ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Transcript

1 Θεόφιλος Bέικος ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΘΕΜΕΛΙΟ ΑΘΗΝΑ 1983

2 Ο συγγραφέας Θεόφιλος Βέικος γεννήθηκε στο Βελβεντό Κοζάνης το Σεπτέμβριο του Φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και σπούδασε φιλοσοφία στο «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» του Βερολίνου. Από το 1963 εργάστηκε ως πανεπιστημιακός βοηθός στη Φιλοσοφική Θεσσαλονίκης και το 1970 εξελέγη υφηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας στην ίδια Σχολή, όπου και δίδαξε δυο χρόνια ως εντεταλμένος υφηγητής. Το 1971 εξελέγη καθηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Ιωαννίνων, όπου δίδαξε ως το 1979, το χρόνο που εξελέγη καθηγητής στη Φιλοσοφική Αθηνών. Από το 1979 διδάσκει Φιλοσοφία και Ιστορία της Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική και τη Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η φιλοσοφία δεν ήταν από την αρχή και δεν είναι ως σήμερα μια αυτονόητη δραστηριότητα. Αυτή απαιτούσε πάντοτε και απαιτεί εξηγήσεις γύρω από τη φύση της, την αρχή, τη λειτουργία και τα αποτελέσματά της. Ερωτήματα, ιδιαίτερα απαιτητικά, που προβάλλονται εδώ είναι: με τι είδους προβλήματα καταγίνονται οι φιλόσοφοι; Πώς εργάζονται οι άνθρωποι αυτοί και τι πραγματικά κάνουν; Πώς ξεχωρίζουν οι φιλόσοφοι και οι φιλοσοφίες τους; Πώς συντελείται η ανάγνωση και ερμηνεία των φιλοσοφικών κειμένων; Τι πέτυχαν και τι μπορούν ακόμα να κάνουν οι άνθρωποι με τη φιλοσοφία; Συζητήσεις γύρω από πρωταρχικά και καίρια για τη φιλοσοφία ερωτήματα σαν αυτά είναι συζητήσεις που γίνονται στον προθάλαμο, πριν μπούμε μέσα στη μεγάλη αίθουσα ακροάσεων, διαλόγων και έριδων που ονομάζεται φιλοσοφία. Είναι συζητήσεις απαραίτητες, αν θέλουμε να καταλάβουμε τι περίπου γίνεται μέσα στην αίθουσα αυτή και τι λεπτομερώς συμβαίνει σε κάποια ιδιαίτερα σημεία που θα μας ενδιέφερε ξεχωριστά να σταθούμε.

3 Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 4 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ... 6 Ι. ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΣ ΝΟΥΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ... 9 II. ΤΟ ΟΝΟΜΑ III. ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ IV. ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ V. ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ VI. ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ VII. ΔΟΓΜΑΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΡΙΤΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΑΛΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ VIII. ΤΥΠΙΚΕΣ ΣΤΑΣΕΙΣ ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ IX. ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Χ. Η ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ XI. ΕΧΕΙ ΝΟΗΜΑ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ;... 51

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η φιλοσοφία δεν είναι κανένα πρωταρχικό και πανάρχαιο φαινόμενο του πολιτισμού (όπως είναι η θρησκεία και η τέχνη). Αυτή ήρθε στον κόσμο σχετικά αργά: μόλις τον πέμπτο προχριστιανικό αιώνα άρχισε να διαμορφώνεται φιλοσοφία στην Ελλάδα με πρώτο μεγάλο φιλόσοφο τον Πλάτωνα 1. Και η φιλοσοφία δεν ήταν από την αρχή, και δεν είναι ακόμα, μία αυτονόητη εκδήλωση του πνεύματος. Αυτή απαιτούσε πάντοτε και απαιτεί εξηγήσεις 2 : τι κάνει τους ανθρώπους να φιλοσοφούν; Είναι ο θαυμασμός και η απορία (Πλάτωνας, Αριστοτέλης), η αμφιβολία (Ντεκάρτ), μια μεταφυσική ανάγκη (Καντ), το βίωμα του θανάτου (Κίρκεγκωρ, Χάιντεγκερ); Είναι κάποια μεταφυσική απορία, ή κάποια υπαρξιακή αναφορά στο θάνατο, τον πόνο, το κακό και το παράλογο του κόσμου; Είναι το αίσθημα πως ζούμε σʹ έναν απόξενο κόσμο και πως ένα αξεπέραστο χάσμα μας χωρίζει από τους άλλους; Η αβεβαιότητα για τη δράση μας και το ερώτημα για το νόημά της; Ή είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο μια τάση να ρωτάει και όλο να ρωτάει πιο πέρα χωρίς να βρίσκει ποτέ ησυχία; Είναι η φιλοσοφία μια πνευματική θεραπεία ιδεολογίας; Ή είναι αρρώστια που την παίρνουμε για θεραπεία; Είναι τα προβλήματα που απασχολούν τους φιλοσόφους ατομικά ή προβλήματα που πηγάζουν μέσα από τη συλλογική ζωή και την ιστορία; Πώς εργάζονται οι φιλόσοφοι; Υπάρχει μια ειδική φιλοσοφική μέθοδος, ή διαφορετικές μέθοδοι προσδιορίζουν τη φιλοσοφική εργασία; Και ποια είναι τα αποτελέσματα της εργασίας αυτής; Τι πέτυχαν και τι μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι με τη φιλοσοφία; Τα ερωτήματα αυτά είναι πρωταρχικά και καίρια. Δεν μπορούμε να τα αποφύγουμε, αν θέλουμε να φτάσουμε ως τις ρίζες της ιδιάζουσας αυτής και παράξενης δραστηριότητας που λέγεται φιλοσοφία. Συζητώντας τα, μπορούμε να διαμορφώσουμε μια πιο ξεκάθαρη ιδέα γιʹ αυτήν. Αν και οι συζητήσεις γύρω από τα ερωτήματα αυτά μοιάζουν με συζητήσεις που γίνονται στον προθάλαμο, πριν μπούμε μέσα στην τεράστια και αχανή αίθουσα ακροάσεων και συζητήσεων που ονομάζεται φιλοσοφία, ωστόσο είναι συζητήσεις απαραίτητες, αν θέλουμε να καταλάβουμε τι περίπου γίνεται μέσα στην αίθουσα αυτή και τι λεπτομερώς συμβαίνει σε κάποια ιδιαίτερα σημεία, που ειδικά θα μας ενδιέφερε να σταθούμε. Τα Προλεγόμενα αυτά είναι προκαταρκτικές συζητήσεις για τη φιλοσοφία. Πριν απʹ όλα, συζητείται εδώ το πρόβλημα της οριοθέτησης: υπάρχουν τάχα σαφή όρια που προσδιορίζουν το εσωτερικό σχήμα της φιλοσοφίας και δικαιολογούν το χώρο της φιλοσοφικής εργασίας σαν έναν σαφώς περιφραγμένο τόπο, διαφοροποιημένο από τον κοινό νου, τη θρησκεία και την επιστήμη; Το πρόβλημα της οριοθέτησης εξετάζεται πιο πέρα με τη μορφή μιας συζήτησης γύρω από το όνομα «φιλοσοφία»: λέει σήμερα το όνομα αυτό κάτι που να σημαίνει τη φύση του πράγματος; Η λειτουργία της φιλοσοφίας μπορεί να διερευνηθεί πιο συγκεκριμένα με συζητήσεις γύρω από τρία κύρια ζητήματα: πρώτο, ποιοι είναι οι άνθρωποι αυτοί που ονομάζονται φιλόσοφοι και τι κάνουν δεύτερο, αν αυτοί καταγίνονται με ορισμένα προβλήματα, τι είδους προβλήματα είναι αυτά και τρίτο, αν στη φιλοσοφία έχει, πρώτα και κύρια, σημασία πώς εργάζεται κανένας και όχι απλά τι κάνει, υπάρχει τάχα μια ειδική μέθοδος που κάνει τη φιλοσοφία να ξεχωρίζει από άλλες μορφές έρευνας (επιστήμη, τέχνη); Κι αν δεν υπάρχει μία μέθοδος και υπάρχουν πολλές και πολύ διαφορετικές μέθοδοι, ποιο είναι το νόημα του πλουραλισμού αυτού; Με τη θέση πως ο πλουραλισμός των μεθόδων στη φιλοσοφία γίνεται κατανοητός μαζί με

5 τον πλουραλισμό των φιλοσοφιών, επιχειρείται στη συνέχεια μια διάκριση τυπικών μορφών φιλοσοφίας, όπως αυτές προκύπτουν μέσα από την ιστορία. Αυτή η διάκριση οδηγεί σε μια ταξινομία με δύο κύριους πίνακες, που δείχνουν «οικογενειακές» ομοιότητες ανάμεσα στις φιλοσοφίες που πάνε μαζί από τη μια και από την άλλη μεριά (δογματικές κριτικές φιλοσοφίες). Η εικόνα αυτή, εμπλουτισμένη και με άλλες μορφές φιλοσοφικού στοχασμού, παραπέμπει σε μια, ανάλογα, ποικίλη εικόνα εναλλακτικών στάσεων απέναντι στη φιλοσοφία. Οι στάσεις αυτές (δογματική, σκεπτική, εκλεκτική, κριτική, διαλεκτική) είναι τελικά δηλωτικές της ιδέας που έχουν οι άνθρωποι για τη φιλοσοφία. Βλέποντας κάθε φιλοσοφία μέσα στον δικό της κόσμο, που έκφρασή του ακριβώς αποτελεί, την κατανοούμε ιστορικά με μια διαλεκτική πλοκή τριών κύριων παραγόντων: του φιλοσοφικού έργου, του μελετητή και της κοινωνικής και πολιτιστικής πραγματικότητας. Έτσι μπορούμε να απομακρυνθούμε από τη συνηθισμένη ιδέα της φιλοσοφίας σαν παρακαταθήκης αληθειών. Οι φιλοσοφίες που παρουσιάστηκαν στην ιστορία δεν είναι τώρα αληθινές ή λαθεμένες παρά ζωντανές (ακόμα) ή νεκρές, ισχυρές ή ανίσχυρες, βαθιές ή ρηχές. Η ιδέα μάλιστα πως θα μπορούσε να υπάρχει σήμερα μια παρακαταθήκη φιλοσοφικών διδασκαλιών και αληθειών είναι επικίνδυνα φιλόδοξη και αφελής. Η ενασχόληση με τη φιλοσοφία, η μελέτη και η σπουδή της καθώς και η δημιουργική πράξη του φιλοσοφείν προϋποθέτουν μια διευθέτηση του προβλήματος που αναφέρεται στο σκοπό, στη χρησιμότητα και γενικά στην αξία της φιλοσοφικής εργασίας. Το καίριο ερώτημα εδώ είναι: τι μπορούμε να κάνουμε με τη φιλοσοφία; Η φιλοσοφία σαν μορφή της κοινωνικής συνείδησης ανήκει στην κοινή πολιτιστική κληρονομιά, στην κοινή πνευματική περιουσία του ανθρώπινου γένους. Όσοι πιστεύουν ακόμα στη χρησιμότητα τέτοιων αξιών μπορούν να πειστούν πως η σπουδή της φιλοσοφίας δεν είναι χαμένος κόπος. Αλλά ίσως θα πρέπει να ξέρουμε τι θα περιμένουμε από τη σπουδή της φιλοσοφίας. Γιατί, αν περιμένουμε να βρούμε την αλήθεια και να ζούμε μακάρια μέσα σʹ έναν παράδεισο εννοιών, σίγουρα μπαίνουμε μέσα σʹ έναν κόσμο της αυταπάτης και πληρώνουμε τις ικανοποιήσεις μας με μια απατηλή αντίληψη της πραγματικότητας, ή φεύγουμε απογοητευμένοι με την πεποίθηση πως «η φιλοσοφία δεν οδηγεί πουθενά». Αν όμως μπαίνουμε συνειδητά μέσα σʹ έναν κόσμο από προσπάθειες, από τάσεις που παλεύουν κάθε φορά για επικράτηση, από λειτουργίες που αντανακλούν τον κοινωνικό ανταγωνισμό και αποτελέσματα που μερικά, τουλάχιστο, απʹ αυτά προσφέρονται στον κόσμο σαν εργαλεία χρήσιμα για την πράξη και πηγές για παραπέρα καλλιέργειες, μπορούμε να θεωρούμε τη φιλοσοφία σαν δύναμη που συμβάλλει στη διαδικασία αλλαγής του κόσμου.

6 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

7 Ι. ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ Η φιλοσοφία είναι μια παράξενη εκδήλωση του ανθρώπινου πνεύματος. Δεν μοιάζει ούτε με επιστήμη ούτε με θρησκεία. Ακόμα δεν μοιάζει με τέχνη. Παρόλο που συχνά παρουσιάζεται σαν απομίμηση της επιστημονικής ή της καλλιτεχνικής έρευνας και κάποτε εμφανίζεται και σαν θρησκεία, η φιλοσοφία αποτελεί μια δραστηριότητα που δεν δίνει γνώση, όπως η επιστήμη, ούτε δημιουργεί μορφές, όπως η τέχνη, ούτε προβάλλει το θεό σαν το προσωποποιημένο απόλυτο, όπως η θρησκεία. Σε σύγκριση με την επιστήμη, την τέχνη και τη θρησκεία, η φιλοσοφία είναι η λιγότερο αυτονόητη λειτουργία του πολιτισμού. Αυτή απαιτούσε πάντοτε και απαιτεί εξήγηση του νοήματός της. Από την αρχή κιόλας και σ' όλη τη σταδιοδρομία της φαντάζει σαν ένα μάλλον αφύσικο φαινόμενο απέναντι στην απροβλημάτιστη φυσική ζωή. Και εκείνα ακόμα τα πράγματα που στους κοινούς ανθρώπους φαίνονται απλά και αυτονόητα, η φιλοσοφία τα κάνει δύσκολα και προβληματικά. Δίνει στα πράγματα άλλο ρυθμό και βαρύτητα, τα ζυγίζει με άλλα μέτρα και τα κάνει σύνθετα, πολύπλοκα και δυσκολονόητα. Μας διδάσκει όχι πώς είναι τα πράγματα, αλλά πώς είναι δυνατό ή πώς θα μπορούσαν να είναι. Αυτά που στην καθημερινή ζωή μας φαίνονται γνωστά και αυτονόητα, η φιλοσοφία μας τα παρουσιάζει προβληματικά. Μας δείχνει πώς αυτά τα γνωστά παρουσιάζονται από μια άγνωστη σκοπιά. Αλλά η φιλοσοφία, παρόλο που ξεπερνά τα όρια του κοινού νου, είναι προσιτή στον καθένα, χωρίς προηγούμενη επιστημονική κατάρτιση και προπαρασκευή. Eκεί όπου οι άνθρωποι βλέπουν κριτικά τον κόσμο, μπαίνει πριν από κάθε επιστήμη η φιλοσοφία. Αυτό μπορεί να φανεί μέσα από ένα ξεκαθάρισμα των σχέσεών της με τον κοινό νου, τη θρησκεία και την επιστήμη. 1. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΣ ΝΟΥΣ Ο φιλοσοφικός στοχασμός φαίνεται να κινείται σ' έναν ιδιαίτερο τόπο, σ' ένα βασίλειο των εννοιών. «Φιλοσοφώ» είναι μάλλον σαν να επιχειρώ μία έξοδο από τον συνηθισμένο τόπο της κοινής σκέψης, το χώρο των παραστάσεων, των αναμνήσεων και των εμπειριών. Η φιλοσοφία φαντάζει στα μάτια των κοινών ανθρώπων σαν υπερβολικά και ανεξήγητα αφηρημένη σκέψη, ή καμιά φορά σαν ένας τρόπος να βλέπει κανένας τον κόσμο ανεστραμμένα. Αυτή κλονίζει τις βεβαιότητες του κοινού νου και της κοινής συνείδησης. Και ενώ οι άνθρωποι σκέφτονται συγκεκριμένα, η φιλοσοφία παρουσιάζει ποικίλες μορφές μιας τυπικά αφηρημένης σκέψης. Αν μάλιστα βλέπαμε ανθρώπους αδιάφορους για φιλοσοφία να υποχρεώνονται να ακούσουν ή να διαβάσουν μια σειρά από αφηρημένες σκέψεις, θα παρατηρούσαμε να αντιδρούν στη δοκιμασία αυτή μ' ένα αίσθημα αποστροφής και αποδοκιμασίας. Πολλοί δείχνουν εχθρότητα ή αδιαφορία για τη φιλοσοφία, περιφρόνηση ή ειρωνεία, πιστεύοντας πως αυτή αποτελεί έναν περίεργο κόσμο αφηρημένων ιδεών. Και οι φιλόσοφοι, από το άλλο μέρος, βλέπουν τις τρέχουσες ιδέες, που μοιράζονται οι άνθρωποι, σαν προϊόντα δογματικής και άκριτης σκέψης, σαν αφέλειες του ανθρώπινου νου ή σαν υπερβολές του. Ο καθηγητής Ayer 1, π.χ., αναγνωρίζει σαν αρετή του φιλοσόφου να μην ανέχεται υπερβολές του κοινού νου και αναφέρει ότι ο H. H. Price, προκάτοχός του στην έδρα του (Οξφόρδη), έτεινε να σκέφτεται πως ο κόσμος είναι ένας πολύ πιο ξένος τόπος απ' ό,τι συνήθως υποθέτουμε πως είναι, τόσο που ακόμα και οι πιο φαντασιώδεις θεωρίες για τον κόσμο μπορεί να βρεθούν πως περιέχουν κάποιο στοιχείο αλήθειας. Ο κοινός νους μας βεβαιώνει, καθώς λένε, ότι υπάρχουν πράγματα έξω από μας, ότι ο καθένας από μας υπάρχει σαν ζωντανό σώμα, ότι το σύμπαν υπήρχε πριν από μας και πριν από μας επίσης έζησαν πολλά άλλα ανθρώπινα και άλλα ζωντανά όντα σαν αυτά που παρατηρούμε σήμερα. Τέτοιες βεβαιώσεις προβάλλονται σαν αναμφισβήτητες βεβαιότητες

8 που ανήκουν σταθερά στην περιουσία του κοινού νου. Άλλες βεβαιότητες σαν αυτές είναι πως υπάρχει στο σύμπαν ένας τεράστιος αριθμός από υλικά αντικείμενα του ενός ή του άλλου είδους (άνθρωποι, ζώα, φυτά, πέτρες, χώματα, βουνά, μέταλλα, νερά κ.λπ.) καθώς και κατασκευασμένα αντικείμενα (φωλιές, σπίτια, δρόμοι, γέφυρες, αυτοκίνητα, σιδηρόδρομοι, εργοστάσια, αεροπλάνα, όπλα, βιβλία κ.λπ.). Εκτός από τη γη και όσα συμβαίνουν σ' αυτήν, υπάρχουν αναρίθμητα άλλα αστρικά σώματα, διαφόρων ειδών και μεγεθών. Ο κοινός νους δέχεται ακόμα πως, εκτός από όλα αυτά τα πράγματα, υπάρχουν επίσης οι συνειδητές πράξεις των ανθρώπων. Με τη φιλοσοφία αναθεωρείται όλος ο τρόπος σκέψης των κοινών ανθρώπων, που συνήθως βλέπουν (ή νομίζουν πως βλέπουν) τα πράγματα γυμνά, χωρίς ενδιάμεσα (ιδέες και θεωρίες). Αλλά γυμνά πράγματα δεν υπάρχουν. Αυτά έχουν πάντοτε ένα γλωσσικό και θεωρητικό ένδυμα, απλό για τους κοινούς ανθρώπους, περίτεχνο και της μόδας για τους διανοούμενους. Οι φιλόσοφοι μάλιστα, ανάμεσα στους άλλους διανοούμενους, συνηθίζουν ιδιαίτερα να προσέχουν τα κοινά αυτά και απλά ενδύματα, αλλά τα παρουσιάζουν μεταποιημένα, σαν δημιουργοί της υψηλής κοπτικής και ραπτικής ιδεών, με τη μορφή περίτεχνων και εμβριθών διανοητικών συνθέσεων. Μέσα από τη φιλοσοφία συντελείται κάθε φορά ένα αναβάπτισμα των πραγμάτων. Η φιλοσοφία είναι η επίμονη αναζήτηση της ετερότητας, αυτού του άλλου που η γνώση του μας επιτρέπει να ανα γνωρίσουμε την ταυτότητά μας. Η φιλοσοφία είναι βασικά αρνητική σκέψη: καταστρέφει κάθε βεβαιότητα, κατακτά αυτό που είναι ξένο και κάνει προβληματικό αυτό που είναι οικείο. Μαζεύει απαντήσεις και τις κάνει ερωτήματα. Φιλοσοφία είναι ένα είδος διανοητικής αλλοτρίωσης. Η φιλοσοφία προσβάλλει τις σταθερές και άκαμπτες βεβαιότητες του κοινού νου, κάνει προβληματικό ό,τι συνήθως οι άνθρωποι θεωρούν σίγουρο χωρίς συζήτηση και τείνει να θεωρεί αφελή, ανεξέταστα και υπερβολικά όσα πιστεύουν από κοινού οι άνθρωποι της καθημερινής ζωής. Ενώ, π.χ., ο κοινός νους βεβαιώνει πως ο κόσμος αποτελείται από υλικά πράγματα και από πνευματικά, η φιλοσοφία θέτει ερωτήματα και ζητήματα που κάνουν προβληματικές τις απόψεις του: αν ο κόσμος αποτελείται από υλικά και πνευματικά συμβάντα, τι είναι ύλη και τι πνεύμα; Ποια είναι η σχέση ανάμεσά τους; Αν και ο άνθρωπος επίσης ή κατ' εξοχήν αποτελείται από ύλη και πνεύμα, ζει τάχα το πνεύμα αυτοδύναμα μετά το τέλος της ζωής του σώματος; Γιατί, καθώς παρατηρούσε ο Moore 2, «αν πραγματικά συμβαίνουν στο σύμπαν αυτή τη στιγμή όχι μόνον οι πράξεις της συνείδησης που συνδέονται με τα ζώντα σώματα των ανθρώπων και άλλων ζωντανών οργανισμών αλλά επίσης πράξεις συνείδησης που εκτελούνται από τα πνεύματα εκατομμυρίων ανθρώπων που τα σώματά τους έχουν πεθάνει τότε σίγουρα το σύμπαν είναι ένας πολύ διαφορετικός χώρος απ' ό,τι θα έπρεπε να είναι αν δεν συνέβαινε έτσι». Εκείνο που διαφοροποιεί ουσιαστικά τη φιλοσοφία από τον κοινό νου είναι πως αυτή λειτουργεί θέτοντας μαζί τις απόψεις των ανθρώπων κάτω από τον έλεγχο του κριτικού λόγου, τη δοκιμασία της κριτικής συζήτησης και την πειθαρχία της μεθοδικής σκέψης. Αλλά συμβαίνει και η αντίστροφη κίνηση: στο βαθμό που οι φιλοσοφίες επιδρούν πάνω στις σκέψεις των ανθρώπων και καθώς απομακρύνονται από τους δημιουργούς τους, συγχωνεύονται με τις τρέχουσες ιδέες και σχηματίζουν αυτό το αμάλγαμα που λέγεται κοινός νους, κοινή γνώμη ή κοινωνική συνείδηση. 2. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ Είμαστε κληρονόμοι μιας παράδοσης τριών τουλάχιστο αιώνων, που μας λέει πόσο σπουδαίο είναι να διακρίνουμε καθαρά φιλοσοφία και θρησκεία. Ο Βίκο 3 κιόλας διατύπωσε ένα εξηγητικό σχήμα, που προβάλλει τον πολιτισμό να αναπτύσσεται σε τρεις περιόδους, τη

9 θεϊκή, την ηρωική και την ανθρώπινη. Κατά την άγρια ή παιδική περίοδο του νου ο φυσικός τρόπος έκφρασης είναι η ποίηση. Αυτή φτάνει στην πιο μεγαλειώδη φάση της με την ποίηση των βαρβαρικών ή ηρωικών εποχών, π.χ. τα ποιήματα του Ομήρου και του Δάντη. Με την ανάπτυξη του πολιτισμού και ενώ ο λόγος κυριαρχεί πάνω στη φαντασία και στο πάθος, τη θέση της ποίησης την παίρνει η πρόζα. Η ποίηση, βέβαια, δεν εκτοπίζεται ολότελα, μόνο παραμερίζεται σιγά σιγά. Έτσι, ανάμεσα στον ποιητικό ή καθαρά φανταστικό τρόπο, με τον οποίο εκφράζεται αρχικά η ανθρώπινη εμπειρία, και στον τρόπο της πρόζας, που είναι ορθολογικός τρόπος έκφρασης, διαμορφώνεται ένας τρίτος, ενδιάμεσος τρόπος: ο μυθικός ή μισοφανταστικός. Στο ενδιάμεσο αυτό στάδιο ανάπτυξης μια θρησκευτική ερμηνεία αγκαλιάζει το σύνολο της εμπειρίας. Και οι τρεις αυτές μορφές έκφρασης δεν μπορούν να ζήσουν ειρηνικά η μία κοντά στην άλλη. Καθώς παρατηρούσε ο Κόλινγουντ 4, «η σχέση ανάμεσά τους είναι μια σχέση διαλεκτικής διαδοχής με μια ορισμένη χρονική τάξη». Η συνέπεια αυτής της άποψης είναι η θέση πως «μια θρησκευτική στάση απέναντι στη ζωή είναι προορισμένη να παραγκωνιστεί από μια ορθολογική ή φιλοσοφική». Αυτή η πίστη στάθηκε μια θεμελιακή και κυρίαρχη ιδέα του διαφωτισμού, που προϋπόθετε πως ο λόγος της φιλοσοφίας αποτελεί το μοναδικό όπλο ενάντια στην κατεστημένη θρησκεία και στο πνεύμα δεισιδαιμονίας και βαρβαρότητας που τη συνοδεύει. Η ιδέα που υπόκειται σ' αυτή τη στάση πολεμικής ενάντια στη θρησκεία είναι πως η διανοητική δραστηριότητα των ανθρώπων ακολουθεί τέτοια πορεία, που, όταν ο νους φτάσει σε μια ωριμότητα, ορισμένες προηγούμενες μορφές διανοητικής δραστηριότητας, που είναι πρωτόγονες, είναι μοιραίο να εξαφανιστούν. Μ' αυτό το νόημα, ο Χιουμ, π.χ., ή ο Βολταίρος, καθώς και οι οπαδοί τους θα μπορούσαν να θεωρηθούν άνθρωποι που με τη μεσολάβησή τους φέρεται σ' ένα τέλος η θρησκευτική περίοδος της ανθρώπινης ιστορίας και εγκαινιάζεται μια άλλη, ορθολογική, περίοδος. Όπως η θρησκεία, η φιλοσοφία είναι ένας τρόπος να δοθεί σχήμα και νόημα στο σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας. Και, όπως όλες οι θρησκείες, οι φιλοσοφίες προβάλλονται στο όνομα της αλήθειας. Αλλά τόσο τα προβλήματα της φιλοσοφίας όσο και οι τρόποι αντιμετώπισής τους είναι πολύ διαφορετικοί από της θρησκείας. Ακόμα κι αν η φιλοσοφία καταγίνεται με το απόλυτο, δεν μοιάζει με τη θρησκεία, που έχει να κάνει με το προσωποποιημένο απόλυτο. Η διάκριση, που συνήθως γίνεται, ότι η θρησκεία στηρίζεται στην πίστη και την αποκάλυψη, ενώ η φιλοσοφία στο λόγο και το επιχείρημα, είναι μια διάκριση που ανάγεται στον Φράνσις Μπέικον 5. Αν και προβάλλεται με τη διάκριση αυτή σαν μοναδικά άξια του ονόματός της η φιλοσοφία εκείνη που χαρακτηρίζεται από το αυστηρό ορθολογικό πνεύμα της επιστήμης, εκφράζει ωστόσο μια πολύ ξεχωριστή σχέση. Γιατί, όσο κι αν μένουν απέξω ανορθόλογα και ποιητικά φιλοσοφήματα, είναι αλήθεια πως η φιλοσοφία αναπτύχθηκε κυρίαρχα σαν ένα βασίλειο του λόγου. 3. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Η φιλοσοφία έχει θεωρηθεί, σε σχέση με την επιστήμη, με πολύ διαφορετικούς τρόπους: Πρώτα σαν επιστήμη και μάλιστα «επιστήμη των επιστημών» (scientia scientiarum). Αν όμως η φιλοσοφία μπορούσε να σταθεί σαν επιστήμη των επιστημών, δεν θα ήταν επιστήμη, δεν θα μπορούσε δηλαδή να είναι μία από τις επιστήμες. Υπήρξαν, βέβαια, φιλόσοφοι που έπλασαν λιγότερο φιλόδοξα όνειρα για τη φιλοσοφία σαν επιστήμη. Ο Χιουμ, π.χ., ισχυρίστηκε πως έτσι και η φιλοσοφία απαλλαγεί από τα παράξενα στοιχεία που έχει μέσα της, θα μπορεί να προβάλλεται σαν ηθική επιστήμη ή επιστήμη της ανθρώπινης φύσης. Και επειδή όλες οι επιστήμες είναι δημιουργήματα του ανθρώπινου μυαλού, αυτές θα εξαρτώνται βασικά από την επιστήμη της ανθρώπινης φύσης. Ο John Stuart Mill και ο William Hamilton δέχονταν παρόμοια τη φιλοσοφία σαν την επιστημονική γνώση του ανθρώπου. Πολλοί όμως φιλόσοφοι (π.χ. ο Husserl και ο Meinong) και πολλοί ψυχολόγοι (αν όχι όλοι)

10 υποστηρίζουν πως η φιλοσοφία και η ψυχολογία πρέπει να διαχωρίζονται αυστηρά μεταξύ τους. Πολλοί φιλόσοφοι ονειρεύτηκαν τη φιλοσοφία σαν επιστήμη και σχεδίασαν να διαμορφώσουν μια φιλοσοφική επιστήμη ή επιστημονική φιλοσοφία, έχοντας σαν πρότυπο τη φυσική, που θεωρείται συνήθως υπόδειγμα επιστήμης. Η φιλοσοφία δεν μπορεί, βέβαια, να γίνει δεχτή στη χορεία των επιστημών και οι επιστήμες δεν θα ήθελαν να έχουν τη φιλοσοφία στην εκλεχτή τους παρέα. Κι αυτό γιατί η φιλοσοφική έρευνα παρουσιάζεται μάλλον σαν απομίμηση της επιστημονικής έρευνας. Η φιλοσοφία μοιάζει μονάχα με την επιστήμη. Αυτή «δεν είναι ούτε καθαρή θεωρία ούτε καθαρή κριτική» 6. Η φιλοσοφία έχει θεωρηθεί ακόμα σαν προεπιστήμη, γνώση δηλαδή που δεν είναι ακόμα ώριμη να αποτελέσει αυτοδύναμη και άρτια επιστήμη. Υπήρξαν από παλιά φιλόσοφοι που κρατούσαν όλο το νήμα της γνώσης. Ο Αριστοτέλης, π.χ., ασχολήθηκε με τόσα πολλά και ποικίλα αντικείμενα αν όχι με όλα ώστε όλοι όσοι μετά απ' αυτόν αναφέρθηκαν στη φιλοσοφία, το έκαναν για να ονομάσουν φιλοσοφία τόσο την επιστήμη όσο και αυτό που εμείς ονομάζουμε φιλοσοφία. Από την εποχή του Αριστοτέλη ως σήμερα, τα όρια ανάμεσα στη φιλοσοφία και στις επιστήμες έχουν σε μεγάλο βαθμό αποσαφηνιστεί μέσα από τις ιστορικές διαδικασίες ανάπτυξης των επιστημών και μέσα επίσης από την ίδια την πράξη του φιλοσοφείν. Αλλά είναι δυνατό να υπάρχουν ακόμα ασαφή όρια. Αν, λ.χ., η σύγχρονη γλωσσοαναλυτική φιλοσοφία βρίσκεται καθ' οδόν, όπως ισχυρίζεται ο Austin 7, προς τη γέννηση ενός νέου τύπου γλωσσολογικής θεωρίας, είναι πιθανό πως ο Κρατύλος του Πλάτωνα και το τρίτο βιβλίο του Δοκιμίου του Λοκ θα θεωρούνται μελλοντικά σαν προστάδια στην ιστορία ανάπτυξης του γλωσσολογικού αυτού κλάδου. Η ιδέα της φιλοσοφίας σαν προεπιστήμης μπορεί να υποστηριχτεί μέσα από την ιστορία των επιστημών, που συχνά προεκτείνεται στην προϊστορία. Φιλοσοφία είναι, όπως υποστήριζε ο William James, «ένα συγκεντρωτικό όνομα για ερωτήματα που δεν έχουν απαντηθεί ικανοποιητικά» και μόλις αυτά απαντηθούν ικανοποιητικά, οι γνώσεις που έχουν κερδηθεί οργανώνονται σε σώμα ειδικής επιστήμης. Οριακά, η διαδικασία αυτή «διάσπασης» της φιλοσοφίας σε ξεχωριστές αυτοτελείς επιστήμες οδηγεί στη διάλυσή της. Η φιλοσοφία, που κάποτε ήταν αρμόδια για όλα, μπορεί τελικά να μείνει αρμόδια μόνο για την υπογραφή της ληξιαρχικής πράξης του θανάτου της. Τέλος, η φιλοσοφία έχει θεωρηθεί σαν δραστηριότητα που έρχεται μετά την επιστήμη. Λέγεται συχνά πως εκεί που τελειώνουν οι επιστήμες αρχίζει η φιλοσοφία. Αυτή παριστάνεται έτσι να αποτελεί ένα είδος περιφερειακής ζώνης στα όρια των επιστημών. Με μια έκφραση του Stace 8, «η φιλοσοφία παίρνει το νήμα της γνώσης εκεί όπου το αφήνουν οι επιστήμες». Ο Αλτουσέρ 9 σκέφτεται πως η φιλοσοφία στις πιο μεγάλες της στιγμές ήρθε στον κόσμο «κατόπιν εορτής». Η επιστήμη αναπτύχθηκε ως τώρα σε τρεις μεγάλες «επιστήμεςηπείρους»: τα μαθηματικά που θεμελίωσε ο Θαλής, τη φυσική που θεμελίωσε ο Γαλιλαίος και την ιστορία που θεμελίωσε ο Μαρξ. Σε καθεμία απ' αυτές αντιστοιχεί και μία μεγάλη στιγμή για τη φιλοσοφία: η θεμελίωση των μαθηματικών στην αρχαία Ελλάδα είχε σαν συνέπεια τη δημιουργία της πρώτης μεγάλης φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας του Πλάτωνα η θεμελίωση της φυσικής στα νεότερα χρόνια είχε σαν επακόλουθο την ανανέωση της φιλοσοφίας από τον Ντεκάρτ και το ρασιοναλισμό και η θεμελίωση της ιστορίας στη σύγχρονη εποχή έχει σαν συνέπεια τον διαλεκτικό υλισμό. Το σχήμα αυτό εξηγεί ορισμένες μεγάλες στιγμές από την πορεία ανάπτυξης της φιλοσοφίας, αλλά δεν εξηγεί άλλες, π.χ. τη στιγμή της αριστοτελικής φιλοσοφίας, τη στιγμή της φιλοσοφίας του Θωμά του Ακινάτη ή εκείνη της χεγκελιανής φιλοσοφίας, που είναι επίσης μεγάλες στιγμές αυτής της ιστορίας. Οι φιλοσοφικές ιδέες διαγράφουν αμφίδρομες πορείες

11 από την επιστήμη και προς την επιστήμη, καθώς και ανοιχτές πορείες προς τη θρησκεία, τη λογοτεχνία και τις άλλες μορφές κουλτούρας. Συχνά η φιλοσοφία θεωρείται σαν σκέψη που δεν είναι τόσο κριτική ώστε να πλησιάζει την επιστήμη, ούτε τόσο ανορθόλογη που να πλησιάζει τη θρησκεία, και γι' αυτό παρουσιάζεται σαν ένα ενδιάμεσο πεδίο, μια «νεκρή ζώνη», όπως έλεγε ο Ράσελ 10, ανάμεσα στη θρησκεία και στην επιστήμη, και γι' αυτό εκτεθειμένη σε επιθέσεις και από τις δύο πλευρές. Υπάρχουν, λοιπόν, σαφείς απόψεις απ' όπου η φιλοσοφία παρουσιάζεται διαφοροποιημένη από την επιστήμη, τον κοινό νου, τον μυθικό και θρησκευτικό τρόπο σκέψης, τον ποιητικό στοχασμό και τη λαϊκή σοφία. Σαν προβληματική κατάσταση του πνεύματος είναι πηγή απεριόριστων ερωτημάτων και απόψεων που αναφέρονται στην πραγματικότητα και στη γνώση της. Και θέτει ερωτήματα, δίνει απαντήσεις και αναπτύσσει συζητήσεις σε πλαίσια εργασίας όπου κυριαρχούν, στις καλύτερες περιπτώσεις, η μεθοδικότητα, ο λόγος και το επιχείρημα. Η φιλοσοφία παρουσιάζεται τότε σαν μία σχολή του επιχειρήματος.

12 II. ΤΟ ΟΝΟΜΑ Ο τρόπος που ρωτάμε για τη φύση της φιλοσοφίας («τι είναι φιλοσοφία») είναι τυπικά φιλοσοφικός, το ερώτημα δηλαδή διατυπώνεται με την τυπική φιλοσοφική μορφή που ανάγεται στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία (τί ἐστιν). Αλλά μια απάντηση στο φιλοσοφικό ερώτημα για τη φύση της φιλοσοφίας δεν πρέπει απαραίτητα να είναι αντίστοιχα και «ελληνική» στην τυπική της μορφή (με τον ανιστορικό ισχυρισμό, λ.χ., πως η φιλοσοφία μιλάει ελληνικά μέσα από όλες τις γλώσσες). Γιατί θα μπορούσαμε ίσως σήμερα ν' απαντήσουμε στο ερώτημα «τι είναι φιλοσοφία» χωρίς να δεσμευτούμε από το όνομα «φιλοσοφία». 11 Το όνομα «φιλοσοφία» ελάχιστα διαφωτίζει το νόημα του πράγματος. Αν πούμε πως φιλοσοφία είναι «αγάπη της σοφίας», θα πρέπει να εξηγήσουμε τι σημαίνει «σοφία» και μάλλον θα αποτύχουμε να δώσουμε μια εξήγηση που να έχει για μας σήμερα κάποιο αποδεχτό νόημα. Γιατί, οποιαδήποτε σημασία κι αν δώσουμε σήμερα στη λέξη «σοφία», είναι μάλλον απίθανο να δείξουμε πως η φιλοσοφία έχει κάποια σχέση με τη σοφία. Παλιά, η λέξη «σοφία» σήμαινε πολύ διαφορετικά πράγματα απ' ό,τι μπορεί να σημαίνει σήμερα σήμαινε εξυπνάδα, κατασκευαστική τέχνη και μαστοριά (ο Όμηρος, π.χ., χρησιμοποιούσε τη λέξη για να δηλώσει την επιδεξιότητα του μαραγκού 12 ), εξυπνάδα στις τεχνικές εφαρμογές, στις πραχτικές υποθέσεις, στις επιχειρήσεις. Και ο όρος φιλοσοφία χρησιμοποιήθηκε από παλιά με πολύ διαφορετικές σημασίες. Ο Ηρόδοτος 13 αναφέρει πως ο Σόλωνας ταξίδεψε φιλοσοφών σε πολλές χώρες «θεωρίης είνεκεν». Ίσως η λέξη «φιλοσοφία» με το ειδικό νόημα χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Πυθαγόρα 14, και κάνοντας ο Ηράκλειτος λόγο για «φιλοσόφους άνδρας» 15, εννοούσε μάλλον τους Πυθαγόρειους. Στα χρόνια των σοφιστών «φιλοσοφείν» σήμαινε ό,τι και το «σπουδάζειν», την άσκηση, δηλαδή, μιας οποιασδήποτε θεωρητικής δραστηριότητας. Ο Πλάτωνας, που δημιούργησε την πρώτη μεγάλη φιλοσοφική σύνθεση και που θεωρείται ο πρώτος φιλόσοφος, ονόμασε για πρώτη φορά φιλόσοφο εκείνον που στρέφεται προς την ουσία των πραγμάτων, εκείνον που κατευθύνει τη σκέψη και την πράξη του μαζί προς την ουσία και όχι προς τα φαινόμενα. Η φιλοσοφία ήταν γι' αυτόν ανύψωση του πνεύματος προς το πραγματικά αληθινό, επιστημονική γνώση και μαζί ηθική παράσταση της ιδέας. Ο Αριστοτέλης όρισε ακριβέστερα το πεδίο της φιλοσοφίας, αποκλείοντας απ' αυτό την πραχτική δραστηριότητα. Ταλαντεύτηκε, όμως, ανάμεσα σε μια στενότερη και σε μια ευρύτερη έννοια: φιλοσοφία είναι η έρευνα των έσχατων αιτίων («πρώτη φιλοσοφία») και κάθε επιστημονική έρευνα και γνώση. Στα χρόνια των Στωικών ευνοήθηκε μια σύγχυση γύρω από την έννοια της φιλοσοφίας, μια και αυτή συμπεριλάμβανε τότε τη γραμματική, τη μουσική κ.λπ. Ο ορισμός μάλιστα του Χρύσιππου «φιλοσοφία είναι η γνώση θεϊκών και ανθρώπινων πραγμάτων» δυσκόλευε χαρακτηριστικά μια σωστή οριοθέτηση του πεδίου 16. Η φιλοσοφία, λοιπόν, υπήρξε ένα όνομα που ειπώθηκε «πολλαχώς» από τους Έλληνες. Με το ποικίλο, έστω, νόημά του, το ελληνικό αυτό όνομα δεν λέει σχεδόν τίποτε για το πράγμα, που ως σήμερα εξακολουθούμε να το ονομάζουμε έτσι. Αυτό που ονομαζόταν φιλοσοφία ήταν αρχικά ένα περιεκτικό σύμπλεγμα που περιλάμβανε ποικίλα πράγματα: μυθικές εικόνες, θρησκευτικές παραστάσεις, ποιητικό στοχασμό, γενική σοφία ζωής, τέλος κριτική σκέψη που ονομαζόταν επιστήμη και μετά κριτική. Στην πορεία όμως δυόμισι χιλιετηρίδων αποχωρίστηκαν τόσα πολλά απ' αυτό το σύμπλεγμα, ώστε να μην μπορούμε πια να χρησιμοποιούμε τον όρο φιλοσοφία με το ευρύτερο νόημα 17. Πρέπει, δηλαδή, να είναι προσδιορισμένο καθαρά ένα πεδίο, που να διατηρεί σταθερά μια ταυτότητα τόσο στα προβλήματα όσο στις μεθόδους και στα αποτελέσματα, κι έτσι να διακρίνεται από κάθε άλλη διανοητική εργασία. Αν αυτό δεν πετυχαίνεται, πρέπει να πούμε πως δεν υπάρχει καθόλου

13 φιλοσοφία.

14 III. ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ Το πρόβλημα της φιλοσοφίας είναι αρμόδιοι να το αντιμετωπίζουν φιλόσοφοι (ενώ το πρόβλημα της επιστήμης δεν είναι αρμόδιοι να το αντιμετωπίζουν επιστήμονες και το πρόβλημα της τέχνης καλλιτέχνες). Αυτό συνιστά ένα παράδοξο. Γιατί, αν η φιλοσοφία σαν πρόβλημα επιδέχεται μόνο φιλοσοφική εξέταση, έρευνα δηλαδή που είναι δυνατή μόνο στα πλαίσια της εργασίας αυτής, που είναι καταρχήν προβληματική, το πρόβλημα αυτό πρέπει να εξετάζεται σαν πρόβλημα προϋπόθεσης: να λυθεί πρώτα αυτό και ύστερα όλα τα άλλα. Το επιχείρημα, ωστόσο, πως η γνώση του εργαλείου είναι προϋπόθεση για τη σωστή χρήση του, δεν έχει εδώ ισχύ, όπως δεν ισχύει ο ισχυρισμός πως πρέπει να γνωρίσει κανένας πρώτα την τέχνη της ζωγραφικής προτού αρχίσει να ζωγραφίζει, ή να μάθει πρώτα κολύμπι προτού μπει στο νερό. Μαθαίνει κανένας τι σημαίνει φιλοσοφία μέσα από την όλη εμπειρία της φιλοσοφικής εργασίας. Αν, λοιπόν, το πρόβλημα της φιλοσοφίας υπάγεται στην αρμοδιότητα των φιλοσόφων, ο μόνος τρόπος να μάθουμε τι είναι φιλοσοφία είναι να απευθυνθούμε στους φιλοσόφους και να τους ρωτήσουμε πώς αυτοί βλέπουν τη δουλειά τους. Αυτοί, βέβαια, που ονομάζονται φιλόσοφοι ή ισχυρίζονται πως καταγίνονται με φιλοσοφική εργασία, δεν είναι καθόλου σύμφωνοι ως προς τη φύση της φιλοσοφικής εργασίας. Έτσι από τους φιλοσόφους που θα διαλέξουμε για να μας πουν τι είναι φιλοσοφία, θα εξαρτηθεί και το είδος των απαντήσεων που θα πάρουμε. Αν, π.χ., αποτανθούμε στον Γιάσπερς, θα πάρουμε την απάντηση πως φιλοσοφία είναι έκφραση μιας «φιλοσοφικής πίστης», ενώ αν στραφούμε στον Βιτγκενστάιν ή στον Σλικ, θα έχουμε μια απάντηση του τύπου πως φιλοσοφία είναι λογική διασάφηση του νοήματος σκέψεων, απόψεων και προβλημάτων. Δεν είναι, βέβαια, απαραίτητο να μας λένε οι φιλόσοφοι τι είναι φιλοσοφία και πώς αυτή θα έπρεπε να θεραπεύεται. Γιατί είναι αρκετό που οι φιλόσοφοι δείχνουν μέσα από την ίδια τους τη φιλοσοφική πράξη (ή την παράλειψή της) τι είναι φιλοσοφία. Ο χορογράφος ή ο χορευτής δείχνει μάλλον με τη δημιουργική του πράξη τι είναι χορός, και αυτή είναι η απάντησή του στο ερώτημα «τι είναι χορός». Μ' αυτό το νόημα, χορός είναι αυτό που κάνουν οι χορογράφοι, μουσική είναι αυτό που κάνουν οι μουσικοί, φυσική αυτό που κάνουν οι φυσικοί και ιστορία αυτό που κάνουν οι ιστορικοί. Φιλοσοφία, λοιπόν, είναι αυτό που κάνουν οι φιλόσοφοι. Αλλά τι κάνουν οι φιλόσοφοι; Αυτό που έκανε ο Πλάτωνας ή ο Αριστοτέλης μοιάζει μ' αυτό που έκανε ο Ντεκάρτ, ο Λοκ ή ο Καντ; Και τι κοινό υπάρχει στην εργασία φιλοσόφων, όπως, λ.χ., του Λάιμπνιτς, του Βολταίρου, του Καντ, του Χέγκελ; Πρώτα πρώτα, ποιοι είναι φιλόσοφοι και ποιοι όχι; Είναι φιλόσοφοι οι πρώιμοι εκείνοι στοχαστές που ονομάζονται «Προσωκρατικοί»; Είναι ο Θαλής φιλόσοφος; Αυτός που έχει προβληθεί από την αρχαιότητα κιόλας σαν ο πρώτος φιλόσοφος, ο ιδρυτής αυτής της κοινότητας εργασίας που θεωρείται φιλοσοφική, μπορεί πολύ καλά να περιγραφεί σαν θεωρητικός επιστήμονας και επινοητικός σοφός, δηλαδή άνθρωπος που πέτυχε να κάνει σημαντικές τεχνικές εφαρμογές των θεωρητικών του γνώσεων στην τρέχουσα πραχτική 18. Αν ο Θαλής δεν είναι φιλόσοφος, είναι τάχα ο Αναξίμανδρος; Αυτόν μπορούμε να τον περιγράψουμε σαν έναν θεωρητικό κοσμολόγο, δηλαδή ούτε σαν φιλόσοφο ούτε σαν επιστήμονα, παρά σαν έναν πρόδρομο της σύγχρονης θεωρητικής κοσμολογίας. Έτσι η διδασκαλία του Αναξίμανδρου, ότι αρχική πηγή του κόσμου είναι το άπειρο, μπορεί να θεωρηθεί σαν υπόθεση που μοιάζει, λ.χ., με την υπόθεση του Lemaître, πως ο κόσμος έχει την αρχή του στο «πρωταρχικό άτομο». Τον ίδιο χαρακτήρα έχει η υπόθεση πως ο κόσμος ξεκίνησε από μια πρωταρχική υδάτινη μάζα (θεωρία που αποδίδεται στον Θαλή) και η υπόθεση πως αρχική πηγή του κόσμου είναι ο αέρας (Αναξιμένης, Διογένης ο Απολλωνιάτης). Τέτοιες θεωρίες δεν ανήκουν στη φιλοσοφία, αλλά σ' ένα προστάδιο της επιστήμης εκείνης

15 που σήμερα ονομάζεται θεωρητική κοσμολογία. Είναι θεωρίες του ίδιου τύπου με τη θεωρία πως το καθετί γίνεται από άτομα και ηλεκτρόνια. Με το νόημα που είναι φιλόσοφοι ο Πλάτωνας, ο Αυγουστίνος, ο Καντ και ο Χέγκελ, είναι τάχα φιλόσοφοι οι Πλωτίνος, Ωριγένης, Πασκάλ, Κίρκεγκωρ, Νίτσε, Σαρτρ, Χάιντεγκερ, Βιτγκενστάιν, Ντεριντά; Επειδή δεν υπάρχουν κριτήρια αποδεχτά απ' όλους, είναι δύσκολο να ονομάσουμε όλους τους φιλοσόφους που έζησαν και στοχάστηκαν στο παρελθόν. Οι συγγραφείς λεξικών φιλοσόφων και οι ιστορικοί της φιλοσοφίας παρουσιάζουν πολύ διαφορετικές εικόνες. Στο Λεξικό των Φιλοσόφων, π.χ., του Werner Ziegenfuss 19 καταχωρίζονται περίπου φιλόσοφοι και φιλοσοφούντες (όπου συμπεριλαμβάνονται και ποιητές σαν τον Σαίξπηρ, συνθέτες σαν τον Ριχάρδο Βάγκνερ ή ακόμα και φιλόλογοι σαν τον Βιλαμόβιτς). Στην Εγκυκλοπαίδεια Φιλοσοφίας 20 καταχωρίζονται 900 περίπου φιλόσοφοι με ιδιαίτερα άρθρα, αλλ' ανάμεσα σ' αυτούς περιλαμβάνονται ποιητές (όπως ο Όμηρος, ο Δάντης, ο Γκαίτε, ο Κάφκα, ο Χαίλντερλιν, ο Έλιοτ), επιστήμονες (όπως ο Αρχύτας, ο Ιπποκράτης, ο Κοπέρνικος, ο Μπυφόν, ο Αϊνστάιν), θεολόγοι (όπως ο Λούθηρος, ο Καλβίνος, ο Μπαρτ), ιστορικοί (όπως ο Θουκυδίδης) κ.ά. Απ' όλους αυτούς ζήτημα είναι αν μπορούν να διακρίνονται 100 συγγραφείς που παρουσίασαν έργο τυπικά φιλοσοφικό, ώστε να διεκδικούν μ' αυτό σοβαρά τον τίτλο του φιλοσόφου. Δεν έχει νόημα να αναφερόμαστε στους φιλοσόφους της παράδοσης σαν να συγκροτούσαν αυτοί μια οικογένεια, μια ομάδα ή ομάδα από ομάδες. Η χορεία ή το πάνθεο των φιλοσόφων μας είναι στην πραγματικότητα ένα πλάσμα, ένα τέχνημα. Πολύ δύσκολο είναι να ξεχωρίσει κανείς και να απαριθμήσει τους φιλοσόφους που ζουν σήμερα και γράφουν. Στον Διεθνή Οδηγό Φιλοσοφίας και Φιλοσόφων 21 καταχωρίζονται περίπου ονόματα φιλοσοφούντων και περίπου ονόματα στον Οδηγό Αμερικανών Φιλοσόφων 22 (στους καταλόγους αυτούς περιλαμβάνονται μονάχα οι σημερινοί φιλόσοφοι). Πολλοί απ' αυτούς εργάζονται σε πανεπιστήμια ή άλλα ιδρύματα και πολλοί προβάλλονται κυρίως μέσα από τα βιβλία τους. Ο καθένας από τους φιλοσόφους έχει σίγουρα μια δική του άποψη για τη φιλοσοφία. Οι φιλόσοφοι βλέπουν τη φιλοσοφία με τόσο διαφορετικούς τρόπους, ώστε όλοι να φέρνουν το όνομα αυτό αλλά να διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Έτσι η εικόνα της φιλοσοφίας που προβάλλει ο ένας ή η μία ομάδα φιλοσόφων μεταθέτει συνήθως τον άλλο ή τους άλλους στη θέση των μη φιλοσόφων. Άλλοι φιλόσοφοι ή ομάδες φιλοσόφων, που έμειναν έτσι στα κρύα του λουτρού, μπορούν με τη σειρά τους να προβάλουν μια εικόνα της φιλοσοφίας που να δίνει σ' αυτούς αποκλειστική κατοχή του πεδίου. Οι αναλυτικοί φιλόσοφοι, π.χ., βλέπουν τη φιλοσοφία σαν δραστηριότητα που έχει σκοπό τη λογική ανατομία των προτάσεων, την αποσαφήνιση των σκέψεων, που είναι συνήθως θολές κατά κάποιο τρόπο και συγκεχυμένες, τη διασάφηση του νοήματος προβλημάτων και απόψεων. Οι φιλόσοφοι αυτοί δεν αφήνουν καθόλου περιθώρια για στοχασμό. Έτσι αποκλείονται από την περιοχή της φιλοσοφίας όλοι εκείνοι που επιδίδονται σε θεωρητικές συνθέσεις και σε μεταφυσικές κατασκευές. Αυτοί όμως μπορούν να ισχυριστούν πως φιλοσοφία είναι η συστηματική ερμηνεία της πραγματικότητας. Και θα δεχτούν την ισχυρή κριτική και τον έλεγχο των άλλων, που από την πλευρά τους θα περίμεναν θεμελιωμένες απόψεις και ικανοποιητικές εξηγήσεις γύρω από τη φύση και τη νομιμότητα της δουλειάς τους. Αυτοί σίγουρα θα δυσκολεύονταν πολύ να εκθέσουν με σαφήνεια τι εννοούν λέγοντας «ερμηνεία της πραγματικότητας». Ξέρουμε τι σημαίνει ερμηνεία ενός απόκρυφου αποφθέγματος, μιας βιβλικής περικοπής, ενός προσωκρατικού αποσπάσματος, ενός νόμου ή κάποιου μοντέρνου ποιητικού κειμένου: προσπαθούμε να εκθέσουμε τη σημασία τους με κατανοητά λόγια. Αλλά τι σημαίνει ερμηνεία της πραγματικότητας ή του κόσμου; Επιχειρώντας οι φιλόσοφοι να αποσαφηνίσουν τέτοιους όρους (ερμηνεία, πραγματικότητα, κόσμος), δημιουργούν σύγχυση και περιπλέκονται σε έριδες που δεν οδηγούν πουθενά. Τέτοιες έριδες και διαμάχες προκαλούν διατυπώσεις

16 ορισμών της φιλοσοφίας σαν του Ντεκάρτ 23, πως «η φιλοσοφία 24 δίνει το μέσο να μιλάμε με αληθοφάνεια για όλα και να κάνουμε να μας θαυμάζουν οι λιγότερο σοφοί», του Κίρκεγκωρ, πως «η φιλοσοφία είναι σαν το φίδι που σε κάθε βήμα αφήνει ένα δέρμα που μπαίνουν μέσα του έρποντας οι πιο κουτοί οπαδοί της», ή τον «ορισμό», που λέγεται συχνά, πως «φιλοσοφία είναι η αναζήτηση μέσα σε σκοτεινό δωμάτιο μιας μαύρης γάτας τα μεσάνυχτα, όταν η γάτα δεν είναι εκεί», ή ακόμα και άλλους ευτράπελους ορισμούς σαν εκείνους του Μπέρτραντ Ράσελ: «φιλοσοφία είναι αυτό που μελετάται στα φιλοσοφικά τμήματα των πανεπιστημίων και κολεγίων μας» και «φιλοσοφία είναι η συστηματική κατάχρηση όρων που σκόπιμα επινοούνται γι' αυτό το λόγο» 25. Αν οι φιλόσοφοι μάς δίνουν διαφορετικές και συχνά αλληλοαποκλειόμενες ιδέες για τη φύση της φιλοσοφίας, είναι γιατί βλέπουν διαφορετικά τον κόσμο, ή μάλλον γιατί δεν βλέπουν τον ίδιο κόσμο. Έτσι πολλοί μπορούν να ονομάζονται φιλόσοφοι αλλά να διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους, ώστε δύσκολα θα κατατάσσονταν σε μια ομοιογενή ομάδα διανοητικής εργασίας. Οι διαφορές τους γίνονται φανερές ακόμα και μέσα από μια τυπολογική διάκριση, που μπορεί να δείξει πόσο διαφορετικοί στο χαρακτήρα και στο ρόλο τους υπήρξαν οι φιλόσοφοι, μέσα, λ.χ., από την ακόλουθη τυπολογία: 1) ο φιλόσοφος σοφός Φέρνει στους ανθρώπους τη γνώση και την αλήθεια πριν από την επιστήμη ή σε πείσμα της επιστήμης. Επιδιώκει πράγματα που ξεπερνούν τις δυνάμεις του και βάζει στο πνεύμα του φορτίο που δεν είναι σε θέση να κινήσει 26. 2) ο φιλόσοφος δημιουργός Δημιουργεί πράγματα με λέξεις, ιδέες και επιχειρήματα και χτίζει μ' αυτά έναν κόσμο, που τον θεωρεί μάλιστα συνήθως σαν τον πρώτο κόσμο στην ιστορία. Είναι πιασμένος από το μύθο του δημιουργού. 3) ο φιλόσοφος άγιος Από υπερβολή επιθυμίας για απόλυτη αλήθεια και αγιότητα φτάνει ως το αμάρτημα πάσχει από τη λαχτάρα να δει την αλήθεια γυμνή μπροστά στα μάτια του και δεν μπορεί ν' αντισταθεί στον πειρασμό να θεωρεί τον εαυτό του μοναδικό μνηστήρα της αλήθειας (όπως έλεγε για τον Ηράκλειτο ο Νίτσε). Το αμάρτημά του, τελικά, είναι να πει την αλήθεια μια για πάντα: τη γλώσσα του τη «σπρώχνει ο Σατανάς... να κηρύχνει τ' αδύνατα» 27. Νιώθει συχνά τον πειρασμό να λέει πράγματα ασυνήθιστα και στην αμηχανία του μοιάζει με τον άγιο που βασανίζεται από την έμμονη ιδέα μήπως αμάρτησε. 4) ο φιλόσοφος εραστής Το να φιλοσοφείς είναι συχνά σαν να είσαι ερωτευμένος, να μυείσαι ή να είσαι μυημένος σ' έναν κόσμο σαφώς διαφοροποιημένο από τον πραγματικό. Η φιλοσοφία γίνεται τότε τόπος μυστικής συνάντησης με το απόκρυφο, το κρυμμένο στο βυθό, το αληθινό, το μοναδικό, κατάσταση που σε απομακρύνει από το συνηθισμένο και καθημερινό, την εργασία ρουτίνας, το φαγητό, τον ύπνο, την κουβέντα. Σαν κατάσταση μυστική και σκανδαλώδης γίνεται αντικείμενο αστεϊσμών, ντροπής, ειρωνείας, εμπαιγμών. Σαν το χορό και το τραγούδι, σαν το ντελίριο των μυστηριακών τελετών, η φιλοσοφία μας σέρνει όπως και ο έρωτας σ' έναν άλλο κόσμο, από τον οποίο αποσυρόμαστε μόλις σβηστεί η ορμή και λυθεί η μαγεία της απόλαυσης. Το να φιλοσοφείς, όπως το να κάνεις έρωτα, είναι να μαγεύεσαι από τη γοητεία ενός άλλου κόσμου. Οι φιλόσοφοι καθώς και οι οπαδοί τους είναι συχνά θύματα αυτής της γοητείας.

17 5) ο φιλόσοφος πρεσβευτής Είναι άνθρωπος που πρεσβεύει ορισμένα πράγματα. Σκέφτεται για λογαριασμό της χώρας απ' όπου προέρχεται (επιστήμη, θρησκεία, τέχνη, ιστορία) και μεταφέρει ιδέες και ενδιαφέροντα για να προωθηθούν αυτά μέσα από τη φιλοσοφία, στην οποία έχει υποβάλει τα διαπιστευτήριά του 28. 6) ο φιλόσοφος περατάρης Διεκπεραιώνει ιδέες από την επιστήμη στη φιλοσοφία, έτσι που η επιστήμη να μένει ανοιχτή σε φιλοσοφικές καλλιέργειες και η φιλοσοφία να μη μένει αποκομμένη από την επιστημονική πραχτική. 7) ο φιλόσοφος διαφωτιστής Εκφράζει κριτικά επεξεργασμένες και ορθολογικά δουλεμένες τις κοινές ιδέες και αξίες, προσανατολίζοντας κατάλληλα την κοινωνική συνείδηση. 8) ο φιλόσοφος δικηγόρος Είναι ο συνήγορος των ίδιων των προκαταλήψεών του, που αυτός βάφτισε «αλήθειες» 29. 9) ο φιλόσοφος δημαγωγός Παρουσιάζεται σαν ρήτορας, φωνακλάς του βήματος και μάρτυρας της αλήθειας, ικανός να καθοδηγήσει τις μάζες στο σωστό δρόμο. 10) ο φιλόσοφος θεατρίνος Ο ρόλος που παίζει στη σκηνή είναι ο ρόλος του μάρτυρα της αλήθειας. Φέρνει στο φως ό,τι είχε κρυμμένο μέσα του από το θεατρίνο. Το θέαμα που δίνει είναι, καθώς λέει ο Νίτσε, «μόνο μια σάτιρα, μόνο μια επιλογική φάρσα, μόνο η διαρκής απόδειξη πως η μακρά καθαυτό τραγωδία είναι στο τέλος: με την προϋπόθεση πως κάθε φιλοσοφία στη γένεση ήταν μια μακρά τραγωδία» ) ο φιλόσοφος ερασιτέχνης Είναι ο ενημερωμένος ερασιτέχνης, ο πολυπράγμων, ο σωκρατικός μεσολαβητής ανάμεσα σε διάφορα είδη λόγου. Είναι ένας άνθρωπος αδιάκοπα επιρρεπής στον πειρασμό της αποπλάνησης: μπορεί εύκολα, από την ίδια τη φύση της εργασίας του, να καταντήσει τσαρλατάνος, ντιλετάντης και ερασιτέχνης, να θέλει να ενημερώνεται πάνω σ' όλα, να έχει παντού τεντωμένες τις κεραίες του. Όπως λέει ο Νίτσε, «ξέρει πολύ καλά πως εκείνος που έχει χάσει τον αυτοσεβασμό του και σαν γνώστης δεν διατάζει πια, δεν οδηγεί πια, εκτός αν φιλοδοξεί να γίνει μεγάλος ηθοποιός, φιλοσοφικός Καλιόστρο και ποντικοθήρας των πνευμάτων, μ' ένα λόγο διαφθορέας» ) ο φιλόσοφος επόπτης Ορίζοντας το κοινό έδαφος όλων, των επιστημών και των τεχνών, και επιθεωρώντας από πάνω τον πολιτισμό και την ιστορία, προβάλλεται με τη σπάνια δύναμη του πολιτισμικού επόπτη που κάνει επιστημολογία και συστηματική φιλοσοφία 32. Είναι ο προστάτης του λόγου (ratio) και ο φύλακας της αλήθειας, ο επόπτης και ο αστυνόμος της κουλτούρας. 13) ο φιλόσοφος σοφιστής Ασκεί ρητορική φιλοσοφία και αποσκοπεί πιο πολύ να πείσει τους άλλους παρά να τους

18 διδάξει. Είναι ταξιδευτής και ελεύθερος στοχαστής, με ανοιχτό νου και διαλεκτική σκέψη. Εκφράζει τις κοινές ιδέες και αξίες, προσανατολίζοντας κατάλληλα την κοινωνική συνείδηση. Απέναντι σ' αυτόν προβάλλεται σαν ιδανικός τύπος φιλοσόφου ο Σωκράτης. Και ο Σωκράτης έχει ανάγκη φυσικά από τους σοφιστές για να υπάρξει. Σήμερα μάλιστα που δεν υπάρχουν φιλόσοφοι, σαν τον Πλάτωνα και την ακολουθία του ως τον Χέγκελ, παρά υπάρχουν πολλοί και ποικίλοι στοχαστές που κάνουν σοφιστική, είναι φυσικό ο Σωκράτης (δηλαδή το φάντασμά του) να έχει κάθε μέρα δουλειά στην αγορά. Άλλοι τύποι φιλοσόφων, που διακρίνονται μέσα από την ιστορία της φιλοσοφίας, είναι ο φιλόσοφος προφήτης, ο φιλόσοφος ποιητής, ο φιλόσοφος ονειρευτής, ο φιλόσοφος παις, ο φιλόσοφος χορευτής, ο φιλόσοφος τρελός, ο φιλόσοφος περιηγητής. Γενικά, ο φιλόσοφος είναι ένας υπερβολικός άνθρωπος: θέτει προβλήματα έσχατα και κάνει σχέδια που δεν είναι σε θέση να πραγματώσει σκέφτεται πέρα από τις πραγματικές δυνατότητές του και αισθάνεται αρμόδιος να κάνει λόγο για όλα. Είναι μάλλον ένας πληροφορημένος ερασιτέχνης, οπλισμένος συνήθως με επαρκή διανοητική αυτοπεποίθηση ή έπαρση για την πνευματική του υπεροχή, ένας ονειροπόλος που δεν ομολογεί στον εαυτό του τη σημασία των ονείρων του. Χωρίς να το συνειδητοποιεί, είναι ένας μεγάλος είρωνας, γιατί ξέροντας πως οι προτάσεις του δεν είναι μοναδικές και χωρίς εναλλακτικά, πως μπορεί να δεχτούν κριτική και πολεμική, τις προβάλλει ωστόσο σαν να είναι οριστικές. Για να αντιμετωπίσει, λοιπόν, ο φιλόσοφος το πρόβλημα αυτό, καταφεύγει ασύνειδα στην ειρωνεία: αλλάζει τη γλώσσα με πολλούς και ανεπαίσθητους τρόπους, έτσι που, αν και δεν ενδίδει καθόλου στις άλλες γνώμες, τις ενσωματώνει μέσα στις δικές του. Η μεγάλη ειρωνεία είναι πως, ενώ το έργο του παρουσιάζεται σαν να παραπέμπει στον κόσμο, η γλώσσα του στην πραγματικότητα δεν είναι αναφορική και οι προτάσεις του δεν παραπέμπουν στον συγκεκριμένο κόσμο για να μπορούν να επαληθεύονται ή να διαψεύδονται. Με την ειρωνεία ο φιλόσοφος διαπλάθει και αναπτύσσει το νου του, αλλάζοντας τη γλώσσα και την πραγματικότητα: κρατάει μια απόσταση από τα πράγματα που είναι γύρω του και δημιουργεί μια ιδιάζουσα σχέση του εαυτού του με τον κόσμο. Ο κόσμος παρουσιάζεται σ' αυτόν όχι σαν το σύνολο των πραγμάτων και των γεγονότων παρά σαν το σύνολο των δυνατοτήτων. Έτσι η φιλοσοφία μπορεί να μας δείχνει όχι πώς είναι τα πράγματα αλλά πώς θα μπορούσαν να είναι. Αλλά ο φιλόσοφος δεν υπάρχει. Υπάρχουν μόνο φιλόσοφοι που είναι τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους, ώστε θα ήταν αδύνατο, μέσα από το τι αυτοί κάνουν, να φτάσουμε σε μια σαφή και απ' όλους αποδεχτή οριοθέτηση του πεδίου. Η φιλοσοφία παραμένει έτσι, όπως η ποίηση, ένας χώρος που δεν επιδέχεται μια ορισμένη περίφραξη. Αλλά, παρόλο που οι φιλόσοφοι δεν είναι σε θέση να συμφωνήσουν σε μια σαφή οριοθέτηση του πεδίου τους, ωστόσο παλεύουν μέσα σ' αυτό. Και ενώ δεν μπορούν να περιφράξουν το οικόπεδό τους, αυτό δεν τους εμποδίζει να χτίζουν και να γκρεμίζουν μέσα σ' αυτό αδιάκοπα.

19 IV. ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Άσχετα αν ο φιλοσοφικός τόπος επιδέχεται περίφραξη, αν όλοι οι φιλόσοφοι έχτισαν σ' αυτόν νόμιμα, ή αν πολλά χτίσματα είναι αυθαίρετα και παράνομα, θα μπορούσαμε να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας στην ίδια την εργασία των φιλοσόφων. Τι σημαίνει πραγματικά πως ένας άνθρωπος καταγίνεται με φιλοσοφική εργασία; Μια απάντηση, που μπορεί ίσως να γίνει καθολικά αποδεχτή, είναι πως ο φιλόσοφος κάνει φιλοσοφία καθώς καταγίνεται με ορισμένα προβλήματα. Έτσι μια λύση στο πρόβλημα της φιλοσοφίας θα μπορούσε να προκύψει μέσα από μια εξέταση αυτού που ονομάζουμε «φιλοσοφικά προβλήματα». Τα προβλήματα της φιλοσοφίας έχουν ένα πολύ διαφορετικό νόημα απ' αυτό που εννούμε συνήθως όταν κάνουμε λόγο για προβλήματα. Το πρόβλημα της ανεργίας, το πρόβλημα της μόλυνσης του περιβάλλοντος, το πρόβλημα της ποινικής σκληρότητας ή το πρόβλημα της Μέσης Ανατολής είναι περιπτώσεις που δεν μας βοηθούν καθόλου να καταλάβουμε τι σημαίνει πρόβλημα της αιτιότητας, πρόβλημα της αλήθειας, πρόβλημα του κακού. Και τα προβλήματα της επιστήμης είναι πολύ διαφορετικά τόσο από τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα όσο και από τα φιλοσοφικά. Κανένας, λ.χ., δεν θα υποστήριζε σοβαρά πως η λύση του προβλήματος της ανεργίας ή του προβλήματος της Κύπρου εξαρτάται από την απόχτηση ορισμένων θεωρητικών γνώσεων που αφορούν σ' αυτό το πρόβλημα, ενώ εκείνοι που καταγίνονται με το πρόβλημα μεταβίβασης δύναμης με ραδιοακτινοβολία ξέρουν πως η λύση που επιδιώκουν είναι μια τεχνική ανακάλυψη. Τέτοια προβλήματα πάλι είναι πολύ διαφορετικά από τα καλλιτεχνικά προβλήματα (π.χ. το πρόβλημα της απεικόνισης της κίνησης στη ζωγραφική). Ερωτήματα τυπικά φιλοσοφικά, όπως, π.χ., «τι είναι ον», «τι είναι φυσικό αντικείμενο», «τι υπάρχει», «τι ξέρουμε», ή προδιαδικαστικά ερωτήματα που μπαίνουν συνήθως στη φιλοσοφία, όπως, λ.χ., ποια είναι τα κριτήρια εγκυρότητας της γνώσης, για το νόημα του νοήματος κ.λπ., δεν έχουν τίποτε το κοινό με άλλα όμοιά τους που θέτουμε στην καθημερινή ζωή (π.χ. τι είναι ηλεκτρονικός υπολογιστής, τι σημαίνει χίμαιρα, πώς αντιλαμβανόμαστε τα χρώματα). Στις δυσκολίες τους να αντιμετωπίσουν τρέχοντα προβλήματα της ζωής τους όλοι οι άνθρωποι διατυπώνουν φιλοσοφικά ερωτήματα και εκφράζουν περιστασιακά φιλοσοφικές απόψεις. Τα ερωτήματα αυτά και οι απαντήσεις τους είναι μερικές φορές σοβαρά, αλλά συχνά είναι αφελή και επιπόλαια. Οι φιλόσοφοι είναι άνθρωποι ικανοί να αξιοποιούν τα ερωτήματα και τις απόψεις που αποτελούν περιουσία του λαού και να τα ταχτοποιούν με κατάλληλη λογική επεξεργασία, φιλοδοξώντας να προσανατολίζουν ορθολογικά την ανθρώπινη σκέψη. Ο Χιούμ 33 έλεγε πως φιλοσοφία είναι απλά να στοχάζεσαι πάνω στην καθημερινή ζωή. Και παρατηρούσε πως οι φιλόσοφοι τελικά δεν είπαν τίποτε παραπάνω απ' αυτά που λένε οι απλοί άνθρωποι του λαού. Αλλά φαίνεται πως η φιλοσοφία τείνει συχνά να αποτελεί κριτική παρέμβαση στην κοινή γνώση και την κοινωνική συνείδηση και μ' αυτό το νόημα αναπληρώνει την έλλειψη κριτικής και ορθολογικότητας που παρουσιάζει η συλλογική ζωή. Δεν θα υπήρχε ανάγκη από φιλοσοφία μέσα σε μια κριτική κοινωνία, σ' έναν κόσμο του καθαρού λόγου. Ο φιλόσοφος είναι ένας άνθρωπος που ξεχωρίζει ανάμεσα στους άλλους, γιατί ασκεί κριτική ενάντια σε τρέχουσες ιδέες, που οι άνθρωποι συμμερίζονται άκριτα και ανυποψίαστα, μένει άγρυπνος, ενώ όλοι οι άλλοι κοιμούνται, και λειτουργεί σαν φύλακας της συλλογικής συνείδησης. Ο φιλόσοφος δεν είναι φως και λόγος αλλά μάρτυρας και φύλακάς τους. Ο φιλόσοφος είναι ένας άνθρωπος που βρίσκεται σε απορία και αμηχανία, δεν ξέρει ποιο δρόμο να πάρει και τι πέρασμα ν' ανοίξει. Αντιμετωπίζοντας ένα πρόβλημα (π.χ. το πρόβλημα της ελευθερίας), αισθάνεται μια αμήχανη έκπληξη μπροστά στο παράδοξο και μένει

20 αναποφάσιστος, μη ξέροντας ποια θέση να διαλέξει (του ντετερμινισμού ή του ιντετερμινισμού, της αναγκαιότητας ή της ελευθερίας). Αμηχανίες και διλήμματα προκαλούν φανερά στον φιλόσοφο προβλήματα προσανατολισμού στον κόσμο σαν εκείνα που διατύπωσε ο Καντ στις παραδόσεις του για τη Λογική: τι μπορώ να ξέρω; τι οφείλω να κάνω; τι πρέπει να ελπίζω; τι είναι ο άνθρωπος; 34 Γενικά, αντιμετωπίζω ένα φιλοσοφικό πρόβλημα, σημαίνει δεν ξέρω προς τα που να στραφώ, είμαι αμήχανος, βρίσκομαι σε δυσκολία προσανατολισμού στον κόσμο. Αν ο φιλόσοφος περιέρχεται σε κατάσταση νοητικής κράμπας, είναι γιατί τα προβλήματα της φιλοσοφίας είναι πολύ γενικά και έσχατα. Αυτά προκαλούν μια νοητική νάρκη, ένα μούδιασμα του πνεύματος. 35 Νιώθει κανένας παράξενα και αμήχανα: δεν ξέρει που να εναποθέσει το βάρος των προβλημάτων του και πώς θα ανακουφιστεί από την πίεση που ασκεί πάνω του το παράδοξο. Η α πορία του φιλοσόφου (η δυσκολία του δηλαδή να βρει πέρασμα) μπορεί να έχει τη μορφή δυσκολίας να διακρίνει καθαρά αυτά που είναι μπροστά στα μάτια του. Ο Μουρ 36 συνιστούσε να κοιτάζουμε πολύ προσεχτικά σ' αυτό που υπάρχει στο μυαλό μας τη στιγμή ακριβώς που διατυπώνουμε το ερώτημα: «αν κοιτάξουμε αρκετά προσεχτικά, μπορούμε να το διακρίνουμε». Σύμφωνα μ' αυτή την άποψη, φιλοσοφώ είναι σαν να θέλω να διακρίνω κάτι που είναι δύσκολο να δω, όπως αέρα ή καθαρό νερό σ' ένα ποτάμι μπορεί να το δω απροσδόκητα, μ' έναν κυματισμό της στιγμής. Ο Λοκ έλεγε στην επιστολή προς τον αναγνώστη που πρόταξε στο Δοκίμιό του, πως η νόηση είναι σαν το μάτι που βλέπει τα πάντα εκτός από τον εαυτό του 37. Η δυσκολία με το φιλοσοφείν είναι πως, αν αυτό μοιάζει με το «οράν», δεν υπάρχει κανένας τρόπος να διορθώνονται οι διαταραχές, οι εκτροπές και τα λάθη του. Καμιά φιλοσοφική μέθοδος και τεχνική δεν μπορεί να περάσει σαν γενικά έγκυρη αγωγή, κατάλληλη για τη θεραπεία από τις φιλοσοφικές αρρώστιες 38. Ο Βιτγκενστάιν μιλούσε συχνά για το φιλόσοφο σαν το θύμα μιας κράμπας. Στην αρρωστημένη αυτή κατάσταση περιέρχεται κανένας όταν τείνει να θέτει ερωτήματα που τα χαρακτηρίζει ασυνήθιστα μεγάλη γενικότητα (π.χ. «πώς μπορούμε να ξέρουμε τι σκέφτεται πραγματικά ο άλλος καθώς μιλάει;»). Έτσι φαίνεται να θέτει ερωτήματα που ξεπερνούν τις πραγματικές του δυνατότητες να τα λύσει. Και όταν δίνει ευφάνταστες και μεγαλόσχημες λύσεις, πληρώνει τις ικανοποιήσεις του με μια μάλλον απατηλή εικόνα της πραγματικότητας. Οι καταστάσεις αυτές (απορία, αμηχανία, νάρκη, κράμπα) λένε κάτι για την παράδοξη αυτή και δυσπρόσιτη φύση της φιλοσοφικής εργασίας. Αλλά δεν ρίχνουν αρκετό φως στο πρόβλημα. Τη φύση της φιλοσοφικής εργασίας μπορούμε να την προσεγγίσουμε καλύτερα, αν προσέξουμε τις διαδικασίες με τις οποίες οι φιλόσοφοι φτάνουν να διατυπώσουν φιλοσοφικά ερωτήματα, μέσα από την τρέχουσα πραχτική. Από το ζήτημα τι αξία έχει η δουλειά του εργάτη, ο φιλόσοφος περνά στη σχέση εργασίας και γνώσης, στην κοινωνική αναφορά και λειτουργία ή στην πηγή της γνώσης. Από το ερώτημα πώς εξηγείται η αστραπή, η παλίρροια, ο σεισμός κ.λπ., περνά στο ερώτημα τι σημαίνει εξήγηση φυσικού φαινομένου ή αν είναι καθόλου δυνατή μια εξήγηση φυσικού φαινομένου. Από το ερώτημα για την αξία του Παρθενώνα ή της Γκουέρνικα οδηγείται στο ερώτημα τι κάνει πολύτιμο ένα έργο τέχνης. Ο φιλόσοφος, δηλαδή, τείνει να διατυπώνει γενικά και ριζικά ερωτήματα. Γενικά ερωτήματα μπαίνουν, βέβαια, και στην επιστήμη (π.χ. στη θεωρία των συνόλων και στη μοντέρνα άλγεβρα). Αλλά τα φιλοσοφικά ερωτήματα έχουν ένα πολύ γενικό και ριζικό χαρακτήρα. Ο