Tekst grecki z polskim przekładem. Jana Bigaja

Transcript

1

2 Tekst grecki z polskim przekładem Jana Bigaja 1

3 1. [1012b] [34] ἀρχὴ λέγεται ἡ μὲν ὅθεν ἄν τις τοῦ πράγματος κινηθείη πρῶτον, οἷον τοῦ μήκους καὶ ὁδοῦ ἐντεῦθεν μὲν αὕτη ἀρχή, ἐξ ἐναντίας δὲ ἑτέρα: [1013a] [1] ἡ δὲ ὅθεν ἂν κάλλιστα ἕκαστον γένοιτο, οἷον καὶ μαθήσεως οὐκ ἀπὸ τοῦ πρώτου καὶ τῆς τοῦ πράγματος ἀρχῆς ἐνίοτε ἀρκτέον ἀλλ ὅθεν ῥᾷστ ἂν μάθοι: [4] ἡ δὲ ὅθεν πρῶτον γίγνεται ἐνυπάρχοντος, οἷον ὡς πλοίου τρόπις καὶ οἰκίας θεμέλιος, καὶ τῶν ζῴων οἱ μὲν καρδίαν οἱ δὲ ἐγκέφαλον οἱ δ ὅ τι ἂν τύχωσι τοιοῦτον ὑπολαμβάνουσιν: [7] ἡ δὲ ὅθεν γίγνεται πρῶτον μὴ ἐνυπάρχοντος καὶ ὅθεν πρῶτον ἡ κίνησις πέφυκεν ἄρχεσθαι καὶ ἡ μεταβολή, οἷον τὸ τέκνον ἐκ τοῦ πατρὸς καὶ τῆς μητρὸς καὶ ἡ μάχη ἐκ τῆς λοιδορίας: [10] ἡ δὲ οὗ κατὰ προαίρεσιν κινεῖται τὰ κινούμενα καὶ μεταβάλλει τὰ μεταβάλλοντα, ὥσπερ αἵ τε κατὰ πόλεις ἀρχαὶ καὶ αἱ δυναστεῖαι καὶ αἱ βασιλεῖαι καὶ τυραννίδες ἀρχαὶ λέγονται καὶ αἱ τέχναι, καὶ τούτων αἱ ἀρχιτεκτονικαὶ μάλιστα. [14] ἔτι ὅθεν γνωστὸν τὸ πρᾶγμα πρῶτον, καὶ αὕτη ἀρχὴ λέγεται τοῦ πράγματος, οἷον τῶν ἀποδείξεων αἱ ὑποθέσεις. [16] ἰσαχῶς δὲ καὶ τὰ αἴτια λέγεται: πάντα γὰρ τὰ αἴτια ἀρχαί. πασῶν μὲν οὖν κοινὸν τῶν ἀρχῶν τὸ πρῶτον εἶναι ὅθεν ἢ ἔστιν ἢ γίγνεται ἢ γιγνώσκεται: τούτων δὲ αἱ μὲν ἐνυπάρχουσαί εἰσιν αἱ δὲ ἐκτός. διὸ ἥ τε φύσις ἀρχὴ καὶ τὸ στοιχεῖον καὶ ἡ διάνοια καὶ ἡ προαίρεσις καὶ οὐσία καὶ τὸ οὗ ἕνεκα: πολλῶν γὰρ καὶ τοῦ γνῶναι καὶ τῆς κινήσεως ἀρχὴ τἀγαθὸν καὶ τὸ καλόν. 2

4 1. Jedno ze znaczeń słowa ἀρχὴ, początek, daje się określić jako to coś pierwszego w rzeczy rozciągłej, od czego (o][qen) rusza się z miejsca; weźmy np. linię czy drogę, to z tej strony mamy właściwy początek, a z drugiego krańca drugi. Inne znów znaczenie, to takie od czego, które może zapewnić stan doskonały ( reguła, zasada, prawidło ); np. w nauce też nieraz trzeba zacząć nie od tego, co pierwsze, czyli od rzeczowego początku, a od tego, co pozwala najłatwiej sobie coś przyswoić. Oznacza też a)rxh/ to coś pierwszego, od czego się zaczyna powstawanie ( podstawa, zaczątek ), a co potem pozostaje, jak stępka w okręcie, fundament budynku, a u zwierząt jedni mówią serce, inni mózg, a inni jeszcze coś takiego. I to coś pierwszego, od czego się zaczyna powstawanie, ale co nie pozostaje, jak od ojca i matki dziecko, tj. przyczyna, czynnik twórczy, lub co wprawia w poruszenie i prowokuje zmianę, jak wyzwiska walkę, czyli pretekst jako czynnik sprawczy. W innych znaczeniach, gdzie następuje wprawianie w ruch i pobudzanie do zmiany czyjąś wolą i decyzją ( władza, rząd, urząd, ale także rzemiosło ), o rządach i urzędach państwowych mówi się a)rxai/ w ramach miast-państw, ale także o typach rządów: despotyczne, królewskie, tyrańskie, nazywają się a)rxai/ i rzemiosła, zwłaszcza architektoniczne. Nadto to coś pierwszego, od czego zaczyna się poznanawanie rzeczy, to się też nazywa a)rxh/, jak przesłanki w dowodzie, założenia. Podobnie stosuje się słowo ai]tion ( czynnik odpowiedzialny, warunek ). Wszystkie ai]tia są a)rxai/. Wspólne wszystkiemu, co się określa jako a)rxai/ jest bycie czymś pierwszym, z czego się wywodzi to, czym co jest, czym się staje, jakim jest poznawane. Czasem jest to immanentne, czasem zewnętrzne. Toteż jako a)rxh/ określamy i fu/siv (natura, przyroda), i stoixei=on (element), i dia/noia (myślenie, przedsięwzięcie), i proai/resiv (decyzja, postanowienie, wola), i ou)si/a (istota), i ou(= e[neka ( po co, czyli cel). Bo dobro i piękno to a)rxh/ ( podstawa ) poznania i ruchu niejednej rzeczy. 3

5 2. [24] αἴτιον λέγεται ἕνα μὲν τρόπον ἐξ οὗ γίγνεταί τι ἐνυπάρχοντος, οἷον ὁ χαλκὸς τοῦ ἀνδριάντος καὶ ὁ ἄργυρος τῆς φιάλης καὶ τὰ τούτων γένη: [26] ἄλλον δὲ τὸ εἶδος καὶ τὸ παράδειγμα, τοῦτο δ ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ τί ἦν εἶναι καὶ τὰ τούτου γένη, οἷον τοῦ διὰ πασῶν τὸ δύο πρὸς ἓν καὶ ὅλως ὁ ἀριθμός, καὶ τὰ μέρη τὰ ἐν τῷ λόγῳ. [29] ἔτι ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς μεταβολῆς ἡ πρώτη ἢ τῆς ἠρεμήσεως, οἷον ὁ βουλεύσας αἴτιος, καὶ ὁ πατὴρ τοῦ τέκνου καὶ ὅλως τὸ ποιοῦν τοῦ ποιουμένου καὶ τὸ μεταβλητικὸν τοῦ μεταβάλλοντος. [33] ἔτι ὡς τὸ τέλος: τοῦτο δ ἐστὶ τὸ οὗ ἕνεκα, οἷον τοῦ περιπατεῖν ἡ ὑγίεια. διὰ τί γὰρ περιπατεῖ; φαμέν, ἵνα ὑγιαίνῃ. καὶ εἰπόντες οὕτως οἰόμεθα ἀποδεδωκέναι τὸ αἴτιον. καὶ ὅσα δὴ κινήσαντος ἄλλου μεταξὺ γίγνεται τοῦ τέλους, [1013b] οἷον τῆς ὑγιείας ἡ ἰσχνασία ἢ ἡ κάθαρσις ἢ τὰ φάρμακα ἢ τὰ ὄργανα: πάντα γὰρ ταῦτα τοῦ τέλους ἕνεκά ἐστι, διαφέρει δὲ ἀλλήλων ὡς ὄντα τὰ μὲν ὄργανα τὰ δ ἔργα. [3] τὰ μὲν οὖν αἴτια σχεδὸν τοσαυταχῶς λέγεται, συμβαίνει δὲ πολλαχῶς λεγομένων τῶν αἰτίων καὶ πολλὰ τοῦ αὐτοῦ αἴτια εἶναι οὐ κατὰ συμβεβηκός, οἷον τοῦ ἀνδριάντος καὶ ἡ ἀνδριαντοποιητικὴ καὶ ὁ χαλκὸς οὐ καθ ἕτερόν τι ἀλλ ᾗ ἀνδριάς: ἀλλ οὐ τὸν αὐτὸν τρόπον ἀλλὰ τὸ μὲν ὡς ὕλη τὸ δ ὡς ὅθεν ἡ κίνησις. καὶ ἀλλήλων αἴτια, οἷον τὸ πονεῖν τῆς εὐεξίας καὶ αὕτη τοῦ πονεῖν: ἀλλ οὐ τὸν αὐτὸν τρόπον ἀλλὰ τὸ μὲν ὡς τέλος τὸ δ ὡς ἀρχὴ κινήσεως. [11] ἔτι δὲ ταὐτὸ τῶν ἐναντίων ἐστίν: ὃ γὰρ παρὸν αἴτιον τουδί, τοῦτ ἀπὸν αἰτιώμεθα ἐνίοτε τοῦ ἐναντίου, οἷον τὴν ἀπουσίαν τοῦ κυβερνήτου τῆς ἀνατροπῆς, οὗ ἦν ἡ παρουσία αἰτία τῆς σωτηρίας: ἄμφω δέ, καὶ ἡ παρουσία καὶ ἡ στέρησις, αἴτια ὡς κινοῦντα. 4

6 2. Słowem ai]tion określa się czynniki warunkujące stawanie się lub bycie czymś, jak: (1) Z czego coś powstaje i co w powstałym trwa, jak spiż w pomniku, srebro w czarze, i nadrzędne wobec tych rodzaje materiału. (2) Postać i wzorzec, jak pojęcie bycia czym się co okazało, że jest i nadrzędne wobec niego pojęcia rodzajowe, jak w oktawie muzycznej dwa wobec jedna i w ogóle liczba, albo części w definicji. (3) Dalej, skąd początek zmiany albo spoczynku, jak świadomy sprawca (ai]tiov), ojciec dziecka, i w ogóle czynnik wytwarzający wytwarzane i przemieniający przemieniane. (4) Nadto cel. A tym jest to, po co, np. dla spacerowania zdrowie. Pytanie: dlaczego spacer? Odpowiedź: żeby być zdrowym. A odpowiadając w ten sposób sądzimy, żeśmy podali ai]tion (wyjaśnienie). A odniesiemy je i do tego, co przy pobudzaniu przez coś innego występuje jako etap pośredni wobec celu, np. w przypadku zdrowia chudnięcie czy przeczyszczenie, środki farmakologiczne czy instrumenty chirurgiczne, wszystko to bowiem ze względu na cel, a różnica tylko w tym, że chodzi o narzędzia, lub działania. Do tylu by mniej więcej typów rzeczy odnosiło się ai]tia. Stąd zaś wynika, że przy wielości zastosowań, może być wiele czynników odpowiedzialnych (ai]tia) za to samo, i to nie przez przypadek tylko. Tak np. przy posągu będzie to rzeźbiarstwo i brąz, z zastrzeżeniem, że się na rzecz patrzy tylko pod kątem bycia posągiem. I te dwa czynniki nie taki sam mają udział, lecz jeden jako tworzywo, drugi czynnik aktywny. A są też oddziaływania wzajemmne takich czynników, jak np. praca wpływa na zdrowie, ono znów na pracę. I też nie tak samo, tylko jedno jako cel, druga czynnik aktywizujący. Dodajmy: to samo dotyczy przeciwieństw: to, co kiedy obecne, jest czynnikiem odpowiedzialnym (ai]tion) za pewien skutek, tego nieobecność czynimy odpowiedzialną (ai)tiw/meqa) za przeciwieństwo tego skutku. Jak np. za kastastrofę winimy nieobecność sternika, którego obecności zawdzięczaliśmy ocalenie. A obydwa czynniki: tak obecność jak brak, mają charakter ai]tia jako czynników pobudzająco sprawczych. 5

7 [16] ἅπαντα δὲ τὰ νῦν εἰρημένα αἴτια εἰς τέτταρας τρόπους πίπτει τοὺς φανερωτάτους. [17] τὰ μὲν γὰρ στοιχεῖα τῶν συλλαβῶν καὶ ἡ ὕλη τῶν σκευαστῶν καὶ τὸ πῦρ καὶ ἡ γῆ καὶ τὰ τοιαῦτα πάντα τῶν σωμάτων καὶ τὰ μέρη τοῦ ὅλου καὶ αἱ ὑποθέσεις τοῦ συμπεράσματος ὡς τὸ ἐξ οὗ αἴτιά ἐστιν: [21] τούτων δὲ τὰ μὲν ὡς τὸ ὑποκείμενον, οἷον τὰ μέρη, τὰ δὲ ὡς τὸ τί ἦν εἶναι, τό τε ὅλον καὶ ἡ σύνθεσις καὶ τὸ εἶδος. [23] τὸ δὲ σπέρμα καὶ ὁ ἰατρὸς καὶ ὁ βουλεύσας καὶ ὅλως τὸ ποιοῦν, πάντα ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς μεταβολῆς ἢ στάσεως. [25] τὰ δ ὡς τὸ τέλος καὶ τἀγαθὸν τῶν ἄλλων: τὸ γὰρ οὗ ἕνεκα βέλτιστον καὶ τέλος τῶν ἄλλων ἐθέλει εἶναι: διαφερέτω δὲ μηδὲν αὐτὸ εἰπεῖν ἀγαθὸν ἢ φαινόμενον ἀγαθόν. [28] τὰ μὲν οὖν αἴτια ταῦτα καὶ τοσαῦτά ἐστι τῷ εἴδει, τρόποι δὲ τῶν αἰτίων ἀριθμῷ μέν εἰσι πολλοί, κεφαλαιούμενοι δὲ καὶ οὗτοι ἐλάττους. λέγονται γὰρ αἴτια πολλαχῶς, καὶ αὐτῶν τῶν ὁμοειδῶν προτέρως καὶ ὑστέρως ἄλλο ἄλλου, οἷον ὑγιείας ὁ ἰατρὸς καὶ ὁ τεχνίτης, καὶ τοῦ διὰ πασῶν τὸ διπλάσιον καὶ ἀριθμός, καὶ ἀεὶ τὰ περιέχοντα ὁτιοῦν τῶν καθ ἕκαστα. 6

8 A wszystko, co się dotąd powiedziało, każe sprowadzić czynniki ujmowane mianem ai]tia do czterech najbardziej się wyróżniających typów: No bo z jednej strony elementy składowe sylab, i materiałowe tworzywo ludzkich wytworów, a także ogień, ziemia, i jakie by tam jeszcze były takie cielesne substancje, jak również części całości, a nawet założenia do wniosku, to są czynniki wskazujące z czego. A jedne z tej grupy mają charakter podłoża, jako części składowe, inne zaś to bycie tym, czym określono, że jest, co ujmuje części w całość, tzn. w złożenie, nadając im tym samym określoną postać. Takie znów czynniki jak nasienie, lekarz, członek rady, i w ogóle cokolwiek aktywnie działa, to wszystko reprezentuje źródło przemiany lub stanu spoczynku. A są też czynniki spełniające dla czegoś różnego od nich rolę celu, czyli dobra; co bowiem wskazuje po co, to zazwyczaj coś najlepszego dla tych różnych od tego obiektów, czyli ich cel. A nie róbmy tu różnicy, nazywając to dobrem samym, tamto pozornym. W takie to cztery typy daje się zgrupować czynniki zwane ai]tia. Szczegółowych postaci takich czynników jest co prawda wiele, ale ująć je można w mniejszą liczbę głównych. Takie to więc rzeczy obejmuje się mianem ai]tia, i tyle ich typów. A sposobów, w jakie pełnią one rolę przyczynową, ilość jest bardzo wielka, daje się je wszakże sprowadzić do kilku zasadniczych. W rozmaitym bowiem rozumieniu są uznawane za czynniki odpowiedzialne za skutki, kiedy się je nazywa ai]tia, nawet w ramach tych samych typów obserwujemy pierwszeństwo i wtórność czegoś względem czegoś. Tak na przykład względem zdrowia lekarz, a wtórnie (ogólniej) fachowiec, w stosunku do oktawy podwójność, a wtórnie liczba, i biorąc ogólnie: zawsze będzie to obejmujące coś szczegółowego. 7

9 [34] ἔτι δ ὡς τὸ συμβεβηκὸς καὶ τὰ τούτων γένη, οἷον ἀνδριάντος ἄλλως Πολύκλειτος καὶ ἄλλως ἀνδριαντοποιός, ὅτι συμβέβηκε τῷ ἀνδριαντοποιῷ Πολυκλείτῳ εἶναι: [1014a] καὶ τὰ περιέχοντα δὲ τὸ συμβεβηκός, οἷον ἄνθρωπος αἴτιος ἀνδριάντος, ἢ καὶ ὅλως ζῷον, ὅτι ὁ Πολύκλειτος ἄνθρωπος ὁ δὲ ἄνθρωπος ζῷον. ἔστι δὲ καὶ τῶν συμβεβηκότων ἄλλα ἄλλων πορρώτερον καὶ ἐγγύτερον, οἷον εἰ ὁ λευκὸς καὶ ὁ μουσικὸς αἴτιος λέγοιτο τοῦ ἀνδριάντος, ἀλλὰ μὴ μόνον Πολύκλειτος ἢ ἄνθρωπος. [7] παρὰ πάντα δὲ καὶ τὰ οἰκείως λεγόμενα καὶ τὰ κατὰ συμβεβηκός, τὰ μὲν ὡς δυνάμενα λέγεται τὰ δ ὡς ἐνεργοῦντα, οἷον τοῦ οἰκοδομεῖσθαι οἰκοδόμος ἢ οἰκοδομῶν οἰκοδόμος. ὁμοίως δὲ λεχθήσεται καὶ ἐφ ὧν αἴτια τὰ αἴτια τοῖς εἰρημένοις, οἷον τοῦδε τοῦ ἀνδριάντος ἢ ἀνδριάντος ἢ ὅλως εἰκόνος, καὶ χαλκοῦ τοῦδε ἢ χαλκοῦ ἢ ὅλως ὕλης: καὶ ἐπὶ τῶν συμβεβηκότων ὡσαύτως. ἔτι δὲ συμπλεκόμενα καὶ ταῦτα κἀκεῖνα λεχθήσεται, οἷον οὐ Πολύκλειτος οὐδὲ ἀνδριαντοποιὸς ἀλλὰ Πολύκλειτος ἀνδριαντοποιός. [15] ἀλλ ὅμως ἅπαντά γε ταῦτ ἐστὶ τὸ μὲν πλῆθος ἕξ, λεγόμενα δὲ διχῶς: ἢ γὰρ ὡς τὸ καθ ἕκαστον ἢ ὡς τὸ γένος, ἢ ὡς τὸ συμβεβηκὸς ἢ ὡς τὸ γένος τοῦ συμβεβηκότος, ἢ ὡς συμπλεκόμενα ταῦτα ἢ ὡς ἁπλῶς λεγόμενα, πάντα δὲ ἢ ὡς ἐνεργοῦντα ἢ κατὰ δύναμιν. διαφέρει δὲ τοσοῦτον, ὅτι τὰ μὲν ἐνεργοῦντα καὶ τὰ καθ ἕκαστον ἅμα ἔστι καὶ οὐκ ἔστι καὶ ὧν αἴτια, οἷον ὅδε ὁ ἰατρεύων τῷδε τῷ ὑγιαζομένῳ καὶ ὅδε ὁ οἰκοδόμος τῷδε τῷ οἰκοδομουμένῳ, τὰ δὲ κατὰ δύναμιν οὐκ ἀεί: φθείρεται γὰρ οὐχ ἅμα ἡ οἰκία καὶ ὁ οἰκοδόμος. 8

10 Dalej: rzecz się ma tak samo z tym, co ma charakter przypadłości i nadrzędnymi wobec tego rodzajami; jak przy czynniku sprawczym posągu, powiemy: Poliklet, a skadinąd rzeźbiarz, że to przygodziło się Polikletowi być rzeźbiarzem. A do tego to, co nadrzędne wobec owej przypadłości, i tak: sprawcą posągu jest człowiek, a ogólniej żywy, że to Poliklet człowiekiem, a człowiek żywy. Mogą zaś być wśród przypadłościowych określeń jeszcze dalsze, kiedy się np. powie, że to biały czy muzykalny jest sprawcą posągu, nie tylko Poliklet czy człowiek. Poza wyróżnionymi grupami omawianych tu czynników ai]- tia, zarówno tych wprost wskazywanych, jak tych przypadłościowo, możemy jeszcze wskazywać z jednej strony takie, które mają charakter potencjalny, z drugiej uaktualnione, np. umiejący budować i aktualnie budujący. A takie same rozróżnienia jak przy czynnikach, które nazywamy ai]tia, partycypujących w konstytuowaniu rzeczy, możemy przeprowadzać i w tym, co przez nie konstytuowane. Będziemy więc mówić przykładowo o sprawstwie tego to konkretnego posągu, albo w ogóle posągu, albo jeszcze ogólniej rzeźby, z tego oto kawałka spiżu, spiżu w ogóle, materiału. Tak samo, gdyby wprowadzić jeszcze cechy przypadłościowe. A mogą też być połączone i te, i tamte, kiedy się np. powie nie samo Poliklet, czy samo rzeźbiarz, ale Poliklet rzeźbiarz. Ogólnie biorąc, są te w liczbie sześciu, a każda w rozbiciu na dwie. Bo albo 1. jak rzecz konkretna, albo 2. jak rodzaj, albo 3. jak przypadłość, albo 4. rodzaj przypadłości, albo 5. wzięte łącznie, albo 6. w rozdzieleniu, a wszystkie 2: albo w ujęciu aktualnym, albo potencjalnym. Z pewnym zastrzeżeniem, że te aktualne i te konkretne, jak są, czy ich nie ma, to razem, zarówno jak chodzi o nie same, jak i to, czego są przyczyną. Tak np. ten oto konkretny lekarz wobec tego oto pacjenta, ten oto konkretny budowniczy wobec tego oto obiektu budowanego. W przypadku zaś potencjalności nie zawsze jest tak. Budowla i budowniczy nie giną równocześnie. 9

11 3. [26] στοιχεῖον λέγεται ἐξ οὗ σύγκειται πρώτου ἐνυπάρχοντος ἀδιαιρέτου τῷ εἴδει εἰς ἕτερον εἶδος, οἷον φωνῆς στοιχεῖα ἐξ ὧν σύγκειται ἡ φωνὴ καὶ εἰς ἃ διαιρεῖται ἔσχατα, ἐκεῖνα δὲ μηκέτ εἰς ἄλλας φωνὰς ἑτέρας τῷ εἴδει αὐτῶν, ἀλλὰ κἂν διαιρῆται, τὰ μόρια ὁμοειδῆ, οἷον ὕδατος τὸ μόριον ὕδωρ, ἀλλ οὐ τῆς συλλαβῆς. [31] ὁμοίως δὲ καὶ τὰ τῶν σωμάτων στοιχεῖα λέγουσιν οἱ λέγοντες εἰς ἃ διαιρεῖται τὰ σώματα ἔσχατα, ἐκεῖνα δὲ μηκέτ εἰς ἄλλα εἴδει διαφέροντα: καὶ εἴτε ἓν εἴτε πλείω τὰ τοιαῦτα, ταῦτα στοιχεῖα λέγουσιν. [35] παραπλησίως δὲ καὶ τὰ τῶν διαγραμμάτων στοιχεῖα λέγεται, καὶ ὅλως τὰ τῶν ἀποδείξεων: αἱ γὰρ πρῶται ἀποδείξεις καὶ ἐν πλείοσιν ἀποδείξεσιν ἐνυπάρχουσαι, [1014b] αὗται στοιχεῖα τῶν ἀποδείξεων λέγονται: εἰσὶ δὲ τοιοῦτοι συλλογισμοὶ οἱ πρῶτοι ἐκ τῶν τριῶν δι ἑνὸς μέσου. [3] καὶ μεταφέροντες δὲ στοιχεῖον καλοῦσιν ἐντεῦθεν ὃ ἂν ἓν ὂν καὶ μικρὸν ἐπὶ πολλὰ ᾖ χρήσιμον, διὸ καὶ τὸ μικρὸν καὶ ἁπλοῦν καὶ ἀδιαίρετον στοιχεῖον λέγεται. ὅθεν ἐλήλυθε τὰ μάλιστα καθόλου στοιχεῖα εἶναι, ὅτι ἕκαστον αὐτῶν ἓν ὂν καὶ ἁπλοῦν ἐν πολλοῖς ὑπάρχει ἢ πᾶσιν ἢ ὅτι πλείστοις, καὶ τὸ ἓν καὶ τὴν στιγμὴν ἀρχάς τισι δοκεῖν εἶναι. [9] ἐπεὶ οὖν τὰ καλούμενα γένη καθόλου καὶ ἀδιαίρετα (οὐ γὰρ ἔστι λόγος αὐτῶν), στοιχεῖα τὰ γένη λέγουσί τινες, καὶ μᾶλλον ἢ τὴν διαφορὰν ὅτι καθόλου μᾶλλον τὸ γένος: ᾧ μὲν γὰρ ἡ διαφορὰ ὑπάρχει, καὶ τὸ γένος ἀκολουθεῖ, ᾧ δὲ τὸ γένος, οὐ παντὶ ἡ διαφορά. ἁπάντων δὲ κοινὸν τὸ εἶναι στοιχεῖον ἑκάστου τὸ πρῶτον ἐνυπάρχον ἑκάστῳ. 10

12 3. Nazwą stoixei=on określa się najprostszy składnik, niezbywalny, a i niepodzielny, tzn. nie dopuszczający takiego podziału, którego części tworzyłyby różny od niego gatunek. Tak np. w przypadku mowy stoixei=a nazywamy głoski (i odpowiadające im litery), tzn. te elementarne składniki, na jakie daje się głos rozłożyć, one zaś w żadnym wypadku na inne dźwięki gatunkowo różne od nich, a jeśli się nawet je dzieli, to części są tego samego gatunku, tak jak każda kropla wody jest wodą, co nie zachodzi w przypadku sylaby. Podobnie też mówią stoixei=a na pierwiastki cielesne ci, co wygłaszają opinie, że ciała fizyczne i biologiczne na coś się ostatecznie rozpadają, te zaś elementy rozpadu już na nic gatunkowo od nich różnego. I czy to jest coś jednego, czy większej ilości, nazywają to stoixei=a. Analogicznie mówi się stoixei=a o schematach dowodów geometrycznych, i ogólnie dowodów. Albowiem te elementarne schematy, mające potem zastosowanie w wielu dowodach, określane są właśnie jako stoixei=a dowodów. A są takimi najprostsze sylogizmy z trzech terminów, przy pośrednictwie jednego, średniego. I w przenośni też, idąc za powyższym, nazywają stoixei=on jednostkę, to coś jednego i niewielkiego, co stosuje się do ustalania ilości; skutkiem czego mianem stoixei=on zaczęto określać to, co małe, proste, niepodzielne. Stąd poszło, że elementami stoixei=a stały się najogólniejsze powszechniki, jako że każdy z nich, będąc jednym i prostym, występuje w wielu rzeczach, albo we wszystkich, albo w większości; i tak to jedno i punkt jawią się niektórym jako pierwociny. Skoro więc tak zwane rodzaje są ogólne i niepodzielne, nie daje się ich bowiem zdefiniować, niektórzy nazywają rodzaje stoixei=a, i to bardziej niż różnicę, dlatego, że rodzaj jest ogólniejszy. Czemu bowiem przysługuje różnica, to i rodzaj, a czemu rodzaj, to różnica nie zawsze. A wspólne wszystkim przypadkom bycia stoixei=on czegokolwiek, że to coś pierwszego, niezbywalnego. 11

13 4. [16] φύσις λέγεται ἕνα μὲν τρόπον ἡ τῶν φυομένων γένεσις, οἷον εἴ τις ἐπεκτείνας λέγοι τὸ υ, ἕνα δὲ ἐξ οὗ φύεται πρώτου τὸ φυόμενον ἐνυπάρχοντος: [18] ἔτι ὅθεν ἡ κίνησις ἡ πρώτη ἐν ἑκάστῳ τῶν φύσει ὄντων ἐν αὐτῷ ᾗ αὐτὸ ὑπάρχει. [20] φύεσθαι δὲ λέγεται ὅσα αὔξησιν ἔχει δι ἑτέρου τῷ ἅπτεσθαι καὶ συμπεφυκέναι ἢ προσπεφυκέναι ὥσπερ τὰ ἔμβρυα. διαφέρει δὲ σύμφυσις ἁφῆς, ἔνθα μὲν γὰρ οὐδὲν παρὰ τὴν ἁφὴν ἕτερον ἀνάγκη εἶναι, ἐν δὲ τοῖς συμπεφυκόσιν ἔστι τι ἓν τὸ αὐτὸ ἐν ἀμφοῖν ὃ ποιεῖ ἀντὶ τοῦ ἅπτεσθαι συμπεφυκέναι καὶ εἶναι ἓν κατὰ τὸ συνεχὲς καὶ ποσόν, ἀλλὰ μὴ κατὰ τὸ ποιόν. [26] ἔτι δὲ φύσις λέγεται ἐξ οὗ πρώτου ἢ ἔστιν ἢ γίγνεταί τι τῶν μὴ 1 φύσει ὄντων, ἀρρυθμίστου ὄντος καὶ ἀμεταβλήτου ἐκ τῆς δυνάμεως τῆς αὑτοῦ, οἷον ἀνδριάντος καὶ τῶν σκευῶν τῶν χαλκῶν ὁ χαλκὸς ἡ φύσις λέγεται, τῶν δὲ ξυλίνων ξύλον: ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων: ἐκ τούτων γάρ ἐστιν ἕκαστον διασωζομένης τῆς πρώτης ὕλης: τοῦτον γὰρ τὸν τρόπον καὶ τῶν φύσει ὄντων τὰ στοιχεῖά φασιν εἶναι φύσιν, οἱ μὲν πῦρ οἱ δὲ γῆν οἱ δ ἀέρα οἱ δ ὕδωρ οἱ δ ἄλλο τι τοιοῦτον λέγοντες, οἱ δ ἔνια τούτων οἱ δὲ πάντα ταῦτα. [35] ἔτι δ ἄλλον τρόπον λέγεται ἡ φύσις ἡ τῶν φύσει ὄντων οὐσία, 1 Idę za lekcją rękopisu A b, przyjętą przez Christa, mimo że powszechnie pomija się mh/. 12

14 4. Grecki rzeczownik φύσις związany jest z czasownikiem φύεσθαι ( wyrastać ) i wyraża z jednej strony (a wtedy samogłoska υ jest długa) pojawienie się istoty żywej ( wzejście rośliny, narodziny zwierzęcia), z drugiej ten pierwszy zarodek, z którego rozwija się taka istota. Dalej: słowem φύσις określa się podstawowe, przyrodzone każdej rzeczy w świecie fizycznym, należące do niej samej źródło ruchu. Sam zaś czasownik φύεσθαι stosujemy mówiąc, że coś wyrasta, tzn. nabiera wzrostu dzięki czemuś innemu, przez zetknięcie, zrost, narastanie, jak to jest z zarodkiem. A zauważmy różnicę między zetknięciem i zrostem: w zetknięciu nie musi być nic poza jedynie przyleganiem, podczas gdy przy zrośnięciu dwa elementy mają coś wspólnego, co powoduje w miejsce przylegania zrost i stanie się czymś jednym, pod względem ciągłości i ilości (choć nie jakości). A jest też użycie słowa fu/siv w odniesieniu do czegoś, co nie należy do rzeczy występujących z natury w przyrodzie, na oznaczenie czegoś pierwszego, z czego ono jest wykonane, albo wykonywane, a co jest bezkształtne i niezdolne do zmiany z własnej mocy ( tworzywo ). I tak np. dla posągu czy sprzętów z brązu to brąz jest fu/siv, a dla drewnianych drewno. Podobnie z innymi takimi wytworami, bo każdy z nich jest z czegoś takiego, gdy ten podstawowy surowiec w nim pozostaje. Zauważmy, że z tym pozostawaniem jest tak samo i w przypadku rzeczy występujących z natury w przyrodzie, gdzie mianem fu/siv różni określają ich substancje elementarne, ci ogień, tamci ziemię, owi powietrze, inni wodę, jeszcze inni coś tego rodzaju, jedni wskazując niektóre z nich, inni wszystkie. Poza tym na inny sposób stosuje się termin fu/siv na o- znaczenie trwałej istoty jestestw naturalnych, bycia czym są, 13

15 οἷον οἱ λέγοντες τὴν φύσιν εἶναι τὴν πρώτην σύνθεσιν, ἢ ὥσπερ Ἐμπεδοκλῆς [1015a] λέγει ὅτι φύσις οὐδενὸς ἔστιν ἐόντων, ἀλλὰ μόνον μῖξίς τε διάλλαξίς τε μιγέντων ἐστί, φύσις δ ἐπὶ τοῖς ὀνομάζεται ἀνθρώποισιν. [3] διὸ καὶ ὅσα φύσει ἔστιν ἢ γίγνεται, ἤδη ὑπάρχοντος ἐξ οὗ πέφυκε γίγνεσθαι ἢ εἶναι, οὔπω φαμὲν τὴν φύσιν ἔχειν ἐὰν μὴ ἔχῃ τὸ εἶδος καὶ τὴν μορφήν. φύσει μὲν οὖν τὸ ἐξ ἀμφοτέρων τούτων ἐστίν, οἷον τὰ ζῷα καὶ τὰ μόρια αὐτῶν: [7] φύσις δὲ ἥ τε πρώτη ὕλη (καὶ αὕτη διχῶς, ἢ ἡ πρὸς αὐτὸ πρώτη ἢ ἡ ὅλως πρώτη, οἷον τῶν χαλκῶν ἔργων πρὸς αὐτὰ μὲν πρῶτος ὁ χαλκός, ὅλως δ ἴσως ὕδωρ, εἰ πάντα τὰ τηκτὰ ὕδωρ) καὶ τὸ εἶδος καὶ ἡ οὐσία: τοῦτο δ ἐστὶ τὸ τέλος τῆς γενέσεως. [11] μεταφορᾷ δ ἤδη καὶ ὅλως πᾶσα οὐσία φύσις λέγεται διὰ ταύτην, ὅτι καὶ ἡ φύσις οὐσία τίς ἐστιν. [13] ἐκ δὴ τῶν εἰρημένων ἡ πρώτη φύσις καὶ κυρίως λεγομένη ἐστὶν ἡ οὐσία ἡ τῶν ἐχόντων ἀρχὴν κινήσεως ἐν αὑτοῖς ᾗ αὐτά: ἡ γὰρ ὕλη τῷ ταύτης δεκτικὴ εἶναι λέγεται φύσις, καὶ αἱ γενέσεις καὶ τὸ φύεσθαι τῷ ἀπὸ ταύτης εἶναι κινήσεις. καὶ ἡ ἀρχὴ τῆς κινήσεως τῶν φύσει ὄντων αὕτη ἐστίν, ἐνυπάρχουσά πως ἢ δυνάμει ἢ ἐντελεχείᾳ. 14

16 jak to traktują ci, co za fu/siv mają pierwsze ukształtowanie rzeczy, tak jak w powiedzeniu Empedoklesa: Nie ma trwałej fu/siv jestestw, a tylko mieszanie i rozdzielanie zmieszanego, słowo zaś fu/siv odnosi się tylko do ludzi. Dlatego to w przypadku tego, co powstało albo powstaje w naturalny sposób w przyrodzie, mimo że już jest gotowy materiał, od którego ma się zacząć, żeby dojść do końca proces powstania, nie mówimy, że to ma fu/siv w sensie istoty, jeśli nie ma postaci (to\ ei)=dov), czyli ustalonej formy. A zatem to siłami biologicznymi dochodzi do powstawania z obu czynników, tj. z materiału i postaci, czegoś takiego jak istoty żywe i ich części. A fu/siv to z jednej strony prosty materiał (prw/th u[lh), pierwszy w dwojakim rozumieniu: jako ten dany, lub w ogólności pierwszy, przykładowo, dla narzędzi spiżowych jako materiał pierwszym jest spiż, lecz generalnie woda, jeżeli wszystko roztopione ma charakter ciekły. Z drugiej strony fu/siv to postać (to\ ei)=dov), a na koniec istota (h( ou)si/a). I oto mamy kres procesu powstawania. A poszerzając znaczenie, możemy wszelką istotę (ou)si/a) nazwać naturą (fu/siv), Ostatecznie więc, na podstawie tego, cośmy powiedzieli, terminem fu/siv w pierwszym rzędzie, i w sensie najwłaściwszym ( natura ), określa się istotę (ou)si/a) takich rzeczy, które mają w sobie samych źródło ruchu, i to nie przypadkowo, ale dlatego, że są tym, czym są. Bo czynnik materiałowy (u[lh) nazywamy fu/siv wtórnie, jako receptor tak pojętej istoty. A znowu procesy powstawania i budzenie się do życia, to są pochodzące od tamtej poruszenia. I ona to sama jest źródłem ruchu w przypadku występujących w przyrodzie rzeczy, jakoś w nich osadzonym, czy to potencjalnie, czy aktualnie. 15

17 5. [20] ἀναγκαῖον λέγεται οὗ ἄνευ οὐκ ἐνδέχεται ζῆν ὡς συναιτίου, οἷον τὸ ἀναπνεῖν καὶ ἡ τροφὴ τῷ ζῴῳ ἀναγκαῖον, ἀδύνατον γὰρ ἄνευ τούτων εἶναι. καὶ ὧν ἄνευ τὸ ἀγαθὸν μὴ ἐνδέχεται ἢ εἶναι ἢ γενέσθαι, ἢ τὸ κακὸν ἀποβαλεῖν ἢ στερηθῆναι, οἷον τὸ πιεῖν τὸ φάρμακον ἀναγκαῖον ἵνα μὴ κάμνῃ, καὶ τὸ πλεῦσαι εἰς Αἴγιναν ἵνα ἀπολάβῃ τὰ χρήματα. [26] ἔτι τὸ βίαιον καὶ ἡ βία: τοῦτο δ ἐστὶ τὸ παρὰ τὴν ὁρμὴν καὶ τὴν προαίρεσιν ἐμποδίζον καὶ κωλυτικόν, τὸ γὰρ βίαιον ἀναγκαῖον λέγεται, διὸ καὶ λυπηρόν, ὥσπερ καὶ Εὔηνός φησι πᾶν γὰρ ἀναγκαῖον πρᾶγμ ἀνιαρὸν ἔφυ. καὶ ἡ βία ἀνάγκη τις, ὥσπερ καὶ Σοφοκλῆς λέγει ἀλλ ἡ βία με ταῦτ ἀναγκάζει ποιεῖν. καὶ δοκεῖ ἡ ἀνάγκη ἀμετάπειστόν τι εἶναι, ὀρθῶς: ἐναντίον γὰρ τῇ κατὰ τὴν προαίρεσιν κινήσει καὶ κατὰ τὸν λογισμόν. ἔτι [34] τὸ μὴ ἐνδεχόμενον ἄλλως ἔχειν ἀναγκαῖόν φαμεν οὕτως ἔχειν. καὶ κατὰ τοῦτο τὸ ἀναγκαῖον καὶ τἆλλα λέγεταί πως ἅπαντα ἀναγκαῖα: τό τε γὰρ βίαιον ἀναγκαῖον λέγεται [1015b] ἢ ποιεῖν ἢ πάσχειν τότε, ὅταν μὴ ἐνδέχηται κατὰ τὴν ὁρμὴν διὰ τὸ βιαζόμενον, ὡς ταύτην ἀνάγκην οὖσαν δι ἣν μὴ ἐνδέχεται ἄλλως, καὶ ἐπὶ τῶν συναιτίων τοῦ ζῆν καὶ τοῦ ἀγαθοῦ ὡσαύτως: ὅταν γὰρ μὴ ἐνδέχηται ἔνθα μὲν τὸ ἀγαθὸν ἔνθα δὲ τὸ ζῆν καὶ τὸ εἶναι ἄνευ τινῶν, ταῦτα ἀναγκαῖα καὶ ἡ αἰτία ἀνάγκη τίς ἐστιν αὕτη. ἔτι [7] ἡ ἀπόδειξις τῶν ἀναγκαίων, ὅτι οὐκ ἐνδέχεται ἄλλως ἔχειν, εἰ ἀποδέδεικται ἁπλῶς: τούτου δ αἴτια τὰ πρῶτα, εἰ ἀδύνατον ἄλλως ἔχειν ἐξ ὧν ὁ συλλογισμός. τῶν μὲν [10] δὴ ἕτερον αἴτιον τοῦ ἀναγκαῖα εἶναι, τῶν δὲ οὐδέν, ἀλλὰ διὰ ταῦτα ἕτερά ἐστιν ἐξ ἀνάγκης. ὥστε τὸ πρῶτον καὶ κυρίως ἀναγκαῖον τὸ ἁπλοῦν ἐστίν: τοῦτο γὰρ οὐκ ἐνδέχεται πλεοναχῶς ἔχειν, ὥστ οὐδὲ ἄλλως καὶ ἄλλως: ἤδη γὰρ πλεοναχῶς ἂν ἔχοι. εἰ ἄρα ἔστιν ἄττα ἀΐδια καὶ ἀκίνητα, οὐδὲν ἐκείνοις ἐστὶ βίαιον οὐδὲ παρὰ φύσιν. 16

18 5. Wyrażeniem ἀναγκαῖον ( konieczne, niezbędne ) określamy coś, bez czego udziału nie można np. żyć. I tak: niezbędnym dla istoty żywej jest oddychanie i odżywianie, bez tego bowiem nie może ona być żywą. Mówimy też ἀναγκαῖον na to, bez czego nie może być albo stać się coś dobrego, a znowuż stan zły nie może być odsunięty bądź unicestwiony. I tak: koniecznym jest zażycie lekarstwa dla uniknięcia choroby, a popłynięcie na Eginę, żeby nabyć towary. Dalej: określamy tak to, co wymuszone, a i to wymuszające. Jest to coś wbrew chęci i woli, co stawia przeszkody i tamuje. Mówimy ἀναγκαῖον właśnie na to, co zniewala, i jest tym samym przykre, jak to Euenos powiada: Wszelka bo rzecz wymuszona stała się bolesna. I przemoc rodzajem konieczności (a)na/gkh), jak powiada Sofokles: Ale to siła przemożna mnie zmusza, bym to uczynił. A przymusowa konieczność wygląda na nieprzepartą. Słusznie, wszak stawia tamę zaplanowanemu posunięciu, dokładnie przemyślanemu. Zauważmy jeszcze: na to, co nie może być inaczej, mówimy, że tak koniecznie musi (ἀναγκαῖον) być. I takie to rozumienie ἀναγκαῖον przenieść można właściwie na wszelkie a)nagkai=a. Bo i powyższe wymuszone wyraża konieczność (a)nagkai=on) działania lub doznawania, kiedy nie można tego wedle własnej woli, gdyż taki nacisk wymusza konieczność, z winy której nie można inaczej. I tak samo gdy chodzi o wspomniane warunkowanie życia, czy stanu dobrego: jeśli nie ma możliwości, tu na dobro, tam na życie, tj. pozostawanie żywym, bez czegoś tam, to to coś tam jest konieczne (ἀναγκαῖον), i ten to czynnik sprawczy sam jest rodzajem konieczności. Ponadto konieczność przysługuje dowodowi, jako że nie może być inaczej, niż to zostało po prostu udowodnione. A sprawiają to założenia, że niemożliwe co innego, niż to, z czego wynika wniosek. Koniecznymi czyni więc rzeczy coś innego, a bywa, że dzięki nim coś innego zachodzi z konieczności. Toteż to, co pierwotnie i w najwłaściwszym sensie konieczne, jest proste. Coś takiego nie może wszak przedstawiać się rozmaicie, raz tak, raz inaczej, bo wtedy już nie byłoby proste. A zatem jeśli są jakieś rzeczy wiecznymi i niezmiennymi, to w nich nic nie jest wymuszonym i wbrew naturze. 17

19 6. [16] ἓν λέγεται τὸ μὲν κατὰ συμβεβηκὸς τὸ δὲ καθ αὑτό, κατὰ συμβεβηκὸς μὲν οἷον Κορίσκος καὶ τὸ μουσικόν, καὶ Κορίσκος μουσικός: ταὐτὸ γὰρ εἰπεῖν Κορίσκος καὶ τὸ μουσικόν, καὶ Κορίσκος μουσικός. καὶ τὸ μουσικὸν καὶ τὸ δίκαιον, καὶ μουσικὸς [Κορίσκος καὶ] 2 δίκαιος Κορίσκος: πάντα γὰρ ταῦτα ἓν λέγεται κατὰ συμβεβηκός, τὸ μὲν δίκαιον καὶ τὸ μουσικὸν ὅτι μιᾷ οὐσίᾳ συμβέβηκεν, τὸ δὲ μουσικὸν καὶ Κορίσκος ὅτι θάτερον θατέρῳ συμβέβηκεν: ὁμοίως δὲ τρόπον τινὰ καὶ ὁ μουσικὸς Κορίσκος τῷ Κορίσκῳ ἓν ὅτι θάτερον τῶν μορίων θατέρῳ συμβέβηκε τῶν ἐν τῷ λόγῳ, οἷον τὸ μουσικὸν τῷ Κορίσκῳ: καὶ ὁ μουσικὸς Κορίσκος δικαίῳ Κορίσκῳ ὅτι ἑκατέρου μέρος τῷ αὐτῷ ἑνὶ συμβέβηκεν ἕν. [28] ὡσαύτως δὲ κἂν ἐπὶ γένους κἂν ἐπὶ τῶν καθόλου τινὸς ὀνομάτων λέγηται τὸ συμβεβηκός, οἷον ὅτι ἄνθρωπος τὸ αὐτὸ καὶ μουσικὸς ἄνθρωπος: ἢ γὰρ ὅτι τῷ ἀνθρώπῳ μιᾷ οὔσῃ οὐσίᾳ συμβέβηκε τὸ μουσικόν, ἢ ὅτι ἄμφω τῶν καθ ἕκαστόν τινι συμβέβηκεν, οἷον Κορίσκῳ. πλὴν οὐ τὸν αὐτὸν τρόπον ἄμφω ὑπάρχει, ἀλλὰ τὸ μὲν ἴσως ὡς γένος καὶ ἐν τῇ οὐσίᾳ τὸ δὲ ὡς ἕξις ἢ πάθος τῆς οὐσίας. [34] ὅσα μὲν οὖν κατὰ συμβεβηκὸς λέγεται ἕν, τοῦτον τὸν τρόπον λέγεται. [36] τῶν δὲ καθ ἑαυτὰ ἓν λεγομένων τὰ μὲν λέγεται τῷ συνεχῆ εἶναι, οἷον φάκελος δεσμῷ καὶ ξύλα κόλλῃ: [1016a] καὶ γραμμή, κἂν κεκαμμένη ᾖ, συνεχὴς δέ, μία λέγεται, ὥσπερ καὶ τῶν μερῶν ἕκαστον, οἷον σκέλος καὶ βραχίων. αὐτῶν δὲ τούτων μᾶλλον ἓν τὰ φύσει συνεχῆ ἢ τέχνῃ. [5] συνεχὲς δὲ λέγεται οὗ κίνησις μία καθ αὑτὸ καὶ μὴ οἷόν τε ἄλλως: μία δ οὗ ἀδιαίρετος, ἀδιαίρετος δὲ κατὰ χρόνον. καθ αὑτὰ δὲ συνεχῆ ὅσα μὴ ἁφῇ ἕν: εἰ γὰρ θείης 2 Przyjmuję lekcję rękopisu E: μουσικὸς δίκαιος Κορίσκος, odrzucając przyjmowaną powszechnie lekcję Aleksandra z powtórzonym Κορίσκος. 18

20 6. Mówimy, że coś jest jedno (e[n) bądź na zasadzie przypadłościowego przysługiwania, bądź samodzielnie. Dla zilustrowania bycia jednym przez przysługiwanie weźmy Koryskos i muzykalne w połączeniu Koryskos muzykalny. Otóż powiedzieć Koryskos muzykalny to tyle co połączyć Koryskos i muzykalne. Także jeśli wziąć muzykalne i sprawiedliwe oraz muzykalny sprawiedliwy Koryskos. W podanych przykładach chodzi o jedność w sensie przypadłościowym: sprawiedliwy i muzykalny tworzą jedno, ponieważ przypadają jednej istocie, a muzykalny i Koryskos, ponieważ przypadają sobie wzajemnie. Podobnie, na swój sposób jedno z Koryskosem tworzy muzykalny Koryskos. Tak się dzieje, kiedy jeden człon formuły gramatycznej przyporządkowany jest drugiemu, jak tu muzykalne Koryskosowi. Również muzykalny Koryskos jednym ze sprawiedliwy Koryskos, jako że składnik każdej z tych par przyporządkowany jednemu i temu samemu. Podobnie jest, kiedy przypadłościową cechę odnosi się do pojęcia rodzajowego, i do ogólnych nazwań czegoś. Kiedy np. powiemy, że to samo jest człowiekiem i człowiekiem muzykalnym, to albo w tym sensie, że człowiekowi w ogóle, wziętemu jako coś jednego istotowo, przypada muzykalne, albo że i jedno, i drugie: człowiek i muzykalne przypada któremuś z pojedynczych osobników, np. Koryskosowi. Tyle tylko, że inaczej w obu przypadkach przysługuje: raz na modłę rodzaju w ramach istoty, raz jako cecha czy własność istoty. W takim to sensie określa się jednym przypadłościowo. Do jedności zaś w sensie samodzielnym zaliczymy rzeczy, że złączone, jak wiązka sznurkiem, kawałki drewna klejem. I o linii, choćby zgiętej, byle nie rozerwanej, powiemy, że jedna, jak również o wziętych z osobna członkach, jak noga czy ręka. Przy czym połączeniom naturalnym bardziej jedność przysługuje, niż sztucznym. A za połączone uznamy, co porusza się jednym ruchem całe, a nie żeby część tak, część tak. Jednym zaś jego ruch bo niepodzielny, a niepodzielny bo równoczesny dla każdej części. Połączenia zaś ścisłe stanowią jedno nie przez zetknięcie tylko. No bo jeśli zestawisz 19

21 ἁπτόμενα ἀλλήλων ξύλα, οὐ φήσεις ταῦτα εἶναι ἓν οὔτε ξύλον οὔτε σῶμα οὔτ ἄλλο συνεχὲς οὐδέν. [9] τά τε δὴ ὅλως συνεχῆ ἓν λέγεται κἂν ἔχῃ κάμψιν, καὶ ἔτι μᾶλλον τὰ μὴ ἔχοντα κάμψιν, οἷον κνήμη ἢ μηρὸς σκέλους, ὅτι ἐνδέχεται μὴ μίαν εἶναι τὴν κίνησιν τοῦ σκέλους. καὶ ἡ εὐθεῖα τῆς κεκαμμένης μᾶλλον ἕν: τὴν δὲ κεκαμμένην καὶ ἔχουσαν γωνίαν καὶ μίαν καὶ οὐ μίαν λέγομεν, ὅτι ἐνδέχεται καὶ μὴ ἅμα τὴν κίνησιν αὐτῆς εἶναι καὶ ἅμα: τῆς δ εὐθείας ἀεὶ ἅμα, καὶ οὐδὲν μόριον ἔχον μέγεθος τὸ μὲν ἠρεμεῖ τὸ δὲ κινεῖται, ὥσπερ τῆς κεκαμμένης. [17] ἔτι ἄλλον τρόπον ἓν λέγεται τῷ τὸ ὑποκείμενον τῷ εἴδει εἶναι ἀδιάφορον: ἀδιάφορον δ ὧν ἀδιαίρετον τὸ εἶδος κατὰ τὴν αἴσθησιν: τὸ δ ὑποκείμενον ἢ τὸ πρῶτον ἢ τὸ τελευταῖον πρὸς τὸ τέλος. καὶ γὰρ οἶνος εἷς λέγεται καὶ ὕδωρ ἕν, ᾗ ἀδιαίρετον κατὰ τὸ εἶδος, καὶ οἱ χυμοὶ πάντες λέγονται ἕν, οἷον ἔλαιον οἶνος καὶ τὰ τηκτά, ὅτι πάντων τὸ ἔσχατον ὑποκείμενον τὸ αὐτό: ὕδωρ γὰρ ἢ ἀὴρ πάντα ταῦτα. [24] λέγεται δ ἓν καὶ ὧν τὸ γένος ἓν διαφέρον ταῖς ἀντικειμέναις διαφοραῖς: καὶ ταῦτα λέγεται πάντα ἓν, ὅτι τὸ γένος ἓν τὸ ὑποκείμενον ταῖς διαφοραῖς, οἷον ἵππος ἄνθρωπος κύων ἕν τι, ὅτι πάντα ζῷα, καὶ τρόπον δὴ παραπλήσιον ὥσπερ ἡ ὕλη μία. ταῦτα δὲ ὁτὲ μὲν οὕτως ἓν λέγεται, ὁτὲ δὲ τὸ ἄνω γένος ταὐτὸν λέγεται, ἂν ᾖ τελευταῖα τοῦ γένους εἴδη [τὸ ἀνωτέρω τούτων] 3, οἷον τὸ ἰσοσκελὲς καὶ τὸ ἰσόπλευρον ταὐτὸ καὶ ἓν σχῆμα ὅτι ἄμφω τρίγωνα, τρίγωνα δ οὐ ταὐτά. [32] ἔτι δὲ ἓν λέγεται ὅσων ὁ λόγος ὁ τὸ τί ἦν εἶναι λέγων ἀδιαίρετος πρὸς ἄλλον τὸν δηλοῦντα τί ἦν εἶναι τὸ πρᾶγμα: αὐτὸς γὰρ καθ αὑτὸν πᾶς λόγος διαιρετός. οὕτω γὰρ 3 Pomijam te słowa jako interpolację, idąc za Christem (ipse haec verba ab interpolatore addita notavi) i Rossem (the words are suspiociously like a gloss). 20

22 stykające się ze sobą kawałki drewna, nie powiesz, że to coś jednego. Tak jest z drewnem, tak z ciałem, tak z wszelkim innym złączeniem. Tak oto, jak widać, wszelkie w ogóle połączenie uważa się za jedno, choćby nawet miało załamania, bardziej jednak takie, które załamań nie ma. Bo weźmy np. części nogi, łydkę czy udo, to ich ruch może nie być jeden z całą nogą. Również linii prosto biegnącej ściślej przysługuje jedność, niż łamanej. Łamaną zaś, która tworzy kąt, raz uznamy za jedną, raz nie uznamy, jako że w niej przesunięcie może nie być, mimo że może być równoczesne, podczas gdy ruch prostej niełamanej jest zawsze na raz całej, i nie może jeden z jej składników, jeśli to nie bezwymiarowy punkt, być w spoczynku, gdy drugi się porusza. A to jest możliwe w linii łamanej. Na innej znów zasadzie określamy coś jako jedno z powodu gatunkowego niezróżnicowania materiałowego podłoża. A niezróżnicowanie takie tam ma miejsce, gdzie obserwacje zmysłowe nie dają podstaw do podziału gatunku. Podłoże zaś do tego celu bierzemy albo pierwsze, albo ostatnie. Bo, biorąc pod uwagę ostatnie, tak wino uznamy za coś jednego, jak wodę, jako stanowiące nierozkładalne gatunki. A znów wszelkie w ogóle płyny, jak oliwę, wino, co topliwe, z tej racji, że wszystko to ma to samo ostateczne (pierwsze) podłoże. Sprowadza się wszak do wody lub powietrza. Jednym także określa się to, czego rodzaj jeden, zróżnicowany przeciwstawnymi sobie różnicami. A traktuje się to wszystko jak jedno z uwagi na jeden rodzaj jako podłoże dla różnic. Przykładowo: koń, człowiek, pies, stanowią jedno, jako że to wszystko żywe, a to podobnie jak z jedną substancją materiałową. Co zaś ujęte rodzajem, uznaje się za jedno raz w ten właśnie sposób, to znów że wspólny rodzaj stawia się wyżej, tak jakby to były najbliższe gatunki tego rodzaju. Weźmy przykład: równoramienny i równoboczny dotyczy jednej i tej samej figury, chodzi wszak o trójkąty, acz nie te same. Ponadto za jedno uznaje się to, czego formuła definicyjna ujmująca bycie tym, czym ono jest nie dzieli się, żeby powstała inna, ukazująca, czym rzecz jest. Sama z siebie bowiem formuła taka daje się przecież podzielić. Na tej bowiem zasadzie, i powiększone, 21

23 καὶ τὸ ηὐξημένον καὶ φθῖνον ἕν ἐστιν, ὅτι ὁ λόγος εἷς, ὥσπερ ἐπὶ τῶν ἐπιπέδων ὁ τοῦ εἴδους. [1016b] [1] ὅλως δὲ ὧν ἡ νόησις ἀδιαίρετος ἡ νοοῦσα τὸ τί ἦν εἶναι, καὶ μὴ δύναται χωρίσαι μήτε χρόνῳ μήτε τόπῳ μήτε λόγῳ, μάλιστα ταῦτα ἕν, καὶ τούτων ὅσα οὐσίαι. καθόλου γὰρ ὅσα μὴ ἔχει διαίρεσιν, ᾗ μὴ ἔχει, ταύτῃ ἓν λέγεται, οἷον εἰ ᾗ ἄνθρωπος μὴ ἔχει διαίρεσιν, εἷς ἄνθρωπος, εἰ δ ᾗ ζῷον, ἓν ζῷον, εἰ δὲ ᾗ μέγεθος, ἓν μέγεθος. [6] τὰ μὲν οὖν πλεῖστα ἓν λέγεται τῷ ἕτερόν τι ἢ ποιεῖν ἢ ἔχειν ἢ πάσχειν ἢ πρός τι εἶναι ἕν, τὰ δὲ πρώτως λεγόμενα ἓν ὧν ἡ οὐσία μία, μία δὲ ἢ συνεχείᾳ ἢ εἴδει ἢ λόγῳ: καὶ γὰρ ἀριθμοῦμεν ὡς πλείω ἢ τὰ μὴ συνεχῆ ἢ ὧν μὴ ἓν τὸ εἶδος ἢ ὧν ὁ λόγος μὴ εἷς. [11] ἔτι δ ἔστι μὲν ὡς ὁτιοῦν ἕν φαμεν εἶναι ἂν ᾖ ποσὸν καὶ συνεχές, ἔστι δ ὡς οὔ, ἂν μή τι ὅλον ᾖ, τοῦτο δὲ ἂν μὴ τὸ εἶδος ἔχῃ ἕν: οἷον οὐκ ἂν φαῖμεν ὁμοίως ἓν ἰδόντες ὁπωσοῦν τὰ μέρη συγκείμενα τοῦ ὑποδήματος, ἐὰν μὴ διὰ τὴν συνέχειαν, ἀλλ ἐὰν οὕτως ὥστε ὑπόδημα εἶναι καὶ εἶδός τι ἔχειν ἤδη ἕν. διὸ καὶ ἡ τοῦ κύκλου μάλιστα μία τῶν γραμμῶν, ὅτι ὅλη καὶ τέλειός ἐστιν. [18] τὸ δὲ ἑνὶ εἶναι ἀρχῇ τινί ἐστιν ἀριθμοῦ εἶναι: τὸ γὰρ πρῶτον μέτρον ἀρχή, ᾧ γὰρ πρώτῳ γνωρίζομεν, τοῦτο πρῶτον μέτρον ἑκάστου γένους: ἀρχὴ οὖν τοῦ γνωστοῦ περὶ ἕκαστον τὸ ἕν. οὐ ταὐτὸ δὲ ἐν πᾶσι τοῖς γένεσι τὸ ἕν. ἔνθα μὲν γὰρ δίεσις ἔνθα δὲ τὸ φωνῆεν ἢ ἄφωνον: βάρους δὲ ἕτερον καὶ κινήσεως ἄλλο. 22

24 i pomniejszone egzemplarze stanowią jedność, że definicja jedna, jak przy figurach płaskich definicja określonego gatunku. A ogólnie biorąc, czego akt poznawczy jest niepodzielny, ten pozwalający poznać bycie czym się jest, i nie daje się rozdzielić czy to czasowo, czy przestrzennie, czy pojęciowo, to nade wszystko jest jednym, wśród tego zaś najbardziej to, co ma charakter istoty. Ogólnie bowiem, to co nie ma podziału, jako takie, że nie ma, jest uznawane za jedno. Tak np., czymś jednym jest człowiek, jeśli jako człowiek nie ma podziału, a jeśli żywe jako żywe nie ma podziału, to żywe jest czymś jednym, jeśli znów jako wielkość geometryczna, to taka wielkość jest czymś jednym. Tak więc w większości wypadków za jedno uważa się coś z uwagi na bycie jednym czegoś innego, działania, posiadania, doznawania, relacji, w sensie zaś naczelnym uznawane za jedno będzie to, czego istota jest jedna, a jedna albo z tytułu połączenia, albo jednego gatunku, albo jednej definicji. Wszak jako wiele liczymy i to, co nie połączone, i czego gatunek nie jest jeden, i nie jedna definicja. Zauważmy jednak jeszcze, że wprawdzie cokolwiek określamy jako jedno, ma charakter ilościowy i stanowi połączenie, to nie wystarcza to, kiedy rzecz nie stanowi określonej całości, to zaś, kiedy nie ma jednej postaci. Nie moglibyśmy np. mówić, jakby nigdy nic to jest jedno, mając przed sobą byle jak poskładane kawałki trzewika. Powiedzielibyśmy tak tylko, gdyby to było połączone, i to tak, żeby to był but i miał już swoją jedną postać. Dlatego też spośród linii jedność przysługuje najbardziej tej w postaci okręgu, mamy ją bowiem całą i zakończoną. Jeśli zaś chodzi o to, czym jest jedność, to jest ona zaczątkiem liczby; zaczątkiem jako jednostka miary. Albowiem to, co stanowi pierwocinę jako narzędzie poznawania liczby czegokolwiek, to w dowolnej dziedzinie pierwsza miara, czyli zaczątkiem poznania w każdej jest e[n, jedno w znaczeniu jednostka. A nie to samo stanowi jednostkę w każdej dziedzinie. Raz będzie to półton, kiedy indziej samogłoska lub spółgłoska. Co innego będzie jednostką wagi, coś innego ruchu. 23

25 [23] πανταχοῦ δὲ τὸ ἓν ἢ τῷ ποσῷ ἢ τῷ εἴδει ἀδιαίρετον. τὸ μὲν οὖν κατὰ τὸ ποσὸν ἀδιαίρετον, τὸ μὲν πάντῃ καὶ ἄθετον λέγεται μονάς, τὸ δὲ πάντῃ καὶ θέσιν ἔχον στιγμή, τὸ δὲ μοναχῇ γραμμή, τὸ δὲ διχῇ ἐπίπεδον, τὸ δὲ πάντῃ καὶ τριχῇ διαιρετὸν κατὰ τὸ ποσὸν σῶμα. καὶ ἀντιστρέψαντι δὴ τὸ μὲν διχῇ διαιρετὸν ἐπίπεδον, τὸ δὲ μοναχῇ γραμμή, τὸ δὲ μηδαμῇ διαιρετὸν κατὰ τὸ ποσὸν στιγμὴ καὶ μονάς, ἡ μὲν ἄθετος μονὰς ἡ δὲ θετὸς στιγμή. [31] ἔτι δὲ τὰ μὲν κατ ἀριθμόν ἐστιν ἕν, τὰ δὲ κατ εἶδος, τὰ δὲ κατὰ γένος, τὰ δὲ κατ ἀναλογίαν: ἀριθμῷ μὲν ὧν ἡ ὕλη μία, εἴδει δ ὧν ὁ λόγος εἷς, γένει δ ὧν τὸ αὐτὸ σχῆμα τῆς κατηγορίας, κατ ἀναλογίαν δὲ ὅσα ἔχει ὡς ἄλλο πρὸς ἄλλο. ἀεὶ δὲ τὰ ὕστερα τοῖς ἔμπροσθεν ἀκολουθεῖ, οἷον ὅσα ἀριθμῷ καὶ εἴδει ἕν, ὅσα δ εἴδει οὐ πάντα ἀριθμῷ, [1017a] ἀλλὰ γένει πάντα ἓν ὅσαπερ καὶ εἴδει, ὅσα δὲ γένει οὐ πάντα εἴδει ἀλλ ἀναλογίᾳ: ὅσα δὲ ἀνολογίᾳ οὐ πάντα γένει. [3] φανερὸν δὲ καὶ ὅτι τὰ πολλὰ ἀντικειμένως λεχθήσεται τῷ ἑνί: τὰ μὲν γὰρ τῷ μὴ συνεχῆ εἶναι, τὰ δὲ τῷ διαιρετὴν ἔχειν τὴν ὕλην κατὰ τὸ εἶδος, ἢ τὴν πρώτην ἢ τὴν τελευταίαν, τὰ δὲ τῷ τοὺς λόγους πλείους τοὺς τί ἦν εἶναι λέγοντας. 24

26 Wszędzie jednak jest jednym coś niepodzielnego, czy to ilościowo czy gatunkowo. To więc, co ilościowo niepodzielne, pod każdym względem, ale nie mające położenia, to arytmetyczna jednostka, a jeśli dochodzi położenie, niepodzielność zaś jest we wszystkich kierunkach, to punkt. Co zaś w jednym kierunku podzielne, to linia, co w dwu powierzchnia, wreszcie jeśli we wszystkich, tzn. w trzech kierunkach podzielne ilościowo, to jest ciało jako bryła przestrzenna. A znowu cofając się wstecz: co podzielne w dwóch kierunkach, to powierzchnia, co w jednym linia, co zaś na żaden sposób dzielić się nie da pod względem ilościowym, to geometryczny punkt lub arytmetyczna jednostka, ta ostatnia bez położenia, a punkt umiejscowiony. A jeszcze i to, że można być jednym indywidualnie, gatunkowo, rodzajowo, albo na podobieństwo. Co jest jednym w swej jednostkowości, ma jeden element materiałowy, czego jedność leży w gatunku, ma jedną definicję, coś jednego rodzajowo podpada pod określony typ kategorii, wreszcie jedno na zasadzie podobieństwa ma się w jakiś sposób do czegoś innego. A w tak uporządkowanych przypadkach jest pewna specyfika zgodności następnego z poprzednim. I tak: to, co jest liczebnie jedno, jest też jednym gatunkowo, na odwrót jednak nie zawsze, ale znów cokolwiek gatunkowo jedno, to i rodzajowo, co natomiast rodzajowo, nie zawsze gatunkowo, a tylko na podobieństwo, to ostatnie zaś nie zawsze jednym rodzajowo. A rzeczą oczywistą jest, że w opozycji do tego, co określamy jako jedno, jest to, o czym mówimy wiele. Bo przeciwne i w tym, że nie stanowi połączenia, i że ma podzielny gatunkowo element materiałowy, czy to ten pierwszy, czy ostatni, i wreszcie w tym, że ma większą ilość określeń definicyjnych ujmujących bycie tym, czym się jest. 25

27 7. [7] τὸ ὂν λέγεται τὸ μὲν κατὰ συμβεβηκὸς τὸ δὲ καθ αὑτό, κατὰ συμβεβηκὸς μέν, οἷον τὸν δίκαιον μουσικὸν εἶναί φαμεν καὶ τὸν ἄνθρωπον μουσικὸν καὶ τὸν μουσικὸν ἄνθρωπον, παραπλησίως λέγοντες ὡσπερεὶ τὸν μουσικὸν οἰκοδομεῖν ὅτι συμβέβηκε τῷ οἰκοδόμῳ μουσικῷ εἶναι ἢ τῷ μουσικῷ οἰκοδόμῳ: [12] τὸ γὰρ τόδε εἶναι τόδε σημαίνει τὸ συμβεβηκέναι τῷδε τόδε. οὕτω δὲ καὶ ἐπὶ τῶν εἰρημένων: τὸν γὰρ ἄνθρωπον ὅταν μουσικὸν λέγωμεν καὶ τὸν μουσικὸν ἄνθρωπον, ἢ τὸν λευκὸν μουσικὸν ἢ τοῦτον λευκόν, τὸ μὲν ὅτι ἄμφω τῷ αὐτῷ συμβεβήκασι, τὸ δ ὅτι συμβέβηκε τῷ ὄντι, τὸ δὲ μουσικὸν ἄνθρωπον ὅτι τούτῳ τὸ μουσικὸν συμβέβηκεν. οὕτω δὲ λέγεται καὶ τὸ μὴ λευκὸν εἶναι, ὅτι ᾧ συμβέβηκεν, ἐκεῖνο ἔστιν. [19] τὰ μὲν οὖν κατὰ συμβεβηκὸς εἶναι λεγόμενα οὕτω λέγεται ἢ διότι τῷ αὐτῷ ὄντι ἄμφω <ἄμφω> 4 ὑπάρχει, ἢ ὅτι ὄντι ἐκείνῳ ὑπάρχει, ἢ ὅτι αὐτὸ ἔστιν ᾧ ὑπάρχει οὗ αὐτὸ κατηγορεῖται. [22] καθ αὑτὰ δὲ εἶναι λέγεται ὅσαπερ σημαίνει τὰ σχήματα τῆς κατηγορίας: ὁσαχῶς γὰρ λέγεται, τοσαυταχῶς τὸ εἶναι σημαίνει. ἐπεὶ οὖν τῶν κατηγορουμένων τὰ μὲν τί ἐστι σημαίνει, τὰ δὲ ποιόν, τὰ δὲ ποσόν, τὰ δὲ πρός τι, τὰ δὲ ποιεῖν ἢ πάσχειν, τὰ δὲ πού, τὰ δὲ ποτέ, ἑκάστῳ τούτων τὸ εἶναι ταὐτὸ σημαίνει. οὐθὲν γὰρ διαφέρει τὸ ἄνθρωπος ὑγιαίνων ἐστὶν ἢ τὸ ἄνθρωπος ὑγιαίνει, οὐδὲ τὸ ἄνθρωπος βαδίζων ἐστὶν ἢ τέμνων τοῦ ἄνθρωπος βαδίζει ἢ τέμνει, ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων. [31] ἔτι τὸ εἶναι σημαίνει καὶ τὸ ἔστιν ὅτι ἀληθές, τὸ δὲ μὴ εἶναι ὅτι οὐκ ἀληθὲς ἀλλὰ ψεῦδος, ὁμοίως ἐπὶ καταφάσεως καὶ ἀποφάσεως, οἷον ὅτι ἔστι Σωκράτης μουσικός, ὅτι ἀληθὲς τοῦτο, ἢ ὅτι ἔστι Σωκράτης οὐ λευκός, ὅτι ἀληθές: τὸ δ οὐκ ἔστιν ἡ διάμετρος σύμμετρος, ὅτι ψεῦδος. 4 To powtórzenie wydaje się konieczne. Por. A b : ἄμφω ὄντι <ἄμφω> ὑπάρχει. 26

28 7. Imiesłów o]n od ei)=nai wskazuje bycie czymś, bądź na zasadzie przypadłościowego przysługiwania (kata\ sumbebhko/v), bądź samodzielnie (kaq' au(to/). Na pierwszy sposób, kiedy np. mówimy: sprawiedliwy jest muzykalnym, człowiek muzykalnym, muzykalny człowiekiem. Podobnie, mówić: muzykalny buduje, to jakby stwierdzać, że przygodziło się budowniczemu być muzykalnym, albo muzykalnemu budowniczym. Albowiem to jest tym, to tyle co: temu przypadło to. Tak właśnie w wymienionych przypadkach. No bo kiedy człowieka określamy muzykalnym, a muzykalnego człowiekiem, czy też białego muzykalnym lub tego białym, to stwierdzamy bądź że i to, i to przypadło temu samemu, bądź że to przypadło będącemu już czymś; a w zestawieniu: muzykalny człowiekiem, że drugiemu przypadło pierwsze. W podobny sposób także negatywne bycie niebiałym wyraża, że to, czemu się ono przytrafiło, takim (sc. niebiałym) jest. Kiedy się więc mówi o byciu na zasadzie przypadłości, to chce się wyrazić, że albo jedno i drugie przysługuje temu samemu, będącemu i jednym, i drugim, albo że to przysługuje będącemu tamtym, albo że tym, czemu przysługuje, jest to, o czym się to orzeka. Bycie w ujęciu samodzielnym przyznamy wszelkim wyrażeniom, co przedstawiają typy orzekania, gdyż ile części mowy, na tyle wskazuje łącznik być. Skoro więc z wyrażeń orzecznikowych jedne wskazują czym co jest, inne: jakim, ile tego, jak się to ma do czego, co robi, czego doznaje, gdzie jest, kiedy, to na każde z nich tak samo wskazuje łącznik ei)=nai. Nie ma bowiem różnicy, czy się powie: człowiek jest chorujący, czy człowiek choruje, człowiek jest idący lub krojący, czy człowiek idzie, kroi, i podobnie w innych tego rodzaju przypadkach. Poza tym czasownik być w formie jest wskazuje, że coś jest prawdziwe, zaś jego negacja, że prawdziwym nie jest, lecz że to fałsz, tak samo w odniesieniu do wypowiedzi twierdzących, jak i przeczących. Np., Jest Sokrates muzykalny!, że to prawda, i Jest Sokrates niebiałym, że prawda. A znów Nie jest średnica/przekątna wymierna/niewymierna!, że to fałsz. 27

29 [35] ἔτι τὸ εἶναι [1017b] σημαίνει καὶ τὸ ὂν τὸ μὲν δυνάμει ῥητὸν τὸ δ ἐντελεχείᾳ τῶν εἰρημένων τούτων. ὁρῶν τε γὰρ εἶναί φαμεν καὶ τὸ δυνάμει ὁρῶν καὶ τὸ ἐντελεχείᾳ, καὶ τὸ ἐπίστασθαι ὡσαύτως καὶ τὸ δυνάμενον χρῆσθαι τῇ ἐπιστήμῃ καὶ τὸ χρώμενον, καὶ ἠρεμοῦν καὶ ᾧ ἤδη ὑπάρχει ἠρεμία καὶ τὸ δυνάμενον ἠρεμεῖν. ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν οὐσιῶν: καὶ γὰρ Ἑρμῆν ἐν τῷ λίθῳ φαμὲν εἶναι, καὶ τὸ ἥμισυ τῆς γραμμῆς, καὶ σῖτον τὸν μήπω ἁδρόν. πότε δὲ δυνατὸν καὶ πότε οὔπω, ἐν ἄλλοις διοριστέον. 8. οὐσία λέγεται τά τε ἁπλᾶ σώματα, οἷον γῆ καὶ πῦρ καὶ ὕδωρ καὶ ὅσα τοιαῦτα, καὶ ὅλως σώματα καὶ τὰ ἐκ τούτων συνεστῶτα ζῷά τε καὶ δαιμόνια καὶ τὰ μόρια τούτων. ἅπαντα δὲ ταῦτα λέγεται οὐσία ὅτι οὐ καθ ὑποκειμένου λέγεται ἀλλὰ κατὰ τούτων τὰ ἄλλα. [14] ἄλλον δὲ τρόπον ὃ ἂν ᾖ αἴτιον τοῦ εἶναι, ἐνυπάρχον ἐν τοῖς τοιούτοις ὅσα μὴ λέγεται καθ ὑποκειμένου, οἷον ἡ ψυχὴ τῷ ζῴῳ. [17] ἔτι ὅσα μόρια ἐνυπάρχοντά ἐστιν ἐν τοῖς τοιούτοις ὁρίζοντά τε καὶ τόδε τι σημαίνοντα, ὧν ἀναιρουμένων ἀναιρεῖται τὸ ὅλον, οἷον ἐπιπέδου σῶμα, ὥς φασί τινες, καὶ ἐπίπεδον γραμμῆς: καὶ ὅλως ὁ ἀριθμὸς δοκεῖ εἶναί τισι τοιοῦτος: ἀναιρουμένου τε γὰρ οὐδὲν εἶναι, καὶ ὁρίζειν πάντα. [22] ἔτι τὸ τί ἦν εἶναι, οὗ ὁ λόγος ὁρισμός, καὶ τοῦτο οὐσία λέγεται ἑκάστου. [23] συμβαίνει δὴ κατὰ δύο τρόπους τὴν οὐσίαν λέγεσθαι, τό θ ὑποκείμενον ἔσχατον, ὃ μηκέτι κατ ἄλλου λέγεται, καὶ ὃ ἂν τόδε τι ὂν καὶ χωριστὸν ᾖ: τοιοῦτον δὲ ἑκάστου ἡ μορφὴ καὶ τὸ εἶδος. 28

30 Ponadto mówiąc o byciu, i odpowiednio będącym, może się dawać do zrozumienia, że się bierze to, do czego się je odnosi, bądź w sensie potencjalnym (to\ me\n duna/mei), bądź jako zrealizowane (to\ d' e)ntelexei/#). Mówimy bowiem o kimś, że jest widzący i wtedy, kiedy ma zdolność widzenia, jak i kiedy aktualnie widzi. To tak jak z tym, że się coś umie: chodzi i o zdolność posługiwania się umiejętnością, i o korzystanie już z niej. A mówimy też uspokojenie, zarówno kiedy już przyszedł spokój, jak i kiedy się zanosi na to, że spokój nastanie. Podobnie mówi się o istotach: że Hermes jest w kamieniu, półprosta w prostej, że to jest zboże na to, co jeszcze nie wyrosło. A w jakich okolicznościach możliwość zachodzi, kiedy zaś nie, to się rozpatrzy gdzie indziej. 8. Mianem ou)si/a, określa się ciała proste, takie jak ziemia, ogień, woda itp., zarówno same w ujęciu ogólnym, jak złożone z nich organizmy żywe i twory niebieskie oraz ich elementy składowe. Każdy z tych obiektów nazywa się istotą dlatego, że to nie on wymaga do swego określenia jakiegoś podmiotu, ale inne określenia potrzebują jego. Na inny sposób istotą byłoby to, co w obiektach nie wymagających dla swego określenia żadnego podmiotu decyduje o tym, czym się jest, jak np. dusza dla istoty żywej. Poza tym istotami są części składowe takich obiektów, określające je, a zarazem oznaczające jakieś to, po usunięciu których niknie całość, np. mówią niektórzy bez powierzchni nie ma bryły przestrzennej, bez linii nie ma powierzchni, i w ogóle liczba wydaje im się czymś takim, jako że po jej odjęciu niczym się nie jest, a ona wszystko określa. Ponadto bycie tym, czym się okazuje, że się jest, a czego słowny opis daje definicja, to także nazywa się istotą tego czy tego. Widać stąd, że wyraz ou)si/a stosuje się na dwa sposoby. Ten drugi to jako ostateczny podmiot, którego się już do niczego innego nie odnosi, oznaczałby więc jakieś to, obiekt niezależny; a takim jest w przypadku każdej rzeczy jej forma, czyli postać. 29

31 9. ταὐτὰ λέγεται τὰ μὲν κατὰ συμβεβηκός, οἷον τὸ λευκὸν καὶ τὸ μουσικὸν τὸ αὐτὸ ὅτι τῷ αὐτῷ συμβέβηκε, καὶ ἄνθρωπος καὶ μουσικὸν ὅτι θάτερον θατέρῳ συμβέβηκεν: τὸ δὲ μουσικὸν ἄνθρωπος ὅτι τῷ ἀνθρώπῳ συμβέβηκεν. ἑκατέρῳ δὲ τοῦτο καὶ τούτῳ ἑκάτερον ἐκείνων, καὶ γὰρ τῷ ἀνθρώπῳ τῷ μουσικῷ καὶ ὁ ἄνθρωπος καὶ τὸ μουσικὸν ταὐτὸ λέγεται, καὶ τούτοις ἐκεῖνο. διὸ καὶ πάντα ταῦτα καθόλου οὐ λέγεται: οὐ γὰρ ἀληθὲς εἰπεῖν ὅτι πᾶς ἄνθρωπος ταὐτὸ καὶ τὸ μουσικόν: τὰ γὰρ καθόλου καθ αὑτὰ ὑπάρχει, [1018a] τὰ δὲ συμβεβηκότα οὐ καθ αὑτά ἀλλ ἐπὶ τῶν καθ ἕκαστα ἁπλῶς λέγεται. ταὐτὸ γὰρ δοκεῖ Σωκράτης <εἶναι> καὶ Σωκράτης [εἶναι] μουσικός: τὸ δὲ Σωκράτης οὐκ ἐπὶ πολλῶν, διὸ οὐ πᾶς Σωκράτης λέγεται ὥσπερ πᾶς ἄνθρωπος. [4] καὶ τὰ μὲν οὕτως λέγεται, ταὐτά δὲ καθ αὑτὰ ὁσαχῶσπερ καὶ τὸ ἕν: καὶ γὰρ ὧν ἡ ὕλη μία ἢ εἴδει ἢ ἀριθμῷ ταὐτὰ λέγεται καὶ ὧν ἡ οὐσία μία, ὥστε φανερὸν ὅτι ἡ ταυτότης ἑνότης τίς ἐστιν ἢ πλειόνων τοῦ εἶναι ἢ ὅταν χρῆται ὡς πλείοσιν, οἷον ὅταν λέγῃ αὐτὸ αὑτῷ ταὐτόν: ὡς δυσὶ γὰρ χρῆται αὐτῷ. [10] ἕτερα δὲ λέγεται ὧν ἢ τὰ εἴδη πλείω ἢ ἡ ὕλη ἢ ὁ λόγος τῆς οὐσίας: καὶ ὅλως ἀντικειμένως τῷ ταὐτῷ λέγεται τὸ ἕτερον. διάφορα δὲ λέγεται ὅσ ἕτερά ἐστι τὸ αὐτό τι ὄντα, μὴ μόνον ἀριθμῷ ἀλλ ἢ εἴδει ἢ γένει ἢ ἀναλογίᾳ. [13] ἔτι ὧν ἕτερον τὸ γένος, καὶ τὰ ἐναντία, καὶ ὅσα ἔχει ἐν τῇ οὐσίᾳ τὴν ἑτερότητα. ὅμοια λέγεται τά τε πάντῃ ταὐτὸ πεπονθότα, καὶ τὰ πλείω ταὐτὰ πεπονθότα ἢ ἕτερα, καὶ ὧν ἡ ποιότης μία: καὶ καθ ὅσα ἀλλοιοῦσθαι ἐνδέχεται τῶν ἐναντίων, τούτων τὸ πλείω ἔχον ἢ κυριώτερα ὅμοιον τούτῳ. [19] ἀντικειμένως δὲ τοῖς ὁμοίοις τὰ ἀνόμοια. 30

32 9. Mówimy tau)ta/ ( te same ) przy pewnych rzeczach przypadłościowo, jak np. białym i muzykalnym jest to samo (to\ au)to/), że temu samemu przypadają w udziale. Również człowiekiem i muzykalnym jest to samo, mianowicie jedno z dwu, któremu przygodziło się drugie, muzykalne zaś człowiekiem, że przypada człowiekowi. Jednemu i drugiemu przypada coś, a znów temu jedno, i drugie. Bo człowiekiem muzykalnym powiemy to samo (tau)to/): człowiek i muzykalne, i na odwrót: tamto tym i tym. To sprawia, że te wypowiedzi nie mają charakteru ogólnego. No bo nie byłoby prawdą o każdym człowieku, że to samo jest człowiekiem i muzykalnym. Jako ogólne występuje coś samodzielnego, a przypadłościowe, że nie samodzielne, stosowane jest do pojedynczych egzemplarzy. Tym samym wszak uważa się Sokrates i Sokrates muzykalny ; Sokrates to nie nazwa powszechna, toteż nie powiemy każdy Sokrates, jak mówimy każdy człowiek. Takie to sposoby mówienia, a samodzielne tożsame (tau=ta/) ściśle odpowiada jednu (e[n). To bowiem, czego podłoże materiałowe jest jedno, czy to gatunkowo, czy indywidualnie, uznamy za tożsame, podobnie jak to, czego istota jest jedna. Okazuje się przeto, że tożsamość (tauto/thv) to pewna jednota (e(no/thv). Kiedy się np. mówi: tożsame samo z sobą, to jakby się jedno rozbijało na dwa. Różnymi (e[tera) zaś nazywamy rzeczy, których postaci jest więcej, a dotyczy to i materiału i definicji istoty. A w ogóle to różne mówi się dla przeciwstawienia do tożsame (t%= tau)t%=). Jako różniące się (dia/fora) natomiast określamy rzeczy różne (e[tera), będące pod jakimś względem tym samym (to\ au)to/), nie tylko jednostkowo, ale i gatunkowo, rodzajowo, i podobieństwem. Dodajmy, że wśród rzeczy, których rodzaj jest różny, znajdą się i przeciwieństwa, i rzeczy, które w swej istocie mają różność. Podobnymi (o[moia) nazywamy i te rzeczy, którym przysługuje wszechstronnie to samo, i te, którym więcej tego samego niż różnego, i których jakość jedna. A podobne do tego, cośmy właśnie powiedzieli, posiadanie więcej lub ważniejszych cech z tych, według których może zajść przemiana przeciwieństw. W przeciwstawieniu zaś do podobnych niepodobne. 31