Βυζαντινή Οθωμανική Νεότερη Περίοδος 1. Ι. Εισαγωγικά

Transcript

1 Ο θεσμός του Πρώτου του Αγίου Όρους: συμβολή στην έρευνα της ιστορικής διαμόρφωσης της αγιορειτικής αυτοδιοίκησης Καθηγητής Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης In Memoriam Ο θεσμός του Πρώτου του Αγίου Όρους: συμβολή στην έρευνα της ιστορικής διαμόρφωσης της αγιορειτικής αυτοδιοίκησης Βυζαντινή Οθωμανική Νεότερη Περίοδος 1 Κώστας Παπαγεωργίου Επίκουρος Καθηγητής Νομικής Σχολής Α.Π.Θ - Δικηγόρος Ι. Εισαγωγικά Στο πλαίσιο της εισηγήσεως που ακολουθεί, θα προσεγγίσουμε ένα από τα πλέον αμφισβητούμενα και αινιγματικά - συνάμα όμως και άκρως ενδιαφέροντα - ζητήματα της ιστορίας του αγιορειτικού δικαίου. Αφορά στη σημασία του θεσμού του Πρώτου του Αγίου Όρους και στην καθοριστική του συμβολή στην οργάνωση της αυτοδιοικήσεως του αθωνικού μοναχισμού, ιδίως κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Να διευκρινίσουμε, κατ αρχάς, ότι με τον όρο «αγιορειτική αυτοδιοίκηση» εννοούμε το τοπικό προνομιακό καθεστώς που απονεμήθηκε στη χερσόνησο του Αγίου Όρους Άθω σταδιακά, αρχής γενομένης από τον 9ο ήδη αιώνα, φθάνοντας μάλιστα στις μέρες μας το καθεστώς αυτό να έχει αποτυπωθεί και υπό μορφήν ισχύοντος θετικού δικαίου στο άρθρο 105 του Συντάγματος. Ως γνωστόν, οι συνταγματικές διατάξεις του άρθρου αυτού αναγνωρίζουν και κατοχυρώνουν υπέρ της Μοναστικής Πολιτείας του Αγίου Όρους Άθω το προνόμιο της οργάνωσης και διοικητικής λειτουργίας των Μονών και των κεντρικών συλλογικών του οργάνων - όπως κυρίως είναι η Ιερά Κοινότητα και η Ιερά Επιστασία - μέσα σε ένα πλαίσιο ευρύτατης θεσμικής αυτοδιοικήσεως, έναντι τόσο των πολιτειακών όσο και των εκκλησιαστικών αρχών. Αξίζει στο σημείο αυτό να σημειωθεί το ιδιαίτερα γοητευτικό γεγονός ότι - πλην ελαχίστων και συγκεκριμένων εξαιρέσεων - το μοναστικό καθεστώς της Αθωνικής Πολιτείας, διατηρείται περίπου το ίδιο, ως προς τα βασικά σημεία λειτουργίας του, εδώ και 10 τουλάχιστον αιώνες. Τούτο 1 Το κείμενο που ακολουθεί παρουσιάστηκε κατά τη ΙΖ Συνάντηση της Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας του Δικαίου (1 Νοεμβρίου 2014, Κομοτηνή). 1

2 σημαίνει, όπως υπογράμμιζε πάντοτε ο Καθηγητής μας και λαμπρός αγιορειτολόγος, αείμνηστος Χαράλαμπος Παπαστάθης, ότι η κατανόηση της ιστορικής γένεσης και διαμόρφωσης των αγιορειτικών θεσμών, συμβάλλει τα μέγιστα ακόμη και σήμερα στην ανεύρεση της ερμηνευτικής ratio των διατάξεων του άρθρου 105 του Συντάγματος. Στη μακραίωνη λοιπόν αυτή ροή της ιστορίας, ιδιαιτέρως εξέχουσα προβάλλει η μορφή του Πρώτου του Αγίου Όρους, σημαίνοντος διοικητικού οργάνου που έδρευε στις Καρυές, την πρωτεύουσα του Άθωνα, ασκώντας κεντρικές και κρίσιμες διοικητικές, νομοθετικές, κυρίως όμως δικαστικές εξουσίες. Ο Πρώτος ασκούσε τις αρμοδιότητές του από τον 9ο τουλάχιστον αιώνα μέχρι και τα μέσα του 17ου, συμβάλλοντας τα μέγιστα στη διαμόρφωση των αγιορειτικών θεσμών. Ωστόσο, από τα τέλη ήδη του 16ου αιώνα, οι σχετικές με τον Πρώτο ιστορικές μαρτυρίες εμφανίζονται να αραιώνουν δραματικά στις αθωνικές αρχειακές πηγές. Ως τέτοιες πηγές εννοούμε βεβαίως τη γνωστή πολύτομη κριτική έκδοση των Actes de l Athos και Archives de l Athos, που επιμελήθηκαν κορυφαίοι ιστορικοί ερευνητές, μεταξύ των οποίων οι P. Lemerle και η δική μας Διονυσία Παπαχρυσάνθου. Σήμερα ό,τι έχει απομείνει από το θεσμό εκείνο, είναι ο λεγόμενος Πρωτεπιστάτης του Αγίου Όρους, ένας μοναχός που ασκεί ορισμένες συμβολικού χαρακτήρα αρμοδιότητες, προεδρεύοντας στην τετραμελή Ιερά Επιστασία του Αγίου Όρους. Και βεβαίως, ως κρίσιμα ερωτήματα προβάλλουν σήμερα τα εξής: 1. Ποιοι ήταν οι ιστορικοί λόγοι που οδήγησαν τον Πρώτο του Αγίου Όρους να απολέσει βαθμιαία τις ισχυρότατες κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο εξουσίες του, καταλήγοντας από τον 17ο αιώνα και μέχρι σήμερα σε ένα συμβολικού χαρακτήρα διοικητικό όργανο. 2. Εν όψει των ρητών επιταγών των ιερών κανόνων της Εκκλησίας, που εμφανίζονται να διακελεύουν την άμεση και πλήρη υπαγωγή των μοναχών στην εξουσία του οικείου επισκόπου, μητροπολίτη ή πατριάρχη, πώς εξηγείται το γεγονός ότι οι αγιορείτες μοναχοί, που συχνά υπεραμύνονται έναντι των άλλων της εφαρμογής των ι. κανόνων, παρέμειναν ωστόσο οι ίδιοι επί πολλούς αιώνες ουσιαστικώς ανεπίσκοποι, υπαγόμενοι μόνον στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία του Πρώτου; Τον τελευταίο ας μας επιτραπεί να χαρακτηρίσουμε σαν ουσιαστικό επίσκοπο του Αγίου Όρους, λόγω της πληρότητας των σχετικών εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών που του αναγνωρίζονταν και που ο ίδιος ασκούσε με μεγάλο κύρος. Και όλα αυτά, χωρίς να έχουμε σαφείς μαρτυρίες αν είχε καν ιεροσύνη, με αυξημένη την πιθανότητα να μην ήταν σε πολλές περιπτώσεις παρά ένας ικανός και σεβάσμιος, αλλά απλός μοναχός, δηλ. ούτε καν κληρικός. 2

3 ΙΙ. Απαρχή της αγιορειτικής αυτοδιοικήσεως Ας παρακολουθήσουμε λοιπόν τα πράγματα στην ιστορική τους εξέλιξη: Ως πρώτη επίσημη κρατική αναγνώριση της αγιορειτικής αυτοδιοικήσεως πρέπει να θεωρείται το σιγίλλιο που εξέδωσε το έτος 883 ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α ο Μακεδόνας ( ). Με το έγγραφο αυτό, αφενός μεν παραχωρήθηκε για πρώτη φορά στους μοναχούς του Άθω διοικητική ανεξαρτησία από τις (κεντρικές ή περιφερειακές) κρατικές αρχές, αφετέρου δε αναγνωρίστηκε η κυριαρχία των μοναχών στο έδαφος της αθωνικής χερσονήσου. Το σιγίλλιο, γνωστό ως Prôtaton 1, ορίζει κατά το ουσιώδες περιεχόμενό του: «τους τον ερημικόν βίον ελομένους εν τω του Άθωνος λεγομένω όρει του λοιπού αθορύβους και αταράχους διαμένειν Όθεν και εξασφαλιζόμεθα πάντας, από τε στρατηγών, βασιλικών ανθρώπων και έως εσχάτου ανθρώπου ίνα μη επηρεάση τις τους αυτούς μοναχούς, αλλά μηδέ εισέρχεσθαι τινας». Διευκρινίζεται ότι, κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, η λέξη «επήρεια» ήταν συνώνυμη, μεταξύ άλλων, του κρατικού εξαναγκασμού καθώς και της οικονομικής ή φορολογικής υποχρεώσεως (Ε. ΚΡΙΑΡΑΣ, Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, τόμ. ΣΤ, Θεσσαλονίκη 1978, σ ). Είναι άλλωστε γνωστό, ότι η επιβολή φορολογίας αποτελεί τη σπουδαιότερη, ίσως, εκδήλωση συμβολική και πραγματική- της κρατικής κυριαρχίας. Το σιγίλλιο λοιπόν αυτό εγκαινιάζει μία σταθερή, κατά τους επόμενους αιώνες, κρατική πολιτική έναντι των αγιορειτών, μέσα από τη διπλή απαγόρευση, αφενός μεν στους κρατικούς υπαλλήλους να επιβάλλουν οποιοδήποτε φόρο από τους μοναχούς αφετέρου δε στους ιδιώτες να ενοχλούν τους αγιορείτες ή να εισέρχονται στα αθωνικά εδάφη, χωρίς άδεια των μοναχών. Η κατοπινή ιστορία του Άθω μαρτυρεί ότι το σιγίλλιο αυτό, που εκδηλώνει τόσο πανηγυρικά και ξεκάθαρα τη βούληση για αυτοπεριορισμό της κρατικής κυριαρχίας, έγινε απολύτως σεβαστό, τουλάχιστον ως προς το σκέλος που αφορούσε τους κρατικούς υπαλλήλους. Έχει ιδιαίτερη σημασία να υπογραμμισθεί ότι, με τα ανωτέρω επίσημα κρατικά έγγραφα, εγκαινιάζεται και στη συνέχεια καθιερώνεται η συνολική (in globo) θεώρηση της αθωνικής μοναστικής πολιτείας ως μίας αυτοτελούς και διοικητικά ανεξάρτητης οργανωτικής ενότητας ενότητας που αυτοδιοικείται εσωτερικά ή εκπροσωπείται στις εξωτερικές της σχέσεις από τους μοναχούς της και τις αρχές που οι ίδιοι ελεύθερα αναδεικνύουν, με σπουδαιότερη τέτοια αρχή τον Πρώτο του Αγίου Όρους. 3

4 Ανάλογη όμως είναι και η στάση της βυζαντινής πολιτείας: οι αθωνίτες μοναχοί, όταν επεδίωκαν την ικανοποίηση αιτημάτων τους, προσέρχονταν ενώπιον αυτής συνολικά εκπροσωπούμενοι, προσκομίζοντας τα έγγραφα που αποδείκνυαν τα προνόμιά τους και ζητώντας ανανέωση, ακόμη και την επέκτασή τους. ΙΙΙ. Διοικητική Οργάνωση του Αγίου Όρους Κατά τη βυζαντινή περίοδο του Αγίου Όρους ( ), η αυτοδιοίκησή του ασκούνταν όπως άλλωστε και σήμερα- από κεντρικά και περιφερειακά όργανα: στα περιφερειακά ανήκαν οι ηγούμενοι των πολυάριθμων τότε μονών και ποικίλλων άλλων μικρότερων μοναστικών ιδρυμάτων, ενώ δύο ήταν τα σημαντικότερα κεντρικά διοικητικά όργανα: ένα μονοπρόσωπο, ο Πρώτος, και ένα συλλογικό, η Σύναξη των Γερόντων ή Ηγουμένων, στην οποία συμμετείχαν οι προϊστάμενοι των μοναστικών καθιδρυμάτων του Άθωνα. Τα όργανα αυτά συνεδρίαζαν στις Καρυές τρεις φορές το έτος (Πάσχα, Δεκαπενταύγουστο και Χριστούγεννα), λαμβάνοντας αποφάσεις που αφορούσαν συνολικά το Άγιο Όρος. Το διοικητικό αυτό κέντρο του Αγ. Όρους ήταν γνωστό κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου με διάφορες ονομασίες, όπως Κοινόν, Μέση ή Μεγάλη Μέση, Πρωτάτον, Πρωτείον, Λαύρα των Καρεών. Από αυτές, τελικά καθιερώθηκε η ονομασία Πρωτάτον, εκτοπίζοντας τις άλλες. Να σημειωθεί ακόμη ότι ο θεσμός του Πρώτου απαντούσε και σε άλλα βυζαντινά μοναστικά κέντρα, επιτελώντας ανάλογη με τον Άθω πολύπλευρη λειτουργία. Ως Πρώτος εκλεγόταν από τη Σύναξη των Ηγουμένων μία διακεκριμένη μοναχική προσωπικότητα του Όρους, που, περιστοιχιζόμενος από ομάδα αξιωματούχων [ Οικονόμος, Επιτηρητής, Δικαίος ] ασκούσε ένα σύνολο εξουσιών, με χαρακτήρα εκκλησιαστικό, διοικητικό ή και πειθαρχικό. Κυρίως, όμως, ο Πρώτος αφενός μεν αποτελούσε το σημαντικότερο όργανο επίλυσης των διαφορών που ανέκυπταν μεταξύ των Μονών στις κατά καιρούς διενέξεις τους, αφετέρου δε εκπροσωπούσε τους αγιορείτες ενώπιον των κρατικών ή εκκλησιαστικών αρχών, ως προς τις μείζονος σημασίας κοινές τους υποθέσεις. Υπογραμμίζεται ότι την εκλογή του Πρώτου επικύρωνε επί σειρά αιώνων, όχι κάποια εκκλησιαστική αρχή, όπως θα αναμέναμε σήμερα, αλλά ο ίδιος ο αυτοκράτορας στην Κωνσταντινούπολη, παρέχοντάς του ειδική ποιμαντορική ράβδο, ως σύμβολο της εξουσίας του. Σύμφωνα με το τυπικό του Μονομάχου (1046), στο οποίο θα αναφερθούμε πιο κάτω, αυτή η αρχαία συνήθεια απέρρεε από την αναγνώριση του αυτοκράτορα ως μόνης ανώτατης αρχής του Όρους. Να σημειώσω εδώ ότι το σύνολο των (εντός εισαγωγικών ) αρχαίων συνηθειών του Αγίου Όρους που ίσχυαν με την απελευθέρωση του Αγίου Όρους (1912) απολαύει σήμερα 4

5 συνταγματικής κατοχυρώσεως με τον terminus technicus του άρθρου 105 Σ. αγιορειτικά καθεστώτα. Μέχρι τις αρχές του 14ου αι., στην επικύρωση της εκλογής του Πρώτου δεν προβλεπόταν η οποιαδήποτε συμμετοχή του πατριάρχη. Οι επεμβάσεις άλλωστε του τελευταίου στα εσωτερικά του Όρους - αυτοπροαίρετες ή μετά από συγκεκριμένο αίτημα των αγιορειτών - ήταν ελάχιστες και σποραδικές, με τον πρώτο λόγο να ανήκει σαφώς στον αυτοκράτορα. Το Νοέμβριο του 1312, με σιγίλλιο του πατριάρχη Νήφωνα, που επικυρώθηκε αμέσως μετά από χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β του Παλαιολόγου, εισάγεται για πρώτη φορά, ως σημάδι πνευματικής εξαρτήσεως, η σφράγιση της ράβδου του Πρώτου από τον πατριάρχη. Από ουδεμία, ωστόσο, ιστορική πηγή προκύπτει ότι το γεγονός αυτό - πέραν της θρησκευτικής συμβολικής του σημασίας - συνεπέφερε οποιαδήποτε μορφή υποστολής των αυτοκρατορικών προνομίων του Άθω, προς όφελος του πατριάρχη. Άλλωστε, στο ίδιο το πατριαρχικό σιγίλλιο επισημαίνεται ότι το Άγ. Όρος τιμήθηκε από τους αυτοκράτορες με ανεξαρτησία έναντι κάθε εκκλησιαστικής αρχής: «οι θειότατοι των βασιλέων εκείνοι, υπ ελευθερίαν πάσαν ανήκαν τα κατ αυτό και εις πρωτείον το Όρος τιμήσαντες, ιδίαν τινά την αρχήν απένειμαν, μήτε πατριάρχη, μήτ επισκόπω, μήτ άλλω αρχιερεί υποκειμένην». Έτσι, τα προνόμια αυτοδιοικήσεως του Αγίου Όρους έναντι του πατριαρχείου, έμειναν άθικτα και μετά το σιγίλλιο του 1312, ενώ μόνη ανώτατη αρχή στο Όρος παρέμεινε ο αυτοκράτορας. Τούτο επιβεβαιώνεται, μεταξύ άλλων, και από το κατοπινό σιγίλλιο του πατριάρχη Θεοφίλου (1368), ο οποίος όρισε ως απαραίτητη την προηγούμενη συγκατάθεση του Πρώτου για τη χειροτονία κάποιου στα εξαρτήματα του Αγίου Όρους. Μερικές δεκαετίες αργότερα - τον Οκτώβριο του έτους ο Πρώτος του Αγίου Όρους Ιερεμίας, κατά τη διάρκεια της έλευσής του στην Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να λάβει την προβλεπόμενη κατά τα ανωτέρω χειροθεσία, κατάφερε να εκδοθεί από τον πατριάρχη Αντώνιο σιγίλλιο με το οποίο απαγορευόταν στον επίσκοπο Ιερισσού η οποιαδήποτε εκκλησιαστική ανάμιξή του στις αγιορειτικές υποθέσεις. Το πατριαρχικό σιγίλλιο όριζε: «μηδεμίαν άδειαν έχειν αυτόν [τον επίσκοπο Ιερισσού] καν όλως εισέρχεσθαι εις το Άγιον Όρος δίχα προτροπής και ενδόσεως του Πρώτου, μηδέ ζητείν όλως αρχικόν τι διενεργείν ή αρχιερατικόν, ει μη παρ αυτού επιτραπή». Με τον τρόπο αυτό, δόθηκε υπέρ των αγιορειτών ένα οριστικό τέλος στις δικαιοδοσιακές αξιώσεις που πρόβαλε από παλαιότερα ο πλησιόχωρος αυτός επίσκοπος. 5

6 Πάντοτε, όμως, τα εκκλησιαστικά ζητήματα διαπλέκονται και με τα πολιτικά. Για το λόγο αυτό, η βαρύνουσα εκκλησιαστική θέση του Πρώτου, με τις ευρύτατες εξουσίες που ασκούσε ο ίδιος, δεν θα μπορούσε ασφαλώς να είναι άμοιρη και πολιτικής επιρροής. Τούτο κατέστη εξόχως εμφανές κατά τη σύντομη περίοδο της κατοχής του Άθω από τους Σέρβους, όταν ο βασιλέας τους Στέφανος Δουσάν - παρά τις διαβεβαιώσεις που παρείχε στους αγιορείτες περί της διασφαλίσεως της αυτοδιοικήσεώς τους και μη αναμίξεώς του στην εκλογή του Πρώτου - έσπευσε εντούτοις να διορίσει ως τέτοιο τον σλαυικής καταγωγής Αντώνιο. Ωστόσο, όπως ειπώθηκε πιο πάνω, από τα τέλη του 16ου αι. άρχισε η σταδιακή αποψίλωση των εξουσιών του Πρώτου και η είσοδος του θεσμού σε μία φάση προϊούσας παρακμής. Από το έτος 1611 παύει πλέον να μαρτυρείται στις πράξεις της Συνάξεως των Ηγουμένων η παρουσία Πρώτου, πράξεις στις οποίες δεν υπογράφει κάποιος άλλος, πλην των εκπροσώπων των αθωνικών μονών. Συνάγουμε, λοιπόν, ότι ο θεσμός του Πρώτου καταργήθηκε σιωπηρά, μετά από μία προϊούσα υποβάθμιση των αρμοδιοτήτων του, έναντι της διαρκώς αναβαθμιζόμενης Συνάξεως των Ηγουμένων. Αυτό το οποίο εικάζεται με αυξημένη πιθανότητα από την Παπαχρυσάνθου αλλά και άλλους ιστορικούς, είναι ότι οι αγιορειτικές μονές έπαψαν να εκλέγουν Πρώτο όταν θεώρησαν ότι η λειτουργία του δεν εξυπηρετούσε πλέον ζωτικά τα συμφέροντά τους. Τούτο είχε άλλωστε διαφανεί μετά από παλαιότερες έντονες και αλλεπάλληλες προστριβές μεταξύ των δύο θεσμών (δηλ. του Πρώτου και της Συνάξεως των Ηγουμένων). Γεγονός που συνεπέφερε την περιέλευση του συνόλου των αρμοδιοτήτων του Πρώτου στη Σύναξη των Ηγουμένων, η οποία αναβαθμίστηκε στο εξής σημαντικά, καθιστάμενη έκτοτε το μόνο κεντρικό όργανο αυτοδιοικήσεως του Άθω. ΙV. Ίδρυση της Λαύρας. Συνέπειες για τον αθωνικό μοναχισμό Η εξέλιξη αυτή καθίσταται ερμηνευτικά εναργέστερη αν παρακολουθήσουμε τους ιστορικούς λόγους που οδήγησαν στην άνοδο της εξουσίας των Ηγουμένων του Αγίου Όρους. Ειδικότερα, το έτος και ενώ μέχρι τότε οι αγιορείτες μοναχοί ζούσαν κατά κανόνα έναν ησυχαστικό ερημητικό βίο, απομονωμένοι μεταξύ τους στα δάση του Άθωνα - ιδρύεται και ανεγείρεται το γιγαντιαίο μοναστηριακό συγκρότημα της Λαύρας από τον δυναμικό και ρηξικέλευθο μοναχό Αθανάσιο τον Τραπεζούντιο ή Αθωνίτη, μετά από γενναία οικονομική χορηγία του προστάτη του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά. Το γεγονός αυτό επέφερε βαθειά τομή στον αθωνικό μοναχισμό, αλλάζοντας δραματικά όχι μόνον την οργάνωση αλλά και τη γενικότερη ασκητική φιλοσοφία του. Σημειώνεται ότι ο ίδιος αυτοκράτορας εξέδωσε, λίγο μετά την ανάρρησή του στο θρόνο, Νεαρά με περιεχόμενο κανονιστικό ως προς το μοναχισμό, στην οποία ουδεμία αναφορά υπάρχει σε επίσκοπο ή πατριάρχη, ως εκκλησιαστική αρχή του Αγίου Όρους. 6

7 Με τη Μονή της Λαύρας είναι λοιπόν η πρώτη φορά που ιδρύεται στον Άθω ένα μεγάλο κοινόβιο, με συγκεντρωτικό εσωτερικό καθεστώς λειτουργίας. Κτίτωρ της μονής είναι ο ίδιος ο αυτοκράτορας, με χρυσόβουλλο του οποίου (έτους 964) η Λαύρα χαρακτηρίζεται «βασιλική» μονή, ιδιότητα που την καθιστά εσαεί «ελευθέραν», «αυτοδέσποτον» και «αυτεξουσίαν», επιτρέποντας μόνον στον αυτοκράτορα να επεμβαίνει στα εσωτερικά της. Γίνεται δηλαδή η Λαύρα ένα ανεξάρτητο νομικό πρόσωπο, υπό την αυτοκρατορική προστασία. Τη διοίκηση της Μονής ασκεί αποκλειστικά ο ηγούμενος, ο οποίος πριν πεθάνει ορίζει το διάδοχό του, συνεπικουρούμενος από συμβούλιο μοναχών (ηγουμενοσυμβούλιο). Με επόμενα αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα, δωρίθηκαν στη Λαύρα αξιόλογα περιουσιακά στοιχεία, αυξάνοντας σημαντικά την αυτοδυναμία της αλλά και τη γενικότερη επιρροή της στα κοινά του Άθω. Ο χαρακτήρας του νέου αυτού τύπου μοναστηριακού ιδρύματος θα αποτελέσει και το πρότυπο των μονών που θα ιδρυθούν σύντομα στον Άθω. Έτσι, αρχίζει να εμφανίζεται στον Άθω ένα καινοφανές για τα τοπικά μοναστικά ήθη γεγονός: η ισχυρή εξουσία των ηγουμένων των αγιορειτικών μονών, εξουσία που εδράζεται στην ανεπτυγμένη και ανεξάρτητη οικονομία κάθε μοναστηριού, όπως η πρακτική αυτή εγκαινιάστηκε από τον Αθανάσιο Αθωνίτη. Τα μεγάλα μοναστηριακά συγκροτήματα πλαισιώνονται από εκτεταμένη έγγεια ιδιοκτησία, που προέκυψε από εκχερσώσεις και καλλιέργειες γαιών μέσα στον Άθω. Παράλληλα, αναπτύσσεται η μοναστηριακή γεωργία με νέες τεχνικές ή με χρήση ζώων, κάτι που ήταν άγνωστο μέχρι τότε στο Άγιο Όρος, με την κατασκευή συστημάτων υδρεύσεως και με τη χρήση της τεχνολογίας των υδρόμυλων. Πλοία κατασκευάζονται ή αγοράζονται, αποθήκες κτίζονται για τα εμπορεύματα καθώς και οικήματα για την παραμονή των ναυτών. Η εσωτερική τάξη, διοίκηση και οργάνωση της Λαύρας ρυθμιζόταν από τρία κανονιστικά κείμενα, που συνέταξε ο Αθανάσιος χωρίς μνεία αναφοράς σε οποιαδήποτε εκκλησιαστική αρχή, καθιστώντας πλήρως αυτοδιοίκητη τη Μονή: επρόκειτο για το Τυπικόν (εσωτερικό κανονισμό) της Λαύρας, την Διατύπωσιν και την Υποτύπωσιν. Τα κείμενα αυτά λειτούργησαν στο εξής ως σταθερά κανονιστικά πρότυπα και για τις άλλες αθωνικές μονές, επηρεάζοντας καθοριστικά τη διαμόρφωση της όλης κοινοβιακής τους οργάνωσης πάνω σε αυτοδιοικητικά πρότυπα. Υπογραμμίζεται ωστόσο ότι το τυπικό της Λαύρας είχε δεχθεί σε καταλυτικό βαθμό την επιρροή της οργάνωσης της Μονής Στουδίου της Κωνσταντινούπολης, που ήταν επίσης αυτοδιοίκητη, ακολουθώντας την αρχαία εθιμική κανονιστική παράδοση των μεγαλύτερων μοναστικών κέντρων της Ανατολής (Αίγυπτος, Παλαιστίνη, όρος Λάτρος Μικράς Ασίας και όρος Όλυμπος Βιθυνίας). Έτσι, λοιπόν, η εσωτερική συγκρότηση της Λαύρας ως κοινοβίου με συγκεντρωτική, γύρω από το πρόσωπο και τις εξουσίες του ηγουμένου, δομή και διάρθρωση, λειτούργησε έκτοτε ως πρότυπο για την ανάλογη διοργάνωση πολλών άλλων μονών της αθωνικής χερσονήσου (: Ιβήρων, 7

8 Βατοπεδίου, Αγίου Παύλου, Ξηροποτάμου, Δοχειαρίου, Εσφιγμένου, Ζωγράφου, Ξενοφώντος, Xιλιανδαρίου κ.λπ.). Η προσωπικότητα άλλωστε του Αθανασίου Αθωνίτη - ανθρώπου με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, αριστοκρατική καταγωγή αλλά και άμεση, προσωπική επιρροή στον αυτοκράτορα οδήγησε τον αθωνικό μοναχισμό σε μία νέα εποχή, με κύρια πλέον χαρακτηριστικά την έξοδο των αθωνιτών από την προηγούμενη απομόνωση και αφάνεια, την ανάδειξη των μονών τους σε πολυάνθρωπες μοναστικές κοινότητες με οικονομική ισχύ, καθώς και την έκτοτε καθιέρωση μίας ευθείας επικοινωνίας των αγιορειτών με την εκάστοτε κεντρική πολιτική εξουσία. Ο άμεσος αυτός δίαυλος αναφοράς κατέστη, συν τω χρόνω, ένα πάγιο στοιχείο της πολιτικής των αγιορειτών, η ειδική χρησιμότητα του οποίου αποδείχτηκε με την ικανοποίηση διαφόρων αιτημάτων τους και την παροχή σειράς διοικητικών, οικονομικών- φορολογικών και άλλων προνομίων. Έτσι, στο πλαίσιο της εκκλησιαστικής αυτοδιοικήσεώς τους, οι Αθωνίτες δεν απευθύνονταν για την επίλυση ακόμη και των ενδο- εκκλησιαστικών τους ζητημάτων σε εκκλησιαστικές αρχές αλλά τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε μία τέτοια σοβαρή διένεξη οι αγιορείτες προσέφυγαν κατά του Αθανασίου Αθωνίτη, όχι στον πλησιέστερο μητροπολίτη Ιερισσού, ούτε καν στον Πατριάρχη, αλλά στον αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή ( ), ζητώντας την επέμβασή του. Η διαμάχη λύθηκε μετά από Σύναξη που συγκάλεσε στις Καρυές ο εκπρόσωπος του Τσιμισκή, καταλήγοντας στη σύνταξη του περίφημου Τράγου, του πρώτου κανονιστικού τυπικού με ισχύ σε όλο τον Άθω. Το κείμενο αυτό, διαρθρωμένο σε 28 άρθρα, αφού υπογράφτηκε από τον Πρώτο και ένα μεγάλο αριθμό αθωνιτών μελών της Συνάξεων των Ηγουμένων, επικυρώθηκε ακολούθως το έτος 972 με χρυσόβουλλο λόγο του Ιωάννη Τσιμισκή. Το πρωτότυπο του Τράγου - ονομασία που προσέλαβε το έγγραφο από τη δερμάτινη περγαμηνή επάνω στην οποία ήταν γραμμένο - φυλάσσεται σήμερα στα Αρχεία της Ι. Κοινότητας, και θεωρείται το αρχαιότερο σωζόμενο έγγραφο με την ιδιόχειρη αυτοκρατορική υπογραφή. Διευκρινίζεται ότι ως Τυπικό, εννοούμε εδώ κάθε γραπτό κείμενο με κανονιστικό περιεχόμενο και σκοπό, που διαγράφει τις γενικές ή ειδικές αρχές οργάνωσης και διοίκησης είτε της αθωνικής μοναστικής πολιτείας συνολικά είτε ενός συγκεκριμένου μοναστικού καθιδρύματος. Κατά το ουσιωδέστερο περιεχόμενό τους, τα αγιορειτικά τυπικά ενσωματώνουν εθιμικές αρχές οργάνωσης του μοναχισμού, τυποποιώντας αυτές σε μορφή διατάξεων θετικού δικαίου. Οι αρχές αυτές υπήρχαν από πολύ παλαιότερα και είτε εφαρμόζονταν με πιστότητα και ακρίβεια είτε ορισμένως παραμελούνταν. 8

9 Αρχής γενομένης από τον Τράγο του Τσιμισκή, τα τυπικά του Όρους συντάσσονταν από τους αγιορείτες μοναχούς σε συνεργασία με την εκάστοτε (βυζαντινή και αργότερα οθωμανική) πολιτειακή αρχή, που ήταν αρμόδια και για την τελική επικύρωσή τους. Με το τυπικό του Τσιμισκή ( Τράγο ), ενισχύθηκε η αυτοδιοίκηση της αθωνικής πολιτείας και διευθετήθηκαν ζητήματα της εσωτερικής οργάνωσης των μονών της. Από το σύνολο του εκτενούς περιεχομένου του Τυπικού αυτού, θα σταθούμε ιδιαίτερα στην ειδική σημασία των εξής ρυθμίσεων. Το πρώτο λοιπόν αυτό τυπικό του Αγίου Όρους: χαρακτηρίζει τη μονή της Λαύρας ως «βασιλική» (στίχ. 3), δηλώνει ότι η διαφορά που προέκυψε μεταξύ του Αθανασίου και των λοιπών αθωνιτών διευθετήθηκε από τη Σύναξη και με την παρέμβαση του αυτοκράτορα, σύμφωνα με τους ορισμούς των ι. κανόνων («... τοις πράγμασι διόρθωσιν συνεπιβάλεσθαι ημάς, κατά την των θείων κανόνων εισήγησιν», στίχ ), και όπως προκύπτει από το όλο ιστορικό του ζητήματος, και παρά τη ρητή επίκληση των ι. κανόνων, ουδεμία μαρτυρείται ανάμιξη ή μεσολάβηση κάποιου επισκόπου ή ακόμη και του ίδιου του Πατριάρχη, σε ένα ζήτημα μείζονος εκκλησιαστικής σημασίας για το Όρος, όπως ήταν αυτό που αφορούσε την ίδρυση και λειτουργία μίας μεγάλης μονής. Ο Τράγος υπήρξε το πρώτο αλλά όχι και το μοναδικό αγιορειτικό τυπικό της βυζαντινής περιόδου. Η ρυθμιστική παρέμβαση της βυζαντινής πολιτείας στα αγιορειτικά πράγματα με την έκδοση ανάλογων μεταγενέστερων κανονιστικών κειμένων, κρίθηκε αναγκαία κατά τους επόμενους αιώνες, τόσο για τη διευθέτηση ή επίλυση ενδομοναχικών ερίδων, που ανέκυψαν λόγω της μη εφαρμογής του Τράγου, όσο και για την αναγκαία προσαρμογή των αγιορειτικών θεσμών στις νέες συνθήκες. Το δεύτερο τυπικό συντάχθηκε το έτος 1045 και επικυρώθηκε λίγο αργότερα (1046), με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο του Κωνσταντίνου Θ του Μονομάχου ( ). Αφορμή για την έκδοσή του στάθηκε η απόφαση της Συνάξεως των Καρυών, κεντρικού οργάνου της αυτοδιοικήσεως του Άθω, να προσφύγουν οι αγιορείτες στον αυτοκράτορα, έχοντας διαπιστώσει ότι η μη τήρηση των διατάξεων του Τράγου προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στους κόλπους της αθωνικής πολιτείας. Και στην περίπτωση αυτή, ο αυτοκράτορας έστειλε ως εκπρόσωπό του στις Καρυές ένα μοναχό της εμπιστοσύνης του, ο οποίος συγκάλεσε Σύναξη με τη συμμετοχή του Πρώτου Θεοφάνη και ενός σημαντικού αριθμού ηγουμένων ή απλών μοναχών. Το συγκείμενο από 15 άρθρα τυπικό που προέκυψε από τις εργασίες της Συνάξεως ρύθμιζε σημαντικές πτυχές της αγιορειτικής 9

10 αυτοδιοικήσεως, λαμβάνοντας ειδική μέριμνα για την επίλυση των οικονομικών, κυρίως, δυσχερειών των αθωνικών μονών. Για πρώτη, νομίζω, φορά με το τυπικό του Μονομάχου καθίσταται σαφές ότι στην έννοια της αγιορειτικής αυτοδιοικήσεως περιλαμβάνεται όχι μόνον το Άγιο Όρος ως σύνολο (in globo), αλλά και οι καθέκαστα μονές του, η οργανωτική και οικονομική αυτοδυναμία των οποίων δεν τύγχανε για τον αυτοκράτορα μικρότερου ενδιαφέροντος. Καθώς μάλιστα η κατοχυρωμένη πολύ αργότερα θεσμική ισότητα μεταξύ των αγιορειτικών μονών ήταν έννοια άγνωστη ακόμη την περίοδο αυτή, προέκυψε, όπως μαρτυρείται από το κείμενο του τυπικού, η πιεστική ανάγκη να ληφθούν μέτρα προστασίας των μικρότερων μονών από την επεκτατική επιρροή των μεγαλύτερων και οικονομικά ισχυρότερων μοναστηριών. Τρεις, ωστόσο, από τις τελευταίες, κατάφεραν - για πρώτη μάλιστα φορά, μέσα από μία εξισορρόπηση που δεν απέφυγε το τυπικό του Μονομάχου - να αναβαθμίσουν την εξουσία των ηγουμένων τους έναντι του Πρώτου, στο πλαίσιο μίας παράλληλης διαμάχης για τη νομή εξουσίας στα ενδοαγιορειτικά πράγματα. Η διαπάλη αυτή οδηγούσε έκτοτε σε συχνές εντάσεις, με τελικό αποτέλεσμα, όπως είδαμε, την κατάργηση του Πρώτου περί τον 17ο αιώνα και την ολική περιέλευση της εξουσίας του Άθω στα χέρια των ηγουμένων. Τέλος, δεν θα πρέπει να περάσει απαρατήρητη στο κείμενο του τυπικού η υπογράμμιση των αγιορειτών ότι χρέος του αυτοκράτορα είναι «το μη μόνον πολιτικών πραγμάτων επιμέλειαν ακριβή ποιείσθαι», αλλά και «το θείων εξαιρέτως θεσμών και ιερών κανόνων αντέχεσθαι». V. Ένα νομοκανονικό παράδοξο: η εκκλησιαστική δικαιοδοσία του βυζαντινού αυτοκράτορα στις αγιορειτικές υποθέσεις Ο προσεκτικός μελετητής στέκεται εδώ με εύλογη απορία ή και αμηχανία, μπροστά σε ένα ολοφάνερα νομοκανονικό παράδοξο: πρόκειται για την αναγνώριση της δυνατότητας στην κοσμική βυζαντινή πολιτεία αναγνώριση μάλιστα ευθέως προερχόμενη από τους ίδιους τους μοναχούς! - να επεμβαίνει η ίδια και να ρυθμίζει με κανονιστικές της αποφάσεις τα μοναχικά θέσμια. Και δη τούτο, κατά πλήρη παραγνώριση της επίσημης κανονικής νομοθεσίας της Εκκλησίας, που προέβλεπε τέτοια αρμοδιότητα σε αμιγώς εκκλησιαστικά όργανα, στο πλαίσιο μίας εντελώς ιδιαίτερης διαδικασίας. Σημαντικές αλλαγές που επήλθαν στις συνθήκες του αθωνικού μοναχισμού κατά τους επόμενους αιώνες, σε συνδυασμό με την περιέλευση σε λήθη και αχρηστία των παλαιότερων τυπικών, οδήγησαν τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β Παλαιολόγο ( ) στην απόφαση εκδόσεως ενός νέου χρυσόβουλου- τυπικού (1406), διαρθρωμένου σε 15 άρθρα. Ο Μανουήλ, έχοντας προηγουμένως ενημερωθεί από τον Πρώτο μαζί με άλλους εκπροσώπους των αγιορειτών για τα προβλήματά τους, προσπάθησε με το τυπικό του να βάλει τάξη στον Άθω, 10

11 κινούμενος περισσότερο στο πνεύμα της Υποτυπώσεως του Αθανασίου Αθωνίτη, και λιγότερο εμπνεόμενος από τα δύο προηγούμενα τυπικά. Το τυπικό του Μανουήλ δεν αφίστατο της καθιερωμένης πλέον κρατικής πολιτικής, αναγνωρίζοντας την προνομιακή αυτοδιοίκηση του Άγ. Όρους σε πλειάδα ζητημάτων. Παράλληλα, κατέβαλε προσπάθεια ενισχύσεως του κοινοβιακού συστήματος και τον περιορισμό του παρακμιακού φαινομένου της ιδιορρυθμίας, που επέτρεπε τη χαλαρότητα στην εκπλήρωση των μοναχικών υποχρεώσεων. Μέσα σε αυτό το κλίμα πνευματικής παρακμής, αρχίζει να φθίνει στα τέλη του 16ου αιώνα και το λειτούργημά του Πρώτου. Κατ αρχάς, η εκτεταμένη εξάπλωση του παρακμιακού φαινομένου της ιδιορρυθμίας οδήγησε την κεντρική διοίκηση του Αγ. Όρους σε δραματική απομείωση της ισχύος της, διαβρώνοντας καταλυτικά το γενικότερο κύρος του Πρώτου. Την ίδια περίοδο, διαπιστώνεται η παράλληλη άνοδος της επιρροής των ηγουμένων, ως περιφερειακών αρχών. Στο γεγονός αυτό συνέβαλε καθοριστικά η αύξηση της περιουσίας των μονών, που συνοδεύτηκε από ταυτόχρονο οικονομικό μαρασμό του Πρωτάτου. Οι ισχυροποιημένοι ηγούμενοι εμφανίστηκαν πλέον απρόθυμοι, όπως βάσιμα εικάζεται από την πλειονότητα των ιστορικών, να εκλέγουν στο εξής Πρώτο, λόγω και των διαφωνιών που συχνά ανέκυπταν μεταξύ τους με αφορμή τα προωθούμενα προς εκλογή στη θέση αυτή πρόσωπα. Όπως χαρακτηριστικά παρατηρούσε ο λόγιος αγιορείτης μοναχός Χριστοφόρος Κτενάς: «εν αγωνιώδει καταστάσει συνεκράτησεν τον θεσμόν αυτού ο Πρώτος μέχρι τέλους περίπου του ΙΣΤ αιώνος, διότι υπάρχει έγγραφον εν τω αρχείω της Μονής του Δοχειαρίου υπό χρονολογίαν 1592, όπερ δεν υπογράφει ο Πρώτος, ως και τα μετά ταύτα, αλλά μόνον οι παρευρεθέντες εν τη Συνάξει ηγούμενοι... Ούτω λοιπόν ο Πρώτος... παντελώς εξέλιπε και μόνον η σκιά αυτού έμεινεν εν τω προσώπω του νυν Πρωτεπιστάτου, όστις ουδέν έτερον δικαίωμα έχει εν τη Κοινότητι των αντιπροσώπων των μονών, ει μη ίνα εισάγη τα προς συζήτησιν ζητήματα». Όπως όμως παρατηρούσε η Διονυσία Παπαχρυσάνθου, στο λεπτομερή ονομαστικό κατάλογο Πρώτων που συνέταξε με υποδειγματική επιμέλεια, αν και χρονικά τελευταίος στο αξίωμα αυτό αναφέρεται ο Κάλλιστος (έτ. 1593), εντούτοις, η ύπαρξη Πρώτου μνημονεύεται σε πατριαρχικά γράμματα ακόμη και το έτος Μετά ταύτα, από τον 17ο αιώνα η Μεγάλη Σύναξη των Ηγουμένων των μονών αναδείχθηκε στο μοναδικό κεντρικό όργανο αυτοδιοικήσεως του Αγ. Όρους. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, μεγάλο μέρος της πραγματικής διοίκησης του Όρους περνάει στα χέρια του τοπικού τούρκου αγά (ζαμπίτ), μέσω της ασκήσεως σειράς σημαντικών εξουσιών: συμμετοχή του στις συνάξεις για την κατανομή των φορολογικών υποχρεώσεων μεταξύ των μονών και κελιών του Άθω, έκδοση εκτελεστών διοικητικών εγγράφων (τεσκερέ) αλλά και εκδίκαση από τον αγά ενδοαγιορειτικών διαφορών, οι αποφάσεις επί των οποίων δεν αποτελούσαν πάντοτε πρότυπα αμεροληψίας. 11

12 Κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο συναντούμε ωστόσο και επικύρωση τυπικών του Αγίου Όρους από τον πατριάρχη. Τούτο συνέβη με τυπικό γνωστό ως Νόμος και Τύπος του Αγίου Όρους και του Πρωτάτου, που είχε ως περιεχόμενο κανονιστικές διατάξεις και ηθικά παραγγέλματα προς τους αγιορείτες, που επικύρωσε ο πατριάρχη Ιωακείμ Α ( ) εκδίδοντας σχετικό σιγίλλιο (1498). Αλλά με πατριαρχικά σιγίλλια επικυρώθηκαν και μεταγενέστερα αγιορειτικά τυπικά. Όπως συνέβη το έτος 1744, με σιγίλλιο του πατριάρχη Παϊσίου Β ( ), δυνάμει του οποίου η Σύναξη παρέμεινε το σημαντικότερο κεντρικό όργανο αυτοδιοικήσεως, υπό την ονομασία πλέον Ι. Κοινότητα, με την οποία είναι έκτοτε και έως σήμερα γνωστή. Ακολούθησε ανάλογο σιγίλλιο του έτους 1783 που απέλυσε ο Πατριάρχης Γαβριήλ Δ ( ), περιέχοντας νέο αγιορειτικό τυπικό, διαρθρωμένο σε 18 κεφάλαια. Με αυτό οι είκοσι μονές του Άθω υποδιαιρούνται σε τέσσερις πεντάδες. Κάθε πεντάδα έχει επί κεφαλής μία από τις μεγαλύτερες μονές, ενώ οι τέσσερις αντιπρόσωποι των επικεφαλής μονών ονομάζονται επιστάτες, είναι μεταξύ τους ισότιμοι και συγκροτούν την Ι. Επιστασία. Το συλλογικό αυτό όργανο είναι επιφορτισμένο κυρίως με διαχειριστικά και δικαστικά σε πρώτο βαθμό - καθήκοντα. Αν δεν προκύψει επίλυση, η διαφορά δικάζεται από τη σύναξη και, σε τελευταίο βαθμό, από τον πατριάρχη. Οι δικονομικού χαρακτήρα αυτές διατάξεις του τυπικού ως σκοπό είχαν στο πλαίσιο πάντοτε της διασφαλίσεως και ενισχύσεως της αγιορειτικής αυτοδιοικήσεως - την αποφυγή προσφυγής των αγιορειτών σε εξωεκκλησιαστικά (κοσμικά) δικαστήρια, ρύθμιση που συχνά ωστόσο αγνοούνταν. Αντίθετα με το ανωτέρω τυπικό - που εφαρμόσθηκε μεν, έστω και με πολλές δυσκολίες - γράμμα κενό παρέμεινε το ανάλογης στόχευσης σιγίλλιο του πατριάρχη Γρηγορίου Ε ( ). Το κείμενο αυτό, που υπό τον τίτλο «Πατριαρχικός και Συνοδικός Τόμος», εκδόθηκε το 1806, έχοντας περιεχόμενο κυρίως ηθικό- προτρεπτικό, συνάντησε τη σθεναρή άρνηση των αγιορειτών μοναχών, οι οποίοι διέγνωσαν ότι με την εφαρμογή του απομειωνόταν η εκκλησιαστική τους ανεξαρτησία. Τις επόμενες δεκαετίες (από τα μέσα έως το τέλος του 19ου αι.) παγιώνεται η αυτοδιοίκηση του Αγ. Όρους μέσω των δύο μόνιμων συλλογικών σωμάτων της Ι. Κοινότητας και της Ι. Επιστασίας, υπό την προεδρία του Πρωτεπιστάτη, με ρόλο μάλλον διακοσμητικό. Υπό το κατά βάση διπολικό αυτό σύστημα οργάνωσης, λειτουργεί έκτοτε και παγίως μέχρι σήμερα η Αθωνική Μοναστική Πολιτεία, μέσα από τις διαχρονικές εξελίξεις στις οποίες οφείλεται η θεσμική αποκρυστάλλωση του σύγχρονου συστήματος διοικήσεώς της. Τέλος, δεν πρέπει να παραβλέπεται ότι το ισχύον σήμερα κανονιστικό τυπικό του Αγίου Όρους, δηλαδή ο Καταστατικός Χάρτης του Αγίου Όρους, που συντάχθηκε αποκλειστικά από αγιορείτες μοναχούς το έτος 1924, κυρώθηκε με το πολιτειακό νομοθετικό διάταγμα της 10ης Σεπτεμβρίου 12

13 του έτους Τα δύο αυτά κείμενα αναγνωρίζουν ορισμένες - συμβολικού καθαρά χαρακτήρα εκκλησιαστικές αρμοδιότητες στον Οικουμενικό Πατριάρχη, τον Επίσκοπο δηλ. του Αγίου Όρους, σε αντίθεση με τις ευρύτατες εκκλησιαστικές δικαιοδοσίες που ασκούν οι επίσκοποι/μητροπολίτες του υπόλοιπου ελλαδικού χώρου στις μονές των οικείων τους περιφερειών. - Βασική Βιβλιογραφία Ν. Αντωνόπουλος, Η συνταγματική προστασία του αγιορειτικού καθεστώτος, Αθήνα ²1997. Δ. Αποστολόπουλος, «Το Άγιον Όρος στα σωζόμενα πατριαρχικά έγγραφα της πρώτης μετά την Άλωση περιόδου», Αθωνικά Σύμμεικτα 4 (1997) Κ. Βλάχος, Η χερσόνησος του Αγίου Όρους Άθω και εν αυτή μοναί και μοναχοί πάλαι τε και νυν. Μελέτη ιστορική και κριτική, εν Βόλω 1903 [ανατύπ.: Αγιορειτική Εστία, Αθωνικά Ανάλεκτα 2, Θεσσαλονίκη 2005). Δ. Καραγιαννακίδης, «Οι πηγές του δικαίου της αγιορειτικής αυτοδιοίκησης και το αρχαίο προνομιακό καθεστώς του Αγίου Όρους (άρθρο 105)», ΤοΣ 22 (1996) Χ. Κτενάς, «Ο Πρώτος του Αγίου Όρους Άθω και η Μεγάλη Μέση ή Σύναξις», ΕΕΒΣ 6 (1929) Ι. Μαμαλάκης, Το Άγιον Όρος (Άθως) δια μέσου των αιώνων, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική Βιβλιοθήκη 33, Θεσσαλονίκη Κ. Παπαγεωργίου, Θεσμοί Δικαίου Αγίου Όρους, Θεσσαλονίκη Κ. Παπαγεωργίου, Εκκλησιαστικό Δίκαιο. Θεωρία και Νομολογία, Θεσσαλονίκη Στ. Παπαδάτος, «Η διοικητική ανεξαρτησία του Αγίου Όρους επί Βυζαντινών», ΕΕΒΣ 32 (1963) Χ. Παπαστάθης, «Το καθεστώς του Αγίου Όρους και της Εκκλησίας στην Μακεδονία μετά την Συνθήκη του Βουκουρεστίου», Η Συνθήκη του Βουκουρεστίου και η Ελλάδα, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1990, Διονυσία Παπαχρυσάνθου, Αθωνικός Μοναχισμός. Αρχές και οργάνωση, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Διονυσία Παπαχρυσάνθου, Η διοίκηση του Αγίου Όρους ( ). Σύντομη ιστορική επισκόπηση, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών- Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθωνικά Σύμμεικτα 6, Αθήνα Κ. Χρυσοχοΐδης, «Παραδόσεις και πραγματικότητες στο Άγιον Όρος στα τέλη του ΙΕ και στις αρχές του ΙΣΤ αιώνα», Ο Άθως στους 14 ο - 16ο αιώνες, Αθωνικά Σύμμεικτα 4, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα 1997, Κ. Χρυσοχοΐδης, «Συμπληρώσεις στον κατάλογο των Πρώτων του Αγίου Όρους», Βυζαντινά Σύμμεικτα 8 (1989)