Ποια είναι τα είδη των λογοτεχνημάτων που απευθύνονται σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας;

Transcript

1 Παιδική Λογοτεχνία Ποια είναι τα είδη των λογοτεχνημάτων που απευθύνονται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας; Στα παιδιά προσχολικής ηλικίας απευθύνεται ένα μέρος από το σύνολο των έργων λογοτεχνικού περιεχομένου. Τα είδη αυτά είναι τα παρακάτω: 1) Η ποίηση. 2) Το παραμύθι. 3) Οι μύθοι. 4) Οι παραμυθικές ιστοριούλες. 5) Το θέατρο. 6) Τα βιβλία γνώσεων. Ποια είναι τα είδη των λογοτεχνημάτων που απευθύνονται σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας; α) Το παιδικό διήγημα β) Το παιδικό μυθιστόρημα. Ειδολογική κατάταξη της Παιδικής Λογοτεχνίας: Τα είδη των λογοτεχνημάτων που απευθύνονται σε μεγαλύτερα παιδιά (έως τη Β Δημοτικού) ΠAIΔIKO ΔIHΓHMA Σύμφωνα με τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, διήγημα είναι μια σύντομη ιστορία πραγματική ή φανταστική, της οποίας το υλικό συγκεντρώνεται αξονικά γύρω από ένα εξαιρετικό γεγονός, σημειώνεται κάποια σύγκρουση ή εσωτερική διαπάλη, υπάρχει μια κορύφωση και στο τέλος έρχεται η λύση. Για τους θεωρητικούς του διηγήματος, βασικό αναγνωριστικό στοιχείο του λογοτεχνικού αυτού είδους είναι η σύλληψη κάποιου μοναδικού γεγονότος και η οικονομία των μέσων κατά την επεξεργασία του. Tο

2 πρόβλημα της έκτασης εμφανίζεται σε συνάρτηση με την πρόθεση του συγγραφέα να δημιουργήσει μια ενιαία εντύπωση, που πρέπει να μεταδοθεί μονομιάς. Oι επιτυχημένοι διηγηματογράφοι αποδεικνύονται όχι μόνο φειδωλοί στη χρήση των αφηγηματικών μέσων και περιγραφών, αλλά επίσης συρρικνώνουν σημαντικά τον αριθμό των προσώπων που συμμετέχουν στη δράση αντί των πολλών περιπετειών, των πολλών αισθημάτων, των πολλών χαρακτήρων, υπάρχει η μια περιπέτεια, το ένα αίσθημα, ο ένας χαρακτήρας. Το πρώτο παιδικό διήγημα γράφτηκε από τον Δημήτρη Πανταζή (1837). Όμως, η μεγάλη άνθηση του παιδικού διηγήματος συμπίπτει με την εποχή που αναπτύσσεται η ηθογραφία κατά τη B' περίοδο της ιστορίας της ελληνικής λογοτεχνίας. Tο σημαντικότερο διήγημα του Γεωργίου Βιζυηνού, το οποίο θα το θεωρούσαμε και χαρακτηριστικό παράδειγμα παιδικού διηγήματος είναι ο Tρομάρας που πρωτοδημοσιεύτηκε στη Διάπλαση των Παίδων το O δεύτερος μεγάλος του ελληνικού διηγήματος ήταν ο Δημήτριος Bικέλας ( ) του οποίου έγιναν γνωστά πολλά διηγήματα, όπως ο Παπά-Nάρκισσος, O Φίλιππος Mάρθας, H άσχημη αδελφή, Διατί έμεινα δικηγόρος κ.ά. Όμως, ο «μεγάλος» του ελληνικού διηγήματος και εν γένει της ελληνικής πεζογραφίας είναι ο Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο οποίος χαρακτηρίστηκε «ο άγιος των νεοελληνικών γραμμάτων», «ο μεγαλύτερος μαέστρος του αφηγηματικού λόγου», «ο μεγαλύτερος Έλληνας διηγηματογράφος» και «πρόδρομος της λυρικής πεζογραφίας». Oι παιδικοί χαρακτήρες στο έργο του Παπαδιαμάντη αφθονούν. Tο σύγχρονο παιδικό διήγημα Oι βασικές κατηγορίες των παιδικών διηγημάτων που κυκλοφόρησαν μετά το 1970 είναι διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου, ιστορικού περιεχομένου, με θέμα την οικολογία και τη φύση και με εορταστικό περιεχόμενο. Συνοπτικά, για τα σύγχρονα παιδικά διηγήματα συμπεραίνουμε ότι: 1) Yπάρχει ποσοτική και ποιοτική άνοδος του είδους κατά την τελευταία 25ετία. 2) Eλάχιστοι συγγραφείς ασχολούνται κατ αποκλειστικότητα με το είδος αυτό, εκτός ίσως από τον Σπύρο Tσίρο.

3 3) Tα κοινωνικά και οικολογικά διηγήματα έχουν ποσοτική αύξηση σε αντίθεση με το ηθογραφικό διήγημα που πεθαίνει. 4) Στον χώρο του ιστορικού διηγήματος κυρίως ενδιαφέρει η περίοδος της Kατοχής και της Eθνικής Aντίστασης. 5) Tα σύγχρονα διηγήματα περιστρέφονται γύρω από το παιδί και η λογοτεχνική του αποτύπωση γίνεται κατά τρόπο ρεαλιστικό. ΠAIΔIKO MYΘIΣTOPHMA Σύγχρονο παιδικό ιστορικό μυθιστόρημα Tο ιστορικό μυθιστόρημα προσπαθεί να αναπαραστήσει με πιστότητα τη ζωή μιας άλλης εποχής και κυρίως την καθημερινότητά της παρουσιάζει πραγματικά ιστορικά πρόσωπα τα οποία όμως πλαισιώνουν τη μυθοπλαστική ιστορία, δεν είναι οι πρωταγωνιστές της, αντίθετα οι πρωταγωνιστές είναι πρόσωπα πλασματικά κυρίως, όμως, για να είναι ένα μυθιστόρημα ιστορικό πρέπει να υπάρχει χρονική απόσταση του συγγραφέα από την εποχή που περιγράφει, να μην την έχει ζήσει, ώστε να υπάρχει συναισθηματική αποστασιοποίηση από τα γεγονότα. Aυτό το τελευταίο στοιχείο του ιστορικού μυθιστορήματος παρ όλο που για ορισμένους είναι βασικό χαρακτηριστικό του, για άλλους δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση. Tα τελευταία τριάντα χρόνια, το ιστορικό μυθιστόρημα εξακολουθεί να είναι από τα πρώτα στις προτιμήσεις των συγγραφέων για παιδιά, επιφέρονται όμως αλλαγές στη θεματολογία και τον τρόπο γραφής και εισάγονται καινοτόμες αντιλήψεις έτσι, τα θέματά του δεν αντλούνται μόνο από το Bυζάντιο και το 1821, όπως συνέβαινε κατά το παρελθόν, αλλά και από την πολύ πρόσφατη ελληνική ιστορία, μάλιστα από τον Eμφύλιο και την τελευταία δικτατορία. Χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος Α) Μορφολογικά Στο παιδικό μυθιστόρημα μπορούμε να διακρίνουμε τα παρακάτω εξωτερικά χαρακτηριστικά:

4 1) Το παιδικό μυθιστόρημα είναι γραμμένο σε απλή και κατανοητή γλώσσα. 2) Βασική παράμετρος, για να ενταχθεί ένα κείμενο στον χώρο του μυθιστορήματος, είναι η έκτασή του, η οποία είναι αρκετά μεγαλύτερη τόσο από το διήγημα όσο και από τη νουβέλα. Θεωρείται αναγκαία, προκειμένου να δοθεί η δυνατότητα στον συγγραφέα να αναπτύξει επαρκώς την ιστορία του. Ωστόσο, η μεγάλη έκτασή του είναι αναπόφευκτη, κυρίως όταν ο μυθιστοριογράφος εκθέτει γεγονότα που καλύπτουν μια ολόκληρη ζωή. Η έκτασή του εξαρτάται επίσης και από τον στόχο του συγγραφέα να περιγράψει όσο το δυνατόν πληρέστερα τους χαρακτήρες του. Ο συγγραφέας, επομένως, θα πρέπει να επινοήσει αρκετά επεισόδια και να περιπλέξει την πλοκή της ιστορίας του, ώστε να διαγραφούν πληρέστερα οι χαρακτήρες του. 3) Για τον λόγο αυτό, μια καλοδουλεμένη πλοκή αποτελεί θετικό γνώρισμα του μυθιστορηματικού κειμένου. Η έκταση θα πρέπει να κινείται σε λογικά πλαίσια, επειδή απευθύνεται το κείμενο σε παιδιά, διότι τα εκτενέστατα παιδικά μυθιστορήματα κουράζουν το παιδί-αναγνώστη. Β) Εσωτερικά χαρακτηριστικά Το μυθιστόρημα αναπαριστά μια ζωή, κατά την οποία ο συγγραφέας είτε ως ομοδιηγητικός (δηλαδή συμμετέχει στη δράση) είτε ως ετεροδιηγητικός αφηγητής (δεν συμμετέχει στη δράση) αφηγείται μια ιστορία. 1) Βασικό εσωτερικό γνώρισμα επομένως του μυθιστορήματος αποτελεί ο σκοπός για τον οποίο γράφεται και ο οποίος κινείται γύρω από έναν κεντρικό άξονα τουλάχιστον, να τέρψει τον αναγνώστη. Το μυθιστόρημα άρα έχει χαρακτήρα διασκεδαστικό. 2) Αναφερόμενοι στην έκταση, ως εξωτερικό χαρακτηριστικό, τη συνδέσαμε με την πλοκή και τους ήρωες. Τα στοιχεία αυτά είναι βασικά, γιατί δεν μπορεί να υπάρξει μυθιστόρημα χωρίς πλοκή, δομή ή χωρίς χαρακτήρες. 3) Στα πρόσωπα του μυθιστορήματος θα πρέπει να εντάξουμε τον αφηγητή και τον υποθετικό αναγνώστη. Ο αφηγητής μπορεί να συμπίπτει με τον συγγραφέα, ο οποίος μάλιστα συμμετέχει και στη δράση (ομοδιήγηση), είναι δυνατόν όμως ο συγγραφέας να έχει επινοήσει τον αφηγητή, οπότε διαφοροποιείται από αυτόν. Σε κάθε περίπτωση, ο αφηγητής απευθύνεται σε έναν πραγματικό αναγνώστη, τον αναγνώστη του

5 μυθιστορήματος. Αντίθετα, ο υποθετικός αναγνώστης αναγνωρίζεται εύκολα, γιατί απευθύνεται σε β πρόσωπο ο αφηγητής. 4) Η καλλιέργεια στάσεων ζωής αποτελεί ένα από τα πιο δυναμικά και ουσιαστικά εσωτερικά στοιχεία του μυθιστορήματος. Αυτό σημαίνει ότι ο συγγραφέας επιδιώκει συνειδητά να διαμορφώσει μια στάση ζωής, την οποία προβάλλει στα παιδιά και στους εφήβους. Το γνώρισμα βέβαια αυτό ευνοεί μια παθητική στάση ζωής, επομένως αφαιρεί την πρωτοβουλιακή δράση. 5) Θα πρέπει να αποφεύγονται οι περίπλοκες καταστάσεις, ψυχολογικές και κοινωνικές, για να μην κουράζουν τον αναγνώστη. Οι μακρόσυρτες εσωτερικές περιγραφές καταβάλλεται προσπάθεια να αποφεύγονται. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο διάλογος και οι συνθήκες «ενεργητικής» συμμετοχής του παιδιού κατέχουν μεγαλύτερη έκταση. Την τελευταία εικοσαετία, το παιδικό μυθιστόρημα έχει στρέψει την προσοχή του στον εσωτερικό μονόλογο. 6) Η προθετικότητα του συγγραφέα δεν μεταφράζεται σε στείρο διδακτισμό ή επικίνδυνη προπαγάνδα, στόχοι οι οποίοι υπαγορεύουν συγκεκριμένες στάσεις ζωής, επιβάλλουν πεποιθήσεις και ευνοούν ενδεχομένως εκφυλιστικά κοινωνικά φαινόμενα, όπως ο ρατσισμός και ο φανατισμός. 7) Συναφής με την καλλιέργεια στάσεων ζωής είναι και η προβολή προτύπων συμπεριφοράς και ζωής καθώς και η προβολή αξιών, οι οποίες αποκαλύπτουν τα αξιακά συστήματα μιας κοινωνίας. Ο συγγραφέας δεν πρέπει να προβάλλει στερεοτυπικές αντιλήψεις, κοινωνικά ή εθνικά στερεότυπα, τα οποία διαιωνίζουν τα πάθη, δημιουργούν αντιπάθειες και προκαταλήψεις ανάμεσα σε άτομα και λαούς. Οι ήρωες, λοιπόν, θα πρέπει να είναι πραγματικά υποδείγματα και να διακρίνονται για το ενδιαφέρον και την ενεργητική συμμετοχή τους στα κοινωνικά και παγκόσμια δρώμενα και στην επίλυση των προβλημάτων που ταλανίζουν μια κοινωνία ή μια εποχή. 8) Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι η εμπειρία που έχει ο αναγνώστης από ένα μυθιστόρημα είναι πλασματική. Όσο κι αν θεωρούμε ότι το μυθιστόρημα διέπεται από τις αρχές του ρεαλισμού, ο κόσμος στον οποίο μας εισάγει είναι υπαρκτός μόνο στις σελίδες του. Πρόκειται, επομένως, για μια μυθιστορηματική πραγματικότητα, την οποία εμείς παρακολουθούμε, χωρίς να μπορούμε να παρέμβουμε και να επηρεάσουμε την εξέλιξη της πλοκής, εκτός κι αν το μυθιστόρημα γράφεται, δημοσιεύεται σε συνέχειες

6 και τα παιδιά-αναγνώστες επικοινωνούν με τον συγγραφέα, «υποδεικνύοντας» τη συνέχεια ή και το τέλος του μυθιστορήματος. Προτείνετε και περιγράψτε ενδεικτικές δημιουργικές δραστηριότητες στον χώρο του παιδικού σταθμού για να φέρετε σε επαφή τα παιδιά με τον μαγικό κοσμο του βιβλίου και της λογοτεχνίας. Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας μαθαίνουν με βιωματικό και δημιουργικό τρόπο, γεγονός που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη από κάθε παιδαγωγό. Ιδιαίτερα δημιουργικές θεωρούνται οι δραστηριότητες κατά τις οποίες τα παιδιά μέσα από καταστάσεις προβληματισμού ενθαρρύνονται στη δημιουργία μικρών ιστοριών και ποιημάτων. Βασικά ερεθίσματα για αυτές τις δραστηριότητες μπορούν να αποτελέσουν: οι θεματικές προσεγγίσεις που επεξεργάζονται τα παιδιά με τον/την παιδαγωγό, εικόνες από βιβλία, περιοδικά, αφίσες, εφημερίδες κλπ, παιδαγωγικά παιχνίδια και puzzles, η προβολή μιας κινηματογραφικής ταινίας, η παρακολούθηση μιας θεατρικής παράστασης ή μιας μικρής ιστορίας στο διαδίκτυο, μουσικά ακούσματα και ήχοι κλπ. Οι παραπάνω δραστηριότητες μπορούν να πραγματοποιηθούν σε μικρές ή και σε μεγάλες ομάδες παιδιών. Ακόμη, τα παιδιά μπορούν να κατασκευάσουν τα δικά τους ατομικά βιβλία με τη χρήση διαφορετικών υλικών και σχεδίων. Μερικές ευκαιρίες για τη δημιουργία τέτοιων βιβλίων μπορούν να δοθούν: μετά την αφήγηση ενός παραμυθιού, ενός ποιήματος ή μιας ιστορίας, μετά την επίσκεψη ή την εκδρομή σε ένα μουσείο ή σε ένα θέατρο κλπ. Ο/η παιδαγωγός μπορεί να καταγράψει τις ιστορίες, τα παραμύθια ή τα ποιήματα των παιδιών και να δημιουργηθούν έτσι όμορφα βιβλία. Ενδιαφέρουσες προτάσεις μπορούν να αποτελέσουν τα βιβλία αισθήσεων, όπως το βιβλίο των μυρωδιών με κολλημένα αρωματικά φυτά και καρυκεύματα (δάφνη, κανέλα κ.ά.), το βιβλίο αφής όπου σε κάθε σελίδα είναι κολλημένα υφάσματα με διαφορετική υφή (μετάξι, κοτλέ, βαμβακερό κ.ά.) και άλλα υλικά (χαλίκια, γυαλόχαρτο, συρματάκι κουζίνας κ.ά.), τα βιβλία σχημάτων και χρωμάτων, τα βιβλία μαγειρικής κλπ. Άλλες σημαντικές δραστηριότητες που μπορούν να βοηθήσουν στην εξοικείωση των μικρών παιδιών με την Παιδική Λογοτεχνία είναι:

7 Η αυθόρμητη ενασχόληση των παιδιών στη γωνιά της βιβλιοθήκης. Η βιβλιοθήκη πρέπει να είναι ένας ζωντανός και ελκυστικός για τα παιδιά χώρος και να ανανεώνεται με νέα βιβλία συνεχώς. Η λειτουργία της δανειστικής βιβλιοθήκης. Η δημιουργία δανειστικής βιβλιοθήκης ευαισθητοποιεί σε μεγάλο βαθμό τόσο τα παιδιά όσο και τους γονείς. Δραματοποίηση ιστοριών ή παραμυθιών από τα παιδιά. Μεταφορά ενός λογοτεχνικού έργου ή ακόμη και έργου των παιδιών στο κουκλοθέατρο. Μουσική επένδυση ενός ποιήματος, μιας ιστορίας ή ενός παραμυθιού. Οργάνωση ημέρας παραμυθιού, μυθολογίας ή ποιήματος. Εκθέσεις βιβλίων στον χώρο του σχολείου. Πρόσκληση ενός συγγραφέα στο σχολείο και οργάνωση μιας μικρής εκδήλωσης. Επισκέψεις σε παιδικές δημόσιες βιβλιοθήκες και παρακολούθηση σχετικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Κριτήρια στοιχεία του λογοτεχνικού παιδικού βιβλίου Σκέψεις και στοιχεία σχετικά με τη λειτουργία και το συμβολισμό των παιδικών λογοτεχνημάτων Ως προς τη λειτουργία των παιδικών βιβλίων Εξετάζουμε τη λειτουργία του παιδικού βιβλίου από δύο σκοπιές: α) τι είδους επενέργεια ασκεί στον ψυχικό του κόσμο και β) τον τρόπο και τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες τα παιδιά έρχονται σε επαφή μαζί του.

8 Α. Επενέργεια του παιδικού βιβλίου στον ψυχικό κόσμο και στην ανάπτυξη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας Το παιδικό βιβλίο γενικά σταθεροποιεί και ευρύνει την εμπειρία του παιδιού για την γύρω πραγματικότητα, το εισάγει στους κανόνες, τα ήθη και τις αξίες του περιβάλλοντός του. Στην προσχολική ηλικία στήνονται γερά θεμέλια για βασικές έννοιες (χρόνος, χώρος, αριθμοί και σχέσεις, πραγματικό, φανταστικό, ποσότητες, μεγέθη κλπ), οι οποίες μπορούν να περάσουν μέσω της εικόνας, του παραμυθιού, της απλής μικρής ιστορίας. Επίσης ένα καλό βιβλίο καλλιεργεί τη φαντασία, την κρίση, τη βούληση, τον εξευγενισμό και τη βελτίωση του χαρακτήρα του παιδιού, μέσω της μίμησης και της ταύτισης με τους ήρωες, τη βελτίωση της έκφρασης, τον εμπλουτισμό των γνώσεων, την ψυχαγωγία, την αξιοποίηση του χρόνου και γενικότερα την κοινωνικοποίησή του. Οι επιδράσεις που ασκούνται από τα παιδικά βιβλία στον ψυχικό κόσμο και στην ανάπτυξη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας θεωρούνται καθοριστικές για την μετέπειτα ζωή του. Γιατί: Καταλαγιάζουν τους φόβους και τα άγχη της παιδικής ψυχής, διαπραγματεύονται κατάλληλα τα προβλήματα και την ατμόσφαιρα του οικογενειακού περιβάλλοντος και έτσι ηρεμούν και τον ψυχικό και συναισθηματικό του κόσμο και αναδεικνύονται σε ασφαλή καταφύγια, παρηγορώντας το παιδί. Αν προξενούν αντίθετες ψυχικές καταστάσεις δεν ενδείκνυνται για την παιδική ηλικία. Διαμέσου της ψυχικής μέθεξης (συμμετοχής) του παιδιού στα διαδραματιζόμενα επιτυγχάνεται η ταύτιση (συμβολική και φανταστική) του παιδιού με τα βασικά πρόσωπα ήρωες του έργου που ανάγονται σε πρότυπα συμπεριφοράς κι έτσι γίνονται αντικείμενα μίμησης για το παιδί. Έτσι, πρόσωπα και συμπεριφορές αρνητικές και απαράδεκτες έχουν αρνητική επίδραση σε αντίθεση με τις άξιες προς μίμηση συμπεριφορές. Μέσα από τον πρότυπο και καλοδουλεμένο λόγο καλλιεργούν στο παιδί το αίσθημα του ωραίου, της αρμονίας και συμμετρίας που αποζητά η παιδική ψυχή. Η ορθή και πλούσια γλώσσα και η έντεχνη και προσεχτική περιγραφή των ψυχικών καταστάσεων εκλεπτύνει τα αισθήματα του παιδιού και τον διαμορφώνουν σε

9 άνθρωπο καλλιεργημένο και πολιτισμένο, ικανό να νιώσει και να παρακολουθήσει λεπτές και ποικίλες συναισθηματικές αποχρώσεις αλλά και κατανοήσει και να παρασταθεί στους άλλους ανθρώπους. Οι φανταστικοί κόσμοι που παρουσιάζουν τα παιδικά βιβλία αναπτύσσουν τη φαντασία του παιδιού και της προσφέρουν συγκεκριμένη και ανώτερης ποιότητας τροφή κινητοποιώντας έτσι τις ανώτερες πνευματικές του δυνάμεις. Τέλος, η προσεγμένη - ανάλογα με την ηλικία των παιδιών - και καλλιεργημένη γλώσσα των βιβλίων εμπλουτίζει και καλλιεργεί το γλωσσικό αισθητήριο των παιδιών διευρύνοντας τους γλωσσικούς τους ορίζοντες, πέρα από τον καθημερινό προφορικό λόγο με τον οποίο έρχεται καθένα σε επαφή. Β. Επαφή των παιδιών με το παιδικό βιβλίο Οι αρχικές επαφές του παιδιού με το λογοτεχνικό παιδικό βιβλίο είναι καθοριστικές για τη στάση που θα αναπτύξει ως άτομο απέναντί του, δηλαδή για το αν θα αγαπήσει το παιδικό βιβλίο και στη συνέχεια τη λογοτεχνία γενικότερα ή θα αδιαφορήσει για αυτό και θα απορρίψει τη λογοτεχνία στο σύνολο της. Έτσι, οι χειρισμοί του ενήλικα που φέρνουν σε επαφή το παιδί με το παιδικό βιβλίο είναι καθοριστικής σημασίας, άρα η όλη διαδικασία πρέπει να αποτελεί αντικείμενο μελέτης, ώστε οι μέθοδοι που θα χρησιμοποιηθούν να είναι κατάλληλοι και διακριτικοί. Ο συμβολισμός στα παιδικά λογοτεχνήματα Οι επιστήμες που ασχολούνται με την ανάπτυξη του παιδιού έχουν δείξει πως ήδη από την ηλικία των 2 έως των 4 χρόνων, το παιδί αποκτά την ικανότητα να χρησιμοποιεί σύμβολα και να αναπτύσσει γενικότερα ένα νέο γνωστικό σχήμα: τη συμβολική αναπαράσταση. Καθαρότερη μορφή συμβολικής αναπαράστασης είναι η ίδια η γλώσσα. Σ αυτή, αλλά και σε κάθε έκφραση της συμβολικής αναπαράστασης, η αναπαράσταση γενικότερα της εξωτερικής πραγματικότητας γίνεται αφηρημένα με σύμβολα που το άτομο μπορεί να χειρίζεται εσωτερικά, στη σκέψη. Τα αφηρημένα αυτά σύμβολα είναι απαλλαγμένα από τοποχρονικούς προσδιορισμούς και επιτρέπουν το συνδυασμό τους και

10 άπειρες παραλλαγές. Έτσι, κάτι που δεν είναι παρόν μπορεί τώρα να αντιπροσωπευτεί ή να αντικατασταθεί από ένα πνευματικό σύμβολο, μια λέξη ή ένα αντικείμενο. Το αντικείμενο στο οποίο αναφέρεται ένα σύμβολο είναι προσωπικό και συνδέεται στενά με την εμπειρία του παιδιού, ενώ η γλώσσα του τού επιτρέπει να ονομάσει πράγματα που δεν είναι παρόντα. Έτσι, το παιδί χρησιμοποιεί τη γλώσσα με προσωπικό τρόπο, όχι όπως τη χρησιμοποιούν οι ενήλικες. Η γλώσσα του παιδιού έχει πρωτόγονο χαρακτήρα και οι λέξεις που χρησιμοποιεί μοιάζουν με πνευματικά σύμβολα, π.χ. το αυτοκινητάκι τους είναι το παιχνίδι που τους χάρισε ο μπαμπάς τη μια στιγμή και την άλλη το αυτοκίνητο-ήρωας ταινίας, το κρεβάτι είναι ο χώρος που κοιμούνται και σε λίγο μαγικό χαλί που τους ταξιδεύει κλπ. Έμμεσα ιδεολογικά μηνύματα στο λογοτεχνικό παιδικό βιβλίο H ιδεολογία παρουσιάζεται μέσα στα παιδικά βιβλία με 3 τρόπους: 1) Oι κοινωνικές, πολιτικές και ηθικές πεποιθήσεις του συγγραφέα είναι φανερές και προβάλλονται με τέτοιο τρόπο που ουσιαστικά συστήνονται, δια της λογοτεχνικής ιστορίας ως οι σωστές. Mε αυτό το σκεπτικό, βιβλία που περιείχαν απόψεις αρνητικές, για παράδειγμα ρατσιστικές, κατακρίθηκαν. 2) Oι ιδεολογικές απόψεις του συγγραφέα διαποτίζουν, παρά τη θέλησή του, το βιβλίο του. Συχνά, ενώ οι προθέσεις του είναι άλλες, δεν καταφέρνει να κρύψει, ούτε άλλωστε και είναι δυνατό, τα πραγματικά του πιστεύω. 3) Όλες οι γλωσσικές συμβάσεις, οι λογοτεχνικοί κώδικες και κανόνες του βιβλίου σφραγίζονται από τις ιδεολογικές επιλογές του συγγραφέα που γίνονται σε ένα επίπεδο καθαρά υποσυνείδητο.