ζίγνπξν φηη θηίζηεθε εθαηφ ρξφληα λσξίηεξα: θάπνηνο Υειαλδάξεο Γεψξγηνο (βαξθάξεο), αλαθέξεηαη κεηαμχ ησλ ζεκαληηθψλ Αζσληηψλ ηνπ 980, πνπ ήηαλ ίζσο ν ηδξπηήο ηεο κνλήο, ε νπνία έιαβε θαη ην φλνκά ηνπ. Σν φλνκα ηνπ κνλαζηεξηνχ θαίλεηαη ζε πξάμεηο ηνπ 11 νπ θαη 12 νπ αηψλα, ην νπνίν αξγφηεξα, ζηηο πξψηεο εξβηθέο πεγέο παίξλεη ηνπ κνξθή ηνπ Hilandar 6. Ζ νλνκαζία ηεο κνλήο πξνήιζε απφ ην θχξην φλνκα Υειαλδάξεο, ην νπνίν ην ζπλαληνχκε ζε αγηνξείηηθν ρεηξφγξαθν ηνπ 10 νπ αηψλα 7. Ζ καξηπξία αλαθέξεη: «Δγξάςακε δηά Γεσξγίνπ ηνπ ιεγνκέλνπ Υειαλδάξη» 8. Γελ ππάξρεη ακθηβνιία, φπσο ιέγεη ν Κ. Άκαληνο 9, φηη απφ θάπνηνλ ηδξπηή Υειαλδάξε νλνκάζζεθε ε αξρηθή ειιεληθή κνλή Υειαλδαξίνπ, ε νπνία αθνχ εγθαηαιείθζεθε ην 12 ν αηψλα παξαρσξήζεθε ζηνπο έξβνπο, νη νπνίνη θαη δηαηήξεζαλ απηή ηελ νλνκαζία. 6 D. Anastasijevich, φπσο αλαθέξνπλ νη Dimitrije Bogdanović, Vojislav J. Djurić, Dejan Medaković, ζην Chilandar, Δθδφηεο: Monastery of Chilandar in cooperation with Jugoslovenska Revija, The Holy Mountain Lake, The Early Days of Monasticism on Mount Athos, 1909, ζ. 105: ἐγξάςακελ δηά Γεσξγίνπ ηνῦ ιεγνκέλνπ Υειαλδάξη», φπσο αλαθέξεη ν Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, «Υηιαλδαξίνπ, Μνλή», ζηε Θξεζθεπηηθή θαη Ηζηθή Εγθπθινπαίδεηα, έθδνζηο: Αζ. Μαξηίλνο, Αζήλαη 1968, ηφκνο 12 νο, ζζ Καδά σηεξίνπ, Τν Άγηνλ Όξνο, Τα κνλαζηήξηα θαη νη ζεζαπξνί ηνπο, Δθδνηηθή Αζελψλ Α.Δ., Αζήλα. 9 Κ. Ακάληνπ, Πόζελ ην ὂλνκα ηῆο κνλῆο Χειαλδαξίνπ, Ἐλ «Διιεληθά», Γ [1930], 535, φπσο αλαθέξεη ν Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, «Υηιαλδαξίνπ, Μνλή», ζηε Θξεζθεπηηθή θαη Ηζηθή Εγθπθινπαίδεηα, έθδνζηο: Αζ. Μαξηίλνο, Αζήλαη 1968, ηφκνο 12 νο, ζ. 122.

10 Ίδξπζε ηεο ηεξάο κνλήο Υηιαλδαξίνπ 12 νο αηώλαο Ζ ηειεπηαία πξάμε ηεο κνξθήο Υειαλδάξη, βξίζθεηαη ζε κηα πξάμε ηνπ Πξσηάηνπ ηνπ 1169, φπνπ αλάκεζα ζηηο ππνγξαθέο ζπκπεξηιακβάλεηαη θαη ε ππνγξαθή ηνπ εγνπκέλνπ ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ Γεξάζηκνπ. Μεηά απφ απηφ, ζην κνλαζηήξη κεηψζεθαλ νη κνλαρνί θαη εγθαηαιείθζεθε, φπσο θαη πνιιά άιια κηθξά κνλαζηήξηα θαη θειιηά ζ απηφ ην ηκήκα ηνπ Άζσ, θαηά ην Μεζαίσλα. Μέρξη ηφηε, ε πεξηνρή δέρνληαλ ζπλερείο επηζέζεηο πεηξαηψλ θαη ιεζηψλ δηαθφξσλ εηδψλ. Σν Υηιαλδάξη αλαλεψζεθε απφ ην κέγα εγεκφλα ηεο εξβίαο ηέθαλν Νέκαληα (ν κνλαρφο πκεψλ) θαη ην γην ηνπ Rastko (άγηνο άββαο) 10. Ο Rastko, αλ θαη ήηαλ πξίγθηπαο θαη ππνςήθηνο δηάδνρνο ηνπ Παιαηηνχ, πξνηίκεζε ην κνλαζηηθφ βίν απφ ηελ πνιπζφξπβε δσή θαη ηα αμηψκαηα. Γη' απηφ ήξζε θξπθά ζην Άγην ξνο, ην έηνο 1191, ζην κνλαζηήξη ηνπ Θεζζαινληθέσο ή Παιηνκνλάζηεξν, ζην νπνίν έγηλε κνλαρφο κε ην φλνκα άββαο. Αξγφηεξα έθπγε απφ εθεί θαη εγθαηαζηάζεθε ζην Βαηνπέδη 11. Δθεί πεξίκελε ηνλ παηέξα ηνπ, ν νπνίνο είρε παξαηηεζεί απφ ην ζξφλν, εηζήιζε ζην κνλαζηήξη ηεο ηνπληέληηζαο ζηε εξβία ην 1196 θαη ην Ννέκβξην ηνπ επφκελνπ έηνπο, ήξζε ζηνλ Άζσ σο κεγαιφζρεκνο (αλψηεξνο κνλαρφο θνξψληαο ηε κεγάιε ζηνιή) πκεψλ 12. Δδψ παξέκεηλαλ νη δχν άλδξεο κέρξηο φηνπ ην Βαηνπέδη, χζηεξα απφ παξάθιεζε ηνπ λένπ εγεκφλα ησλ έξβσλ ηέθαλνπ Β, ηνπο παξαρψξεζε ην εξεηπσκέλν ηφηε κνλχδξην ηνπ Υειαλδαξίνπ. Ζ παξαρψξεζε απηή επηθπξψλεηαη ζχληνκα κε ρξπζφβνπιιν ηνπ απηνθξάηνξα Αιεμίνπ ηνπ Γ (1198) «φπσο είλαη ηνηο έξβνηο δψξνλ αηψληνλ». Έηζη ήξζαλ θαη θξφληηζαλ ακέζσο γηα ηελ αλνηθνδφκεζε θαη ηελ επέθηαζή ηνπ, γη απηφ θαη δηθαηνινγεκέλα ζεσξνχληαη νη πξψηνη θηήηνξεο θαη ηδξπηέο ηνπ κνλαζηεξηνχ. Σν έξγν ηνπο ελίζρπζε πνιχ ν αδειθφο ηνπ άββα, ηέθαλνο Β, ζηέιλνληαο γηα ην ζθνπφ απηφ αξθεηά ρξήκαηα ζην Υηιαλδάξη 13. Χο θαζίδξπκα ηνπ 10 Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ. π., ζ Καδά σηεξίνπ, φ.π. ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ. π., ζ Καδά σηεξίνπ, φ.π. ζ

11 11 μαθνπζηνχ εγεκφλα θαη ησλ γηψλ ηνπ, ην Υηιαλδάξη είρε αλακθίβνια δερζεί πνιιά πινχζηα δψξα, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη εηθφλεο κεγάιεο αμίαο. ε ηέηνηνπ είδνπο δσξεά αλαθέξεηαη θαη ν Θενδφζηνο. Ο ζπγγξαθέαο ηνπ βίνπ ηνπ αγίνπ άββα ησλ έξβσλ. Πεξηγξάθνληαο ηελ ίδξπζε ηεο κνλήο Υηιαλδαξίνπ, ζεκεηψλεη φηη ν άγηνο άββαο αλαθαίληζε θαη αγηνγξάθεζε ηελ εθθιεζία θαη θαηφπηλ ζηφιηζε ην λαφ κε εηθφλεο, κε παξαπεηάζκαηα θαη ηεξά ζθεχε 14. Ο άββαο δήηεζε απφ ηνλ απηνθξάηνξα Αιέμην Γ λα παξαρσξήζεη ζην κνλαζηήξη αλεμάξηεην θαζεζηψο. Ο απηνθξάηνξαο ζπκθψλεζε θαη κε ρξπζφβνπιιν ηνπ Ηνπλίνπ ηνπ 1198 ε Ηεξά Μνλή Υηιαλδαξίνπ θαη νη ηεξνί ηνπ ηφπνη ηίζεληαη ππφ ηελ επνπηεία ηνπ πκεψλ θαη ηνπ άββα, σο έλα εληειψο απηνδηνηθνχκελν κνλαζηήξη 15. Λίγν κεηά, ζην δεχηεξν εμάκελν ηνπ 1198, ν πκεψλ Νέκαληα εμέδσζε έλα ρξπζφβνπιιν γηα ηε Μνλή Υηιαλδαξίνπ, φηη απνηειεί έλα ζεξβηθφ κνλαζηήξη, θιεξνλνκηάο ηεο νηθνγέλεηαο Νέκαληα. Δλψ, νη εξγαζίεο ηνπ κνλαζηεξηνχ δελ είραλ αθφκε ηειεηψζεη, ζηηο 13 Φεβξνπαξίνπ ηνπ 1199, ν πκεψλ πέζαλε θαη εηάθε ζηελ Δθθιεζία. Ο άββαο νινθιήξσζε ηηο εξγαζίεο ηνπ Μνλαζηεξηνχ ην ηέινο ηνπ Σελ άλνημε ηνπ 1199 ν άββαο επηζθέθζεθε μαλά ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη εμαζθάιηζε απφ ηνλ Αιέμην (ηνλ Ηνχλην), έλα άιιν ρξπζφβνπιιν ζηγίιην, ην νπνίν παξαρσξνχζε ζηελ Ηεξά Μνλή Υηιαλδαξίνπ, ην παιηφ, εγθαηαιειεηκκέλν κνλαζηήξη ηνπ Επγνχ. Μεηά, ν άββαο, θαηαπηάζηεθε κε ηελ νξγάλσζε θαη ελίζρπζε ηεο κνλήο. Καηά ην μεθίλεκα, ε Μνλή Υηιαλδαξίνπ είρε κφλν δέθα κε δεθαπέληε κνλαρνχο, καδί κε ηνλ πξψην εγνχκελν, Μεζφδην. Έμη (6) ρξφληα αξγφηεξα, ν αξηζκφο είρε θζάζεη ηνπο ελελήληα (90) έξβνπο κνλαρνχο. Σν κνλαζηήξη ήηαλ ειεχζεξν ηφζν ηνπ Πξσηάηνπ φζν θαη ηεο απηνθξαηνξηθήο εμνπζίαο. Απηή ε αλεμαξηεζία, ε νπνία κε κεγάιε επηκνλή ηνπνζεηείηαη ζην Σππηθφ ηνπ Υηιαλδαξίνπ (θεθάιαηα 12 θαη 13), ζην νπνίν αληηθαηνπηξίδεηαη θπξίσο, ε πιήξεο απηνλνκία ηνπ κνλαζηεξηνχ 14 Πέηθνβηηο ξέηελ, Εηθόλεο Θεξάο Μνλήο Χηιαλδαξίνπ, Ηεξά Μνλή Υηιαλδαξίνπ, Άγηνλ ξνο, 1997, ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ. π., ζ. 36.

12 12 ζηελ επηινγή ηνπ εγνχκελνπ ηεο, πνπ δελ ρξεηάδεηαη απηνθξαηνξηθή επηβεβαίσζε. Ζ απηνθξαηνξηθή εμνπζία ήηαλ κφλν ζπκβνιηθή θαη εθπξνζσπνχληαλ ζην πξφζσπν ηνπ εγνπκέλνπ. Ο εγνχκελνο επηιεγφηαλ απφ εηδηθφ εθινγηθφ ζψκα πνπ απνηεινχληαλ απφ: ηνλ νηθνλφκν ή δηαρεηξηζηή, ηνλ εθθιεζηάξρε, θαη δψδεθα ή δέθα αλψηεξνπο κνλαρνχο. Οη εθινγέο ιάκβαλαλ ρψξα ζηελ εθθιεζία, φπνπ ν λενεθιεγείο εγνχκελνο ελζξνλίδνληαλ. Ο νηθνλφκνο ήηαλ ν πην ζεκαληηθφο ιεηηνπξγφο κεηά ηνλ εγνχκελν θαη πηζαλφο δηάδνρνο ηνπ ηειεπηαίνπ. Ο νηθνλφκνο είρε δχν βνεζνχο. Μεηά ηνλ νηθνλφκν αθνινπζνχζε ν εθθιεζηάξρεο. Ο δνρεηάξεο ήηαλ ν ππεχζπλνο ησλ νηθνλνκηθψλ ηεο κνλήο. Σν ηππηθφ πξνέβιεπε επίζεο, κνλαρνχο πνπ λα είλαη επηθνξηηζκέλνη κε ηελ ηξάπεδα, ηα θιεηδηά, ην ςήζηκν ηνπ ςσκηνχ, ηελ αιηεία, θαζψο θαη ηα κνπιάξηα. Σέιεηα ηάμε θαη ππαθνή απαηηείηαη ζε φια ηα πξάγκαηα, έηζη ψζηε λα επηηπγράλεηαη ν αξρηθφο ζθνπφο ηεο πλεπκαηηθήο δσήο ζηε κνλαζηηθή θνηλφηεηα. "Ζ επζέβεηα, ε αγάπε θαη ε ελφηεηα" είλαη ηα πην ζεκαληηθά (θεθάιαην 25). Δπίζεο, δελ παξαβιέπνπλ ηε θηιαλζξσπηθή δξαζηεξηφηεηα, ε νπνία αζθείηαη πνιχ ζηα κνλαζηήξηα ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. Γίπια απφ ην κνλαζηήξη ρηίζηεθε μελψλαο γηα ηελ ππνδνρή ησλ μέλσλ κνλαρψλ θαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ κνλαζηεξηνχ δεκηνπξγήζεθε ηαηξείν κε θξεβάηηα γηα ηνπο ζνβαξά άξξσζηνπο κνλαρνχο θαη νξίζηεθε έλαο αδειθφο, ηνπ νπνίνπ ην θαζήθνλ ήηαλ ε πεξίζαιςε ησλ αζζελψλ. Σν λνζνθνκείν αξγφηεξα επεθηάζεθε (απηφ θαίλεηαη ζηνπο ράξηεο ηνπ Dushan θαη ηνπ Lazar). H ζεξαπεία αθνινπζνχζε ηηο ηειεπηαίεο ηαηξηθέο κεζφδνπο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο, κε βάζε ηελ θιαζηθή παξάδνζε ηνπ Ηππνθξάηε, Γαιελνχ, Γηνζθνπξίδε θαη άιισλ (ε Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ έρεη ζεκαληηθά ρεηξφγξαθα κε ηαηξηθά θείκελα απφ ηα ηέιε ηνπ 14 νπ έσο ηα κέζα ηνπ 16 νπ αηψλα) 16. Δπηζπκψληαο κεγαιχηεξε κνλαμηά θαη ζεία εζπρία (Ζζπραζκφο), ν άββαο ίδξπζε εξεκεηήξην - έλα θειιί αθηεξσκέλν ζηνλ πξνζηάηε ηνπ, Άγην άββα ηεο Ηεξνπζαιήκ, ζηηο Καξπέο ην Ζ ηδηφηεηά ηνπ θαη ν ηξφπνο δσήο είραλ θαζνξηζηεί απφ ηηο Καξπέο ζην ηππηθφ ηνπ αγίνπ άββα 17, ην νπνίν εμαθνινπζεί λα δηαηεξείηαη ζηελ αξρηθή ηνπ πεξγακελή ζην Υηιαλδάξη. 16 Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ.π., 1997, ζζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ.π., 1997, ζ. 40.

13 13 ηελ Ηεξά Μνλή Υηιαλδαξίνπ πξνζαξηήζεθαλ λσξίο θαη άιιεο κηθξφηεξεο κνλέο, φπσο είλαη ηνπ αγίνπ Βαζηιείνπ, ηεο Κνκηηίζζεο, ηνπ Καιχθα, ηνπ Οκνινγεηνχ θαη ηεο ηξνβειαίαο, θαη ιίγν αξγφηεξα ηνπ θνξπηνχ θαη ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ 18. Απφ ηελ ίδξπζή ηεο κέρξη θαη ζήκεξα ε Ηεξά Μνλή Υηιαλδαξίνπ θαηέρεη ηελ ηέηαξηε ζέζε κεηαμχ ησλ είθνζη κνλψλ ηνπ Άζσ 19. Σν θηηξηαθφ ζπγθξφηεκα ηεο κνλήο έρεη ηξεηο πχξγνπο, δχν εληφο ηνπ πεξηβφινπ ηνπ κνλαζηεξηνχ, απ ηνπο νπνίνπο απηφο πνπ βξίζθεηαη ζηελ αλαηνιηθή πηέξπγα, απνδίδεηαη ζηνλ ηδξπηή άββα Νέκαληα, θαη ν άιινο πνπ βξίζθεηαη βφξεηα, απνθαιείηαη πχξγνο ηνπ Μηινχηηλ απφ ην φλνκα ηνπ ηδξπηνχ ηνπ 20. Ζ Η. Μ. δηαζέηεη έλα εζσθθιήζην πξνο ηηκήλ ησλ αγίσλ αξραγγέισλ, θαηαζθεπαζκέλν γχξσ ζην 1380 θαη ηζηνξεκέλν ηελ ίδηα επνρή, κπξνζηά απφ ηνλ πχξγν ηνπ Αγίνπ άββα θαη 10 παξεθθιήζηα επάλσ ζηα θηίξηα ηνπ πεξηβφινπ 21. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη νη πχξγνη θαη ηα θειηά ρηίδνληαλ ζε κέξε πνπ ήηαλ ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο θαη επίζεο θαηάιιεια γηα ηελ πλεπκαηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη ηελ πλεπκαηηθή εξγαζία ζε πιήξε εξεκία. Ζ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, απνζθνπνχζε ζην λα θαιιηεξγνχλ νη κνλαρνί ην ζχλνιν ησλ βαζκψλ ηεο πλεπκαηηθφηεηαο θαη ηνπ Οξζνδφμνπ αζθεηηζκνχ, κε ζθνπφ ηελ πεξηζπιινγή, ηελ εζπραζηηθή πξνζεπρή θαη ηε ινγνηερληθή εξγαζία ηπι. Μ. Πειεθαλίδνπ, Παλ. Ν. Υξήζηνπ, Υξπζ. Μαπξνπνχινπ Σζηνχκα, ση. Ν. Καδά, Οη Θεζαπξνί ηνπ Αγίνπ Όξνπο (Μ. Θβήξσλ, Μ. Αγίνπ Παληειεήκνλνο, Μ. Εζθηγκέλνπ, Μ. Χηιαλδαξίνπ), εηξά Α, Δηθνλνγξαθεκέλα ρεηξφγξαθα, παξαζηάζεηο, επίηηηια, αξρηθά γξάκκαηα, Σφκνο Β, Παηξηαξρηθφλ Ίδξπκα Παηεξηθψλ Μειεηψλ, Δθδνηηθή Αζελψλ Α. Δ., 1975, ζ ηπι. Μ. Πειεθαλίδνπ, Παλ. Ν. Υξήζηνπ, Υξπο. Μαπξνπνχινπ Σζηνχκα, ση. Ν. Καδά, φ. π., ζ ηπι. Μ. Πειεθαλίδνπ, Παλ. Ν. Υξήζηνπ, Υξπο. Μαπξνπνχινπ Σζηνχκα, ση. Ν. Καδά, φ. π., ζ Παλ. Κ. Υξήζηνπ, Τν Άγηνλ Όξνο, Αζσληθή Πνιηηεία Θζηνξία, Τέρλε, Ζσή, Παηξηαξρηθφλ Ίδξπκα Παηεξηθψλ Κεηκέλσλ, Δθδφζεηο: Δπνπηεία, Αζήλαη 1987, Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ.π., ζζ

14 14 Ζ νηθνλνκηθή βάζε ηεο Η. Μ. ηνπ Υηιαλδαξίνπ ζην Μεζαίσλα ήηαλ ε έγγεηνο ηδηνθηεζία ηνπ. ην κνλαζηήξη παξαρσξήζεθαλ πνιιά θηήκαηα θαη άιια δψξα ζηελ πεξηνρή ηεο Πξηδξέλεο. Σα θηήκαηα ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ επεθηάζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 13 νπ θαη 14 νπ αηψλα θαη έγηλε ην κεγαιχηεξν κνλαζηηθφ ζπγθξφηεκα ηεο κεζαησληθήο εξβίαο. Σν αθξηβέο κέγεζνο ηνπ νηθνλνκηθνχ δπλακηθνχ απηψλ ησλ αθηλήησλ δελ έρεη αθφκε κειεηεζεί, αιιά είλαη γλσζηφ φηη έρνπλ ζπκπεξηιεθζεί ηεξάζηηεο εθηάζεηο γεο ζηηο πεξηνρέο Pech θαη Hvosno, ζηελ πεξηνρή Pomoravlje (δίπια απφ ηνλ πνηακφ Μνξάβα), ζηε Θεζζαινλίθε, ζε πεξηνρέο ηνπ ηξπκφλα θαη ηδίσο ζηε Υαιθηδηθή 23. Σν πινχζην αξρείν ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, κε 172 ειιεληθνχο, 154 ζεξβηθνχο θαη δχν βνπιγαξηθήο θαηαγσγήο ράξηεο απφ ην Μεζαίσλα (νη ξσζηθνί θαη νη ξνπκαληθνί ράξηεο έρνπλ κεηαγελέζηεξε εκεξνκελία), ζε ζπλδπαζκφ κε άιιεο πεγέο, θαζηζηνχλ δπλαηή ηελ επαλαζχζηαζε, κε θάζε ιεπηνκέξεηα, ηεο ηζηνξίαο ηνπ κνλαζηεξηνχ θαηά ην 13 ν θαη 14 ν αηψλα θαη ηελ αλάπηπμε ηεο πλεπκαηηθήο, νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηθήο ηνπ ζεκαζίαο. Υσξίο ππεξβνιή, ε Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, κπνξεί λα πεξηγξαθεί σο ην θέληξν ηεο πλεπκαηηθήο δσήο ηεο κεζαησληθήο εξβίαο θαη έλαο ζεκαληηθφο ελδηάκεζνο θαη εθπξφζσπνο ζηηο ζρέζεηο εξβίαο Βπδαληίνπ. Υσξίο ην δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν ηεο Η. Μνλήο Υηιαλδαξίνπ ζα ήηαλ αδηαλφεηε ε πηνζέηεζε ηνπ Βπδαληηλνχ πνιηηηζκνχ θαη ηεο θιαζηθήο θιεξνλνκηάο απφ ηελ πιεπξά ηεο εξβίαο νο αηώλαο ινη νη εθιεθηνί ηεο εξβηθήο Δθθιεζίαο, ηεο ινγνηερλίαο θαη ηεο ζενινγίαο πέξαζαλ απφ ην Υηιαλδάξη. ηα κάηηα ηνπ Βπδαληίνπ, ε Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, ήηαλ κηα δηαξθήο απφδεημε ηεο ζεξβηθήο λνκηκφηεηαο, αλαγλσξηζκέλε θαη επηβεβαησκέλε απφ απηνθξαηνξηθά ρξπζφβνπιια. Απνιακβάλνληαο ην θαζεζηψο ηεο βπδαληηλήο «απηνθξαηνξηθήο ιαχξαο», απηφ ην πινχζην θαη αλεμάξηεην κνλαζηήξη ήηαλ ε θαιχηεξε δηπισκαηηθή απνζηνιή ηεο 23 Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ.π., ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ.π., ζ

15 15 εξβίαο ζην Βπδάληην. ηα πην επαίζζεηα δεηήκαηα ηνπ πνιέκνπ θαη ηεο εηξήλεο, ζηηο πεξίπινθεο δηαπξαγκαηεχζεηο ησλ δηεζλψλ ζπλζεθψλ θαη ζε άιια ζέκαηα πνπ αθνξνχζαλ ηηο εξβν-βπδαληηλέο ζρέζεηο, ε Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ είρε θιεζεί θαη απφ ηηο δχν πιεπξέο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 13 νπ θαη 14 νπ αηψλα γηα λα ρξεζηκεχζεη σο ελεξγφο δηεξκελέαο νξηζκέλσλ πνιηηηθψλ. Δμέρσλ παξάγνληαο ζ απηέο ηηο δξαζηεξηφηεηεο, βεβαίσο ήηαλ νη εγνχκελνη ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, νη νπνίνη ήηαλ ζαθψο επηιεγκέλνη κε ηελ πξνεγνχκελε έγθξηζε ηνπ έξβνπ εγεκφλα 25. Οη δηάδνρνη ηνπ άββα ζηνλ αξρηεπηζθνπηθφ ζξφλν αθνινχζεζαλ κηα πνξεία αξκνληθήο δηαζχλδεζεο κε ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν. Ζ δεκηνπξγία αλεμάξηεηεο εξβηθήο Δθθιεζίαο ζε θακηά πεξίπησζε δελ δήισλε δηαθνπή ησλ πλεπκαηηθψλ ηεο ζρέζεσλ κε ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν. Οη δεζκνί κε ην Παηξηαξρείν ελδπλακψζεθαλ θαη ε επίδξαζε ηνπ Παηξηαξρείνπ απμαλφηαλ θαη πήξε κφληκν ραξαθηήξα ζην ρψξν απηήο ηεο αξρηεπηζθνπήο, γηαηί νη θαλνληθνί δεζκνί αλάκεζα ζηηο δχν Δθθιεζίεο δηαηεξήζεθαλ θπιάρζεθαλ κε ζεβαζκφ θαη νη πξνζσπηθνί δεζκνί ησλ πξνθαζεκέλσλ ηνπο ππήξμαλ πάληα ζχκθσλνη κε ηε γξακκή πνπ ράξαμε ν άγηνο άββαο. Απφ ην 1219 κέρξη ην 1346, δειαδή 127 ρξφληα, νη ζρέζεηο Οηθνπκεληθνχ Παηξηαξρείνπ θαη εξβηθήο Δθθιεζίαο δηαηεξήζεθαλ ζεξκέο θαη αδηαηάξαρηεο. Χο έλδεημε ζηαζεξφηεηαο είλαη νη κφιηο 12 αξρηεπίζθνπνη πνπ δηαδέρζεθαλ ην ζξφλν απηά ηα 127 έηε 26. Καηά ην 13 ν αηψλα ε Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ γίλεηαη ν πλεπκαηηθφο θσηνδφηεο φινπ ηνπ ζεξβηθνχ ιανχ. Γίλεηαη ην πλεπκαηηθφ θέληξν ηνπ ζεξβηθνχ ιανχ, ην πξψην ζεξβηθφ δηδαθηήξην ησλ γξακκάησλ, ησλ ηερλψλ θαη γεληθά ηνπ πλεπκαηηθνχ θαη εζληθνχ πνιηηηζκνχ ησλ έξβσλ. Απφ ηελ ηεξά απηή κνλή εμήιζαλ νη πεξηζζφηεξνη ησλ κνξθσκέλσλ έξβσλ θιεξηθψλ, επηζθφπσλ, αξρηεπηζθφπσλ θαη παηξηαξρψλ φπσο θαη άιισλ ζνθψλ έξβσλ αλδξψλ. Δθεί κεηαθξάζηεθαλ θαη γξάθηεθαλ εθθιεζηαζηηθά βηβιία, κε ζθνπφ ηελ νξγάλσζε ηεο εξβηθήο Δθθιεζίαο θαη ηελ 25 Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ.π., ζ Η. Σαξλαλίδεο, 1988, φ. π., ζζ

16 16 πλεπκαηηθή θαη πνιηηηζκηθή θαιιηέξγεηα ησλ έξβσλ. Έηζη, έρνπκε ην μεθίλεκα ηεο ζηελήο πλεπκαηηθήο επηθνηλσλίαο ησλ έξβσλ κε ην Υηιαλδάξη 27. Ζ ίδξπζε ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ ππήξμε έλαο κεγάινο ζηαζκφο ζηελ πλεπκαηηθή ηζηνξία ησλ έξβσλ. Καη αξρήλ εδψ δνθηκάζηεθε ε σξηκφηεηά ηνπο ζηελ πλεπκαηηθή δσή θαη ζηελ απηνδηνίθεζε θαη ζ απηή ηελ σξηκφηεηα ζηεξίρηεθε ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν γηα λα παξαρσξήζεη ην απηνθέθαιν ζηελ Δθθιεζία ηνπο. Αιιά θαη ζηε ζπλέρεηα ην κνλαζηήξη απηφ θξάηεζε ηελ πξσηνθαζεδξία ζηελ πλεπκαηηθή ηξνθνδφηεζε ηνπ ζεξβηθνχ ιανχ. Απφ ηνπο δψδεθα αξρηεπηζθφπνπο ηεο πξψηεο πεξηφδνπ ηεο ζεξβηθήο απηνλνκίαο, νη νρηψ ήηαλ Υηιαλδαξηλνί θαη καδί κε ηελ αλαλέσζε ηεο πλεπκαηηθήο δσήο πνπ έθεξαλ ζηε ρψξα ηνπο, ζπλέβαιαλ απνθαζηζηηθά ζηε δηαηήξεζε θαη αλαδσπχξσζε ηνπ δεζκνχ ηεο Δθθιεζίαο θαη ηνπ πνηκλίνπ ηνπο κε ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν. Δμ άιινπ, ην ζπγγξαθηθφ έξγν πνπ εδψ μεθίλεζε ν άββαο, ζπλερίζηεθε ζ φια ηα ρξφληα ηνπ κεζαίσλα απφ ηνπο πην αμηφινγνπο έξβνπο ζπγγξαθείο πνπ ήηαλ Υηιαλδαξηλνί, κε ηε ζπγγξαθή ησλ ζεξβηθψλ Βίσλ αγίσλ ζηα βπδαληηλά πξφηππα, κε κεηαθξάζεηο απφ ηα ειιεληθά, ηηο αληηγξαθέο θαη ηε δηάζσζε αμηφινγσλ θεηκέλσλ. Θα κπνξνχζε λα πεη θαλείο, πσο ην Υηιαλδάξη απνηέιεζε θαηά ην κεζαίσλα έλα πλεπκαηηθφ εξγαζηήξη, φπνπ γίλνληαλ ε επεμεξγαζία θαη αθνκνίσζε ησλ πνιηηηζηηθψλ αμηψλ ηνπ Βπδαληίνπ, γηα λα πξνζθεξζνχλ κεηά ζην ζεξβηθφ ιαφ 28. Καηά ηελ πεξίνδν ηνπ 13 νπ αηψλα κεγάισλε ην θχξνο ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, θαη ε έθηαζε ησλ αθηλήησλ ηεο (θαίλεηαη ζε ράξηεο ηνπ βπδαληηλνχ απηνθξάηνξα Ησάλλε Γνχθα Βαηάηδε θαη ηνπ Μηραήι Ζ ηνπ Παιαηνιφγνπ θαη ησλ έξβσλ βαζηιηάδσλ Βιαδηζιάβνπ, Urosh Η θαη Γξαγνχηηλ). κσο, ν πην ζεκαληηθφο επεξγέηεο ήηαλ ν βαζηιηάο Μηινχηηλ ( ), ν νπνίνο αχμεζε ζεκαληηθά ηελ νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή δχλακε ηνπ ζεξβηθνχ θξάηνπο θαη έθαλε ηελ πξψηε ζνβαξή επηδξνκή ζηα βπδαληηλά εδάθε, ζηε Μαθεδνλία, εθζέηνληαο έηζη ηε εξβία ζε κηα αθφκα ηζρπξφηεξε βπδαληηλή θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή επηξξνή. Σελ ίδηα ζηηγκή αχμεζε ηε θήκε ηεο Μνλήο θαη ηε ζξεζθεπηηθή θαη 27 Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, «Υηιαλδαξίνπ, Μνλή», ζηε Θξεζθεπηηθή θαη Ηζηθή Εγθπθινπαίδεηα, έθδνζηο: Αζ. Μαξηίλνο, Αζήλαη 1968, ζ Η. Σαξλαλίδεο, φ. π., 1988, ζ. 66.

17 17 πνιηηηθή ζεκαζία ηεο. Μέρξη ηα ηέιε ηνπ 13 νπ αηψλα ν αξηζκφο ησλ κνλαρψλ ηνπ κνλαζηεξηνχ είρε απμεζεί ζεκαληηθά, αιιά απεηινχληαλ ζπλερψο, απφ πεηξαηηθέο επηζέζεηο θαη ηελ ηνπηθή αλαξρία. Ο Μηινχηηλ σο εθ ηνχηνπ, πξνζπάζεζε φρη κφλν λα νκνξθχλεη ηελ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, νηθνδνκψληαο κηα λέα θχξηα εθθιεζία πάλσ ζηα ζεκέιηα ηεο παιηάο ην 1293, αιιά επίζεο, ελίζρπζε θαη επέθηεηλε ηηο ππάξρνπζεο νρπξψζεηο. Έθηηζε θαηλνχξηα ηξάπεδα, ηελ εθθιεζία ζην Κνηκεηήξην θαη ηνλ πχξγν ηεο Υξπζήο κε εθθιεζία ζηελ αθξνγηαιηά, γλσζηφ ζήκεξα σο νρπξσκέλν θειιί ηνπ αγίνπ Βαζηιείνπ, θαη ηνλ γλσζηφ σο Πχξγν ηνπ Μηινχηηλ θαηά ηελ είζνδν απφ ηελ ηνπνζεζία ηνπ άββα ζηελ ζηελή θνηιάδα ηνπ ξέκαηνο ηνπ Υηιαλδαξίνπ, δίπια απφ ην κνλνπάηη πνπ νδεγεί ζην κνλαζηήξη. Καη ηα δχν θηίξηα ρηίζηεθαλ ην 1302 θαη ήηαλ επαλδξσκέλα κε θχιαθεο απφ ηελ Πξηδξέλε 29. Γελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη ν λένο θηήηνξαο δψξηζε ζηνπο Υηιαλδαξηλνχο κνλαρνχο θαη άιιεο πνιιέο εηθφλεο, νξηζκέλεο απφ ηηο νπνίεο δηαηεξήζεθαλ κέρξη ζήκεξα νο αηώλαο Καηά ην 14 ν θαη 15 ν αηψλα ε κνλή έθζαζε ζε κεγάιε αθκή. Καηά ην 14 ν αηψλα ν απηνθξάηνξαο ηνπ Βπδαληίνπ Αλδξφληθνο Β ν Παιαηνιφγνο δψξηζε ζηελ Ηεξά Μνλή ηξία (3) θηήκαηα θνληά ζην ηξπκψλα (1319), επηθπξψλνληαο ζπγρξφλσο φια ηα ρξπζφβνπια θαη ηα δσξήκαηα ησλ πξνγελέζηεξσλ απηνθξαηφξσλ 31. Καηά ην 14 ν αηψλα, κεξηθνί αθφκε έξβνη εγεκφλεο βνεζνχλ απιφρεξα ην Υηιαλδάξη. Έηζη, ζηα κέζα ηνπ αηψλα, φηαλ ν Γνπζάλ είρε ζπκπεξηιάβεη πξφζθαηξα ζηα φξηα ηνπ θξάηνπο ηνπ θαη ην Άγην ξνο, πξφζθεξε πινχζηα δψξα ζε φια ηα αγηνξείηηθα κνλαζηήξηα θαη πξνπάλησλ ζην Υηιαλδάξη Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ. π., ζζ Πέηθνβηηο ξέηελ, φ. π., 1997, ζ Ν. Γ. Μπισλά, ἔλζ ἀλ , φπσο αλαθέξεη ν Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, «Υηιαλδαξίνπ Μνλή», ζηε Θξεζθεπηηθή θαη Ηζηθή Εγθπθινπαίδεηα, έθδνζηο: Αζ. Μαξηίλνο, Αζήλαη 1968, ηφκνο 12 νο, ζ Πέηθνβηηο ξέηελ, 1997, φ. π., ζ. 10.

18 18 Ο ηζάξνο ησλ έξβσλ ηέθαλνο Γ Γνπζάλ ζπλέδεζε ην φλνκά ηνπ κε ηελ κνλή, δείρλνληαο έληνλν ελδηαθέξνλ γη απηή. Απηφο κε ηε ζχδπγφ ηνπ θαη ην γην ηνπ επηζθέθζεθε ην Άγην ξνο ην Έθαλε πνιιέο δσξεέο θαη παξαρψξεζε πνιιά πξνλφκηα φρη κφλν ππέξ ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, αιιά θαη ζε άιιεο κνλέο. Απηφ απνδεηθλχεηαη απφ ηα ρξπζφβνπια ηνπ Γνπζάλ, πνπ εμέδσζε ν ίδηνο ζηελ ειιεληθή γιψζζα 33. O Γνπζάλ ηνπνζέηεζε ην Υηιαλδάξη ζην ςειφηεξν ζεκείν ζε φιε ηε Μεζαησληθή ηζηνξία ηνπ 34. ην ηέινο ηνπ 14 νπ θαη εηδηθά ζηηο αξρέο ηνπ 15 νπ αηψλα, φηαλ ηα ζεξβηθά εδάθε θπβεξληφηαλ απφ πξίγθηπεο θαη δεζπφηεο, ε έγγεηνο ηδηνθηεζία ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ ζπλέρηζε λα επεθηείλεηαη, φπσο θαίλεηαη απφ πνιινχο ράξηεο, πνπ εθδίδνληαη απφ έξβνπο εγεκφλεο, εθείλεο ηεο πεξηφδνπ. Πξηλ ηε κάρε ηνπ Κνζζπθνπεδίνπ ν έξβνο πξίγθηπαο Lazar ( ), ζπλερίδνληαο ηελ παξάδνζε ησλ Νέκαληα έγηλε επεξγέηεο ηεο Μνλήο. Πξφζζεζε έλαλ εμσλάξζεθα ζηνλ θπξίσο λαφ ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ («λάξζεθαο ηνπ Λαδάξνπ») 35. Ο δεζπφηεο Οχγθιηεζα δψξηζε ζην κνλαζηήξη λέα θηήκαηα. Δίλαη απνιχησο ζίγνπξν φηη φινη απηνί είραλ δσξίζεη ζην Υηιαλδάξη θαη εηθφλεο, αιιά ζρεηηθά κε απηφ δελ ππάξρνπλ καξηπξίεο. Πνιινί επγελείο, επίζεο, πξνζέθεξαλ ζην θεκηζκέλν ζεξβηθφ κνλαζηήξη ηνπ Αγίνπ ξνπο ρσξηά κε εθθιεζίεο θαη εηζνδήκαηα, θαζψο θαη δηάθνξα άιια δψξα, αλάκεζα ζηα νπνία έπξεπε λα ππήξραλ θαη εηθφλεο κε πνιχηηκεο επελδχζεηο νο θαη 16 νο αηώλαο ηαλ ην Άγην ξνο θαη καδί ηνπ θαη ην Υηιαλδάξη, έραζε ηελ ειεπζεξία ηνπ, ζηελ αξρή πξνζσξηλά απφ ην 1387 έσο ην 1403, θαη ζηε ζπλέρεηα απφ ην 1430, γηα ηνπο επφκελνπο πέληε (5) ζρεδφλ αηψλεο, έπαπζαλ νη γελλαηνδσξίεο ησλ έξβσλ εγεκφλσλ θαη επγελψλ. Αληί γη απηνχο, γηα ην Υηιαλδάξη θξφληηδαλ νη κνλαρνί ηνπ θαη εθπξφζσπνη δηαθφξσλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ, νη νπνίνη δελ 33 Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, φ. π., 1968, ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ. π., ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ. π., ζ Πέηθνβηηο ξέηελ, 1997, φ. π., ζ. 10.

19 19 ήηαλ αξθεηά πινχζηνη, ήηαλ φκσο πνιπάξηζκνη. Απηνί νη λένη δσξεηέο, ινηπφλ ελδηαθέξνληαη θαη γηα ηελ παξνρή λέσλ εηθφλσλ, θαζψο θαη γηα εηθφλεο πνπ ηνπνζεηνχληαλ ζηα εηθνλνζηάζηα κεκνλσκέλσλ παξεθθιεζίσλ ή ηνπ θαζνιηθνχ, ζε πεξίπησζε αλακφξθσζήο ηνπο. Οξηζκέλνη Υηιαλδαξηλνί, φηαλ έξρνληαη ζην κνλαζηήξη θαη δέρνληαη ηε κνλαρηθή θνπξά έθεξλαλ καδί ηνπο θαη ηα ρξήκαηά ηνπο. Με ηα ρξήκαηα απηά εθνδηάδνληαλ ιεηηνπξγηθά αληηθείκελά γηα ην κνλαζηήξη, ζέινληαο θαη κ απηφ ηνλ ηξφπν λα δηαηεξεζεί ε κλήκε ηνπο 37. Καηά ην 15 ν θαη 16 ν αηψλα, κε ηελ πλεπκαηηθή θαη νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο κνλήο πνιινί έξβνη κνλαρνί εμαθνινπζνχλ λα επηζθέπηνληαη φρη κφλν ην Υηιαλδάξη, αιιά πξνζσξηλά ηνπιάρηζηνλ, θαη άιια κνλαζηήξηα ηνπ Αγίνπ ξνπο 38, φπσο ηνπ: αγίνπ Παχινπ, ίκσλνο Πέηξαο, Ξεξνπνηάκνπ, Ξελνθψληνο, Γξεγνξίνπ, Εσγξάθνπ θαη Κσζηακνλίηνπ 39. Μεηά ηελ ηνπξθηθή θαηάθηεζε ην κνλαζηήξη βνεζηέηαη απφ ηνπο ηζάξνπο ηεο Ρσζίαο θαη ηνπο εγεκφλεο ησλ παξαδνπλάβησλ πεξηνρψλ θαη έηζη ε αθκή ηνπ ζπλερίδεηαη 40. Καηά ην 16 ν αηψλα νη Ρψζνη θαη νη Ρνπκάλνη δείρλνπλ ζπνπδαίν ελδηαθέξνλ γηα ηε κνλή ηνπ Υηιαλδαξίνπ. Σν 1534 ν εγεκφλαο ηεο Βιαρίαο Βηληίιαο ν Βιάδνο δψξηζε ζηε κνλή 10 ρηιηάδεο άζπξα, ην δε 1589 άιινο εγεκφλαο ηεο Βιαρίαο, ν Μίρλαο, πξφζθεξε 15 ρηιηάδεο άζπξα ππέξ ησλ αλαγθψλ ηεο κνλήο. Μέρξη ην 1568 νη κνλαρνί ηνπ Υηιαλδαξίνπ είραλ άδεηα λα ζηέιλνπλ πξεζβεία αλά ηεηξαεηία ζηε Ρσζία γηα ηε ζπιινγή ζπλδξνκψλ, κε έγθξηζε ηνπ ηζάξνπ Θενδψξνπ Ησαλλίδνπ κε εηδηθφ ρξπζφβνπιν. Απφ ην 1592 θαη ζην εμήο έζηειλαλ πξεζβεία αλά επηαεηία γηα ηε ζπιινγή ειεεκνζπλψλ. Σν 1592 έθζαζε ζηε Μφζρα ν Υηιαλδαξηλφο αξρηκαλδξίηεο Γξεγφξηνο, αθνχ ζπγθέληξσζε πνιιά δψξα απφ άξρνληεο θαη ινηπέο πξνζσπηθφηεηεο ηνπ ηφπνπ πξνο φθεινο ηεο κνλήο Πέηθνβηηο ξέηελ, 1997, φ. π., ζ Καδά σηεξίνπ, φ.π. ζ Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, 1968, φ. π., ζ Καδά σηεξίνπ, 1995, φ.π. ζ Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, 1968, φ. π., ζ. 123.

20 Από ην 17 ν έσο θαη ηνλ 20 ν αηώλα Απφ ην 17 ν αηψλα, φκσο, αξρίδεη ε παξαθκή ηνπ κνλαζηεξηνχ, ηδηαίηεξα απφ ην έηνο 1675, φηαλ πξνζαξηήζεθε ζην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν ε αξρηεπηζθνπή Ηπεθίνπ 42. Σνλ αηψλα απηφ, ε πξνζέιεπζε ησλ έξβσλ κνλαρψλ ζηγά - ζηγά ζηακαηά θαη άξρηζαλ λα εθιείπνπλ νη έξβνη, νη νπνίνη αληηθαηαζηάζεθαλ απφ Έιιελεο, νη νπνίνη είλαη ελάξεηνη θαη κνξθσκέλνη, Βνπιγαξφθσλνπο Μαθεδφλεο θαη Βνχιγαξνπο 43, κέρξη ην ζεκείν, ηνλ επφκελν αηψλα λα δνπλ ζην κνλαζηήξη θπξίσο, βνπιγαξφθσλνη κνλαρνί. ην ηέινο ηνπ 18 νπ αηψλα, έδεζε θαη ν ζπγγξαθέαο Παΐζηνο, πνπ έγξαςε ηελ ηζηνξία ησλ Βνπιγάξσλ θαη πνιιά άιια αμηφινγα έξγα 44. Ο αηψλαο απηφο ήηαλ ν πην δχζθνινο γηα ηελ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ 45. Σν 18 ν αηψλα δξα εθεί ν Βνχιγαξνο κνλαρφο Κχξηιινο Πατζίκνβηηο ( ), ν νπνίνο έγξαςε ηελ αμηφινγε πξαγκαηεία «Ο θαζξέπηεο ησλ ακαξησιψλ», «Ζ δσή ηνπ πξίγθηπα Λαδάξνπ» θαη άιια. Σν 1722 ε κνλή ππέζηε δεκηέο απφ ππξθαγηά. Σν 19 ν αηψλα δελ πξέπεη λα μερλάκε φηη νιφθιεξε ε ρεξζφλεζνο ηνπ Άζσ είρε εκπιαθεί ζηνλ απειεπζεξσηηθφ αγψλα ηνπ ειιεληθνχ ιανχ θαη πξνθάιεζε ηα ηνπξθηθά αληίπνηλα. Ζ αδειθφηεηα ηνπ Υηιαλδαξίνπ είλαη γλσζηφ φηη είρε θαηαβάιεη ρξεκαηηθέο εηζθνξέο πξνο ηνπο επαλαζηάηεο Έιιελεο, κε απνηέιεζκα ηηο βίαηεο πξάμεηο κηαο ηνπξθηθήο θξνπξάο πνπ παξέκεηλε ζην κνλαζηήξη γηα αξθεηά ρξφληα. Μαξηπξία γηα ηηο θαθνπρίεο ησλ κνλαρψλ παξέρεηαη ζε κηα επηζηνιή πνπ απέζηεηιε ε δηνίθεζε ηνπ κνλαζηεξηνχ ζηηο 5 Οθησβξίνπ 1828, ζηνλ αξρηκαλδξίηε Ζζαΐα, ζηελ νπνία νη κνλαρνί πεξηγξάθνπλ ηε δχζθνιε δσή ζην κνλαζηήξη είθνζη ησλ (20) θαθνπαζνχλησλ κνλαρψλ θαη γηα ην θαθφ πνπ πξνθιήζεθε ζην Άγην ξνο ηελ επνρή εθείλε. Κάπσο λσξίηεξα, ην 1820, νη κνλαρνί ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ δήηεζαλ απφ ηνλ πξίγθηπα Μίινο, απφ ηε εξβία λα γίλεη επεξγέηεο θαη πξνζηάηεο ηνπο. Οη αξρηθνί δεζκνί ηνπ κε ηελ Η. Μ. 42 Καδά σηεξίνπ, 1995, φ.π., ζ Αλδξένπ Μνλαρνχ, (θαηά θφζκνλ: Υαξάιακπνπ Θενθηιφπνπινπ) Τν Άγηνλ Όξνο, Πξνπύξγηνλ, Οξζνδνμίαο θαη Έζλνπο, Βηβιηνπσιείν Βαζ. Ρεγνπνχινπ, Θεζζαινλίθε, Αζήλα, 1969, ζ Καδά σηεξίνπ, 1995, φ.π., ζ Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, 1968, φ. π., ζ. 123.

21 21 Υηιαλδαξίνπ, πνιχ ζχληνκα επεθηάζεθαλ ζε φια ηα άιια κνλαζηήξηα ηεο Αζσληθήο Πνιηηείαο, ηδηαίηεξα ηεο Μεγίζηεο Λαχξαο. ηηο 20 Οθησβξίνπ ηνπ 1835, νη εθπξφζσπνη φισλ ησλ κνλψλ ηνπ Αγίνπ ξνπο έζηεηιαλ ζηνλ πξίγθηπα Μίινο επραξηζηίεο γηα ην κεγάιν ρξεκαηηθφ δψξν πνπ δηαλεκήζεθε ζε φια ηα κνλαζηήξηα. Απηή ε πξψηε ζεκαληηθή δσξεά ηνπ Πξηγθηπάηνπ ηεο εξβίαο αξγφηεξα έγηλε κηα ηαθηηθή εηήζηα εηζθνξά. Σν ελδηαθέξνλ πνπ επέδεημε ε ζεξβηθή θπβέξλεζε ζην κνλαζηήξη ηνπ Υηιαλδαξίνπ θαηά ηνλ 19 ν αηψλα ηνλίδεη ηε κεγάιε ζεκαζία ηνπ Υηιαλδαξίνπ ζηε ζεξβηθή πνιηηηθή, ηελ Δθθιεζία θαη ηνπο επηζηεκνληθνχο θχθινπο. Ζ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ δήηεζε ηε βνήζεηα θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ ζεξβηθνχ πξηγθηπάηνπ ηδηαίηεξα κεηά ην 1847, φηαλ ε Ηεξά Μνλή είρε εκπιαθεί ζε παξαηεηακέλεο δηθαζηηθέο δηαθνξέο, ζρεηηθά κε ηα φξηα ηεο πεξηνπζίαο ηεο. Καηά ηε δηάξθεηα ησλ ζαξάληα εηψλ, πνπ είρε εκπιαθεί ε κνλή κε ηα ηνπξθηθά δηθαζηήξηα θαη ηηο δηεθζαξκέλεο ηνπξθηθέο αξρέο, ην κνλαζηήξη ζψζεθε αξθεηέο θνξέο απφ ηε ρξεκαηηθή ελίζρπζε πνπ δέρζεθε απφ ηε εξβία. έξβνη απεζηαικέλνη έθαλαλ επίζεο ακέηξεηεο πξνζπάζεηεο, λα παξέκβνπλ ζηελ ηνπξθηθή θπβέξλεζε θαη ζηνλ έιεγρν ησλ θαηαρξήζεσλ ησλ ηνπηθψλ Αμησκαηνχρσλ 46. Ζ βνήζεηα πνπ έθηαζε ζηελ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ απφ φιεο ηηο πιεπξέο, ην 18 ν αηψλα, θαη ην γεληθφ ελδηαθέξνλ γηα ηελ επεκεξία ηνπ, ην έθαλαλ πξννδεπηηθά έλα νρπξφ ελφο εληαίνπ Οξζφδνμνπ πνιηηηζκνχ ζηα Βαιθάληα, ρσξίο εζληθνχο αληαγσληζκνχο. Σν 18 ν αηψλα, σζηφζν, ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ Η. Μ. ηνπ Υηιαλδαξίνπ ππέζηε νξηζκέλεο ζεκαληηθέο αιιαγέο. Καηά ηελ πεξίνδν απηή, εθηφο απφ ηνπο ζπλήζεηο επζεβείο πξνζθπλεηέο, ην επηζθέπηνληαλ θαη άιινη ηαμηδηψηεο επηζηήκνλεο γηα ηελ θαηαγξαθή ηεο ζπιινγήο ησλ ρεηξνγξάθσλ. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν Ρψζνο Vasily Barsky (Μπάξζθπ), ν νπνίνο έκεηλε ζηελ I. Μ. Υηιαλδαξίνπ, δχν θνξέο, ην 1725 θαη ην Απφ επηζηεκνληθή άπνςε, ε πην ζεκαληηθή ήηαλ ε δεχηεξε επίζθεςή ηνπ, φηαλ έθαλε κηα ιεπηνκεξή πεξηγξαθή ηεο Μνλήο Υηιαλδαξίνπ θαη ησλ αξραηνηήησλ ηεο. Έλα άιιν γεγνλφο εμαηξεηηθήο ζεκαζίαο γηα ην κνλαζηήξη ήηαλ ε αλάπηπμε ησλ αλαδπφκελσλ ζεξβηθψλ ηζηνξηθψλ κειεηψλ, ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηελ άθημε ζηελ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, ην 46 Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ, π., ζζ

22 ηνπ Jovan Rajich, ηνπ πξψηνπ έξβνπ ιφγηνπ, γηα λα κειεηήζεη ηελ ηζηνξία ηνπ κνλαζηεξηνχ. Σν ελδηαθέξνλ γηα ηηο αξραηφηεηεο ηνπ Αγίνπ ξνπο έιαβε κηα λέα θαη ηζρπξή ψζεζε ζηελ Δπξψπε θαηά ην έηνο ηεο ειιεληθήο εζληθήο εμέγεξζεο ηνπ 1821, έλα γεγνλφο πνπ είρε ηζρπξφ αληίθηππν ζηελ επξσπατθή πνιηηηθή. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, έρνπκε ηαρεία αλάπηπμε ησλ ζιαβηθψλ κειεηψλ. Απηφο ήηαλ έλαο απφ ηνπο ιφγνπο πνπ επηζθέθζεθε ηνλ Άζσ ν ιφγηνο Βίθηνξ Grigorovich, ην 1844 θαη ην 1845 θαη ζηε ζπλέρεηα, δεκνζίεπζε ζεκαληηθά απνηειέζκαηα θαηά ηα έηε 1847, 1848 θαη ρεδφλ ηελ ίδηα ρξνληθή πεξίνδν θαη γηα παξφκνηνπο ζθνπνχο, επηζθέθηεθε ην Άγην ξνο δχν θνξέο, ν Porfiry Οπζπέλζθπ ην 1845 θαη ην 1858, θάλνληαο κηα κειέηε φρη κφλν γηα ηα βηβιία ηεο βηβιηνζήθεο ηεο Η. Μ. ηνπ Υηιαλδαξίνπ, αιιά θαη ησλ άιισλ αξραηνηήησλ. Ο κνξθσκέλνο δσγξάθνο Dimitrije Avramović ελεκέξσζε ην ζεξβηθφ θνηλφ, ζρεηηθά κε ηνπο ζεζαπξνχο ηνπ Αγίνπ ξνπο, αιιά θαη πεξηέγξαςε ιεπηνκεξψο νιφθιεξε ηελ πεξηνρή ηεο Αζσληθήο κνλαζηηθήο πνιηηείαο 47. Νέα ππξθαγηά δνθηκάδεη ηε κνλή ην , ε νπνία ιίγν έιεηςε λα εμαθαλίζεη ηνπο θφπνπο θαη ηα πινχηε ησλ πεξαζκέλσλ ρξφλσλ 49. Λίγν αξγφηεξα, ζηηο 21 Μαξηίνπ 1896, ν έξβνο βαζηιηάο Αιέμαλδξνο Οβξέλνβηηο επηζθέθζεθε ηε κνλή, θαη κεηά ιχπεο ηνπ δηαπίζησζε φηη δελ ππήξρε θαλείο έξβνο κνλαρφο ζηε κνλή. Με δηθέο ηνπ ελέξγεηεο πέηπρε εθ λένπ ηελ επάλδξσζε ηνπ κνλαζηεξηνχ κε έξβνπο κνλαρνχο, νη νπνίνη ηειηθά επηθξάηεζαλ θαη αλέιαβαλ εθ λένπ ηε δηνίθεζε ηεο κνλήο. Καηά ηελ απειεπζέξσζε ηεο Μαθεδνλίαο απφ ηνλ ηνπξθηθφ δπγφ (1913) ην ζεξβηθφ κνλαρηθφ ζηνηρείν πξσηνζηάηεζε ζηηο εθδειψζεηο ππέξ ηεο έλσζεο ηνπ Αγίνπ ξνπο κε ηελ Διιάδα. Ο πξσηνεπηζηάηεο ηνπ Αγίνπ ξνπο έξβνο ζηελ θαηαγσγή, επηδίδνληαο ην «Ηεξφ Φήθηζκα» ηελ 3 ε Οθησβξίνπ 1913, πξνζθψλεζε ην Βαζηιηά ησλ ειιήλσλ σο εμήο: «Δπζεβέζηαηε Βαζηιηά, Γηα νιφθιεξνπο αηψλεο νη Βαζηιηθέο θαη Απηνθξαηνξηθέο Μνλέο ηνπ Αγησλχκνπ ξνπο, ηα αηψληα απηά κλεκεία ηεο επζέβεηαο ησλ ανηδίκσλ 47 Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ, π., ζζ Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, 1968, φ. π., ζ Καδά σηεξίνπ, 1995, φ.π., ζ. 58.

23 23 Απηνθξαηφξσλ ηνπ Βπδαληίνπ, πεξίκελαλ ηε Μεγαιεηφηεηά ζνπ λα θέξεη ζ απηέο ηελ ειεπζεξία θαη ηελ αξραία ηνπο δφμα. Καη ήιζεο Βαζηιηά έλδνμε, ήιζεο αθξηβψο, φπσο ν Άγηνο Σφπνο ζε νλεηξεχνληαλ, φπσο νη δεήζεηο ησλ κνλαδφλησλ ε δεηνχζαλ πξνο ην Θεφ. Αιιά ην πλεχκα ηνπ θφζκνπ επηρεηξεί λα θαηαζηξέςεη ην πλεχκα ηνπ Θενχ. Ο κέγαο Θεφο ζε φξηζε ην κέγα Γηάδνρν ησλ επζεβψλ Ηδξπηψλ ησλ Ηεξψλ Μνλψλ ηνπ Αγίνπ ξνπο, Διεπζεξσηή απηψλ, άξα θαη Κπβεξλήηε θαη Πξνζηάηε, αιιά θαη ε αλζξψπηλε καηαηφηεηα δεηάεη λα καο απνζπάζεη απφ ηελ παηξηθή ζνπ εμνπζία θαη λα καο παξαδψζεη ζε πνιινχο πξνζηάηεο, γηα λα κελ έρνπκε θαλέλα. ρη, Βαζηιηά Δπζεβέζηαηε, δελ αλερφκαζηε απηή ηελ αδηθία, δηφηη αληηβαίλεη ζην ζέιεκα ηνπ Θενχ θαη απνθαζίζακε κπξνζηά απφ ηε επηή εηθφλα ηεο Αεηπαξζέλνπ Μαξίαο φηη νχηε δσή νχηε ζάλαηνο κπνξεί λα καο ρσξίζεη απφ ζέλα, ηνλ απεζηαικέλν ζ εκάο απφ ην Θεφ. Σελ απφθαζή καο απηή θαηαζέηνπκε γξαπηή ζηα Βαζηιηθά ζαο Υέξηα» 50. Καηά ην Γεχηεξν Παγθφζκην πφιεκν θαλέλαο έξβνο δε ζπλεξγάζηεθε κε ηηο δπλάκεηο θαηνρήο νχηε ζπλεηζέθεξε ζην θνκκνπληζηηθφ θίλεκα ηεο Διιάδνο κεηά ηελ θαηνρή. Μεηά ηνλ πφιεκν, πνιιέο ζεξβηθέο εθθιεζηαζηηθέο αληηπξνζσπείεο κε επηθεθαιείο ηνπο: έξβνη παηξηάξρεο, πνιηηηθέο αληηπξνζσπείεο, φπσο θαη πνιινί έξβνη πξνζθπλεηέο επηζθέθζεθαλ ηελ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ. Σελ πεξίνδν ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θαζεζηψηνο (1963), φηαλ επήιζε ζρίζκα κεηαμχ ηνπ εξβηθνχ Παηξηαξρείνπ ηνπ Βειηγξαδίνπ θαη ηεο Απηφλνκεο Δθθιεζίαο ηεο Γηαζπνξάο, ε νπνία δελ αλαγλψξηδε ην εξβηθφ Παηξηαξρείν, δηφηη φπσο νη έξβνη ηεο δηαζπνξάο ηφληδαλ, φηη απηφ βξηζθφηαλ θάησ απφ ηε ζπλερή πίεζε θαη επίδξαζε ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, ε Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ έγηλε αληηθείκελν αληαγσληζκνχ κεηαμχ ησλ δχν απηψλ πιεπξψλ. Δμαηηίαο απηνχ ηνπ γεγνλφηνο, ε αδειθφηεηα ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ δνθηκάζηεθε θαη είρε δηαζπαζηεί ζε δχν κεξίδεο. Ζ κία εληάζζνληαλ ζην εξβηθφ Παηξηαξρείν, ελψ ε άιιε είρε δηαθφςεη ηηο ζρέζεηο ηεο κε ηε κεηξνπνιηηηθή Δθθιεζία. Ζ Η. Μ. 50 Ν. Γ. Μπισλά, ἒλζ ἀλ. ζ. 156), φπσο αλαθέξεη ν Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, 1968, φ. π., ζζ

24 24 Υηιαλδαξίνπ ζπλερίδεη θαη ζήκεξα λα είλαη πεγή πλεπκαηηθήο θαη εζληθήο αλαγέλλεζεο γηα ηνπο έξβνπο νξζνδφμνπο 51. Οη ηειεπηαίεο κειέηεο πνπ δηεμάγνληαη ζην Υηιαλδαξίνπ έρνπλ επηβεβαηψζεη φηη ην 18 ν αηψλα ην κνλαζηήξη γλψξηζε ηελ πην εθηεηακέλε αλαθαίληζή ηνπ απφ φιν ην Μεζαίσλα. Τιηθά θαη πλεπκαηηθά, ζπλδέεηαη κε ηα ζεκαληηθφηεξα θέληξα ηεο ζεξβηθήο αζηηθήο ηάμεο ζηελ πεξηνρή ηνπ Γνχλαβε. ηνλ ελ ιφγσ αηψλα ε Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ επεθηείλεη ηνπο δεζκνχο ηεο κε ηελ επξχηεξε πεξηνρή ησλ Βαιθαλίσλ. Σελ πεξίνδν ηεο ηνπξθηθήο θαηνρήο, αλαπηχρζεθε ε θνηλή θνπιηνχξα ησλ Οξζνδφμσλ Υξηζηηαλψλ, πέξα απφ ηα εζληθά φξηα θαη ιεηηνχξγεζε σο ελνπνηεηηθφο παξάγνληαο. Σν πςειφηεξν ζεκείν ζηελ εμέιημή ηνπ επεηεχρζε θαηά ην 18ν αηψλα 52. Σν 19 ν αηψλα, ε Η. Μνλή Υηιαλδαξίνπ, ήηαλ ήδε επξέσο απνδεθηή σο κέξνο ηεο πλεπκαηηθήο θιεξνλνκηάο ηνπ ζεξβηθνχ έζλνπο 53. Δπηπιένλ, νη κνλαρνί έθεξαλ ην πλεχκα ηεο αγηνξείηηθεο δηεζλνχο Οξζνδνμίαο, κε ην νπνίν ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο φινη νη Οξζφδνμνη Υξηζηηαλνί ζηα Βαιθάληα 54. Οη ζπλδέζεηο Βνπιγαξίαο θαη Η. Μνλήο Υηιαλδαξίνπ ην 18 ν αηψλα κπνξεί λα ζεσξεζνχλ φηη παξέρνπλ πεξαηηέξσ επηβεβαίσζε ηεο ηζρχνο ηεο θνηλήο θνπιηνχξαο φισλ ησλ νξζνδφμσλ ιαψλ ζηα Βαιθάληα. Σν Άγην ξνο έπαημε θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηε δεκηνπξγία απηήο ηεο πλεπκαηηθήο ελφηεηαο, ε νπνία έγηλε αηζζεηή αθφκε θαη ζ εθείλνπο ηνπο Υξηζηηαλνχο ησλ Βαιθαλίσλ, νη νπνίνη ιφγσ πνιηηηθψλ ζπλζεθψλ εληάρζεθαλ ζην θξάηνο ηεο Απζηξίαο θαη ήξζαλ αληηκέησπνη κε λέεο ζπλζήθεο δσήο ζην πιαίζην ηεο απνιπηαξρηθήο κνλαξρίαο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο. Ζ Οξζφδνμε Ρσζία θαη ν Αγηνξείηηθνο κνλαρηζκφο έγηλαλ θπζηθφο ζχκκαρνο ηνπο. Σν γεγνλφο απηφ εμεγεί φιεο ηηο πξνζπάζεηεο απφ ηνπο έξβνπο θαη ηνπο εγέηεο ησλ εθθιεζηψλ ηνπο λα βνεζήζνπλ θαη λα δηαηεξήζνπλ απηφ ην κνλαρηζκφ, αλεμάξηεηα απφ ηηο φπνηεο δπζθνιίεο Αζ. Α. Αγγειφπνπινο, 1968, φ. π., ζζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ, π., ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ, π., ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ, π., ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ, π., ζ. 182.

25 25 Ζ ζεκαζία ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ θαη ηνπ Αγίνπ ξνπο ζηε ζεξβηθή θνηλσλία ηεο επνρήο ηνπ 18 νπ αηψλα αληηθαηνπηξίδεηαη επίζεο ζηε δεκνηηθή πνίεζε. Ήξσεο φπσο ν Γεζπφηεο Vuk θαη Kraljević Marko, αλαθέξνληαη ζηε δεκνηηθή πνίεζε φρη κφλν σο επεξγέηεο, αιιά θαη σο άηνκα πνπ επέιεμαλ ηελ εθθιεζία ηνπ κνλαζηεξηνχ σο ηφπν ηαθήο ηνπο. Μεξηθά πνιχ δεκνθηιή ζέκαηα ηεο Μεζαησληθήο Φηινινγίαο, ζπλδένληαη κε ηελ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ 56. Ζ ζπλερήο παξνπζία ηνπ επηθαλνχο ηδξχκαηνο ζηε κλήκε ησλ έξβσλ πνηεηψλ απνδεηθλχεηαη θαη απφ ην γεγνλφο φηη αθφκε θαη αλ είραλ δήζεη θαηξφ ζε έλα Ρσκαηνθαζνιηθφ πεξηβάιινλ, ηα ζέκαηά ηνπο έθαλαλ ζπρλά κλεία γηα ηελ Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ. Ζ ζεκαζία ηνπ εμαπιψζεθε πεξαηηέξσ απφ ηνπο πνηεηέο ηνπ 18νπ αηψλα, νη νπνίνη ζπλεηέιεζαλ ζην ζρεκαηηζκφ ηεο αίζζεζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο εζληθήο ζπλείδεζεο αλάκεζα ζηνπο έξβνπο 57. ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΓΔΤΣΔΡΟ Ηγνύκελνη ηεο Ι. Μ. Υηιαλδαξίνπ θαη επηθαλείο Υηιαλδαξηλνί κνλαρνί ζηελ εγεζία ηεο εξβηθήο Δθθιεζίαο Πξψηνο εγνχκελνο ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ ήηαλ ν Μεζφδηνο, ν νπνίνο δηνξίζηεθε απφ ηνλ Άγην πκεψλ, ν νπνίνο βνήζεζε ην άββα λα απνθαηαζηήζεη θαη λα νινθιεξψζεη ην κνλαζηήξη. Ήηαλ έλα ελεξγά ζπκκεηέρσλ κέινο ζηα εγρεηξήκαηα ηνπ άββα, πνπ δελ αθνξνχζαλ κφλν ηελ ίδξπζε ελφο ζεξβηθνχ πλεπκαηηθνχ θέληξνπ ηνπ Άζσ, αιιά θαη ηε δεκηνπξγία ηεο ζεξβηθήο κεζαησληθήο Δθθιεζίαο θαη ηνπ θξάηνπο. Σν 1206, κεηά απφ πξφζθιεζε ηνπ αδειθνχ ηνπ ηέθαλνπ, ν άββαο κεηαθέξεη ηα ιείςαλα ηνπ Αγίνπ πκεψλ ζηε εξβία θαη παξέκεηλε εθεί σο αξρηκαλδξίηεο ηεο Μνλήο ηνπληέληηζαο. Έληεθα (11) ρξφληα αξγφηεξα, ην 1217, επέζηξεςε ζην Άγην ξνο, αθνχ θαηάθεξε λα απνθηήζεη κηα αλεμάξηεηε, απηνθέθαιε αξρηεπηζθνπή γηα ηε εξβία. Απηφ ην πέηπρε ζηε Νίθαηα ην ηελ επηζηξνθή ηνπ ζηε εξβία, κέζσ ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ, έθεξε καδί ηνπ φρη κφλν βηβιία, κε ηα νπνία ζα δεκηνπξγνχζε ηε λέα εθθιεζία θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ θξάηνπο, αιιά θαη αλζξψπνπο πνπ ζα ππεξεηνχζαλ σο επίζθνπνη 56 Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ, π., ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., φ, π., ζ. 182.

26 26 θαη ζα ηνλ βνεζνχζαλ λα εθαξκφζεη ηα ζρέδηά ηνπ. Έλα απφ απηά ηα άηνκα ήηαλ κάιινλ ν Μεζφδηνο, ν νπνίνο επξφθεηην λα γίλεη επίζθνπνο ζηε Ραζθία (εξβία). Ο Άγηνο άββαο επηζθέθηεθε ην Άγην ξνο κφλν γηα κηα αθφκε θνξά, θαηά ηελ επηζηξνθή ηνπ απφ ηελ πξψηε πξνζθχλεζή ηνπ ζηνπο Αγίνπο Σφπνπο ην 1230, αιιά δελ γλσξίδνπκε πνηνο ήηαλ ν εγνχκελνο ηεο Μνλήο Υηιαλδαξίνπ ηφηε. Ο ηξίηνο έξβνο Αξρηεπίζθνπνο, άββαο ν Β, λεψηεξνο γηνο ηνπ βαζηιηά ηεθάλνπ ηνπ Πξσηνζηεθή, ν Predislav, ήηαλ επίζεο κνλαρφο ζην Άγην ξνο πξηλ απφ Δθείλε ηελ επνρή ν εγνχκελνο ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ ήηαλ ν Ησαλλίθηνο, ν νπνίνο έγηλε έξβνο Αξρηεπίζθνπνο ην Σνλ δηαδέρζεθε σο εγνχκελνο ηεο Η. Μ. Υηιαλδαξίνπ ν Δπζηάζηνο (Jevstatije ), ν νπνίνο εγθαηέιεηςε ην κνλαζηήξη γηα λα γίλεη επίζθνπνο ηεο Εέηαο θαη ζηε ζπλέρεηα αξρηεπίζθνπνο ηεο εξβίαο ( ). ην ηέινο ηνπ αηψλα, αθνινχζεζαλ νη εγνχκελνη ηέθαλνο θαη Κπξηάθνο θαη ζηηο αξρέο ηνπ 14νπ αηψλα ν Αξζέληνο θαη ίζσο θάπνηνο άββαο. Ζ αμία ηνπο απνδείρζεθε ιίγν αξγφηεξα, ην 1307, φηαλ Καηαιαλνί κηζζνθφξνη ζηαζίαζαλ θαη επηηέζεθαλ ζην Υηιαλδάξη. Με ηελ επθαηξία απηή, ν Γαληήι, εγνχκελνο απφ ην 1306 δηέηαμε ηελ άκπλά ηεο κνλήο, επηδεηθλχνληαο εμαηξεηηθφ ζάξξνο θαη ζηξαηησηηθή ηθαλφηεηα. O Γαληήι ήηαλ κηα αμηφινγε πξνζσπηθφηεηα ζηελ ηζηνξία ηεο Μνλήο Υηιαλδαξίνπ θαη νιφθιεξεο ηεο εξβηθήο Δθθιεζίαο. ε άκεζε επαθή κε ην θέληξν ηεο πλεπκαηηθήο δσήο ζηνλ Άζσ, θαηά ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 14 νπ αηψλα, εμνηθεησκέλνο κε ηνπο κεγάινπο Έιιελεο θηινζφθνπο, ζενιφγνπο πνπ έδεζαλ ή επηζθέθζεθαλ ηνλ Άζσ, ν Γαληήι έθαλε πνιιά γηα λα εμαζθαιηζηεί θαη λα ξηδψζεη βαζηά ε βπδαληηλή επηξξνή ζηε κεζαησληθή εξβία. Χο εγνχκελνο, αθνινπζψληαο ην παξάδεηγκα ηνπ Αγίνπ άββα, αθηέξσζε θάπνην ρξφλν ζην εξεκεηήξην ζηηο Καξπέο (πηζαλψο ). ηε ζπλέρεηα κεηέβε ζηε εξβία, γηα λα βνεζήζεη ζηε δεκηνπξγία ηεο απηνθέθαιεο Δθθιεζίαο θαη ίζσο αθφκε πεξηζζφηεξν ζηελ ελίζρπζε ηνπ βαζηιηά Μηινχηηλ ζηηο πνιηηηθέο ππνζέζεηο, εξγάδνληαο σο κεζνιαβεηήο θαη δηπισκάηεο. Μεηά έγηλε επίζθνπνο Banjska ην Σν 1312 επέζηξεςε ζχληνκα ζην Άγην ξνο, φπνπ έκεηλε σο ην 1316, φπνπ έγηλε επίζθνπνο Hum (1317). Δπέζηξεςε πάιη ζην Άγην ξνο, κέρξη ην 1324, φηαλ έγηλε κεηαθξαζηήο ζηελ αξρηεπηζθνπή ηεο εξβίαο, αμίσκα πνπ ππεξέηεζε κέρξη ην ζάλαηφ ηνπ ην Ο Γαληήι ήηαλ ν πξψηνο ζηε ζεηξά ησλ εγνπκέλσλ ηνπ Υηιαλδαξίνπ, πνπ ρξεζίκεπζε επίζεο σο πνιηηηθφο θαη δηπισκάηεο. Ο δηάδνρφο ηνπ ζηε Μνλή Υηιαλδαξίνπ, Νηθφδεκνο

27 27 ήηαλ εγνχκελνο απφ ην 1312 κέρξη ην 1316, θαη αξρηεπίζθνπνο απφ ην 1317 έσο ην Ο Νηθφδεκνο επηζθέθζεθε ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ζε κηα δηπισκαηηθή απνζηνιή ζηα 1313, θαη απέθηεζε δχν ρξπζφβνπιια κε πεξαηηέξσ γε (1313 θαη 1316) απφ ηνλ απηνθξάηνξα Αλδξφληθν Β. Ζ εμέρνπζα πξνζσπηθφηεηα ζηελ ηζηνξία ηνπ Υηιαλδαξίνπ θαηά ην 14 ν αηψλα ήηαλ αλακθίβνια ν εγνχκελνο Γεξβάζηνο ( ). Χο Μεγάινο Οηθνλφκνο, θαηά ηε δηάξθεηα πνπ ν Νηθφδεκνο ήηαλ εγνχκελνο, ν Γεξβάζηνο αλέιαβε ηελ εγεζία ηεο Μνλήο Υηιαλδαξίνπ, ζε κηα πεξίνδν δπλακηθήο αλάπηπμεο ζηηο ζρέζεηο αλάκεζα ζην Βπδάληην θαη ηε εξβία. Ο ίδηνο, καδί κε νξηζκέλνπο παηέξεο ηεο κνλήο (ηδίσο κε ηνλ Καιιίληθν) δηαδξακάηηζαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηεπζέηεζε θαη ηελ πξνψζεζε απηψλ ησλ ζρέζεσλ. Γηθαίσο, ραξαθηεξίδεηαη σο «ν πην ηθαλφο εγνχκελνο, ν νπνίνο δηνίθεζε ην Υηιαλδάξη γηα είθνζη ρξφληα. Ήηαλ έλαο εμαηξεηηθφο δηπισκάηεο θαη πνιηηηθφο, πνπ πηζαλφηαηα πέξαζε ιηγφηεξν ρξφλν ζην κνλαζηήξη απφ φ, ηη ζηηο απιέο ησλ αξρφλησλ ηεο εξβίαο θαη ηνπ Βπδαληίνπ, ησλ νπνίσλ ε άκεζε ή έκκεζε επηξξνή γίλεηαη αηζζεηή ζε φιεο ζρεδφλ ηηο ζεκαληηθέο ζηηγκέο ζηελ ηζηνξία ησλ Βπδαληηλν-εξβηθψλ ζρέζεσλ ηελ ηξίηε θαη ηελ ηέηαξηε δεθαεηία ηνπ 14 νπ αηψλα» 58. Χο δηπισκάηεο, ν Γεξβάζηνο ππεξεηνχζε φρη κφλν ην Μηινχηηλ, αιιά θαη ην ηέθαλν Dechanski αθφκε θαη ην βαζηιηά Νηνχζαλ. Πήξε κέξνο ζηηο εξγαζίεο ηεο Δζλνζπλέιεπζεο ηνπ εξβηθνχ θξάηνπο θαη είρε ζεκαληηθή ζπκβνιή ζε έλαλ ηεξάζηην αξηζκφ απηνθξαηνξηθψλ θαη βαζηιηθψλ πξάμεσλ. Απφ ηηο 146 ειιεληθέο πξάμεηο πνπ αθνξνχλ ηελ Ηεξά Μνλή Xηιαλδαξίνπ, ηνλ 14 ν αηψλα, νη 95 πξάμεηο θέξνπλ εκεξνκελία ηεο πεξηφδνπ, πνπ ήηαλ εγνχκελνο ν Γεξβάζηνο 59. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Γεξβάζηνπ, ζεκεηψζεθαλ αιιαγέο θαηά ηνλ πνιηηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ Υηιαλδαξίνπ. Σν κνλαζηήξη έθηνηε, ζηεξίρηεθε πεξηζζφηεξν ζηε εξβία. Απηή είλαη ε επνρή ηεο βαζηιείαο ηνπ κεηέπεηηα απηνθξάηνξα Νηνχζαλ ( ), ν νπνίνο πξνζαξηά ζεκαληηθέο πεξηνρέο ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο (απφ ην 1345) θαη ηεο πεξηνρήο ηνπ Αγίνπ ξνπο. Ο δηάδνρνο ηνπ Γεξβάζηνπ, ήηαλ ν Αξζέληνο ( , πέζαλε ην 58 Moshin B., φπσο αλαθέξεη ν Dimitrije Bogdanović θαη νη ζπλ., 1997, φ. π., ζ Dimitrije Bogdanović θαη ζπλ., 1997, φ. π., ζ. 44.