Από τις Εκδόσεις Osprey Publishing Ltd, Οξφόρδη 2008

Transcript

1

2

3 ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: ALEXANDER THE GREAT AT WAR Από τις Εκδόσεις Osprey Publishing Ltd, Οξφόρδη 2008 ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ: Αλέξανδρος, ο Μέγας Στρατηλάτης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚ ΟΣΗΣ: Ruth Sheppard ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: Παναγιώτα Γκουµέα ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΙΟΡΘΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: Κατερίνα ουρίδα ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Μερσίνα Λαδοπούλου ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ: Ken Vail Graphic Design ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: akg-images/erich Lessing ΕΙΚΟΝΑ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟΥ: Topfoto ΕΙΚΟΝΑ ΑΥΤΙΟΥ: Werner Forman Archive/Schimmel Collection, New York ΕΙΚΟΝΑ ΤΑΠΕΤΣΑΡΙΑΣ: akg-images/erich Lessing ΧΑΡΤΕΣ: The Map Studio ΕΙΚΟΝΑ ΣΕΛΙ ΑΣ ΤΙΤΛΟΥ: akg-images/erich Lessing ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Σταµάτιος Κοτσάτος & ΣΙΑ Ο.Ε. ΒΙΒΛΙΟ ΕΣΙΑ: Γ. &. Χασαπάκη Ο.Ε Osprey Publishing Ltd. All rights reserved. First published in Great Britain in 2008 by Osprey Publishing, Midland House, West Way, Botley, Oxford OX2 0PH ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α.Ε., Αθήνα 2009 Πρώτη έκδοση: Μάιος 2009, αντίτυπα ISBN

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 6 1 Η ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΙΑ ΤΟΝ 5ο ΑΙΩΝΑ 9 2 Η ΕΛΛΑ Α ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ 19 3 Η ΠΕΡΣΙΑ ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ 33 4 Η ΑΝΟ ΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ 49 5 Η ΑΝΟ ΟΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΥ 67 6 Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΥ 77 7 Ο ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΑ 99 8 Η ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΓΡΑΝΙΚΟ ΠΟΤΑΜΟ Η ΜΑΧΗ ΣΤΗΝ ΙΣΣΟ ΦΟΙΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙΓΥΠΤΟΣ Η ΜΑΧΗ ΣΤΑ ΓΑΥΓΑΜΗΛΑ Ο ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΚΑΤΑΚΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΣΙΑ Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΝ ΙΑ ΤΟ ΤΑΞΙ Ι ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΚΤΗΤΗ 223 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 241 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 245 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 247

5 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ Όλες οι ηµεροµηνίες είναι π.χ., εκτός και αν υπάρχει κάποια άλλη ένδειξη 6 Περίπου 650 Εµφανίζονται τα πρώτα οπλιτικά στρατεύµατα στην Ελλάδα Άνοδος του Κύρου του Μεγάλου 547 Ο Κύρος νικάει τον Κροίσο της Λυδίας 513 Εισβολή του αρείου Α' στην Ευρώπη Ιωνική Επανάσταση 490 Εισβολή του αρείου Α στην Ελλάδα µάχη του Μαραθώνα Εισβολή του Ξέρξη στην Ελλάδα µάχη των Θερµοπυλών, ναυµαχία της Σαλαµίνας και µάχη των Πλαταιών Η ηλιακή Συµµαχία µετατρέπεται σε αθηναϊκή ηγεµονία 449 Ειρήνη του Καλλία Πελοποννησιακός Πόλεµος 401 Μάχη στα Κούναξα η κάθοδος των Μυρίων Ο Αγησίλαος στη Μικρά Ασία /386 Κορινθιακός Πόλεµος 387/386 Η Ειρήνη του Βασιλέως (Ανταλκίδειος Ειρήνη) 371 Μάχη των Λεύκτρων Ο Φίλιππος, γιος του Αµύντα, µελλοντικός βασιλιάς της Μακεδονίας, διαµένει στη Θήβα ως όµηρος 362 Μάχη στη Μαντίνεια 360/359 Ο βασιλιάς Περδίκκας Γ της Μακεδονίας σκοτώνεται σε µάχη εναντίον των Ιλλυριών άνοδος του Φιλίππου Β Βασιλεία του Φιλίππου Β της Μακεδονίας 358 Ο Φίλιππος Β πολεµάει τους Ιλλυριούς 356 Γέννηση του Αλέξανδρου του Μέγα 352 Ο Φίλιππος Β νικάει τους Φωκείς στη µάχη στο «Κρόκειο Πεδίο» 346 Η Ειρήνη του Φιλοκράτη ο Φίλιππος Β γίνεται άρχοντας της βόρειας Ελλάδας 338 Μάχη στη Χαιρώνεια ο Φίλιππος Β ανακηρύσσεται αδιαφιλονίκητος στρατιωτικός ηγέτης της Ελλάδας 337 Ίδρυση της Κορινθιακής Συµµαχίας 336 Άνοιξη Αποστολή εκστρατευτικών δυνάµεων στην Ασία Θάνατος Φιλίππου Β άνοδος του Αλέξανδρου Γ (του Μέγα) στο θρόνο της Μακεδονίας

6 335 Ο Αλέξανδρος εκστρατεύει στο βορρά εναντίον Θρακών, Τριβαλλών και Ιλλυριών καταστροφή της Θήβας 334 Άνοιξη Οι δυνάµεις του Αλέξανδρου διασχίζουν τον Ελλήσποντο Μάιος Μάχη στον ποταµό Γρανικό οι σπουδαιότερες πόλεις των µικρασιατικών παραλίων πέφτουν στα χέρια του Αλέξανδρου Πολιορκία της Μιλήτου και της Αλικαρνασσού 333 Ο Αλέξανδρος κόβει τον Γόρδιο εσµό Σεπτέµβριος/Οκτώβριος Μάχη της Ισσού 332 Κατάληψη των παραλιακών πόλεων της Φοινίκης πολιορκία της Τύρου και της Γάζας 332/331 Ο Αλέξανδρος στην Αίγυπτο ίδρυση της Αλεξάνδρειας στις εκβολές του Νείλου Σεπτέµβριος Μάχη στα Γαυγάµηλα Εκστρατεία εναντίον των Ουξίων 331/330 Ιανουάριος Πολιορκία των Πυλών της Περσίας Καταλαµβάνεται η Βαβυλώνα, τα Σούσα, η Περσέπολη και τα Εκβάτανα 330 Θάνατος του βασιλιά αρείου Γ Ο Αλέξανδρος κινείται προς το Αφγανιστάν εκτέλεση του Φιλώτα και του Παρµενίωνα Πόλεµος στην κεντρική Ασία ανάµεσα στους ποταµούς Ώξο και Ιαξάρτη 328 Θάνατος του Κλείτου ο Αλέξανδρος παντρεύεται τη Ρωξάνη 327 Έναρξη της εκστρατείας του Αλέξανδρου στην Ινδία 326 Μάχη στον Υδάσπη ποταµό Ο µακεδονικός στρατός αρνείται να διασχίσει τον ποταµό Ύφαση 325 Ο Αλέξανδρος στις εκβολές του Ινδού ποταµού Πορεία στη Γεδρωσιανή Έρηµο 324 Ο Αλέξανδρος επιστρέφει στα Σούσα 323 Ιούνιος Θάνατος του Αλέξανδρου στη Βαβυλώνα Η Εποχή των Επιγόνων και η δηµιουργία των ελληνιστικών βασιλείων 301 Μάχη στην Ιψό 7

7

8 1 Η ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΙΑ ΤΟΝ 5ο ΑΙΩΝΑ Οταν ο Αλέξανδρος ανέβηκε στο θρόνο της Μακεδονίας µετά το θάνατο του πατέρα του το 336, οι πόλεις-κράτη της Ελλάδας και η τεράστια αυτοκρατορία της Περσίας ήταν ήδη αναµεµειγµένες σε µια διαµάχη που είχε ξεκινήσει εκατοντάδες χρόνια πριν. Η Αρχαία Ελλάδα ήταν χωρισµένη σε αµέτρητες πόλεις-κράτη. Τα κράτη αυτά είχαν πολλά και διάφορα µεγέθη, αλλά τα περισσότερα διέθεταν ένα αστικό κέντρο, όπου ζούσε µεγάλο µέρος του πληθυσµού και όπου ήταν εγκατεστηµένα τα κυριότερα δηµόσια κτίρια, καθώς επίσης και µια αγροτική περιφέρεια. Αν και υπήρχαν πολλές διαφορές στον τρόπο οργάνωσης και διοίκησής τους, δύο ήταν γενικά οι τύποι των πόλεων-κρατών: η δηµοκρατία, όπου οι αποφάσεις λαµβάνονταν από τους πολίτες, και η ολιγαρχία, όπου µια µειονότητα πολιτών ασκούσε δραστικό έλεγχο στη λήψη των αποφάσεων. Οι ένοπλες συρράξεις ανάµεσα στις πόλεις-κράτη ήταν σύνηθες φαινό- µενο. Ο Πλάτωνας υποστήριζε ότι η ειρήνη δεν είναι παρά µια λέξη και ότι κάθε πόλη-κράτος εµπλεκόταν, από τη φύση της, σε έναν µόνιµο ακήρυχτο πόλεµο µε όλα τα υπόλοιπα κράτη (Νόµοι, Ι.626α). Ο πόλεµος διείσδυε σε όλες τις πτυχές της πολιτικής, πολιτιστικής και πνευµατικής δραστηριότητας: είναι το θέµα στις περισσότερες ελληνικές τραγωδίες και κωµωδίες που σώζονται αποτελεί την πιο συνηθισµένη πηγή έµπνευσης της ελληνικής τέχνης, ενώ και η κλασική ελληνική φιλοσοφία καταπιανόταν µε το ρόλο του οπλίτη: του πολίτη-στρατιώτη. Οι πολεµικές συγκρούσεις ήταν, όµως, συνηθισµένες και εντός της Περσικής Αυτοκρατορίας των Αχαιµενιδών. Στην πιο εκτεταµένη της µορφή, η αυτοκρατορία κάλυπτε µια τεράστια περιοχή, από τη Μικρά Ασία ως την Ινδία, και οι υποτελείς της απαρτίζονταν από αµέτρητους λαούς. Οι βασιλιάδες της Περσίας επέκτειναν την κυριαρχία τους για αρκετούς αιώνες και αντιµετώπιζαν σε µόνιµη βάση την πρόκληση της διακυβέρνησης µιας αυτοκρατορίας, η οποία απαρτιζόταν από επαρχίες οι γνωστές σατραπείες που απείχαν πολλές χιλιάδες χιλιόµετρα η µια από την άλλη. Μετά τα µέσα του 6ου αιώνα, ο βασιλιάς αρείος Α' έβαλε να σκαλίσουν µια τρίγλωσση επιγραφή σε ένα βράχο στην Μπιστούν του Ιράν, η οποία κατέγραψε τις πράξεις του ως βασιλιά: αφού κατέλαβε το θρόνο, καταπιάστηκε για αρκετά χρόνια µε την κατα- ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕΛΙ Α Ελληνικό αγγείο µε σκηνή µονοµαχίας ανάµεσα σε έναν Έλληνα οπλίτη και έναν Πέρση πολεµιστή. (C. M. Dixon/Ancient Art & Architecture Collection) 9

9 ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, περίπου το 400 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΤΩΝ ΠΕΡΣΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ Ιωνική Επανάσταση 499 Οι Πέρσες επιτίθενται στη Νάξο 494 Οι Πέρσες νικούν τους Ίωνες 493 Η περσική κυριαρχία εξαπλώνεται στην Ιωνία 490 Ο αρείος εκστρατεύει εναντίον της Ελλάδας οι Έλληνες νικούν τους Πέρσες στη µάχη του Μαραθώνα 486 Θάνατος του αρείου Α' ο Ξέρξης ανακηρύσσεται βασιλιάς της Περσίας 480 Ο Ξέρξης εισβάλλει στην Ελλάδα οι Πέρσες ανακηρύσσονται νικητές στη µάχη των Θερµοπυλών και λεηλατούν την Αθήνα ο περσικός στόλος κατατροπώνεται στη ναυµαχία της Σαλαµίνας 479 Οι Έλληνες νικούν τους Πέρσες στη µάχη των Πλαταιών και στη ναυµαχία της Μυκάλης 478/477 Ίδρυση της ηλιακής Συµµαχίας µε επικεφαλής την πόλη της Αθήνας 449 Σύναψη της Ειρήνης του Καλλία ανάµεσα σε Αθηναίους και Πέρσες Πελοποννησιακός Πόλεµος 10

10 Η ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΙΑ ΤΟΝ 5ο ΑΙΩΝΑ στολή εξεγέρσεων η επιγραφή απεικονίζει επίσης εννέα από τους ηττηµένους ηγέτες, δεµένους όλους µαζί. Οι εξεγέρσεις των λαών της αυτοκρατορίαςκαι των κυβερνητών που διοικούσαν τις σατραπείες στο όνοµα του βασιλιά στις οποίες συµµετείχαν ακόµη και µέλη της οικογένειας του ίδιου του βασιλιά αποτελούσαν καθηµερινότητα σε όλη την ιστορία της αυτοκρατορίας. Από µια τέτοια ανταρσία ξεκίνησαν και οι Περσικοί Πόλεµοι. ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Σε όλη τη διάρκεια του 5ου αιώνα, αλλά και τον 4ο αιώνα, οι πόλεις-κράτη της Ελλάδας και η ισχυρή Περσική Αυτοκρατορία των Αχαιµενιδών βρίσκονταν σε εµπόλεµη κατάσταση. Λίγο µετά την άνοδό του στο θρόνο της δυτικής Περσίδος, το 559, ο Κύρος κατέλαβε την ανατολική Περσίδα και συνέχισε να επεκτείνει την αυτοκρατορία του κατακτώντας τη Μηδική Αυτοκρατορία, τη Λυδία και τη Βαβυλώνα. Ο βασιλιάς της Λυδίας, ο θρυλικός Κροίσος, είχε υποτάξει τις ακµάζουσες ελληνικές πόλεις της Ιωνίας, στις ανατολικές ακτές της Μικράς Ασίας, και τις είχε υποχρεώσει να πληρώνουν φόρο υποτέλειας. Μετά την ήττα του, αυτές οι πόλεις-κράτη αναγνώρισαν την ηγεµονία του Κύρου, αλλά πολλές από αυτές συµµετείχαν στην εξέγερση των Λυδίων και χρειάστηκε να επανέλθουν ακούσια υπό την ηγεµονία των Περσών. Ορισµένα από τα νησιά στις ακτές της Ιωνίας διατήρησαν την ανεξαρτησία τους για κάποιο διάστηµα, αλλά το 518 οι Πέρσες ήλεγχαν πλέον ολόκληρη τη Μικρά Ασία και τα περισσότερα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Οι Πέρσες διόρισαν ή υποστήριξαν ντόπιους αριστοκράτες ως ηγεµόνες των ελληνικών πόλεων-κρατών στη Μικρά Ασία και τα γύρω νησιά και απαίτησαν φόρο υποτέλειας από τους Ίωνες. Το 499, ύστερα από µια αποτυχηµένη θαλάσσια περσική εκστρατεία εναντίον της Νάξου, οι Έλληνες Ίωνες εξεγέρθηκαν εναντίον των Περσών. Οι Ίωνες συνειδητοποίησαν ότι δε θα µπορούσαν να ξεφύγουν από τον περσικό ζυγό χωρίς βοήθεια, γι αυτό και ζήτησαν τη συνδροµή των συγγενών τους στην ηπειρωτική Ελλάδα. εν κατάφεραν να αποσπάσουν τη βοήθεια της Σπάρτης, αλλά κατάφεραν να πείσουν την Αθήνα και την Ερέτρια να τους ενισχύσουν µε πολεµικά πλοία, διευκολύνοντάς τους έτσι να νικήσουν τους Πέρσες. Οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς ίσως και να ήλπιζαν ότι θα απέτρεπαν την περαιτέρω εξάπλωση των Περσών προς τα δυτικά. Εκ των υστέρων, ο ιστορικός Ηρόδοτος έγραψε ότι «αυτά τα πλοία αποτέλεσαν το κουτί της Πανδώρας για Έλληνες και βαρβάρους» (Ιστορία, ). Πρώτος στόχος των εξεγερµένων ήταν οι Σάρδεις. Όταν οι Ίωνες κατατροπώθηκαν από το περσικό ιππικό, τα ελληνικά στρατιωτικά τµήµατα συνειδητοποίησαν ότι τα εύκολα κέρδη που τους είχαν υποσχεθεί δεν ήταν και τόσο εύκολο να αποκτηθούν έτσι, επέστρεψαν στην πατρίδα τους, αφήνοντας τους Ίωνες να τα βγάλουν πέρα µόνοι τους. Παρά τις νέες τους προσπάθειες να υποκινήσουν µια ευρύτερη εξέγερση µεταξύ των υποτελών του βασιλιά αρείου Α, των 11

11 ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ Ένα χρόνο µετά τις Θερµοπύλες, Έλληνες και Πέρσες ξανασυναντήθηκαν στις Πλαταιές. Ο ελληνικός στρατός αποφάσισε να οπισθοχωρήσει στην κοιλάδα του Ασωπού, έτσι, τη νύχτα, τα τµήµατα του στρατού άρχισαν να υποχωρούν, εκτός από τους Σπαρτιάτες Ο Αµοµφάρετος, επικεφαλής του λόχου των Πιτανατών, αρνήθηκε να οπισθοχωρήσει. εδοµένου ότι αυτό έθετε σε κίνδυνο την επιβίωση των ελληνικών δυνάµεων, ο Παυσανίας, διοικητής του σπαρτιατικού στρατού, προσπάθησε να πείσει τον Αµοµφάρετο να οπισθοχωρήσει, απειλώντας ότι θα τους άφηνε να πεθάνουν. Τότε έκανε την εµφάνισή του ο Αθηναίος αγγελιαφόρος για να δει τι συνέβαινε. Μιµούµενος τον τρόπο µε τον οποίο ψήφιζαν οι Αθηναίοι, οι οποίοι χρησιµοποιούσαν βότσαλα για ψηφοδέλτια, ο Αµοµφάρετος έριξε έναν τεράστιο βράχο µπροστά στα πόδια του Παυσανία, δηλώνοντας µε αυτό τον τρόπο ότι ψήφιζε κατά της υποχώρησης. Την αυγή, ο στρατός άρχισε να οπισθοχωρεί, χωρίς τον λόχο των Πιτανατών. Στη συνέχεια, παρά τη θέλησή του, ακολούθησε και ο Αµοµφάρετος. Η άτακτη υποχώρηση των Ελλήνων ενθάρρυνε τους Πέρσες να τους καταδιώξουν βιαστικά, γεγονός που οδήγησε στην ήττα των Περσών. (Richard Hook Osprey Publishing Ltd) Κυπρίων συµπεριλαµβανοµένων, οι Ίωνες τελικά κατατροπώθηκαν το 494, και το 493 ο περσικός ζυγός είχε επανέλθει στην Ιωνία. Το 490, ο αρείος εκστράτευσε εναντίον της Ελλάδας για να εκδικηθεί τις πόλεις που είχαν στηρίξει την Ιωνική Επανάσταση. Μια δύναµη εισβολής αποβιβάστηκε στην κοιλάδα του Μαραθώνα εκεί, αναµετρήθηκε και ηττήθηκε από συνασπισµένη δύναµη οπλιτών από την Αθήνα και τις Πλαταιές. έκα χρόνια αργότερα, ο διάδοχος του αρείου, Ξέρξης Α, ηγήθηκε άλλης µιας µεγάλης εκστρατείας εναντίον των Ελλήνων, και κυρίως των Αθηναίων. Αφού διέσχισε τον Ελλήσποντο, αποδέχτηκε την υποτέλεια της Μακεδονίας και προέλασε προς τα νότια, µέσω της Θεσσαλίας, µε κατεύθυνση την κεντρική Ελλάδα και την Αττική. Παρά τη θρυλική αντίσταση των Σπαρτιατών πολεµιστών στις Θερµοπύλες, οι Πέρσες αναδείχτηκαν νικητές, ανοίγοντας το δρόµο για την Αθήνα και την Πελοπόννησο. Ανίκανοι να αντιµετωπίσουν τον ογκώδη περσικό στρατό, οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν την πόλη τους και κατέφυγαν στον ισχυρό τους στόλο για να τα βγάλουν πέρα. Η πόλη των Αθηνών λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε από άκρη σ άκρη, αλλά ο περσικός στόλος ηττήθηκε κατά κράτος στη Σαλαµίνα. Ένα χρόνο αργότερα, οι Πέρσες επέστρεψαν. Αφού πρώτα έπεισαν τους Σπαρτιάτες να αναµετρηθούν µε τους Πέρσες, οι Έλληνες συγκρούστηκαν µε τον περσικό στρατό στις Πλαταιές και τον νίκησαν. Την ίδια χρονιά, ο περσικός στόλος ηττήθηκε και πάλι, στη ναυµαχία της Μυκάλης, η οποία σήµανε το τέλος των στρατιωτικών περιπετειών των Περσών στην Ελλάδα. Ωστόσο, οι βασιλιάδες της Περσίας δεν έπαυαν να παρεµβαίνουν στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδας µε διπλωµατικά ή άλλα µέσα. Η περσική οικονοµική ενίσχυση και η προ- 12

12 Η ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΙΑ ΤΟΝ 5ο ΑΙΩΝΑ οπτική περσικής στρατιωτικής παρέµβασης εξακολουθούσε να αποτελεί παράγοντα αποσταθεροποίησης µέχρι τα µέσα του 4ου αιώνα. Η ΗΛΙΑΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ Η Αθήνα και η Σπάρτη ήταν δύο από τα ηγετικά κράτη της συµµαχίας που ιδρύθηκε για να αντιµετωπίσει την εισβολή του Ξέρξη το 480 οι Αθηναίοι διαδραµάτισαν ηγετικό ρόλο στη Σαλαµίνα, ενώ η Σπάρτη ηγήθηκε του στρατού στις Πλαταιές. Μετά την ήττα των Περσών, η συµµαχία άρχισε να διαλύεται. Οι Αθηναίοι ίδρυσαν τη ηλιακή Συµµαχία το 478/477 για να ερηµώσουν τα περσικά εδάφη, ως αντιστάθµισµα στην υποδούλωση της Ιωνίας και την περσική εισβολή στην Ελλάδα. Όλοι οι σύµµαχοι προσέφεραν άνδρες, πλοία ή χρήµατα, και οι Αθηναίοι συντόνισαν και ηγήθηκαν της προσπάθειας. Οι Σπαρτιάτες διέθεταν ήδη τη δική τους συµµαχία, γνωστή ως Πελοποννησιακή Συµµαχία, η οποία αποτελούνταν από τις µικρές πόλεις-κράτη της Πελοποννήσου, αλλά και από κάποιες µεγαλύτερες. Οι πόλεις αυτής της συµµαχίας είχαν µεγαλύτερη αυτονοµία από εκείνες της ηλιακής Συµµαχίας, και ο συνασπισµός αυτός ήταν στην ουσία αµυντικός και αναλάµβανε δράση όταν κάποιο από τα µέλη της αντιµετώπιζε µια σοβαρή απειλή. Οι τάφοι των Περσών βασιλιάδων στο Ναγσέ- Ροστάµ, κοντά στη βασιλική πολιτεία της Περσέπολης, στο σύγχρονο Ιράν. Ήταν ήδη σηµαντική τοποθεσία όταν ο αρείος Α' διέταξε να σκαλίσουν τον τάφο του στο λόφο. Εκεί υπάρχουν άλλοι τρεις τάφοι Αχαιµενιδών, ακριβή αντίγραφα του τάφου του αρείου. Πολλοί πιστεύουν ότι πρόκειται για τους τάφους του Ξέρξη Α', του Αρταξέρξη Α' και του αρείου Β'. Βρέθηκαν, επίσης, ανάγλυφα που χρονολογούνται από την ύστερη δυναστεία των Σασσανιδών. (akg-images/bildarchiv Steffens) 13

13 ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Τα γεγονότα των Περσικών Πολέµων καταγράφονται σε ένα από τα σηµαντικότερα έργα της κλασικής ελληνικής γραµµατείας, την Ηροδότου Ιστορία. Ο Ηρόδοτος γεννήθηκε το πρώτο µισό του 5ου αιώνα στην Αλικαρνασσό της Μικράς Ασίας. Ταξίδεψε πάρα πολύ, συλλέγοντας πληροφορίες από ανθρώπους, για τους ίδιους και τους προγόνους τους. Είχε τη δυνατότητα να συνοµιλήσει µε πολλούς αυτόπτες µάρτυρες των γεγονότων που περιγράφει και να διαβάσει τις αναφορές ανθρώπων που τα έζησαν. Αυτή η ιδέα της καταγραφής σπουδαίων κατορθωµάτων µε σκοπό να εξασφαλιστεί η υστεροφηµία τους δεν ήταν καινούργια. Ήδη από πολύ παλιά, οι Αιγύπτιοι, οι Βαβυλώνιοι και οι Ασσύριοι βασιλιάδες συνήθιζαν να εγείρουν µνηµεία που εξήραν τη µεγαλοσύνη τους, στα οποία αναγράφονταν οι επίσηµες εκδοχές των γεγονότων. Tο έργο του Ηρόδοτου ξεχωρίζει, επειδή εκείνος προχώρησε ένα βήµα πιο πέρα από την απλή συγκέντρωση αυτών των αρχείων, διερευνώντας τις απαρχές και τα αίτια των γεγονότων. Ο Ηρόδοτος αναζητά συνειδητά µια εξήγηση των γεγονότων αλλά δίνει και ο ίδιος τη δική του ερµηνεία. Να πώς προλογίζει το έργο του: Εδώ, ο Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό παρουσιάζει την έρευνά του, έτσι ώστε τα ανθρώπινα επιτεύγµατα να µην ξεχαστούν στο πέρασµα του χρόνου, και τα µεγαλειώδη και θαυµαστά έργα άλλα Ελλήνων και άλλα βαρβάρων να δοξαστούν και, κυρίως, για να εξηγήσει γιατί αυτοί οι δυο λαοί πολεµούσαν ο ένας τον άλλο. Από αυτή την άποψη, ο Ηρόδοτος µπορεί να θεωρηθεί µέρος µιας ευρύτερης πνευµατικής και πολιτιστικής παράδοσης, όσον αφορά τη φιλοσοφική και επιστηµονική εικασία και διερεύνηση. Επίσης, τα γεγονότα που περιγράφει εµπεριέχουν και ένα είδος διδάγµατος. Καλεί τους αναγνώστες του να µάθουν από την Ιστορία του, αν και κάποια από τα µαθήµατα που δίνει ξενίζουν ίσως το σύγχρονο κοινό. Η ηλιακή Συµµαχία κήρυξε µε επιτυχία τον πόλεµο στους Πέρσες και, το 449, οι Αθηναίοι διαπραγµατεύτηκαν ένα επίσηµο σύµφωνο ειρήνης µε την Περσία, γνωστό ως Ειρήνη του Καλλία: η Περσία αποκήρυττε κάθε επίσηµη φιλοδοξία της να κατακτήσει την Ελλάδα, µε αντάλλαγµα οι Έλληνες να σεβαστούν αντίστοιχα τη σφαίρα επιρροής της Περσίας στη δυτική Ασία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Η ηλιακή Συµµαχία είχε πετύχει, αλλά µε το πέρασµα του χρόνου µετατράπηκε από συµµαχία κρατών µε επικεφαλής την Αθήνα σε αθηναϊκή ηγεµονία. Μέχρι τη σύναψη της ειρήνης, η Αθήνα εισέπραττε ετήσιο φόρο υποτέλειας από τα υπόλοιπα κράτη της συµ- µαχίας και κατέπνιγε τις εξεγέρσεις τους µε εξαιρετική σκληρότητα. Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Στο πρώτο µισό του 5ου αιώνα, η Αθήνα και η Σπάρτη αναδείχτηκαν ως οι δυο κυρίαρχες δυνάµεις της Ελλάδας. Η Αθήνα ήταν η σπουδαιότερη ναυτική δύναµη, ενώ η Σπάρτη, η σπουδαιότερη χερσαία δύναµη. Η µεγαλύτερη στροφή στις σχέσεις ανάµεσα στα δύο κράτη σηµειώθηκε το 462. Τότε, η Σπάρτη ζήτησε από όλους τους συµµάχους της να τη βοηθήσουν να καταπνί- 14

14 Η ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΙΑ ΤΟΝ 5ο ΑΙΩΝΑ ΗΕΛΛΑ Α ΚΑΙ Η ΥΤΙΚΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ, περίπου το 350 ξει µια εξέγερση ειλώτων. Μεταξύ αυτών που ανταποκρίθηκαν ήταν και ένα µικρό στράτευµα Αθηναίων. Ωστόσο, λίγο µετά την άφιξή τους στη Μεσσηνία, οι Αθηναίοι απολύθηκαν, προφανώς εξαιτίας της υπερβάλλουσας συ- µπόνιας που εξέφραζαν για τους εξεγερµένους είλωτες. Το γεγονός αυτό προσέβαλε την Αθήνα έκτοτε, δηµιουργήθηκε µεγάλη πολιτική ένταση ανά- µεσα στις δύο πλευρές. Ως αποτέλεσµα, τόσο η Αθήνα όσο και η Σπάρτη συνάψανε συµµαχίες η µία µε τους εχθρούς της άλλης. Όλα αυτά κατέληξαν στον Πελοποννησιακό Πόλεµο, ο οποίος ξέσπασε το 431 και έληξε το 404 µε την παράδοση της Αθήνας. Παρόλο που µετά την Ειρήνη του Καλλία η Περσία είχε αφήσει ήσυχη την Ελλάδα για 30 χρόνια, αποδείχτηκε ότι ήταν δύσκολο να αντισταθεί στο δέλεαρ της εµπλοκής της στον Πελοποννησιακό Πόλεµο. Η ειρήνη που είχε συναφθεί ανάµεσα στην Περσία και την Αθήνα δεν είχε ανανεωθεί επίσηµα από τον αρείο Β, ο οποίος επέτρεψε στους σατράπες του να χορηγήσουν κεφάλαια στη Σπάρτη και στους συµµάχους της και, στη συνέχεια, µετά από τη συντριπτική ήττα των Αθηναίων στη Σικελία, προχώρησε σε συµφωνία µε τους Σπαρτιάτες. Αυτό εξυπηρετούσε αναµφίβολα στρατιωτικούς σκοπούς, αλλά έβλαπτε πολιτικά τη φήµη της Σπάρτης στα µάτια των Ελλήνων: ως αντάλλαγµα για τη βοήθεια που δέχτηκε, η Σπάρτη συµ- 15

15 ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ 16

16 Η ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΙΑ ΤΟΝ 5ο ΑΙΩΝΑ φώνησε να δώσει πίσω στην Περσία τις ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας. Ο αρείος έστειλε έναν από τους µικρότερους γιους του, τον Κύρο, να προµηθεύσει τους Σπαρτιάτες µε τους απαραίτητους πόρους για να νικήσουν τους εχθρούς τους. Ο Κύρος δηµιούργησε µια δυνατή φιλία µε τον Σπαρτιάτη ναύαρχο Λύσανδρο. Ο Λύσανδρος είχε πολιτικές φιλοδοξίες, ενώ ο Κύρος ανυποµονούσε να βοηθήσει τους Πελοποννήσιους έτσι ώστε να µπορεί, στο κοντινό µέλλον, να χρησιµοποιήσει τα στρατεύµατά τους εναντίον του Αρταξέρξη Β, που ήταν ο νόµιµος διάδοχος του θρόνου της Περσίας. Λίγο µετά την κατάρρευση της Αθήνας, ο αρείος Β πέθανε τότε, ο Αρταξέρξης Β ανέβηκε στο θρόνο και ο Κύρος έθεσε σ εφαρµογή το σχέδιό του να ανατρέψει τον αδερφό του. Το 401, κοντά στη Βαβυλώνα, στα Κούναξα, αναµετρήθηκαν τα στρατεύ- µατα των αντιµαχόµενων αδερφών. Παρόλο που οι Έλληνες κέρδισαν εύκολα τους Πέρσες, η προσπάθεια ήταν άσκοπη, αφού ο ίδιος ο Κύρος σκοτώθηκε κατά την επίθεση εναντίον του αδερφού του στο κέντρο της γραµµής του µετώπου. Ο θάνατός του οδήγησε στη λήξη της ανταρσίας. Όµως, αυτό υπήρξε ένα δίδαγµα για τους Έλληνες: το γεγονός ότι ένας σχετικά ευκίνητος και αποτελεσµατικός στρατός ήταν ικανός να καταφέρει πλήγµα στην καρδιά της αυτοκρατορίας αποκάλυψε τις αδυναµίες της Περσίας των Αχαιµενιδών. ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕΛΙ Α ύο Σπαρτιάτες οπλίτες και ένας Τεγεάτης σύµµαχος στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέµου. (Angus McBride Osprey Publishing Ltd) Η Ακρόπολη των Αθηνών. Ο Παρθενώνας, ναός προς τιµήν της Αθηνάς, χτίστηκε τον 5ο αιώνα µε σκοπό να αντικαταστήσει παλαιότερο ναό της θεάς, ο οποίος καταστράφηκε από την περσική εισβολή του 480. (akg-images/rainer Hackenberg) 17

17

18 2 Η ΕΛΛΑ Α ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ Πριν από τη βασιλεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο πόλεµος στην ελληνική επικράτεια ήταν κυρίως, και συχνά αποκλειστικά, πόλεµος ανάµεσα σε δυνάµεις πεζικού. Την Εποχή του Χαλκού χρησιµοποιούνταν άρµατα, αλλά στην Εγγύς Ανατολή και την Ανατολία η αποτελεσµατικότητα του άρµατος είχε ακυρωθεί από τις νέες τακτικές και τον νέο οπλισµό όσο για την ηπειρωτική Ελλάδα, το άρµα δεν απέκτησε ποτέ µεγάλη αξία εξαιτίας των εδαφικών χαρακτηριστικών της περιοχής. Οι δυσκολίες του τοπίου δηµιουργούσαν τα ίδια ακριβώς προβλήµατα και στο απετάλωτο άλογο. Παρόλο που ορισµένες περιοχές όπως η Θεσσαλία και η Βοιωτία ήταν πιο εξοικειωµένες µε τον ιππικό πόλεµο, ο αριθµός των έφιππων στρατευµάτων ήταν περιορισµένος λόγω του κόστους συντήρησης των αλόγων, και ελάχιστοι ιππείς είχαν µάθει στην ουσία να πολεµούν σε ιππικούς σχηµατισµούς. Εποµένως, οι εδαφικές και οι οικονοµικές συνθήκες είχαν µετατρέψει τους Έλληνες σε πεζικάριους «λογχοφόρους άνδρες». Μέχρι τα µέσα του 7ου αιώνα, οι Έλληνες είχαν αρχίσει να εξελίσσουν τον οπλισµό τους, αλλά και ένα νέο είδος µάχης σώµα µε σώµα, η οποία είναι γνωστή ως «οπλιτικός πόλεµος». Παρά τις αλλαγές που σηµειώθηκαν στην πανοπλία και στον εξοπλισµό, η εµφάνιση και οι επιχειρήσεις των οπλιτικών στρατευµάτων δε µεταβλήθηκαν σηµαντικά στο πέρασµα των αιώνων. Ο τρόπος διεξαγωγής του πολέµου άρχισε να αλλάζει µόνο όταν οι στόχοι του πολέµου και οι προσπάθειες για επέκταση της εξουσίας κάτι που συνέβη στην περίπτωση του Πελοποννησιακού Πολέµου ενέπλεξαν τους Έλληνες σε µια κατάσταση που θύµιζε «ολοκληρωτικό πόλεµο». Ο ΟΠΛΙΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Οι οπλίτες ήταν οι πρωταγωνιστές του ελληνικού πολέµου για τρεις περίπου αιώνες. Πολεµούσαν σε έναν δεµένο σχηµατισµό, τη φάλαγγα, που στα ελληνικά έχει την ευρύτερη έννοια του «σχηµατισµού µάχης», αλλά ο όρος αυτός χρησιµοποιείται συχνά από τους ιστορικούς και για να περιγράψει αποκλειστικά τον εν λόγω σχηµατισµό του βαρέως πεζικού. Στην ουσία, ο οπλίτης ήταν ένας πολίτης-στρατιώτης. Εκτός από τη Σπάρ- ΑΠΕΝΑΝΤΙ Ο Θησαυρός των Αθηναίων στο ιερό των ελφών, τοποθεσία στην οποία βρισκόταν το διασηµότερο µαντείο της Αρχαίας Ελλάδας. Ο Θησαυρός ήταν ένα µικρό κτίσµα το οποίο περιείχε τρόπαια από σηµαντικές νίκες των Αθηναίων και αναθήµατα αφιερωµένα στο ιερό. Η Αθήνα έχτισε το Θησαυρό στα τέλη του 6ου ή στις αρχές του 5ου αιώνα. Λέγεται ότι εκφράζει τη νίκη της δηµοκρατίας έναντι της τυραννίας, αν και, σύµφωνα µε µια άλλη εκδοχή, ο Θησαυρός µνηµονεύει τη νίκη στο Μαραθώνα. (akgimages/erich Lessing) 19

19 ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ Ανάγλυφο που προέρχεται από κάποιο µεγάλο τάφο, ο οποίος χτίστηκε για κάποιον ντόπιο αριστοκράτη στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία περίπου το 400. Αναπαριστά οπλίτες που πολεµούν σε σχηµατισµό φάλαγγας. Αν οι οπλίτες επιδείκνυαν πειθαρχία και συνοχή ήταν δύσκολο να διαλυθεί ο σχηµατισµός τους. Ωστόσο, µια απρόσµενη επίθεση ή µια επίθεση από το πλάι ή από πίσω µπορούσε να πανικοβάλει τους οπλίτες και να διαλύσει το σχηµατισµό τους. (C.M. Dixon/Ancient Art & Architecture Collection) τη, όπου οι πολεµιστές αφιέρωναν ολόκληρη τη ζωή τους στη στρατιωτική εκπαίδευση, και µερικές µονάδες που λάµβαναν κρατικές επιχορηγήσεις, όπως ο Ιερός Λόχος των Βοιωτών, τα στρατεύµατα των πόλεων-κρατών αποτελούνταν από πολίτες που θεωρούσαν ηθικό, κοινωνικό και πολιτικό τους καθήκον να πολεµήσουν για λογαριασµό της πόλη τους. Στην πραγµατικότητα, η στρατολόγηση και η επιστράτευση ήταν καθολικές, ενώ οι πολίτες απολάµβαναν τα προνόµια της ελευθερίας σε αντάλλαγµα της υποχρέωσής τους να υπερασπιστούν το κράτος. Κάθε συνέλευση πολιτών ήταν εξ ορισµού συγκέντρωση παλιών και νέων πολεµιστών. Στην ουσία, όλοι οι Έλληνες πολίτες ήταν οπλίτες. Πήγαιναν στη µάχη επειδή φοβούνταν την τιµωρία ή ήλπιζαν να πάρουν µερίδιο από τα λάφυρα και το πλιάτσικο. Πολεµούσαν δίπλα σε γείτονες, αδερφούς, πατεράδες, γιους, θείους και εξαδέλφους. Και αυτό σηµαίνει ότι έβαζαν τα δυνατά τους να επιδείξουν κουράγιο πλάι στους συ- µπατριώτες τους και είχαν κεκτηµένο δικαίωµα στο αποτέλεσµα. Αυτή ήταν η αόρατη κόλλα που κρατούσε ενωµένη τη φάλαγγα, αλλά και την πόλη-κράτος. Μόνο εκείνοι που ρίχνονταν στη µάχη µε λόγχη και ασπίδα, αψηφώντας το θάνατο και περιφρονώντας την οπισθοχώρηση, κρίνονταν άξιοι. Ίσως και να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι στον ελληνικό πόλεµο κυ- 20

20 Η ΕΛΛΑ Α ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ ριάρχησε για τόσο µεγάλο χρονικό διάστηµα µια κλειστή οµάδα βαριά οπλισµένων ερασιτεχνών. Η κατάσταση αυτή διαιωνίστηκε, διότι, στο πέρασµα του χρόνου, το σύστηµα εξακολουθούσε να συντηρείται για χάρη της παράδοσης, των κοινά αποδεκτών αξιών και των κοινωνικών προκαταλήψεων. Το γεγονός ότι οι οπλίτες έπρεπε να φροντίζουν µόνοι τους τον εξοπλισµό τους απέκλειε αναγκαστικά την πλειοψηφία του πληθυσµού. Πλήρη πολιτικά δικαιώµατα παρέχονταν µόνο σε όσους είχαν την οικονοµική άνεση να συντηρήσουν τη θέση τους στη φάλαγγα, γι αυτό και οι οπλίτες αποτελούσαν στην ουσία «το ένοπλο έθνος». Μόνο στην Αθήνα, όπου αναδείχτηκε το ναυτικό, κατάφεραν οι φτωχότεροι πολίτες, οι λεγόµενοι θήτες, οι κωπηλάτες στις τριήρεις, να διαδραµατίσουν σηµαντικό στρατιωτικό ρόλο εξού και η Αθηναϊκή ηµοκρατία αποκαλούνταν από τον Αριστοτέλη «ηµοκρατία της Τριήρους». Όπως απέδειξαν οι δυο περσικές εισβολές στην Ελλάδα, οι οπλίτες ήταν άκρως αποτελεσµατικοί. Ωστόσο, στην Κλασική Εποχή, ο οπλίτης έχασε το µονοπώλιό του στο πεδίο της µάχης, λόγω της αυξανόµενης χρήσης µονάδων ιππικού και ελαφρού πεζικού. Εκπαίδευση και στρατολόγηση Στην πλειοψηφία των πόλεων-κρατών, η στρατιωτική εκπαίδευση των νεαρών ανδρών ξεκινούσε στα 18. Οι περισσότερες ελληνικές πόλεις ήταν οργανωµένες σε περιφέρειες, ενώ τα αρχεία των πολιτών φυλάσσονταν στη µικρότερη, αρχικά, υποδιαίρεση της φυλής, τη φατρία. Ο διοικητής κάθε συντάγµατος της φυλής διατηρούσε τον δικό του κατάλογο µε τους πολίτες που ήταν διαθέσιµοι να υπηρετήσουν στο σώµα των οπλιτών, βάσει αυτών των προαναφερθέντων αρχείων. Όταν ένας νέος έφτανε στην ηλικία που του επέτρεπε να διεκδικήσει το δικαίωµα του πολίτη, έπρεπε το όνοµά του καταγραφεί σε αυτούς τους καταλόγους, ενώ τα ονόµατα των νέων µελών καταχωρίζονταν και στα αρχεία. Στη συνέχεια, οι νέοι στρατιώτες-πολίτες συγκεντρώνονταν όλοι µαζί και έδιναν έναν κοινό όρκο. Αυτοί οι νεαροί άνδρες ονοµάζονταν πλέον έφηβοι, και για τα επόµενα δυο χρόνια εντάσσονταν σε ένα πρόγραµµα σωµατικής και στρατιωτικής εκπαίδευσης, το εφηβείο. Σύµφωνα µε µαρτυρίες, οι περισσότερες πόλεις-κράτη διέθεταν κάποιο είδος εφηβείου, αλλά το πρόγραµµά τους διέφερε αρκετά. Σε πολλά κράτη, οι έφηβοι ζούσαν όλοι µαζί σε καταυλισµούς, µακριά από το σπίτι τους. Απάρτιζαν τις µονάδες φρούρησης κρίσιµων αµυντικά σηµείων των πόλεων-κρατών: την οχυρωµένη υπερυψωµένη τοποθεσία της πόλης (ακρόπολη) και τα οχυρά και τα παρατηρητήρια κατά µήκος των συνόρων, από όπου αναχαιτίζονταν αιφνιδιαστικές επιθέσεις από γειτονικά κράτη. Από τη στιγµή που ο οπλίτης δεν ήταν πολεµιστής που πολεµούσε µόνος, η «εφηβική» εκπαίδευση επικεντρωνόταν σε οµαδικές τακτικές. Το άγχος ήταν πολύ µικρότερο στις ατοµικές πολεµικές δεξιότητες, όπως η ξιφοµαχία. Οι έφηβοι σπάνια καλούνταν να πολεµήσουν πριν από την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους, και µόνο αν το κράτος είχε δεχτεί εισβολή ή κινδύ- 21

21 ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ ΠΑΝΟΠΛΙΑ ΚΑΙ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΟΠΛΙΤΗ ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ Στ αριστερά, βλέπουµε έναν οπλίτη του Πελοποννησιακού Πολέµου και, στα δεξιά, έναν οπλίτη των τελών του 4ου αιώνα. Η ύπαρξη πιο ελαφριάς πανοπλίας τον 5ο αιώνα πιθανότατα οφείλεται σε µια εξέλιξη στις τακτικές, οι οποίες απαιτούσαν περισσότερη ταχύτητα στο πεδίο της µάχης. Μέχρι την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέµου, κάποιες φορές µοναδικό και σηµαντικό εξάρτηµα του εξοπλισµού του οπλίτη ήταν η ασπίδα. Με βάρος περίπου 6,2 κιλά, η ασπίδα ήταν ικανή να αποκρούσει το βίαιο χτύπηµα δόρατος ή ξίφους. Βασικό της στοιχείο, η ξύλινη βάση της, ήταν καλυµµένη από ένα λεπτό στρώµα µπρούντζου. Η στεφάνη κρατούσε σταθερό το κοίλο µέρος της ασπίδας και την καθιστούσε πιο ανθεκτική στο λύγισµα κατά τη διάρκεια της µάχης. Αντί για τα προγενέστερα κλειστά κράνη, ο οπλίτης φοράει µόνο έναν τσόχινο σκούφο σαν εκείνον που φορούσαν οι στρατιώτες σε προγενέστερες εποχές κάτω από το κράνος, για περισσότερη άνεση. Οι εξελίξεις που σηµειώθηκαν στην τέχνη του πολέµου τη δεκαετία του 360 επέφεραν και άλλες αλλαγές στον εξοπλισµό του οπλίτη. Ο οπλίτης του τέλους του 4ου αιώνα φοράει έναν άκαµπτο θώρακα και φρυγικό κράνος. Το κράνος δεν ήταν δυνατόν να αντέξει όλα τα χτυπήµατα: η δύναµη θυσιαζόταν στο βωµό της ευελιξίας και µιας λογικής συνολικής προστασίας. Συχνά, το εσωτερικό του ήταν επενδυµένο µε ύφασµα. Τα χτυπήµατα στο κεφάλι θα πρέπει να αποτελούσαν συχνά αιτία τραυµατισµού. Οι ανοιχτόχρωµα βαµµένες τούφες από τρίχες αλόγου που τοποθετούνταν στο λοφίο του ελληνικού κράνους είχαν ως βασικό τους στόχο να δώσουν ύψος στον οπλίτη, κάνοντάς τον πιο επιβλητικό, αλλά χρησίµευαν επίσης και ως διακριτικό του βαθµού του. Το βασικό επιθετικό όπλο του οπλίτη ήταν το δόρυ του. Γι αυτό και τα κατακτηµένα εδάφη χαρακτηρίζονταν «εδάφη κα - τακτηµένα µε το δόρυ». Στο έργο του Πέρσες, ο Αισχύλος περιγράφει µε γλαφυρότητα τους Περσικούς Πολέµους ως διαγωνισµό ανάµεσα στο ανατολίτικο τόξο και το ελληνικό δόρυ. Το µήκος του έφτανε τα 3 µέτρα. Μόνο το ξύλο της φλαµουριάς µπορούσε να χρησιµοποιηθεί για την κατασκευή ακοντίων µε αυτό το µήκος, επειδή ήταν ελαφρύ. Οι κατασκευαστές δοράτων συνήθως έκοβαν τους ίσιους κορµούς της φλαµουριάς σε κοµµάτια, στα οποία έδιναν κυλινδρική και λεία µορφή. Οι µπρούντζινες µύτες και οι βάσεις τους κατασκευάζονταν σε ξεχωριστά εργαστήρια και προσαρµόζονταν στο πιο στενό και στο πιο φαρδύ άκρο του κονταριού αντίστοιχα. Στο τέλος, πρόσθεταν µια χειρολαβή στο κέντρο βάρους του δόρατος. Εκτός από το δόρυ του, ο οπλίτης του Πελοποννησιακού Πολέµου φέρει το πιο κοινό είδος σπαθιού (ξίφος), το οποίο είχε σταυροειδή λαβή και ευθεία, δίκοπη λεπίδα σε σχήµα φύλλου, η οποία πλάταινε προς την άκρη. (Adam Hook Osprey Publishing) 22

22 Η ΕΛΛΑ Α ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ νευε άµεσα. Οµοίως, οι πολίτες δεν ήταν υποχρεωµένοι µετά από κάποια ηλικία να συµµετέχουν σε εκστρατείες στο εξωτερικό. Στην Αθήνα, η ανώτατη ηλικία στρατολόγησης για το εξωτερικό ήταν τα 50 έτη, αλλά οι πολίτες µπορούσαν να κληθούν για θητεία στην πατρίδα µέχρι τα 60. Αυτό ση- µαίνει ότι ανά πάσα στιγµή υπήρχαν µέχρι και 42 ηλικιακές σειρές, οι οποίες µπορούσαν να επιστρατευτούν. Σε όλες τις πόλεις-κράτη µε συνταγµατική διακυβέρνηση, τα θέµατα που σχετίζονταν µε τον πόλεµο και την ειρήνη θέτονταν προς συζήτηση σε µια συνέλευση στην οποία συµµετείχαν όλοι οι άρρενες πολίτες που είχαν ολοκληρώσει τη στρατιωτική τους εκπαίδευση. Αν η απόφαση που λάµβαναν ήταν ο πόλεµος, τότε η συνέλευση έπρεπε να αποφασίσει πόσοι άνδρες χρειάζονταν, πόσες µέρες και πώς έπρεπε να γίνει η επιστράτευση. Η µάχη Η µάχη ανάµεσα σε σώµατα οπλιτών ήταν από την ίδια τη φύση της τελετουργική το ζητούµενο ήταν η νίκη και όχι η εξόντωση. Οι Έλληνες είχαν αναπτύξει τον λεγόµενο «δυτικό τρόπο πολέµου», µια σύγκρουση σώµα µε σώµα ανάµεσα σε εποχικούς στρατιώτες-αγρότες σε µια ανοιχτή πεδιάδα, η οποία αποτελούσε βίαιη επίδειξη θάρρους και σωµατικών δεξιοτήτων. Τα πεδία των µαχών τους ήταν σκηνές λυσσαλέων συγκρούσεων, οι οποίες συνήθως δε διαρκούσαν πάνω από µια ή δυο ώρες. Κάθε άνδρας έφτανε στα όρια της σω- µατικής και ψυχικής του αντοχής και έπειτα όλα τέλειωναν και έπρεπε να περιµένουν ίσως και παραπάνω από ένα χρόνο για να το ξανακάνουν. Ο Μαρδόνιος είχε επισηµάνει: «Όταν κηρύττουν πόλεµο οι µεν στους δε, πηγαίνουν στο πιο επίπεδο κοµµάτι γης που υπάρχει και πολεµούν εκεί» (Ηροδότου Ιστορία, 7.9.Ι). Αν και ο Μαρδόνιος πίστευε ότι οι Έλληνες είχαν υιοθετήσει αυτό το µοναδικό είδος πολέµου από άγνοια ή ηλιθιότητα, η διαπίστωσή του ήταν σωστή. Ένα ξαφνικό εµπόδιο θα µπορούσε να διακόψει την πορεία ή να «σπάσει» το σχηµατισµό της φάλαγγας ο Αριστοτέλης µάς υπενθυµίζει ότι η φάλαγγα έσπαγε ακόµα και όταν έπρεπε να διασχίσει το παραµικρό ρυάκι. Γι αυτό και οι στρατηγοί επέλεγαν επίπεδες κοιλάδες για να δώσουν τις µάχες τους. Όταν ένας στρατηγός είχε παρατάξει τους οπλίτες του και είχε ριχτεί στη µάχη, δεν υπήρχε σχεδόν καµία δυνατότητα ελέγχου ή ελιγµού, και ο στρατηγός έπαιρνε τη θέση του στην πρώτη σειρά της φάλαγγας, πολεµώντας δίπλα στους άντρες του σε όλη τη διάρκεια της µάχης. Ήταν κυρίως µια φανερή κίνηση επίδειξης θάρρους και όχι στρατηγικών ή τακτικών δεξιοτήτων, χαρακτηριστικό άκρως σηµαντικό για ένα στρατηγό. Οι Έλληνες οπλίτες ήταν κατά βάση αγρότες και, όπως ήταν λογικό, δεν ήταν πρόθυµοι να αφήσουν τη γη τους να ρηµάξει για πολύ καιρό. Τα περισσότερα κράτη δεν ήταν σε θέση να παρέχουν ρευστό ή τρόφιµα και να αποζη- µιώσουν τον οπλίτη για το χρονικό διάστηµα της απουσίας του. Συνεπώς, πολλές φορές οι οπλίτες ψήφιζαν κατά των µακροχρόνιων εκστρατειών. Γι αυ- 23

23 ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ τό και οι Έλληνες στρατηγοί αναγκάζονταν να υιοθετούν στρατηγικές οι οποίες θα οδηγούσαν στην επίτευξη των πολιτικών στόχων το συντοµότερο δυνατό. Αυτό σήµαινε ότι πριν από την εµφάνιση του αποτελεσµατικού πολιορκητικού πυροβολικού τα µέσα δηλαδή του 4ου αιώνα, γενικά, τα περισσότερα ελληνικά κράτη δε διέθεταν αρκετούς πόρους για να πολιορκούν αντίπαλες πόλεις για τους απαιτούµενους µήνες ή χρόνια. Επίσης, οι αρχές του οπλιτικού πολέµου και οι πρακτικοί περιορισµοί που επέβαλλε ο βαρύς εξοπλισµός συνεπάγονταν ότι ο οπλίτης δεν ήταν επαρκώς εξοπλισµένος για να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες της κατάληψης οχυρωµένων σηµείων (για περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε τον πολιορκητικό πόλεµο, βλ. Κεφάλαιο 10). Η φάλαγγα Ο άκαµπτος σχηµατισµός της φάλαγγας ήταν βιώσιµος χάρη στην ασπίδα του οπλίτη. Όταν ο οπλίτης κρατούσε την ασπίδα του, η µισή προεξείχε προς τα αριστερά. Αν ο άνδρας που βρισκόταν στ αριστερά πλησίαζε αρκετά, η ακάλυπτη δεξιά του πλευρά προστατευόταν από την ασπίδα του διπλανού του. Γι αυτό και οι οπλίτες στέκονταν ώµο µε ώµο, µε τις ασπίδες τους «κλειδωµένες». Ωστόσο, όταν αυτός ο σχηµατισµός έσπαγε, το πλεονέκτη- µα της ασπίδας χανόταν όπως λέει ο Πλούταρχος (Ηθικά, 220α2), η πανοπλία προστάτευε τον ίδιο τον οπλίτη, αλλά η ασπίδα του οπλίτη προστάτευε ολόκληρη τη φάλαγγα. Εξού και η προτροπή της µητέρας ενός Σπαρτιάτη προς το γιο της, «ή ταν ή επί τας» (Ηθικά, 241f16), δηλαδή να γυρίσει στο σπίτι του ζωντανός και νικητής κρατώντας την ασπίδα του ή νεκρός πάνω σ αυτή µετά από µάχη µέχρι θανάτου. εδοµένου ότι στην περίπτωση της φάλαγγας η τακτική ήταν η ίδια η φάλαγγα, συνήθως δυο αντίπαλες φάλαγγες βάδιζαν η µια απέναντι στην άλλη, άρχιζαν να τρέχουν στα τελευταία µέτρα που τις χώριζαν, συγκρούονταν µε ορµή και στη συνέχεια χτυπιούνταν και σπρώχνονταν µέχρι να σπάσει µια από τις δυο πλευρές. Ο Θουκυδίδης λέει ότι ενίοτε µια προπορευόµενη φάλαγγα έτεινε να ολισθαίνει προς τα δεξιά (Πελοποννησιακός Πόλεµος, ) πρόκειται για τη λοξή φάλαγγα, ένα φαινόµενο που το συναντάµε και στον µακεδονικό στρατό. Οι άνδρες που βρίσκονταν στο δεξί άκρο έτειναν να κινούνται όλο και δεξιότερα, είτε από φόβο µήπως χτυπηθούν στην αφύλακτη από την ασπίδα πλευρά τους είτε για να κερδίσουν χώρο για να χειριστούν καλύτερα τα δόρατά τους, ή ίσως και για τα δύο. Σε αυτή την περίπτωση, η υπόλοιπη φάλαγγα συνέχιζε κανονικά την πορεία της, µε κάθε οπλίτη να σκεπάζεται από την ασπίδα του συντρόφου του στα δεξιά, προσπαθώντας να διατηρήσει τη γραµµή και να µην αφήσει να δηµιουργηθεί κενό. Έτσι, κάθε δεξιά πτέρυγα µπορούσε να επικαλυφθεί και να χτυπήσει την αντίπαλη αριστερή πτέρυγα. Η φάλαγγα ήταν ένας σχηµατισµός µε βάθος συνήθως 8 έως 12 σειρών οπλιτών. Μόνο οι δυο µπροστινές σειρές αυτής της πυκνής µάζας µπορούσαν να χρησιµοποιήσουν τα δόρατά τους στις συµπλοκές εκ του συστάδην, χτυπώ- 24

24 Η ΕΛΛΑ Α ΤΟΝ 5ο ΚΑΙ ΤΟΝ 4ο ΑΙΩΝΑ Ο ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΙΑΣ ΟΠΛΙΤΙΚΗΣ ΜΑΧΗΣ Αυτή η πλακέτα απεικονίζει τον απολογισµό µιας οπλιτικής µάχης τη δεκαετία του 360, όταν ο εξοπλισµός του οπλίτη άλλαξε αισθητά προκειµένου να ανταποκριθεί στο νέο είδος πολέµου που ανέπτυξε πρώτος ο Θηβαίος στρατηγός Επαµεινώνδας, ο οποίος τελειοποιήθηκε στη συνέχεια από τους Μακεδόνες. Ο άκαµπτος θώρακας κατέβαινε χαµηλά, µέχρι την κοιλιά, για να καλύπτει και τη βουβωνική περιοχή, κάτι που θα πρέπει να δυσκόλευε πολύ το στρατιώτη να κάθεται ή να σκύβει. Το µονόγραµµα που φέρουν οι ασπίδες είναι το έµβληµα της Αχαϊκής και της Αρκαδικής Συµµαχίας. Οι νικητές φροντίζουν τους τραυµατίες τους, αποµακρύνουν τους νεκρούς και παίρνουν τον εξοπλισµό, τα ρούχα και τα δαχτυλίδια από τους νεκρούς εχθρούς. Συνήθως, τα λάφυρα συγκεντρώνονταν όλα µαζί. Συχνά, οι στρατηγοί έταζαν το ένα δέκατο της λείας σε κάποιο συγκεκριµένο θεό, αν τους βοηθούσε να νικήσουν. Τα υπόλοιπα λάφυρα µοιράζονταν σε «πωλητές λαφύρων», οι οποίοι τα πουλούσαν σε δηµοπρασία για να µαζέψουν χρήµατα για το κράτος, ή διανέµονταν στους στρατιώτες. Κάποιες από τις εχθρικές πανοπλίες χρη σι µοποιού - νταν για την κατασκευή του «τροπαίου», το οποίο στηνόταν στο σηµείο όπου σηµειώθηκε η πρώτη στροφή του εχθρού. Συνήθως, το τρόπαιο καρφωνόταν σε κάποιο κοντινό δέντρο, σαν ένα είδος µνηµείου της µάχης. Ένα µέρος από τις υπόλοιπες πανοπλίες το αφιέρωναν στους θεούς και το τοποθετούσαν είτε σε κάποιο τοπικό ιερό είτε στο ιερό κάποιου µεγάλου πανελλήνιου κέντρου. Η ηττηµένη πόλη έστελνε συνήθως έναν αγγελιαφόρο να ζητήσει ανακωχή για να θαφτούν οι νεκροί της. Σύµφωνα µε τα έθιµα του πολέµου, η κίνηση αυτή ισοδυναµούσε µε αποδοχή της ήττας, γι αυτό και σχεδόν πάντα το αίτη- µα γινόταν δεκτό. Τα ονόµατα των πεσόντων καταχωρίζονταν σε µια λίστα θυµάτων ανά φυλή, δίπλα στους συγγενείς και τους γείτονές τους, την οποία αναλάµβανε να καταρτίσει το κράτος και την οποία τοποθετούσε στο κέντρο της πόλης. Ενίοτε, στην πόλη κατασκευαζόταν ένα περίτεχνο κενοτάφιο στη µνήµη των πολιτών της που θυσιάστηκαν και γραφόταν ένας επικήδειος που εξυµνούσε τον πατριωτισµό τους. Οι τραυµατίες ίσως και να έκαναν πολύ καιρό να πεθάνουν. Ελληνικά ιατρικά έγγραφα περιέχουν περιγραφές για θανάτους που προήλθαν από πολε- µικά τραύµατα, για παράδειγµα η πραγµάτεια του Ιπποκράτη Περί τραυµάτων κεφαλής. (Adam Hook Osprey Publishing) 25

25 ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ Αυτό το αθηναϊκό αγγείο απεικονίζει ένα στρατιώτη να αποχαιρετά την οικογένειά του προτού φύγει για τον πόλεµο. Ένα από τα καθήκοντα του πολίτη ήταν να πηγαίνει στον πόλεµο όποτε η πολιτεία τον καλούσε. (R Sheridan/Ancient Art & Architecture) ντας τα αδύνατα σηµεία του εχθρού, τα οποία βρίσκονταν από την τρίτη σειρά και πίσω, προσθέτοντας βάρος στην επίθεση καθώς έσπρωχναν προς τα εµπρός. Και αυτό το κατάφερναν πιθανότατα πιέζοντας την ασπίδα ακριβώς στην τρύπα που δηµιουργούσαν οι δυο µπροστινοί τους άνδρες, τοποθετώντας τον ώµο τους κάτω από το επάνω µέρος της στεφάνης, και στηρίζοντας τα πέλ- µατα και τα δάχτυλα των ποδιών τους σταθερά στο έδαφος. Όταν το ζούσες, ήταν αδύνατον να το ξεχάσεις εύκολα, και ο χορός των βετεράνων οπλιτών του Αριστοφάνη λέει: «Αφού τρέχαµε µε το δόρυ και την ασπίδα, µετά τους πολεµούσαµε ένας εναντίον ενός τους σπρώχναµε µαζί µε τους θεούς µέχρι το βράδυ» (Σφήκες, ΙΙ ). Το σπρώξιµο µε τις ασπίδες εξηγεί τη διάσηµη κραυγή του Επαµεινώνδα στα Λεύκτρα, «άλλο ένα βήµα», ο οποίος θέσπισε τη φάλαγγα βάθους 50 σειρών (Πολύαινος, , , 4.3.8). Όταν ένας οπλίτης έπεφτε κάτω, ήταν σχεδόν απίθανο να ξανασηκωθεί. Αυτός ο σύντοµος, αλλά λυσσαλέος «αγώνας ράγκµπι» έληγε όταν η µια πλευρά στην κυριολεξία κατέρρεε. Η φάλαγγα γινόταν µια µάζα και έπειτα όχλος. Οι νικητές δεν καταδίωκαν τους ηττηµένους, αλλά όσοι από τους τελευταίους µπορούσαν έφευγαν τρέχοντας από το πεδίο της µάχης. Τα ελληνικά στρατεύµατα τον 4ο αιώνα Πριν από τον 4ο αιώνα, η παραδοσιακή σύγκρουση ανάµεσα σε φάλαγγες οπλιτών είχε ανοίξει το δρόµο σε πιο περίπλοκες µάχες, οι οποίες περιλάµβαναν συνδυασµό όπλων, ελαφριά οπλισµένους πελταστές, στρατεύµατα ειδικευµένα στον ακροβολισµό και όλο και µεγαλύτερο αριθµό ιππέων. Μάλιστα, στη διάρκεια του 4ου αιώνα, τροποποιήθηκε και ο εξοπλισµός των ίδιων των οπλιτών, εξαιτίας της εξέλιξης των τακτικών οι οποίες απαιτούσαν πλέον ταχύτητα στο πεδίο της µάχης και όσο το δυνατόν λιγότερη κόπωση. Οι πελταστές ήταν εξοπλισµένοι µε ακόντια και στιλέτα, και µοναδική τους προστασία ήταν η οµώνυµη µικρή ασπίδα, η πέλτη. Αφού πολέµησαν εναντίον των ελαφρά οπλισµένων και εξαιρετικά ευέλικτων πελταστών της Θράκης, οι Έλληνες δηµιούργησαν τους δικούς τους πελταστές και ανέπτυξαν ειδικές οπλιτικές τακτικές. Συνεπώς, τα ελληνικά κράτη προσλάµβαναν λιγότερους Θράκες µισθοφόρους, ενώ οι Θράκες ήρθαν αντιµέτωποι µε πιο ισορροπηµένες ελληνικές δυνάµεις. Οι πολυσυζητηµένες µεταρρυθµίσεις του Αθηναίου στρατηγού Ιφικράτη στις αρχές του 4ου αιώνα φαίνεται ότι βελτίωσαν τον εξοπλισµό του πελταστή, έδωσαν µήκος στο δόρυ και στο σπαθί του, άλλαξαν την πανοπλία του και προέβλεπαν ειδικά υποδήµατα, αυξάνοντας παράλληλα την ταχύτητα και την ευελιξία του. Μέχρι τον 5ο αιώνα, µόνο τα στρατεύµατα της Βοιωτικής και της Θεσσαλικής Συµµαχίας διέθεταν κάτι περισσότερο από συµβολική δύναµη ιππικού. Αυτές οι δυο πεδινές περιοχές ήταν οι µοναδικές οι οποίες διέθεταν γαιοκτήµονες που ήταν αρκετά πλούσιοι για να εκτρέφουν άλογα και γη κατάλληλη για ιππικό πόλεµο. Πριν από την εφεύρεση, τον Μεσαίωνα, του κολάρου του αλόγου, η κινητήρια δύναµη του αλόγου δεν ήταν διαδεδοµέ- 26

26

27 ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΑ Η Ανάβαση του Ξενοφώντα διηγείται την ιστορία της ανταρσίας του πρίγκιπα Κύρου εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη Β, την ήττα του στα Κούναξα το 401 και τη µοίρα των Ελλήνων µισθοφόρων του στρατού του, των «Μυρίων». Ο Ξενοφώντας, ένας νεαρός Αθηναίος, προσχώρησε στην εκστρατεία ως εθελοντής και εκλέχτηκε διοικητής από τους ίδιους τους µισθοφόρους µετά τη µάχη. Οι µισθοφόροι προτίµησαν να προελάσουν µίλια στο εσωτερικό των δυτικών σατραπειών της Περσίας για να επιστρέψουν στην Ελλάδα παρά να υποταχτούν στον νικητή βασιλιά της Περσίας, και ο Ξενοφώντας περιγράφει το δύσκολο ταξίδι τους. Αναλύει πώς αντιµετώπισαν τις περσικές δυνάµεις που τους επιτέθηκαν και παρουσιάζει εκ διαµέτρου αντίθετους τους Έλληνες από τους Πέρσες, στο πλαίσιο της διαδροµής τους µέσω της «βαρβαρικής» γης των τελευταίων, και χαρακτηρίζει τους Πέρσες αδύναµους και όχι αντάξιους της ελληνικής ανδρείας. Ο Ξενοφώντας ήταν υπέρ της διοργάνωσης µιας πανελλήνιας σταυροφορίας. Στο πολεµικό συµβούλιο έβγαλε λόγο στους Έλληνες, πείθοντάς τους να µην εµπιστευτούν τους Πέρσες, αλλά να δράσουν: «Αν σκοπός µας είναι να πάρουµε τα όπλα στα χέρια µας και να τους κάνουµε να πληρώσουν για ό,τι έκαναν και ό,τι θα κάνουν στο µέλλον και να τους πολεµήσουµε µέχρι τελικής πτώσεως, τότε, µε τη βοήθεια του ουρανού, έχουµε πολλές λαµπρές ελπίδες να είµαστε ασφαλείς» (3.2.10). Αφύπνισε τους άνδρες λέγοντας «Μη φαντάζεστε ότι είµαστε οι χειρότεροι, επειδή τα γηγενή στρατεύµατα που είχαµε πριν στις γραµµές µας µας άφησαν πια. Είναι ακόµα πιο δειλοί από τους γηγενείς που έχουµε νικήσει, και το έκαναν σαφές όταν λιποτάκτησαν και προσχώρησαν στην αντίπαλη πλευρά» (3.2.17). Αν και είχαν µάλλον µια δόση υπερβολής, επειδή ήθελε να τονώσει την αυτοπεποίθηση των Ελλήνων, τα σχόλιά του αποκαλύπτουν παράλληλα και τον τρόπο µε τον οποίο έβλεπαν οι Έλληνες τους Πέρσες εκείνη την εποχή. Για άνδρες όπως ο Ισοκράτης, η κάθοδος των Μυρίων αποκάλυψε την αλήθεια για την Περσική Αυτοκρατορία: η αυτοκρατορία κατέρρεε και µια συνασπισµένη προσπάθεια των Ελλήνων εναντίον της θα της έδινε τη χαριστική βολή, αν και η αλήθεια ήταν ότι οι Μύριοι είχαν εµπλακεί σε µια διαµάχη που ήταν κατά βάση εσωτερική. Οι περσικές δυνά- µεις δεν προσπάθησαν στην ουσία να εµποδίσουν τους Έλληνες να φύγουν από την Περσία, αλλά θα αντιδρούσαν πολύ διαφορετικά αν έρχονταν αντιµέτωποι µε το ενδεχόµενο ελληνικής εισβολής και σίγουρα θα συσπειρώνονταν ενάντια στον εισβολέα. νη στη γεωργία: το όργωµα των χωραφιών και το τράβηγµα της άµαξας ήταν δουλειές για ζεµένα βόδια. Τα άλογα ήταν σκανδαλιστικά ακριβό µέσο µεταφοράς, αλλά και µέσο κοινωνικής προβολής. Η Αθήνα κατάφερε να αναπτύξει δύναµη ιππικού στα τέλη του 5ου αιώνα, χάρη στις προσόδους της αναπτυσσόµενης ηγεµονίας της. Οι Αθηναίοι θέσπισαν νόµο που αποζηµίωνε τους ιππείς που είχαν χάσει τα άλογά τους στη διάρκεια κάποιας εκστρατείας, και το κράτος κατέβαλλε βοήθηµα για ζωοτροφή, όχι µόνο στη διάρκεια του πολέµου αλλά σε µόνιµη βάση. Η Σπάρτη και η Κόρινθος είναι τα άλλα δυο µοναδικά ελληνικά κράτη που ξέρουµε ότι διέθεταν δυνάµεις ιππικού πριν από το τέλος του 5ου αιώνα. Τα περισσότερα κράτη, όµως, απέκτησαν σώµατα ιππικού µόλις τον 4ο αιώνα. 28

28