PARACHOREGEMA GREGORY M. SIFAKIS STUDIES ON ANCIENT THEATRE IN HONOUR OF PROFESSOR. edited by Stavros Tsitsiridis Ε-ΒΟΟΚ

Transcript

1

2 PARACHOREGEMA STUDIES ON ANCIENT THEATRE IN HONOUR OF PROFESSOR GREGORY M. SIFAKIS edited by Stavros Tsitsiridis Ε-ΒΟΟΚ Crete University Press Foundation for Research & Technology Heraklion 2011

3 ΠΑΡΑΧΟΡΗΓΗΜΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΓΡΗΓΟΡΗ Μ. ΣΗΦΑΚΗ Eπιμέλεια Σταύρος Τσιτσιρίδης Ε-ΒΟΟΚ ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Τεχνολογίας & Έρευνας Hράκλειο 2011

4 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυμα Tεχνολογιασ και Eρευνας Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1385, Tηλ , Fax: Aθήνα: Κλεισόβης 3, Tηλ , Fax: ΣΕΙΡΑ: ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 2010 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Διόρθωση δοκιμίων: Τασούλα Μαρκομιχελάκη Στοιχειοθεσία σελιδοποίηση: Παρασκευή Βλάχου (Π.Ε.Κ.) Εκτύπωση: Γ. Αργυρόπουλος ΕΠΕ Βιβλιοδεσία: Στάμου ΕΠΕ Σχεδίαση εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου ISBN

5 Γ. Μ. Ση φ ά κ η ς

6 Περιεχόμενα Πρόλογος του επιμελητή Κατάλογος δημοσιευμάτων Γ. Μ. Σηφάκη xiii xix ΜΕΡΟΣ Α. ΤΡΑΓΩΔΙΑ Στιχικοί ανάπαιστοι και σκηνικά δρώμενα στον Αισχύλο...3 Νικ ο σ X. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ The Lament of Seven against Thebes and the Role of Telestes...31 Kyriakos Tsantsanoglou Two Passages of Sophocles (Ant.1-7; El )...57 Eric Handley Πρὸ ὀμμάτων τίθεσθαι στο θέατρο του Σοφοκλή και στα Scholia Vetera...65 Μαιρη Μαντζιου Euripides Trojan Panathenaia...89 Diskin Clay Προς μια δραματική γραμματική των Βακχών του Ευριπίδη...99 Δαν ι η λ Ι. Ια κ ω β Τα αίτια του τρωικού πολέμου στις Τρωάδες του Ευριπίδη Kateρina Συνοδινου Thetis Journey from Epic to Drama: Euripides and the End of the Trojan Myth Menelaos Christopoulos

7 x ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ἡ Δανάη καὶ ὁ Δίκτυς τοῦ Εὐριπίδη Θεο δ ω ρ ο σ Κ. Στ ε φ α ν ο π ο υ λ ο ς Ξεχασμένες μαρτυρίες τραγικών και κωμικών αποσπασμάτων Δημ η τ ρ ι ο σ Α. Χρ η σ τ ι δ η ς Name-Dropping in Rhesus: Negotiating Ethnic Stereotypes in a Fourth-century Tragedy Vαυ ο s J. Liapis Cassandra and the Passionate Lucidity of furor in Seneca s Agamemnon Michael Paschalis ΜΕΡΟΣ Β. ΚΩΜΩΔΙΑ Re-introducing the Festival in Aristophanes Acharnians Αthena Kavoulaki A Farewell to Arms and the Man: Aristophanes Trugic Lamachus Αvi Sharon Drama and Society According to Aristophanes (Clouds and) Frogs Ole Thomsen Η αβάσταχτη ελαφρότητα των στίχων: Παιχνίδια γρίφων στον ποιητικό αγώνα των Βατράχων του Αριστοφάνη Ιωα ν ν η σ Μ. Κω ν σ τ α ν τ α κ ο ς On the Meaning and Uses of γε in Comic Conversation Antonis Tsakmakis On Aristophanic Parody: The Parodic Techniques Stavros Tsitsiridis Kleine Ährenlese zu den Poetae Comici Graeci Christos Theodoridis

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ xi ΜΕΡΟΣ Γ. ΜΙΜΟΣ Iphigenia in Oxyrhynchus and India: Greek Tragedy for Everyone Edith Hall ΜΕΡΟΣ Δ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Η έξωση του Αδράστου από τη Σικυώνα Νικολαοσ Κονομης δι ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τ ῶ ν τ ο ι ο ύ τ ω ν π α θ η μ ά τ ω ν κάθαρσιν Δημητριοσ Λυπουρλης Aristotle s Poetics and «Tragic History» John Marincola ΜΕΡΟΣ Ε. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ Euripides in Etruria: Admetus and Alcestis Larissa Bonfante «Ταναγραίοι αθλητές», όχι αριστοφανικοί Ὄρνιθες Μιχ α λ η σ Α. Τι β ε ρ ι ο ς Άγαλμα Παπποσιληνού με τραγικό προσωπείο Σεμελη Πινγιατογλου Ὃς ἀγαθῇ ψυχῇ σκηνὴν θυμέλης ἐπάτησε Μια αινιγματική επιγραφή σ ένα δακτυλιόλιθο από την Αίγυπτο Αγγελοσ Χανιωτης

9 xii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΣΤ. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ O Διόνυσος στην υπηρεσία της βουκολικής ποιητικής του Βιργιλίου Ελενη Περακη-Κυριακιδου Το επεισόδιο του Κάδμου στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου: αφηγηματική τεχνική και θεατρική παράδοση Στρατησ Κυριακιδης A Riddling Epigrammatic Diptych (Dioscorides AP 7.37 and on Sophocles and Sositheus Maria Plastira Η μελέτη των οικοδομημάτων του αρχαίου θεάτρου κατά την Αναγέννηση και η συμβολή του Leon Battista Alberti Martin Kreeb Σύγκρισις Ελλήνων και Ρωμαίων, πρότυπα αρετής και εθνική συνείδηση στην Ιταλία Νικοσ Χατζηνικολαου Οι κληρονόμοι του Αριστοτέλη. Η αρχαία τραγωδία ως πρότυπο νεοελληνικών δραματικών συνθέσεων: Από το Φιλοκτήτη του Ν. Πίκκολου (1818) στο Φιλοκτήτη του Β. Ζιώγα (1989) Θοδωροσ Χατζηπανταζης

10 Πρόλογος του επιμελητή Tα εβδομηκοστά πέμπτα γενέθλια του Γρηγόρη Μ. Σηφάκη, ομότιμου καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και επίτιμου διδάκτορα των Πανεπιστημίων Πατρών, Κύπρου και Κρήτης, προσφέρουν σε φίλους, συναδέλφους και μαθητές του μια θαυμάσια ευκαιρία, που την αναζητούσαν από καιρό, να τον τιμήσουν για το πλούσιο και πολυσχιδές ερευνητικό, συγγραφικό και διδακτικό του έργο στην Ελλάδα και το εξωτερικό, καθώς και για το γονιμότατο διοικητικό του έργο, αποκορύφωμα του οποίου υπήρξε η πολυετής διοίκηση του νεοσύστατου Πανεπιστημίου Κρήτης. Κεντρικός άξονας των επιστημονικών ενδιαφερόντων του τιμωμένου είναι το αρχαίο θέατρο και η θεωρητική του θεμελίωση στην Ποιητική του Αριστοτέλη. Αυτές οι βασικές ερευνητικές του επιλογές καθόρισαν αποφασιστικά και τον προσανατολισμό του, αφενός, στην κλασική φιλολογία και, αφετέρου, στην ιστορία και θεωρία του θεάτρου. Επιπλέον, η μεγάλη του αγάπη για τη μουσική, κλασική και νεότερη, προσέθεσε έναν ακόμη κλάδο στα ερευνητικά του ενδια φέροντα. Η θητεία του, εξάλλου, στην κενή για ορισμένο χρονικό διάστημα έδρα της Λαογραφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης έγινε αφορμή για την εκδήλωση των ενδιαφερόντων του σχετικά με τον παραδοσιακό πολιτισμό, και ειδικότερα το δημοτικό τραγούδι και την παραδοσιακή δραματουργία του θεάτρου σκιών.

11 xiv ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ Στον δάσκαλό του T.B.L. Webster οφείλει τον γόνιμο συνδυασμό φιλολογίας και αρχαιολογίας. Δεν προκαλεί, επομένως, έκπληξη το γεγονός ότι ήδη στο πρώτο του βιβλίο (1967), που αποτελεί αναθεωρημένη και επαυξημένη μορφή της διδακτορικής του διατριβής και έχει ως θέμα το ελληνιστικό θέατρο από τον τρίτο έως τον πρώτο προχριστιανικό αιώνα, αξιοποιεί αποδοτικότατα αρχαιολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες για τη μελέτη του θεάτρου κατά τους ελληνιστικούς χρόνους στους Δελφούς και στη Δήλο. Το βιβλίο αυτό, έργο αναφοράς μέχρι σήμερα για τη θεατρική δραστηριότητα κατά την αναφερθείσα περίοδο, καθιέρωσε τον, νεαρό τότε, Σηφάκη ως σημαντικό μελετητή του αρχαίου θεάτρου. Οι αγγειογραφίες εξετάζονται ενδελεχώς στο δεύτερο βιβλίο του (1971), για την παράβαση και τους θηριομορφικούς χορούς, όπου ερμηνεύονται παραστάσεις με άνδρες που ιππεύουν δελφίνια, στρουθοκαμήλους ή άλογα σε σχέση με τις απαρχές και τα πρώιμα στάδια της κωμωδίας, ενώ, παράλληλα, υπογραμμίζεται ο συμβατικός χαρακτήρας του αρχαίου θεάτρου σε αντιδιαστολή προς το νεό τερο ρεαλιστικό θέατρο. Η ουσιαστική αυτή διάκριση θα οδηγήσει τον συγγραφέα στο γενικότερο θεωρητικό ζήτημα του παραδοσιακού χαρακτήρα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και τέχνης, θέμα που πραγματεύεται σε σχετικό, προγραμματικό μελέτημά του. Το μελέτημα αυτό είναι ταυτόχρονα προδρομικό, με την έννοια ότι αναπτύσσει προβληματισμούς που θα τον απασχολήσουν αργότερα (π.χ. το θέμα της προφορικότητας). Συμπλήρωση και προέκταση του βιβλίου του για την κωμωδία αποτελεί το άρθρο του για τους κωμικούς ύμνους και τους ιθυφάλλους. Το αξιοσημείωτο σε όλες αυτές τις σημαντικές προσεγγίσεις είναι ότι εδράζονται στον γόνιμο διεπιστημονικό διάλογο αρχαιολογίας και φιλολογίας, και από αυτή την ώσμωση προκύπτουν πρωτότυπα και συχνά ρηξικέλευθα συμπεράσματα, που εν μέρει αναθεωρούν ή και ανατρέπουν τελείως παλαιότερες, βαθιά ριζωμένες στην έρευνα απόψεις. Από την περιοχή της κωμωδίας, αλλά αυτή τη φορά με αξιοποίηση στοιχείων από τον χώρο της θεωρίας, προέρχεται το εκτενές μελέτημα το αφιερωμένο στην αφηγηματική δομή των κωμωδιών του Αριστοφάνη. (Παρενθετικά σημειώνεται ότι στα μεταφραστικά προβλήματα του Αριστοφάνη είχε αφιερώσει ήδη την πρώτη στην Ελλά-

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ xv δα συναφή μελέτη, ενώ αξιομνημόνευτη είναι και η περισπούδαστη κριτική του για το σχετικό με την αριστοφανική κωμωδία βιβλίο του Κ. J. Dover.) Εδώ γίνεται εμφανής η επιρροή που άσκησε το πρωτοποριακό βιβλίο του V. Propp για τη μορφολογία του παραμυθιού με την πρότασή του για την ύπαρξη βασικών αφηγηματικών λειτουργιών στη δομή μιας ιστορίας. Οι θεωρίες για την προφορική σύνθεση των ομηρικών επών αλλά και την προφορικότητα γενικότερα, σε συνδυασμό με προτάσεις του δομισμού, αποτελούν τη βάση της πρωτοποριακής μονογραφίας του για την ποιητική του δημοτικού τραγουδιού (1998). Σε αυτήν ανιχνεύονται οι μηχανισμοί παραγωγής, εκτέλεσης και επανεκτέλεσης ενός τραγουδιού στο πλαίσιο της μη εγγράμματης, παραδοσιακής κοινωνίας. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι όχι μόνο εντοπίζονται και αναλύονται αυτοί οι μηχανισμοί, αλλά και υποδεικνύεται ο δρόμος της μεταστοιχείωσής τους σε ποίηση. Από τη μακρόχρονη αναστροφή του με την Ποιητική του Αριστοτέλη προέρχεται το βιβλίο (2001) για τις απόψεις του Σταγιρίτη φιλοσόφου σχετικά με τη λειτουργία και την αποτελεσματικότητα της ποίησης. Εδώ όχι μόνο τονίζεται η παιδευτική λειτουργία της ποίησης, αλλά και αναλύονται τα συναισθήματα που προκαλεί η ποίηση με βάση τα πορίσματα των σύγχρονων νευροεπιστημών, ενώ προτείνεται νέα ερμηνεία του πολυσυζητημένου όρου κάθαρσις στο έκτο κεφάλαιο της Ποιητικής. Για πρώτη φορά, τέλος, αναγνωρίζεται και αναδεικνύεται η βασική συμβολή της μουσικής στο θέα τρο, η οποία κάθε άλλο παρά δευτερεύοντα ρόλο διαδραματίζει, όπως πίστευε η έρευνα έως τώρα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συναγωγή των μικρών θεατρολογικών μελετημάτων του καθηγητή Σηφάκη, που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα (2007). Στον τόμο αυτόν δημοσιεύονται σε μετάφραση παλαιότερες ξενόγλωσσες μελέτες του με κάποιες βιβλιογραφικές ενημερώσεις και προσαρμογές, ενίοτε με την προσθήκη καινούριων στοιχείων και γνώσεων. Παράλληλα αναμένεται η συγκεντρωτική έκδοση των νεοελληνικών του μελετημάτων, η οποία θα αναδείξει τη σπουδαία συμβολή του και στη μελέτη της νεοελληνικής φιλολογίας. Η προηγούμενη αδρομερής, κατ ανάγκην υπαινικτική και, φυσικά, ελλιπής περιγραφή της ερευνητικής προσφοράς του καθηγη-

13 xvi ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ τή Σηφάκη δεν είχε στόχο να προσφέρει ολοκληρωμένη εικόνα του επιστημονικού του έργου ούτε, πολύ περισσότερο, να παρουσιάσει τη μεγάλη συμβολή του από υπεύθυνες θέσεις, όπως η διοίκηση του Πανεπιστημίου Κρήτης, που οδήγησε στην πρωτοποριακή ίδρυση του Τομέα Θεατρολογίας και Μουσικολογίας, ή η διεύθυνση του ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών και η ίδρυση των ευφήμως γνωστών «Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης». Ήθελε απλώς να υπενθυμίσει συνοπτικά τις περιοχές με τις οποίες ασχολήθηκε ο τιμώμενος στην υπερτεσσαρακονταετή πανεπιστημιακή σταδιο δρομία του, εγκαινιάζοντας έναν γόνιμο διεπιστημονικό διάλογο της κλασικής φιλολογίας με την αρχαιολογία, τη θεατρολογία και τη θεωρία της λογοτεχνίας. Προκειμένου να αποφευχθεί η μεγάλη ανομοιογένεια, ο παρών χαριστήριος τόμος ανακλά μέρος μόνον των ενδιαφερόντων του Γ. Μ. Σηφάκη: αναφέρεται στο αρχαίο θέατρο σε όλο του το εύρος και σε κάθε του έκφανση. Απαρτίζεται από έξι ενότητες: οι πρώτες δύο αφορούν την τραγωδία και την κωμωδία αντιστοίχως, ενώ η τρίτη αφορά τον μίμο στην τέταρτη ενότητα θίγεται ένα ζήτημα της πρώιμης ιστο ρίας του θεάτρου, αλλά το μεγαλύτερο μέρος αφιερώνεται στην Ποιητική του Αριστοτέλη η πέμπτη ενότητα αναφέρεται σε ζητήματα αρχαιολογίας του θεάτρου και επιγραφικής η έκτη ενότητα, τέλος, αναφέρεται στην επίδραση και στις επιβιώσεις του αρχαίου θεάτρου. Η ιεράρχηση στο πλαίσιο κάθε ενότητας έγινε με χρονολογικό κριτήριο, ενώ όπου υπήρχαν περισσότερα άρθρα για έναν συγγραφέα ή για ένα θέμα ακολουθήθηκε η αλφαβητική σειρά βάσει του ονόματος του συγγραφέα του άρθρου. Εννοείται, βέβαια, ότι η ποικιλία και η ανομοιομορφία αποτελούν σύμφυτα χαρακτηριστικά παρόμοιων τόμων. Αυτό που προέχει, ωστόσο, εν προκειμένω είναι ο σκοπός: να τιμηθεί ένας λαμπρός επιστήμονας με μια προσφορά που θα μπορούσε υπό μία έννοια να θεωρηθεί μικρό συμπλήρωμα και προέκταση των δικών του εργασιών _ με ένα παραχορήγημα. Ολοκληρώνοντας το σύντομο σημείωμα, επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς όλους τους συνεργάτες του τόμου, που με ιδιαίτερη χαρά ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση με τη συμβολή τους. Θερμότατες ευχαριστίες οφείλονται ιδιαιτέρως στον καθηγητή

14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ xvii Δανιήλ Ιακώβ για την πολύπλευρη και γενναιόδωρη _ όπως πάν τα _ βοήθειά του. Τις ευχαριστίες μου, τέλος, επιθυμώ να εκφράσω προς τις «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης»: προς τον διευθυντή τους καθηγητή Στέφανο Τραχανά, που υιοθέτησε από την πρώτη στιγμή με χαρά την ιδέα της έκδοσης του τόμου, προς την κ. Διονυσία Δασκάλου, που σχεδίασε και φρόντισε την τυπογραφική του εμφάνιση, και προς την επιμελήτρια κ. Τασούλα Μαρκομιχελάκη, που φρόντισε για την κατά το δυνατόν ομοιόμορφη εμφάνιση των κειμένων. Απομένει το πιο ευφρόσυνο: να απευθύνουμε στον τιμώμενο τις ειλικρινείς ευχαριστίες όλων μας για όσα γενναιόδωρα προσέφερε έως τώρα και να του ευχηθούμε από καρδιάς να συνεχίσει με υγεία το έργο του στις επόμενες δεκαετίες (ολοκληρώνοντας, μεταξύ πολλών άλλων, το πολύτιμο «Πρόγραμμα Ηλεκτρονικής Τεκμηρίωσης της Ιστορίας του Αρχαίου Θεάτρου»), συντροφιά με τη σύζυγό του Νέλλη, τα δυο παιδιά του και την εγγονή του. Στα υ ρ ο ς Τσ ι τ σ ι ρ ι δ η ς

15 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ ΓΡΗΓΟΡΗ Μ. ΣΗΦΑΚΗ Στον κατάλογο που ακολουθεί παρατίθενται τα αμιγώς επιστημονικά μελετήματα που δημοσιεύτηκαν (ή είναι υπό δημοσίευση) είτε σε επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς τόμους είτε αυτοτελώς. Για λόγους εποπτικούς στις αυτοτελώς εκδεδομένες εργασίες ο τίτλος αραιογραφείται. 1. «Μάρκου Μουσούρου τοῦ Κρητὸς ποίημα εἰς τὸν Πλάτωνα», Κρητικὰ Χρονικά 8 (1954) «Τουρκικὸ ἔγγραφο τοῦ 1671», Κρητικὰ Χρονικά 10 (1956) «Αἰσχύλου Ἱκέτιδες, στ. 100», Ἀθηνᾶ 64 (1960) «High Stage and Chorus in the Hellenistic Theatre», Bulletin of the Institute of Classical Studies 10 (1963) [βλ. και αρ. 62]. 5. «SEG XIX 335. A Νote», Bulletin of the Institute of Classical Studies 10 (1963) «Organization of Festivals and the Dionysiac Guilds», Classical Quarterly 15 (1965) «Webster, T. B. L., Griechische Bühnenaltertümer (Studienhefte zur Altertumswissenschaft 9), Göttingen 1963», The Journal of Hellenic Studies 85 (1965) [βιβλιοκρισία]. 8. «Comedia: Αn Actress of Comedy», Hesperia 35 (1966) [βλ. και αρ. 62]. 9. Studies in the History of Hellenistic Drama, Athlone Press, Λονδίνο 1967, σσ. xv «Singing Dolphin Riders», Bulletin of the Institute of Classical Studies 14 (1967) πίν. vi.

16 xx ΠΑΡΑΧΟΡΗΓΗΜΑ 11. «Notes on Delian Inscriptions», Bulletin de Correspondance Hellénique 92 (1968) P a r a b a s i s a n d A n i m a l C h o r u s e s. A Contribution to the History of Attic Comedy, Athlone Press, Λονδίνο 1971, σσ. xiii + 150, 8 φωτ. πίνακες. 13. «Aristotle, E.N. IV, a 19-24, and the Comic Chorus in the Fourth Century», American Journal of Philology 92 (1971) «Ὁ παραδοσιακὸς χαρακτήρας τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς λογοτεχνίας καὶ τέχνης», Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 12 (1973) [βλ. και αρ. 62]. 15. «Aristophanic Comedy. By K. J. Dover, University of California Press, 1972», Phoenix 28 (1974) [βιβλιοκρισία]. 16. «Κωμικοὶ ὕμνοι καὶ ἰθύφαλλοι», Φίλτρα: Τιμητικὸς τόμος Στυλιανοῦ Γ. Καψωμένου, Θεσσαλονίκη 1975, σσ «Iliad and the Death of Penthesilea», Bulletin of the Institute of Classical Studies 23 (1976) «Κλασικὴ φιλολογία καὶ ἀνθρωπιστικὴ παιδεία: Ἀλήθειες καὶ παρεξηγήσεις», στο: Ὑπουργεῖο Ἐθνικῆς Παιδείας καὶ Θρησκευμάτων Κέν τρο Ἐκπαιδευτικῶν Μελετῶν καὶ Ἐπιμορφώσεως, Εἰσηγήσεις. Ἡ Ἀρχαία Ἑλληνικὴ Γραμματεία ἀπὸ μετάφραση. Ἡ Νεοελληνικὴ Γλῶσσα καὶ Γραμματεία, Αθήνα 1976, σσ «Children in Tragedy», Bulletin of the Institute of Classical Studies 26 (1979) (Ελληνική μετάφραση με εικονογράφηση στο περ. Θέατρο 64/66 [Γενάρης Απρίλης 1981] 23-35) [βλ. και αρ. 62]. 20. «Boy Αctors in New Comedy», στο: G. W. Bowersock W. Burkert M. C. Putnam (επιμ.), Arktouros: Hellenic Studies Presented to Bernard M. W. Knox, εκδ. de Gruyter, Βερολίνο & Νέα Υόρκη 1979, σσ , φωτ. πίνακες 1-6 [βλ. και αρ. 62]. 21. «ΤΖΩΡΤΖ ΤΟΜΣΟΝ: Ἐπίτιμος διδάκτωρ τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης», Ὁ Πολίτης 26 (Μάιος 1979) Ἡ παραδοσιακὴ δραματουργία τοῦ Καραγκιόζη, εκδ. Στιγμή, Aθήνα 1984, σσ «Πρόταση γιὰ μιὰ συνοπτικὴ ἔκδοση δημοτικῶν τραγουδιῶν», στο: Αντίχαρη. Αφιέρωμα στον καθηγητή Σταμάτη Καρατζά, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1984, σσ

17 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ Γ. Μ. ΣΗΦΑΚΗ xxi 24. «Η κοινωνική λειτουργία του θεάτρου στην αρχαία Αθήνα», Αρχαιολογία 12 (1984) Προβλήματα μετάφρασης τοῦ Ἀριστοφάνη, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1985), σσ φωτ. πίνακες. 26. «Learning from Art and Pleasure in Learning: Αn Interpretation of Aristotle, Poetics b 19», στο: J. H. Betts J. T. Hooker J. R. Green (επιμ.), Studies in Honour of T. B. L. Webster, Bristol Classical Press, Bristol , τόμ. Α, σσ «Janko, R., Aristotle on Comedy: Towards a Reconstruction of Poetics ii. London, 1984», The Journal of Hellenic Studies 107 (1987) [βιβλιοκρισία]. 28. «Towards a Μodern Poetics of Old Comedy», Métis 3 (1988) Γιὰ μιὰ ποιητικὴ τοῦ ἑλληνικοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Hράκλειο 1988, σσ «Ζητήματα ποιητικῆς τοῦ Διγενῆ Ε καὶ τῶν ἀκριτικῶν τραγουδιῶν», Ἀριάδνη 5 (1989: Ἀφιέρωμα στὸν Στυλιανὸ Ἀλεξίου) «The Impasse of Greek Higher Education», στο: Speros Vryonis (επιμ.), Greece on the Road to Democracy: From the Junta to PASOK, , New Rochelle, New York 1991, σσ «Homeric Survivals in the Medieval and Modern Greek Folksong Tradition?», Greece & Rome 39 (1992) «The Structure of Aristophanic Comedy», Journal of Hellenic Studies 112 (1992) (Ελληνική μετάφραση στο: Γ. Δ. Κατσής [επιμ.], Θάλεια. Αριστοφάνης: δεκαπέντε μελετήματα, εκδ. Σμίλη, Αθήνα 2007, σσ ) 34. «The Ancient Greek Language, Classical Scholarship in Greece, and Modern Greek Paideia», στο: John Burke Stathis Gauntlett (επιμ.), Neo hellenism, Humanities Research Centre Monograph no. 5, Australian National University, Canberra 1992, σσ «Folklore and Ηistory in Modern Greece», στο: J. Stanojevich Allen C. P. Ioannides J. S. Langdon S. W. Reinert (επιμ.), Τὸ Ἑλληνικόν. Studies in Honor of SperosVryonis Jr., New Rochelle, New York 1993, τ. 2, σσ «Τὸ πρόβλημα τῆς προφορικότητας στὴ μεσαιωνικὴ δημώδη γραμματεία», στο: Ν. Μ. Παναγιωτάκης (επιμ.), Ἀρχὲς τῆς Νεο ελληνικῆς λογοτεχνίας. Πρακτικὰ τοῦ Δεύτερου Διεθνοῦς Συνεδρίου Neo graeca Me-

18 xxii ΠΑΡΑΧΟΡΗΓΗΜΑ dii Aevi, Βενετία, 7-10 Νοεμβρίου 1991, Βενετία Αθήνα 1993, τόμ. Α, σσ «The One-Actor Rule in Greek Tragedy», στο: Alan Griffiths (επιμ.), Stage Directions: Essays in Honour of E. W. Handley, Bulletin of the Institute of Classical Studies, Suppl. 66, Λονδίνο 1995, σσ [βλ. και αρ. 62]. 38. «Homeric Poetry and Modern Greek Folksongs: Α Second Essay», Dialo gos 3 (1996) Μ π έ λ α Μ π ά ρ τ ο κ κ α ὶ δ η μ ο τ ι κ ὸ τ ρ α γ ο ύ δ ι, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ἡράκλειο 1997, σσ CD. 40. «Formulas and their Relatives: A Semiotic Approach to Verse Making in Homer and Modern Greek Folksongs», Journal of Hellenic Studies 117 (1997) «Θουκυδίδου καὶ Ἀριστοτέλους ἀγωνίσματα (LSJ 9, ἀγώνισμα III)», Φιλερήμου ἀγάπησις: Τιμητικὸς τόμος γιὰ τὸν Καθηγητὴ Ἀγαπητὸ Γ. Τσοπανάκη (Ρόδος, 1997), σσ (Αγγλική μετάφραση στο Bulletin of the Institute of Classical Studies 41 [1997)] 21-27) [βλ. και αρ. 62]. 42. «Παλιὰ τραγούδια τῆς ὀρεινῆς Κρήτης. Μιὰ σημειωτικὴ ἀνάγνωση» (διάλεξη στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, , και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ) [υπό δημοσίευση]. 43. «Προβλήματα έκδοσης των δημοτικών τραγουδιών», στο: Μνήμη Ελένης Τσαντσάνογλου. Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη 1998, σσ Κτερίσματα: Φιλολογικὰ Μελετήματα ἀφιερωμένα στὸν Ἰω. Σ. Καμπίτση ( ), ἐπιμέλεια: Γ. Μ. Σηφάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο «Δύο ἀνέκδοτα μελετήματα τοῦ Ἰω. Σ. Καμπίτση», Κτερίσματα (βλ. αρ. 40), σσ «Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τοῦ Μενέλαου Παρλαμᾶ», Παλίμψηστον 17 (2000) «Looking for the Tracks of Oral Tradition in Medieval and Early Greek Poetic Works», Journal of the Hellenic Diaspora 27 (2001) «The Function and Significance of Music in Tragedy», Bulletin of the Institute of Classical Studies 45 (2001) A r i s t o t l e o n t h e F u n c t i o n o f T r a g i c P o e t r y, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Hράκλειο 2001, σσ. 206.

19 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ Γ. Μ. ΣΗΦΑΚΗ xxiii 50. «Λαογραφία, ανθρωπολογία και ιστορία. Ή τα ετερώνυμα που δεν έλκονται», Το παρόν του παρελθόντος. Ιστορία, λαογραφία, κοινωνική ανθρωπολογία. Επιστημονικό συμπόσιο, Eταιρεία Νεοελληνικού Πολιτισμού, Aθήνα 2002, σσ «Ἀηδονολάλειε στῆθος μου: Ἡ ποιητικὴ γλῶσσα τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν καὶ ἐκδοτικὰ ζητούμενα», στο: Εκδοτικά προβλήματα και απορίες. Πρακτικά συνεδρίου στη μνήμη του Γ. Π. Σαββίδη, Αθήνα 2002, σσ «Ποίηση, ἱστορία καὶ φιλοσοφία: Μυθοπλασία καὶ ἀλήθεια», Σῆμα Μενελάου Παρλαμᾶ, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Hράκλειο 2002, σσ «Looking for the Αctor s Αrt in Aristotle», στο: Pat Easterling Edith Hall (επιμ.), Greek and Roman Actors, Cambridge 2002, σσ [βλ. και αρ. 62]. 54. «Greek Tragedy», στο: Robert Kastenbaum (επιμ.), Macmillan Encyclopedia of Death and Dying, Macmillan Reference USA/Thomson/Gale, Νέα Υόρκη «Η συμμετοχή ήθους και πάθους στη λογική επιχειρηματολογία του ρήτορα κατ Αριστοτέλη», στο: Α. Βασιλειάδης κ.ά. (επιμ.), Δημητρίῳ στέφανος. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Δημήτρη Λυπουρλή, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004, σσ «Ὁ Ἀριστοτέλης στὸ θέατρο τοῦ Διονύσου», στο: Δ. Ι. Ιακώβ Ε. Παπάζογλου (επιμ.), Θυμέλη. Μελέτες χαρισμένες στον καθηγητή Ν. Χ. Χουρμουζιάδη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ «Σκέψεις γιὰ τὴ γέννηση καὶ δομὴ τοῦ δεκαπεντασύλλαβου», στο: Μ. Μικέ Μ. Πεχλιβάνος Λ. Τσιριμώκου (επιμ.), O λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 2005, σσ «Προφορικότητα καὶ ἐγγραμματοσύνη: Δημιουργικὴ συνέργεια ἢ ἀντιπαλότητα;» [2005, υπό δημοσίευση]. 59. «Ὁ Ἐρωτόκριτος καὶ τὰ στιχουργικὰ χνάρια τοῦ δεκαπεντασύλλαβου», Πρακτικά του συνεδρίου «Ζητήματα ποιητικής στον Ερωτό κριτο», Ρέθυμνο 2003, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 2006, σσ «From Mythological Parody to Political Satire: Some Stages in the Evolution of Old Comedy», Classica & Mediaevalia 57 (2006)

20 xxiv ΠΑΡΑΧΟΡΗΓΗΜΑ 61. «Οἱ διαδοχικὲς θεωρίες τοῦ Samuel Baud-Bovy γιὰ τὸν δεκα πεντασύλλαβο», Colloque à la mémoire de Samuel Baud-Bovy (Genève, Novembre 2006) [υπό δημοσίευση]. 62. Μελέτες γιὰ τὸ ἀρχαῖο θέατρο, Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, Ἡράκλειο 2007 [συλλογή κατά σειρά δημοσίευσης των μελετημάτων υπ αρ. 14, 37, 41, 19, 53, 20, 8, 4]. 63. «Aristotle, Poetics 17, 1455a 29-34: People in Real Life, Poets, or Spectators in the Grip of Passion?», Classical Quarterly 52 (2009) «Taplin, O., Pots and Plays. Interactions between Tragedy and Vasepainting of the Fourth Century BC, Los Angeles 2007», The Journal of Hellenic Studies 129 (2009) [βιβλιοκρισία, υπό δημοσίευση]. 65. «Opsis Misunderstood or Aristotle on Theatre Production», στο: G. W. M. Harrison & Vayos Liapis (επιμ.), Opsis. Studies on the Performative Aspect of Greek and Roman Theatre [υπό δημοσίευση].

21 ΜΕΡΟΣ Α m Τραγωδία

22

23 Ν. Χ. Χο υ ρ μ ο υ ζ ι α δ η σ Στιχικοί ανάπαιστοι και σκηνικά δρώμενα στον Αισχύλο Στη σημαντική μελέτη της A. M. Dale 1 για τα λυρικά μέτρα του αρχαίου δράματος περιέχονται, και σχετικά με τους αναπαίστους, όλες οι βασικές πληροφορίες, όπως: η μορφολογία, η διάκριση μεταξύ «στιχικών» και «μελικών», η ένταξη των πρώτων στα «απαγγελτικά» μέτρα, η ειδική κατηγορία των «εμβατήριων», ακόμη και η σχέση της κίνησης του ποδιού ενός βαδίζοντος ερμηνευτή με την άρση και τη θέση του μετρικού ποδός. Ωστόσο, ακόμη και ως προς το, σχετικά απλούστερο, στιχικό, είδος, πέρα από το πιθανό ρυθμικό-φωνητικό εκτόπισμα, που συνάγεται από την περιγραφή, η έλλειψη στοιχείων για την εκτέλεσή του αφήνει απορίες για πιθανές διαφοροποιήσεις και προς άλλα παρόμοια μέτρα, όπως το ιαμβικό και το τροχαϊκό, αλλά και μεταξύ διαφορετικών λειτουρ γιών του ίδιου του μέτρου. Άραγε ο Αριστοτέλης θα κατέτασσε, έστω κατά προσέγγιση, μαζί με τα ιαμβεία, και τους αναπαίστους μεταξύ των λεκτικῶν μέτρων (Ποιητ. IV 1449 a 24-5); Είναι δυνατόν να κατανοηθούν ως ταυτόσημα «απαγγελτικοί» οι ανάπαιστοι της παρόδου του Χορού και οι ίαμβοι των ρήσεων του Αγγέλου στους Πέρσες; Στον Ιππόλυτο, με τον ίδιο τρόπο ερμηνεύονταν οι ανάπαιστοι από τον Κορυφαίο, για να αναγγείλει την είσοδο της Φαίδρας, και από την ίδια στον φορτισμένο διάλογό της με την Τροφό; Αν υποτεθεί ότι στιχικά μέτρα όπως τα ιαμβεία ανταποκρίνονταν σε αυτό που αποκαλείται «απλή απαγγελία», ενώ μελικά στο 1. A. M. Dale, The Lyric Metres of Greek Drama, Cambridge , 47 κ.ε.

24 4 Ν. Χ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ «καθαρό άσμα», μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι ανάπαιστοι, κυρίως όταν χρησιμοποιούνται σε αυτοτελή συστήματα, τοποθετούνται κάπου ανάμεσα, ως ένα είδος μουσικής απαγγελίας, όπως περίπου το οπερατικό recitativo; Ανάλογα ερωτήματα προκαλεί, επίσης, η χρήση μορφολογικά πανομοιότυπων αναπαίστων σε συνδυασμό με κάποια, σαφώς διαφορετικά μεταξύ τους, σκηνικά δρώμενα, τα οποία, κατά κάποιον τρόπο, συνοδεύονται από το συγκεκριμένο μέτρο. Στόχο της ακόλουθης αναζήτησης αποτελεί η εστίαση σε αυτήν ειδικά τη λειτουργία του μέτρου, μια χρήσιμη οπτική γωνία η οποία, ανεξήγητα, εξακολουθεί να παρακάμπτεται κατά την ερμηνεία των δραμάτων. Ο προσδιορισμός κάποιων από αυτές τις σκηνικές λειτουργίες του μέτρου μπορεί, αντίστοιχα, να υποβάλει και την ποιότητα της εκτέλεσής του. Σημειωτέον ότι την εξέταση θα καθορίσει η αυτοτέλεια των στιχικών αναπαίστων σε σχέση με τα μελικά μέτρα, ακόμη και σε περιπτώσεις άμεσης γειτνίασης, ενώ δεν θα εξαιρεθούν συστήματα που περιέχουν δύο στοιχεία χαρακτηριστικά της μελικής κατηγορίας: τη συχνότητα σπονδειακών ποδών και την εμφάνιση δωρισμών. 2 Να διευκρινισθεί, πάντως, ότι: α) η σχετική διερεύνηση δεν προτίθεται να διατυπώσει κανόνες που διέπουν γενικά τη χρήση των αναπαίστων στην τραγωδία πρόκειται, απλώς, για απόπειρα τεκμηρίωσης κάποιων από τις ειδικές λειτουργίες τους και β) κάποιες από τις ερμηνείες που προτείνον ται θα έχουν, αναπόφευκτα, υποκειμενικό χαρακτήρα, δεδομένου ότι προϋποθέτουν ένα είδος μετάπλασης του κειμένου σε σκηνικά δρώμενα, άρα μια απόπειρα σκηνοθέτησης _ με βάση τα ελάχιστα, άλλωστε, στοιχεία που διαθέτουμε για τις συνθήκες της πρώτης παράστασης των σχετικών δραμάτων. Πριν προχωρήσω, θεωρώ απαραίτητο να προτάξω, συνοπτικά, την άποψή μου σχετικά με την πιθανή μορφή του θεατρικού χώρου κατά τη συγκεκριμένη περίοδο. 3 Πιστεύω ότι από την αρ- 2. Το δεύτερο προκαλεί αδιέξοδα, όταν εμφανίζεται σε ένα μόνο σημείο κά ποιου αναπαιστικού συστήματος, ενώ έχουν προηγηθεί ή ακολουθούν άλλα με το μέτρο στην απλή μορφή του οπότε τίθεται το ερώτημα: μήπως η παρουσία του αποτελεί κλειδί για το πώς εκτελείται _ λ.χ. μελικότερα ή οπωσδήποτε ομαδικά _ το σχετικό σύστημα ή και όσα ακολουθούν; 3. Το θέμα θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί με κάποια πεποίθηση, αν πολλά

25 ΣΤΙΧΙΚΟΙ ΑΝΑΠΑΙΣΤΟΙ ΣΤΟΝ ΑΙΣΧΥΛΟ 5 χή της ίδρυσής του το θέατρο _ του Διονύσου Ελευθερέως, εννοείται _ διέθετε, έστω στοιχειωδώς, και τα τρία μέρη του: το κοίλο, την ορχήστρα και τη σκηνή. Ως προς την τελευταία, που ενδιαφέρει ιδιαί τερα, εικάζω μια _ στην αρχή κάπως απροσδιόριστη και, πάντως, σκηνογραφικά όχι δεσμευτική _ ξύλινη κατασκευή, χαμηλή σε ύψος, με μικρό σχετικά βάθος, με πρόσβαση από το εσωτερικό προς τη στέγη, επίσης πρόσφορη για ειδικές σκηνές κατά ένα μέρος από το μήκος της πρόσοψης προσθέτω μια χαμηλή εξέδρα, κύριο αλλά όχι μόνιμο ούτε αποκλειστικό χώρο των υποκριτών, η οποία επικοινωνούσε κλιμακωτά με την ορχήστρα. Και για την πρώιμη περίοδο, θεωρώ μάλλον βέβαιη τη χρήση των δύο βασικών μηχανημάτων: του εκκυκλήματος και της μηχανής. Επίσης, προσθέτω και το αυτονόητο: Οι θεατρικές συμβάσεις δεν παγιώνονται ούτε λειτουργούν παρόμοια σε όλα τα λεγόμενα συμβατικά θέατρα. Γι αυτό βρίσκω ότι κάποιες ατεκμηρίωτες συγκρίσεις λ.χ. με το ιαπωνικό ή το ελισαβετιανό θέατρο, που έχουν κατά καιρούς επιχειρηθεί, 4 παραβλέπουν τις τεράστιες διαφορές ως προς τη γένεση και τη διαμόρφωση των συγκεκριμένων θεατρικών χώρων αλλά και ως προς τα δρώμενα που υποβάλλονται από τα κείμενα _ πουθενά λ.χ. στην ελληνική τραγωδία τα πρόσωπα δεν διασχίζουν ποτααπό τα προβλήματα σχετικά με το Θέατρο του Διονύσου δεν εξακολουθούσαν να παραμένουν άλυτα. Tην πιο πρόσφατη, διεξοδική και βιβλιογραφικά τεκμηριωμένη, επισκόπηση όλων των ανασκαφικών και ερευνητικών ποσπαθειών να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα προσφέρει ο Σάββας Γώγος στο έργο του Το αρχαίο θέατρο του Διονύσου (εκδ. «Μίλητος»), Αθήνα Με την πλήρη σχεδόν απουσία αρχαιολογικών ευρημάτων, ιδίως για την πρώιμη περίοδο, την μόνη πηγή για τον προσδιορισμό κάποιας μορφής του θεατρικού χώρου αποτελούν τα κείμενα, μέθοδο την οποία πρότεινε ήδη ο Wilamowitz (Kleine Schriften, I, Βerlin 1886, 148 κ.ε.) και ακολούθησαν μεταγενέστεροι μελετητές, όπως λ.χ. ο Oliver Taplin (The Stagecraft of Aeschylus: The Dramatic Use of Exits and Entrances in Greek Tragedy, Οxford 1989 ειδικά για το συγκεκριμένο θέμα 452 κ.ε.). Ως προς τη μορφή του σκηνικού οικοδομήματος βλ. P. Arnott, Greek Scenic Conventions in the Fifth Century B.C., London 1962 (ειδικά για την εξέδρα, 20 κ.ε.), με τον οποίο, ως προς αυτό το στοιχείο, συμφώνησα στη διδακτορική διατριβή μου Production and Imagination in Euripides: Form and Function of the Scenic Space, Αθήνα 1965 (passim και ειδικά 58 κ.ε.). 4. Βλ. λ.χ. Arnott, ό.π., 7, 92 και 108.

26 6 Ν. Χ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ μούς ή βουνά, όπως στην πλατφόρμα του Νo, ούτε εμπλέκονται σε μάχες, όπως στην εξέδρα του Globe, γενονότα που αναμεταδίδονται μόνο αφηγηματικά. Κρίθηκε σκόπιμο η διερεύνηση να εστιασθεί στον Αισχύλο, κυρίως επειδή στα δικά του δράματα εντοπίζονται για πρώτη φορά όλα σχεδόν τα δείγματα των υπό εξέταση αναπαίστων απλώς, προς επίρρωση των εικασιών που προτείνονται, θα αναφέρονται, σε υποσημειώσεις, δείγματα από τον Ευριπίδη, ως πιστότερο από τον Σοφοκλή επίγονο του Αισχύλου. Ενδιαφέρον προς εξέταση υλικό προσφέρει το αρχαιότερο από τα σωζόμενα δράματα, οι Πέρσες, όπου εμπεριέχονται ανάπαιστοι ποικίλων χρήσεων. Οι πρώτες ενδείξεις είναι συγκεντρωμένες ήδη στην πάροδο του έργου, η οποία σηματοδοτεί την έναρξή του, περίπτωση σπανιότατη, αφού επαναλαμβάνεται, από τη σωζόμενη παραγωγή των τραγικών, μόνο στις Ικέτιδες του ίδιου ποιητή, αν δεν συνυπολογισθεί και ένα δείγμα στον ύποπτο Ρήσο. 5 Κοινό χαρακτηριστικό των δύο παρ όδων αποτελεί η χρήση αναπαιστικών συστημάτων, που καλύπτουν το πρώτο μέρος του χορικού, πριν αρχίσουν τα λυρικά μέτρα, ενώ απουσιάζουν οι δωρισμοί καθώς και, με μία μόνο εξαίρεση σε ένα μονόμετρο (Πέρσες 23) σε 103 στίχους, οι αποκλειστικά σπονδειακοί. Έχει θεωρηθεί βέβαιο ότι σε παρόμοια μέρη του δράματος, αλλά και σε μη εναρκτήριες παρόδους, οι ανάπαιστοι ανήκουν στους λεγόμενους «εμβατήριους», 6 άρα απλώς απαγγελτικούς, αν και δεν αντιμετωπίζονται με βεβαιότητα τα εξής προβλήματα: α) Από π οιον απαγγέλλονται αυτά τα μέρη, από το σύνολο του Χορού ή μόνο από τον Κορυφαίο; Είναι πιθανόν ανάπαιστοι παρόμοιας έκτασης να εκτελούνται, κατά το μεγαλύτερο τμήμα τους, από το σύνολο της ομάδας. β) Από πού αρχίζει η απαγγελία, άρα και η ταυτόχρονη κίνηση του Χορού; Είναι πιθανόν ότι αρχίζει ήδη από την πάροδο, αλλά, για το μεγαλύτερο διάστημα, συνεχίζεται στην ορχήστρα. Ας σημειωθεί ότι οι νηφάλιοι, σε σύγκριση με τα λυρικά 5. Κατά εικασία του Taplin (ό.π., 64 και 424), από τις χαμένες τραγωδίες του Αισχύλου, με αναπαιστική είσοδο του Χορού πιθανώς να άρχιζαν και οι: Προμηθέας Λυόμενος και Μυρμιδόνες, ενώ παρόμοιο παράδειγμα δεν συνάγεται από τα κατάλοιπα των δύο άλλων τραγικών. 6. Dale, ό.π., 55 κ.ε.