δεκατομο ιστορικο εργο ΠΕΡΙΚΛΗΣ του Παναγιώτη Πασπαλιάρη

Transcript

1 δεκατομο ιστορικο εργο ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΕΝΑΤΟΣ τομοσ του Παναγιώτη Πασπαλιάρη ellines_periklhs.indd 7 13/4/ :28:19 πμ

2 περιεχομενα Πρόλογος έκδοσης Εισαγωγή βιβλίου Προς τον αιώνα του Περικλή Ο βίος Η δράση Η επίδραση Χρονολόγιο Βιβλιογραφία Η Φωτογραφική συλλογή ellines_periklhs.indd 10 13/4/ :31:52 πμ

3 οι ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Ο Θάνος Βερέμης σπούδασε Πολιτική Επιστήμη στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης και Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (Trinity College). Το 1978 ήταν Research Associate του Διεθνούς Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (Λονδίνο), το 1983 υπήρξε επισκέπτης ερευνητής στο πανεπιστήμιο Harvard, το 1987 επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Princeton και το επισκέπτης καθηγητής στο St. Antony s College της Οξφόρδης. Από το 1987 είναι καθηγητής πολιτικής Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών και από το 1988 ως το 1994 υπήρξε Διευθυντής του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ) και ως το 2000, Πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ. Από το 2001 ως το 2003 ήταν Constantine Karamanlis Professor στο Fletcher School of Law and Diplomacy. Από το 2004 είναι Πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας (ΕΣΥΠ). Ο Σπύρος I. Ράγκος σπούδασε κλασικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο του Cambridge (Αγγλία), όπου εκπόνησε διδακτορική διατριβή για την αρχαία ελληνική θρησκεία. Στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών σπουδών παρακολούθησε σεμινάρια θρησκειολογίας στην École Pratique des Hautes Études (Παρίσι). Έχει διατελέσει μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Princeton και έχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Από το 2001 είναι επίκουρος καθηγητής αρχαίας ελληνικής φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Τα επιστημονικά ενδιαφέροντά του κινούνται στον χώρο των διασχέσεων θρησκείας, φιλοσοφίας και ιστορίας των ιδέων στην ελληνική αρχαιότητα. Έχει δημοσιεύσει πρωτότυπα άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά (Oxford Studies in Ancient Philosophy, Journal of Neoplatonic Studies, Classica et Mediaevalia, Kernos, Skepsis, Τα Ιστορικά, Δευκαλίων, Αρχαιογνωσία, Φιλοσοφία) και σε συλλογικούς τόμους. Ο Παναγιώτης Πασπαλιάρης γεννήθηκε το 1975 στο Ναύπλιο. Έκανε σπουδές στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με ειδίκευση στην Ιστορία απ' όπου αποφοίτησε με Άριστα. Παρακολούθησε Βυζαντινή και Οικονομική Ιστορία στο Kings College London ως επισκέπτης φοιτητής. Ασχολείται με τη συγγραφή βιβλίων ιστορικού και πολιτικού περιεχομένου, ενώ άρθρα και μελέτες του έχουν κατά καιρούς δημοσιευτεί σε έγκριτες εφημερίδες και επιστημονικά περιοδικά. Ανήκει στην ομάδα των μελετητών που οργάνωσαν την αναβάθμιση του Πολεμικού Μουσείου Καλπακίου, φέρνοντάς το στη σημερινή του μορφή. ellines_periklhs.indd 11 13/4/ :28:22 πμ

4 εισαγωγη βιβλιου του ΣΠΥΡΟΥ ΡΑΓΚΟΥ Τ ι είναι Ελλάδα; Τι Έλληνες; Και τι ελληνισμός; Τα ερωτήματα αυτά δεν απασχολούν μόνον εμάς, τους κατοίκους του σύγχρονου ελληνικού κράτους, στην προσπάθεια που καταβάλλουμε, άλλοτε με εναγώνιο και άλλοτε με πιο ψύχραιμο τρόπο, να βρούμε μια συλλογική ταυτότητα μέσα στον σύγχρονο κόσμο και την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Τα ερωτήματα αυτά αποτελούν καίρια ζητήματα της παγκόσμιας ιστοριογραφίας. Η Ελλάδα υπήρξε, πέρα και πάνω απ' όλα τα άλλα, ένας πολιτισμός που επηρέασε, όχι άπαξ και δια παντός αλλά με διαδοχικά κύματα και αντίστοιχες φάσεις έμπνευσης και επιρροής, ολόκληρη τη μεταγενέστερη πορεία της ιστορίας. Με τη Ρώμη αρχικά, με τον χριστιανισμό στη συνέχεια, με τους Άραβες κατόπιν, ύστερα με τη δυτική σχολαστική φιλοσοφία και, αργότερα, με την Αναγέννηση, η Ελλάδα υπήρξε όργανο σκέψης και δράσης, πρότυπο ήθους και ζωής, αντικείμενο καλλιτεχνικής μίμησης και απαρχή κοινωνικοπολιτικού και μεταφυσικού στοχασμού στα ανώτερα πνεύματα κάθε μεταγενέστερης εποχής. Οι αιώνες που διαμόρφωσαν το ευρωπαϊκό κοσμοείδωλο του διαφωτισμού βρίσκονταν σε συνεχή διάλογο με τον ελληνικό κόσμο, διάλογο άλλοτε υπόρρητο και άλλοτε εμφανή. Οι θεμελιωτές της αμερικανικής ανεξαρτησίας εμπνέονταν από το ελληνικό ιδεώδες της ελευθερίας άμεσα και ρητά. Οι ρομαντικοί ποιητές και καλλιτέχνες ανέπτυξαν μια συνειδητή και επίμονη υπέρβαση απέναντι στον δήθεν αφελή αλλά παντοδύναμο, διαρκώς αναγεννώμενο και πανταχού παρόντα κλασικισμό, ενώ άλλοι υπηρέτες του λόγου και των τεχνών τον υπερασπίστηκαν με πάθος. ΜΕΓΑΛΟΙ 15 ΕΛΛΗΝΕΣ ellines_periklhs.indd 15 13/4/ :28:23 πμ

5 ΠΕΡΙΚΛΗΣ Η Ελλάδα που άσκησε αυτήν την τεράστια επίδραση στην παγκόσμια ιστορία ήταν μια Ελλάδα εξαιρετικά μικρής διάρκειας και ιδιαίτερα περιορισμένης έκτασης, μια Ελλάδα πολύ λίγων ανθρώπων και ακόμα λιγότερων τεχνικών μέσων. Η Ελλάδα που άσκησε παγκοσμίως αυτήν την ασύλληπτη επίδραση ήταν μια Ελλάδα συμπύκνωσης των δημιουργικών δυνάμεων του ανθρώπου και έντασης του πνεύματός τους. Αυτή ήταν η Αθήνα του Περικλή: μια αληθινή μικρογραφία του σύμπαντος. Η διάρκειά της δεν ήταν μεγαλύτερη από την πεντηκονταετία, η έκτασή της μικρότερη από τη σημερινή Αττική, αλλά το χωροχρονικό βεληνεκές της άπειρο, αφού μέχρι στιγμής δεν έχει γνωρίσει όρια. Ο λεγόμενος, και όχι άδικα, χρυσός αιώνας του Περικλή δεν ήταν μεγαλύτερος από το μισό μιας εκατονταετίας, τη μέση διάρκεια ενήλικης ζωής ενός ανθρώπου. Αυτός ο μη-αιώνας έλαβε, ωστόσο, μέσα στην ιστορία, διαστάσεις αιώνιες. Ενώ λοιπόν η ιστορία της νεότερης Ελλάδας απασχολεί μόνον εμάς τους νεοέλληνες, η ιστορία της αρχαίας Ελλάδας αφορά ουσιαστικά ολόκληρο τον κόσμο. Από τη μακρά αυτή ιστορία ο πέμπτος αιώνας λάμπει με μια ιδιαίτερη αίγλη. Δεν γεννήθηκαν τότε ούτε η ελληνική ιστορία ούτε ο ελληνικός πολιτισμός. Τότε όμως οδηγήθηκαν σε μιαν ακμή απαράμιλλη. Ιδίως η περίοδος από το τέλος των περσικών πολέμων (479) μέχρι την έναρξη του πελοποννησιακού πολέμου (431) αποτελεί ορόσημο στην παγκόσμια ιστορία. Πρόκειται ουσιαστικά για την περίοδο που την Αθήνα καθοδήγησε, τόσο στην εξωτερική όσο και στην εσωτερική πολιτική της, ο Περικλής. Οτιδήποτε αυθόρμητα συνδέουμε με την αρχαία Ελλάδα το θέατρο και η ιστοριογραφία, η μνημειώδης αρχιτεκτονική και η αγγειογραφία, η ρητορεία και η φιλοσοφία βρήκαν την κορύφωσή τους μέσα σε αυτήν τη μικρή περίοδο στην Αττική. Ο Περικλής υπήρξε ο αληθινός αρχιτέκτονας αυτής της ασύλληπτης δημιουργικότητας, καθώς δημιούργησε τις συνθήκες μιας άνθισης, όμοια της οποίας δεν γνώρισε πουθενά αλλού ή άλλοτε η οικουμένη. Έναν μόλις αιώνα αργότερα, οι ίδιοι οι Έλληνες στρέφονταν προς αυτήν την πεντηκονταετία και τα έργα της με απροκάλυπτο θαυμασμό. Τα επιτεύγματα του πέμπτου αιώνα, στους τομείς της τέχνης και της δράσης, της πολιτειακής οργάνωσης και της κοινωνικής δικαιοσύνης, της διανόησης και ΜΕΓΑΛΟΙ 16 ΕΛΛΗΝΕΣ ellines_periklhs.indd 16 13/4/ :28:23 πμ

6 της αποτελεσματικότητας, έγιναν σύντομα αρχέτυπα κάλλους, δύναμης και σοφίας. Η πεντηκονταετία αυτή είχε καταστεί, ήδη στην αρχαιότητα, η κλασική εποχή. Το πρόβλημα με τους πολιτικούς είναι ότι το έργο τους, όσο σημαντικό κι αν είναι, δεν διατηρείται αυτόνομα μέσα στον χρόνο, όπως ένας ναός ή ένα ποίημα, και συνεπώς δεν διακρίνεται με τις αισθήσεις όπως τα έργα του λόγου ή της τέχνης. Η σημασία μιας πολιτικής φυσιογνωμίας φαίνεται μόνο μέσα από τα αποτελέσματα των ενεργειών της στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ακμή του τόπου της. Ο Περικλής συνέθεσε το έργο του όχι πάνω σε χαρτί, όπως ένας φιλόσοφος ή ένας ιστορικός, ούτε πάνω σε μάρμαρο, όπως ένας γλύπτης ή λιθοξόος. Ο Περικλής συνέθεσε το έργο του πάνω στο ζωντανό σώμα των πολιτών της Αθήνας. Και ο στόχος επιτεύχθηκε με τη δημιουργία κατάλληλων δημοκρατικών θεσμών και με την ενστάλαξη στις ψυχές των πολιτών μιας νοοτροπίας, στην οποία η ατομική ευημερία συνδυαζόταν, κατά τρόπο φυσικό και όχι βίαιο ή απλώς δεοντολογικό, με το συλλογικό αγαθό. Με την έννοια αυτή, το έργο του Περικλή παραμένει πάντοτε επίκαιρο, αφού κάθε εποχή χρειάζεται να ανακαλύπτει μόνη της τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να επιτευχθεί η καλύτερη ανάπτυξη των ανθρώπων μέσα σε περιβάλλοντα διαφορετικά και συνθήκες πάντοτε νέες. Τέσσερα πράγματα αναδύονται συνειρμικά στον νου ενός μορφωμένου ανθρώπου όταν αναλογιστεί την αρχαία Ελλάδα: η δημοκρατία, το θέατρο, οι εικαστικές τέχνες και η φιλοσοφία. Και στους τέσσερις αυτούς τομείς η συνδρομή του Περικλή υπήρξε αποφασιστική. Η δημοκρατία και το θέατρο υπήρξαν καθαρά αθηναϊκές επινοήσεις του ύστερου έκτου αιώνα. Οι τέχνες είχαν πολύ παλαιότερες απαρχές και η φιλοσοφία ήταν δημιούργημα των Ιώνων στις ακτές της μικράς Ασίας. Ο Περικλής ενθάρρυνε έμπρακτα την ανάπτυξη των αθηναϊκών επινοήσεων και τις διέδωσε σύντομα σε πολλές άλλες πόλεις. Θέατρα άρχισαν να εμφανίζονται παντού στην Ελλάδα και δημοκρατικές πολιτείες να θεμελιώνονται στο υπέδαφος των παραδοσιακών δομών κατ απομίμηση της Αθήνας. Η φιλοσοφία, που ήταν κυριολεκτικά ανύπαρκτη στην Αθήνα πριν από τον πέμπτο ΜΕΓΑΛΟΙ 17 ΕΛΛΗΝΕΣ ellines_periklhs.indd 17 13/4/ :28:23 πμ