Transcript

1

2 Το συγγραφικό έργο του δικηγόρου Πέτρου Καρτάλια. «Η τριλογία μιας ακοίμητης συνείδησης» Ιάκωβος Θήρας Καραμολέγκος

3 Μια εμπεριστατωμένη ματιά από τον ποιητή-κριτικό, θεολόγο & φοιτητή φιλοσοφικής Ιάκωβο Θήρα Καραμολέγκο. 3

4 Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΘΗΡΑΣ ΚΑΡΑΜΟΛΕΓΚΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΕΤΡΟ ΚΑΡΤΑΛΙΑ (ΙΑΚΩΒΟΣ ΘΗΡΑΣ ΚΑΡΑΜΟΛΕΓΚΟΣΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΚΑΡΤΑΛΙΑ) Α ισθάνομαι πολύ όμορφα που σήμερα ασχολούμαστε με το πόνημα «Το τέλος του χρήματος ή ο νέος ρόλος του χρήματος» του κυρίου Πέτρου Καρτάλια, ενός σεμνού εργάτη του πνεύματος. Το βιβλίο του Πέτρου «Το τέλος του χρήματος ή ο νέος ρόλος του χρήματος» θα το χαρακτήριζα ως το τελευταίο μέρος μιας τριλογίας, που ξεκινάει το 1994 με το βιβλίο «Το τέλος της πολιτικής-μετακοινωνία-η υπέρβαση της κοινωνίας και της πολιτικής», από τις εκδόσεις Σάκκουλα, και συνεχίζεται με το θεατρικό έργο «Η όγδοη ημέρα της δημιουργίας» από τις εκδόσεις Δωδώνη, το Επιτρέψτε μου τα τρία αυτά πονήματα του Πέτρου να τα χαρακτηρίσω ως εξής: «Η τριλογία μιας ακοίμητης συνείδησης», ευχόμενος πως η ρήση του Σάμιουελ Τζόνσον, «οι αμοιβαίες φιλοφρονήσεις των συγγραφέων είναι οι πιο γελοίες σκηνές στη κωμωδία της ζωής», δεν ισχύει στην περίπτωσή μας. Ο κύριος Καρτάλιας είναι πτυχιούχος και μαστερούχος Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων, όπως και πτυχιούχος Νομικής. Σήμερα είναι ένας σημαντικός δικηγόρος που κουβαλά στις πλάτες του μια δεκαπενταετία, σχεδόν, μαχόμενης δικηγορίας. Διάφορα επιστημονικά και εκλαϊκευτικά άρθρα του έχουν, κατά καιρούς, δει το φως της δημοσιότητας σε έγκυρες εφημερίδες και περιοδικά, ενώ έχει λάβει ενεργό μέρος σε σημαντικά συνέδρια, σχετικά με τα ενδιαφέροντά του, έχοντας παράλληλα διδάξει Κοινωνιολογία σε διάφορες Σχολές. Η γραφή του Πέτρου είναι ένα υγιές κράμα διαφορετικών κι όμως στο βάθος τους- τόσο όμοιων κατευθύνσεων. Στη γραφή του συνδυάζονται η απλότητα με την επιστημονικότητά, η πιστή καταγραφή των οικονομικοκοινωνικο-πολιτικών συνθηκών με τη μεταφυσική αναζήτηση και την πίστη, η παιδικότητα με την ωριμότητα, η αγωνία για το παρόν και το μέλλον της χώρας και του κόσμου με την αγάπη και την αφοσίωση στην αληθινή αποστολή του Έλληνα ως θεματοφύλακα και ανανεωτή της υγιούς παράδοσής του και ως πολίτη του κόσμου, η καταγραφή της αδικίας με την πίστη στην τελική επικράτηση της δικαιοσύνης. Ας μην ξεχνάμε πως ο ιδανικός πολίτης εναρμονίζει μέσα του το σύνολο των αρετών, μα κυρίως τη σωφροσύνη, την ανδρεία και τη σοφία, πάντοτε με γνώμονα την ύψιστη αρετή της δικαιοσύνης, τουλάχιστον σύμφωνα με την πλατωνική πολιτική-πολιτειακή παράδοση. Εμείς απλώς προσθέτουμε την ελευθερία και την αγάπη, ασπαζόμενοι τη διδασκαλία του Κωνσταντίνου Τσάτσου, χωρίς

5 καμία τάση διόρθωσης της πλατωνικής γνώσης. Ενσαρκωτής των αρετών της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της αγάπης είναι ο φίλος Πέτρος Καρτάλιας, στο μέτρο βέβαια που είναι δυνατό σ' έναν άνθρωπο στις αρχές του υπερμεταμοντέρνου εικοστού πρώτου αιώνα, όπως ενσαρκωτές των αρετών είμαστε και όλοι εμείς τις ώρες που δε φοβόμαστε να αναγνωρίσουμε την αληθινή μας φύση και αποστολή. Τα παραπάνω ας θεωρηθούν ως μια μικρή εργοβιογραφική εισαγωγή. Από τούτη την αράδα, ως το τέλος της ομιλίας μου, θα επιχειρήσω να ξεναγήσω το ακροατήριο στην ουσία των τριών βιβλίων του Πέτρου, συγκρίνοντάς τα παράλληλα με ιδέες και πονήματα γνωστών και λιγότερο γνωστών διανοουμένων του καιρού μας. Μακάρι να μπορούσα να επεκταθώ όσο γίνεται περισσότερο, όμως αισθάνομαι άπειρο σεβασμό έναντι του χρόνου και της υπομονής του αγαπητού ακροατηρίου, οπότε θα περιοριστώ σ' αυτά που θεωρώ ως απολύτως αναγκαία. Και ξεκινώ με το βιβλίο «Το τέλος της πολιτικήςμετακοινωνία-η υπέρβαση της κοινωνίας και της πολιτικής», έργο που δημοσιεύεται το Στην εισαγωγή αναφέρονται τα εξής: «Βασική μου θέση και θεμελιώδης ιστορική ανάγκη είναι η υπέρβαση της κοινωνίας και της υπάρχουσας πολιτικής για την οργάνωση, στη σύγχρονη ιστορία, του συλλογικού οράματος για ένα πραγματικό ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ του Ανθρώπου». Οι όροι Πολιτισμός και Άνθρωπος, σαν άλλα κύρια ονόματα, είναι με κεφαλαία γράμματα. Δεν ξέρω γιατί, αλλά η βασική θέση του Πέτρου μού θυμίζει έντονα όσα έγραψε ο Έγελος (Χέγκελ), σχεδόν διακόσια χρόνια πριν τον Πέτρο, στο πλαίσιο των νεανικών θεολογικοφιλοσοφικών του γραπτών: «Θα διακηρύξω ότι όπως ακριβώς δεν υπάρχει η ιδέα μιας μηχανής, έτσι δεν υπάρχει και η ιδέα του Κράτους, γιατί το Κράτος είναι κάτι μηχανικό. Μόνο ό, τι είναι αντικείμενο ελευθερίας μπορεί να ονομαστεί ιδέα. Πρέπει λοιπόν να υπερβούμε το Κράτος. Γιατί προορισμός κάθε Κράτους είναι να μεταχειρίζεται τους ελεύθερους ανθρώπους σαν τα γρανάζια μιας μηχανής. Και αυτό είναι ακριβώς που δεν θα έπρεπε να κάνει, γι' αυτό το Κράτος πρέπει να χαθεί». Επιτρέψτε μου, τουλάχιστον ως πτυχιούχος θεολογίας, να ταυτίσω τον όρο «καλό» με τους όρους «πραγματικός πολιτισμός του ανθρώπου» του Πέτρου και «ελευθερία» του Εγέλου, όπως και τον όρο «κακό» με τους όρους «υπάρχουσα κοινωνία και πολιτική» του Πέτρου και «μηχανικόμηχανοποιημένο Κράτος» του Εγέλου. Σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία, το καλό υπάρχει φυσικά, δηλαδή έχει αληθινή ύπαρξη, ενώ το κακό είναι «παρά φύσει», δηλαδή δεν έχει φυσική ύπαρξη αλλά νοείται ως αλλοίωση και φθορά του καλού. Το κακό, ως αλλοίωση του καλού, έχει διαβαθμίσεις, που άλλοτε προσεγγίζουν πιο λίγο ή πιο πολύ το 5

6 καλό και άλλοτε απομακρύνονται πιο λίγο ή πιο πολύ από το καλό. Χαρακτηρίζω ως καλή την ιδεατή και συνάμα πραγματική πολιτική-πολιτισμική ελευθερία και ως κακό το υπάρχον μηχανικό-μηχανοποιημένο, με την αρνητική έννοια, Κράτος. Από τα παραπάνω συνάγεται πως το κακό Κράτος για να καταστεί καλό οφείλει να ταυτιστεί με την προσωπική και διαπροσωπική ελευθερία, πράγμα στην χειρότερη περίπτωση ουτοπικό και στην καλύτερη εξαιρετικά δύσκολο. Στη σελίδα 14, ο Πέτρος γράφει, στο ίδιο πνεύμα, τα εξής: «Πρωταρχικό μας μέλημα είναι η κοινωνική λύτρωση. Η απελευθέρωσή μας δηλαδή από δογματισμούς, στερεότυπα και προκαταλήψεις για να μπορέσουμε να διαμορφώσουμε μια προσωπική κρίση, όχι μόνο του πραγματικού μας εαυτού ως ιστορικού όντος, αλλά και της ιστορικής συνοχής ή ασυνέχειας». Ο Πέτρος πολύ σοφά κάνει λόγο για απελευθέρωση από δογματισμούς, όχι από δόγματα. Το δόγμα είναι υγεία, ο δογματισμός δηλαδή η παραποίηση του δόγματος- είναι αρρώστια. Ο Εμμανουήλ Καντ γράφει στην Κριτική του Καθαρού Λόγου, σχεδόν δυόμιση αιώνες πριν: «Η Κριτική δεν αντιτάσσεται στη δογματική πορεία που ακολουθεί ο λόγος στην καθαρή του γνώση ως επιστήμη παρά μόνο στο Δογματισμό». Σε καθαρά χριστιανικό πλαίσιο, τα δόγματα της Εκκλησίας είναι υγεία, οι δογματισμοί της θρησκείας είναι αρρώστια. Για να μπορέσει, λοιπόν, ο άνθρωπος να καταστεί πραγματικό ιστορικό ον, δηλαδή σύμφωνα με τη Θεολογία και τη Φιλοσοφία «πρόσωπο», οφείλει να σέβεται το δόγμα και να μάχεται τον δογματισμό. Ας θεωρήσουμε ως δόγματα την υγιή πίστη, την αγάπη, την αγωνιώδη αναζήτηση της αλήθειας, τον σεβασμό στην παράδοση με την ταυτόχρονη προσπάθεια για -καλώς εννοούμενη- ανανέωση της, και ως δογματισμούς τις πάσης φύσεως ειδωλοποιήσεις του καταναλωτικούυπερμοντέρνου-μηχανικού κόσμου μας, τον φαρισαϊσμό και το βόλεμα που βαπτίζονται χριστιανικά, φιλάνθρωπα, φιλελεύθερα ή και αριστερά, την ασυδοσία που αποκαλούν «ελευθερία» όσοι δεν έχουν νιώσει ούτε στο ελάχιστο τι σημαίνει να είσαι στ' αλήθεια ελεύθερος. Στη σελίδα 35, ο Πέτρος γράφει, με εμφανή την αγωνία, για την κοινωνική νέκρωση του ανθρώπου: «Το πρότυπο του αφομοιωμένου ανθρώπου, που πλασσάρεται από τη σύγχρονη ιδεολογία, δεν κινδυνεύει πλέον από την οικολογική καταστροφή ή τον πυρηνικό όλεθρο, γιατί τείνει να γίνει κοινωνικά νεκρός στις

7 ψυχοπνευματικές του ιδιότητες και στην ισοπέδωση της όποιας προσωπικότητας». Ο υπερμοντέρνος-καταναλωτικόςτηλεορασόπληκτος άνθρωπος έχει καταστεί κοινωνικά νεκρός, ακριβώς γιατί φοβάται να κοινωνήσει με τη φύση, τον Θεό και κυρίως με τον συνάνθρωπό του στα πλαίσια της αγάπης και μόνον αυτής. Ο βασικός ανθρώπινος τύπος της εποχής μας μπορεί κάλλιστα να ταυτιστεί με το «κύμβαλον αλαλάζον» του αποστόλου Παύλου, ακριβώς γιατί δεν έχει σε ικανοποιητικό βαθμό εμπειρίες αγαπητικής κοινωνίας και κοινωνικής αγάπης. «Κοινωνία (σύμφωνα με τον Κώστα Ζουράρι, στο έργο Εισαγωγή στην απογείωση της πολιτικής) σημαίνει Μνήμη ονομάτων και το Όνομα του Εγώ μου διασώζεται ελεύθερο, μόνο όταν «εγώ» πάσχω, αυτεξούσιος, κένωσιν ζωο-ποιόν υπέρ του πάσχοντος πλησίον μου, για να ζήσει η μνήμη μου μέσα στο όνομα του άλλου». Η κοινωνία λοιπόν συμβαδίζει με το να ξέρω τον άλλο δηλαδή τον αδελφό μου και σύντροφό μου- με το όνομά του, με την ελευθερία -και όχι ασυδοσία- λόγων και έργων, με τη θυσιαστική διάθεση, με τη συγχωρητικότητα (κυριολεκτικά και μεταφορικά), με την κενωτική αγάπη. Ας αναλογιστούμε απλώς τι σημαίνει κοινωνία και πόσο μακριά της βρισκόμαστε. Αν θέλουμε λοιπόν να οικοδομήσουμε μιαν αληθινή πολιτεία και κοινωνία (πολιτική κοινωνία-κοινωνική πολιτεία), οφείλουμε να υπερβούμε την παροντική απολιτική πολιτεία και ακοινώνητη κοινωνία, κι αυτό δεν μπορεί παρά να γίνει κυρίως με την αγάπη που αφήνει τα λόγια και περνάει στις πράξεις, αγάπη για τους πάντες και τα πάντα. Πρότυπο πολιτείας ας έχουμε εκείνη στην οποία κυβερνούν οι άριστοι, τόσο ηθικά όσο και πνευματικά, με θυσιαστική διάθεση για την επίτευξη του γενικού καλού, με δικαιοσύνη και προάσπιση τόσο της προσωπικής όσο και της διαπροσωπικής ελευθερίας, δηλαδή τόσο του ειδικού όσο και του γενικού καλού. Ας αποφασίσουμε να κάνουμε πράξη, πριν να είναι πολύ αργά, ό, τι καλύτερο προτείνεται, για παράδειγμα, στην Πολιτεία του Πλάτωνα, στην Ουράνια Ιερουσαλήμ του Ιωάννη του Θεολόγου, στην Πολιτεία του Θεού του ιερού Αυγουστίνου, στην Πολιτεία του Ήλιου του Τομάζο Καμπανέλα, στο Τέλος της Πολιτικής του Πέτρου Καρτάλια και όπου αλλού. Ας παραδεχτούμε λοιπόν πως η σύγχρονη πολιτική είναι ξοφλημένη, τουλάχιστον στην πλειοψηφία των εκφράσεων της, αφού σύμφωνα με τον Πέτρο: «η σύγχρονη πολιτική διαδραματίζει έναν διακοσμητικό ρόλο συνειδητής αδυναμίας να πραγματοποιήσει και την παραμικρή διευθέτηση στην κοινωνική πραγματικότητα». 7

8 Συμπερασματικά, βασικός στόχος των συνειδητοποιημένων ανθρώπων δεν είναι άλλος από την υπέρβαση της παρούσας πολιτικής για την επίτευξη της αληθινής πολιτείας και κοινωνίας, στην οποία η αγάπη έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο. Ήρθε η ώρα του δεύτερου πονήματος του Πέτρου, του θεατρικού «Η όγδοη ημέρα της δημιουργίας», που κυκλοφόρησε το 2004 από τις εκδόσεις Δωδώνη. Στο βιβλιαράκι αυτό ο Πέτρος αφηγείται, με εξαιρετικά απλό τρόπο, τη δική του εκδοχή για τα έσχατα και τη μέλλουσα ανακαίνιση του ανθρώπου, εκδοχή που -παρά τον προσωπικό της χαρακτήρα- παραπέμπει άμεσα στη διδασκαλία της Εκκλησίας. Σύμφωνα με το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, δηλαδή τη Γένεση, ο άνθρωπος δημιουργείται από τον Θεό στο τέλος της έκτης ημέρας, ενώ η έβδομη ημέρα αποτελεί ημέρα ξεκούρασης τόσο για τον Θεό όσο και για τον άνθρωπο. Ας αποκαλέσουμε την έκτη ημέρα Σάββατο και την έβδομη Κυριακή. Βέβαια, οι όροι «ημέρα» και «ξεκούραση» στην περίπτωση του Θεού πρέπει να ερμηνεύονται αλληγορικά και -στο πλαίσιο της χριστιανικής διδασκαλίας- χριστοκεντρικά. Επομένως, σε μια πρώτη ανάγνωση, η όγδοη ημέρα είναι κάτι που δεν έχει φτάσει ακόμη, αποτελεί ένα είδος υπέρβασης, υπερβατικής κατάφασης και ανακαίνισης της παρούσας εξαήμερης δημιουργίας και επταήμερης χρονικότητας. Η όγδοη ημέρα είναι λοιπόν η υπέρβαση της χρονικότητας, δηλαδή η αιωνιότητα, ή έστω η χρονικότητα υπό το πρίσμα της αιωνιότητας. Στο βιβλίο του Πέτρου η δράση εκτυλίσσεται στα πλαίσια της μεταμοντέρνας-υπερμοντέρνας εποχή μας, που στα λόγια φέρνει την πρόοδο και την ευημερία μα στις πράξεις την καταστρατήγηση της ελευθερίας και της ανθρωπινότητας του ανθρώπου. Ο δημιουργός του Πέτρου, στη σελίδα 11, επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές: «Απ' ό, τι βλέπω, ζείτε γεμάτοι φοβίες και ανασφάλειες, φοβάστε τον εαυτό σας, τους συνανθρώπους σας, φοβάστε για τις περιουσίες σας, ζείτε ανταγωνιζόμενοι ο ένας τον άλλον, συνήθως γεμάτοι με κακία, μισαλλοδοξία και είστε αποξενωμένοι». Και συμπληρώνει, στη σελίδα 15, τα εξής: «Έχετε δημιουργήσει έναν τεράστιο υλικό πλούτο, που θα επαρκούσε για την πλουσιοπάροχη υλική ζωή όλων σας. Παρόλα αυτά, τα γεύονται λίγοι, ενώ οι περισσότεροι ζουν στη φτώχεια και την εξαθλίωση. Προσπαθείτε να ανακαλύψετε το μυστικό της ζωής, για να δημιουργήσετε κι άλλα πλάσματα, όταν αυτά που είναι γύρω

9 σας τα αφήνετε να καταστραφούν, τόσο τα άψυχα όσο και τα έμψυχα. Μου φαίνεται τρελός ο πολιτισμός που έχετε δημιουργήσει. Νομίζω ότι έχετε χάσει τον προσανατολισμό σας. Σκέφτομαι ότι το πρώτο πράγμα που χρειάζεται είναι μια πυξίδα του μυαλού και της ψυχής». Η όγδοη ημέρα στην Ορθοδοξία θα μπορούσε κάλλιστα να ταυτιστεί με την οικοδόμηση της Ουράνιας Πολιτείας, πολιτεία την οποία οι χριστιανοί προγεύονται στον παρόντα κόσμο, και κατά κάποιο τρόπο όλοι οι γνήσιοι πνευματικοί άνθρωποι, σύμφωνα τουλάχιστον με τη διδασκαλία περί σπερματικού Λόγου του φιλοσόφου και μάρτυρος Ιουστίνου. Η προς Διόγνητον επιστολή είναι σαφής: «Οι χριστιανοί επί γης διατρίβουσιν, αλλ' εν ουρανώ πολιτεύονται», δηλαδή οι χριστιανοί κατοικούν (και) στη γη ως πολίτες του ουρανού. Η όγδοη ημέρα ονομάζεται επίσης και «μέλλοντας αιώνας», αφού σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Σμέμαν: «Η όγδοη ημέρα είναι η ημέρα πέρα από τα όρια του κύκλου της εβδομάδας και του Σαββάτου, είναι η πρώτη ημέρα του νέου αιώνα, η εικόνα του χρόνου του Μεσσία». Άλλωστε, σύμφωνα με τον καθηγητή Γεώργιο Φίλια, στο εξαίρετο έργο του «Η έννοια της όγδοης ημέρας στη λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας»: «Η εκκλησιαστική γραμματεία τονίζει ιδιαιτέρως το γεγονός της ταυτίσεως της ογδόης ημέρας με την Ανάσταση του Κυρίου Υπό την άποψη αυτή, η όγδοη ημέρα επαναφέρει την ανθρωπότητα στο ξεκίνημα της». Και στο βιβλίο του Πέτρου η έννοια της όγδοης ημέρας έχει τον χαρακτήρα του ξεκινήματος και -ακόμη καλύτερα- της επανεκκίνησης. Ο μεταμοντέρνος Αδάμ του Πέτρου είναι ο άνθρωπος ενώπιον των ευθυνών του για την κατάντια του προσώπου του και του κόσμου όλου, είναι ο άνθρωπος που νιώθει την ανάγκη της επιστροφής της ανθρωπότητας στον Παράδεισο της παιδικής ηλικίας ομολογώντας στην αγαπημένη του: «Ωραία είναι εδώ στον Παράδεισο. Μπορούμε να γευθούμε τα πάντα και θα ζούμε παντοτινά οι δυο μας κοντά στον δημιουργό μας». Η ομολογία αυτή του Αδάμ μού θυμίζει τόσο πολύ τη διδασκαλία του ιερού Αυγουστίνου, πως δηλαδή η όγδοη ημέρα αποτελεί «ανάπαυση σώματος και πνεύματος» καθώς και «πλήρη ελευθερία», όπως και τη διδασκαλία του καθηγητή Γεωργίου Φίλια, πως δηλαδή στην όγδοη ημέρα ο άνθρωπος ανακαλύπτει τη θεϊκή του προέλευση και αποδεσμεύεται πλήρως από τα κοσμικά δεδομένα. Αν θέλουμε να μείνουμε σε αμιγώς φιλοσοφικό πλαίσιο, ας ταυτίσουμε τον Παράδεισο της Εκκλησίας και του Πέτρου, για παράδειγμα, με την οικολογική δημοκρατία του Κορνήλιου Καστοριάδη, ή -καλύτερα- την όγδοη ημέρα της δημιουργίας με την επίτευξη της οικολογικής δημοκρατίας, αν και στην πρώτη περίπτωση κινούμαστε σε εκκλησιαστικά-εγκοσμικευμένα-εσχατολογικά πλαίσια ενώ στη δεύτερη σε αμιγώς εκκοσμικευμένα-κοσμικά πλαίσια. Σύμφωνα με τον 9

10 Καστοριάδη απαιτείται μια «αποαποικιοποίηση του φαντασιακού». Γράφει, χαρακτηριστικά, στο έργο του «Η άνοδος της ασημαντότητας»: «Το απαιτούμενο είναι μια νέα φαντασιακή δημιουργία που η σημασία της δεν μπορεί να συγκριθεί με τίποτε ανάλογο στο παρελθόν, μια δημιουργία που θα έβαζε στο κέντρο της ζωής του ανθρώπου σημασίες άλλες από την αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, που θα έθετε στόχους ζωής διαφορετικούς, για τους οποίους οι άνθρωποι θα μπορούσαν να πουν πως αξίζουν τον κόπο. Αυτή είναι η κολοσσιαία δυσκολία που πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Θα έπρεπε να θέλουμε μια κοινωνία στην οποία οι οικονομικές αξίες θα έχουν πάψει να κατέχουν κεντρική (ή μοναδική) θέση, όπου η οικονομία θα έχει ξαναμπεί στη θέση της, δηλαδή θα έχει γίνει ένα απλό μέσο του ανθρώπινου βίου και όχι ύστατος σκοπός, μια κοινωνία επομένως στην οποία θα έχουμε παραιτηθεί από την τρελή κούρσα προς μια συνεχώς αυξανόμενη κατανάλωση. Αυτό δεν είναι απλώς αναγκαίο για ν' αποφύγουμε την τελεσίδικη καταστροφή του περιβάλλοντος. Είναι αναγκαίο, κυρίως, για να βγούμε από την ψυχική και ηθική κατάπτωση και εξαθλίωση των σύγχρονων ανθρώπων». Η πιο συγκινητική σκηνή του βιβλίου βρίσκεται στη σελίδα 41, όπου ο Πέτρος γράφει: «(Ο Αδάμ) παίρνει την Εύα από το χέρι, την αγκαλιάζει. Τον αγκαλιάζει κι εκείνη. Κάθονται στον κορμό ενός δένδρου αγκαλιασμένοι. Η Εύα είναι στα γόνατα του Αδάμ και τον αγκαλιάζει σφιχτά, όπως κι εκείνος. Κοιτάζονται κατευθείαν στα μάτια, δεν βλέπουν τίποτε άλλο. Μονάχα ο ένας τα μάτια του άλλου». Δεν ξέρω γιατί, αλλά η σκηνή αυτή μου θυμίζει έντονα σκηνές από το πλατωνικό Συμπόσιο, τον λόγο δηλαδή του Πλάτωνα για τον έρωτα, και κυρίως τη διδασκαλία της μάντισσας Διοτίμας προς τον Σωκράτη για το απόλυτα ωραίο. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα του Συμποσίου στόχος του ερωτευμένου, και πόσο μάλλον των ερωτευμένων, δεν είναι μόνο η κατάκτηση ωραίων σωμάτων, πράξεων και μαθήσεων, μα πάνω απ' όλα η μάθηση του απόλυτου ωραίου που οδηγεί στην αέναη θέαση του απόλυτου ωραίου. Σύμφωνα με τα λόγια της Διοτίμας: «Σ' αυτό το στάδιο της ζωής, αγαπητέ μου Σωκράτη, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού αξίζει να ζει ο άνθρωπος». Ας είναι, λοιπόν, στόχος μας να μπορούμε να κοιτάμε το απόλυτο ωραίο, δηλαδή την αγάπη, στα μάτια. Συμπερασματικά, μας καλύπτουν πλήρως όσα γράφει για την όγδοη ημέρα, στο Αλφαβητάρι της πίστης, ο Χρήστος Γιανναράς:

11 «Στις διαστάσεις της όγδοης ημέρας φανερώνεται η πραγματικότητα της Ανάστασης, η ένωση του Θεού με όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους. Αλλά αυτή η ένωση, ενώ θα καταργεί τη φυσική απόσταση του ανθρώπου από τον Θεό, δεν θα παραβιάζει, ούτε και τότε, την ελευθερία του κάθε προσώπου. Έτσι, για τους «άξιους», όπως λέει ο άγιος Μάξιμος, όσους δέχονται την αγάπη του Θεού, η ένωση μαζί του θα είναι «θεία και ανεννόητος ηδονή», ενώ για τους «ανάξιους», αυτούς που έχουν αρνηθεί τη δυνατότητα της αγάπης, θα είναι «ανεκλάλητος οδύνη». Άλλη ποιότητα ζωής δεν υπάρχει στην «όγδοη ημέρα»: η αγάπη κρίνει, η αγάπη δικαιώνει». Και τελειώνω την ομιλία μου με την αναφορά στο πιο πρόσφατο έργο του Πέτρου, δηλαδή στο βιβλιαράκι «Το τέλος του χρήματος ή ο νέος ρόλος του χρήματος». Δεν θα επεκταθώ ιδιαίτερα στο έργο αυτό, καθώς αφενός μέρος της προβληματικής του εντοπίζεται στα δύο προηγούμενα έργα του Πέτρου και αφετέρου θα γίνει, ή έχει ήδη γίνει, εκτενής αναφορά από τους υπόλοιπους μελετητές και ομιλητές. Το τρίτο βιβλίο του Πέτρου ξεκινάει έχοντας ακριβώς τον ίδιο πρόλογο με το πρώτο του βιβλίο: «Βασική μου θέση και θεμελιώδης ιστορική ανάγκη είναι η υπέρβαση της κοινωνίας και της υπάρχουσας πολιτικής για τη δημιουργία ενός πραγματικού πολιτισμού του Ανθρώπου». Υπάρχει όμως μια βασική διαφορά, που μάλλον λίγοι την έχουν προσέξει: ο όρος πολιτισμός γράφεται με κεφαλαίο Π μόνο στο πρώτο βιβλίο, ενώ ο όρος άνθρωπος με κεφαλαίο Α και στα δύο βιβλία. Είναι σαν να μας λέει πως τα πάντα στον παρόντα κόσμο είναι ή οφείλουν να είναι στην -καλώς εννοούμενηυπηρεσία του ανθρώπου και της ανθρωπινότητας του ανθρώπου (για να θυμηθούμε τον Εμμανουήλ Καντ). Και ο νους μου πάει, μοιραία, στην ομιλία του Γιώργου Σεφέρη στη Σουηδική Ακαδημία το 1963 όπου -μεταξύ των άλλων σπουδαίων- λέει τα εξής: «Σ' αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει ν' αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται. Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα, κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα». Με τρόπο απλό και συνάμα επιστημονικό ο Πέτρος εκκινεί από την πρωτόγονη κοινότητα και τη δημιουργία του Κράτους, περνά στην έννοια της διαφθοράς και στον ρόλο του χρήματος στο καπιταλιστικό σύστημα και στη σύγχρονη εποχή, έπειτα αναφέρεται στο νόμισμα του ευρώ και στον αναμενόμενο χαρακτήρα της οικονομικής κρίσης. Το τέλος του χρήματος, για τον Πέτρο, σηματοδοτεί την ανάδειξη του νέου του ρόλου στα πλαίσια της ιδανικής πολιτείας, στην οποία επαναπροσδιορίζονται -με τον καλύτερο δυνατό τρόπο- οι βασικές κοινωνικές αξίες και τα οικονομικά αξιώματα. 11

12 Αυτό που θέλω κυρίως να κρατήσουμε είναι η τελευταία παράγραφος του έργου, στην οποία ο Πέτρος γράφει -ευχόμενος- τα εξής: «Η τεχνολογική πρόοδος, λοιπόν, που θα αγκαλιάζει τον άνθρωπο, σε συνδυασμό με την αναμόρφωση του συστήματος των κοινωνικών αξιών και ενός νέου κώδικα ηθικής, θα αποτελέσει τη δίοδο, από την κοινωνία της δυστυχίας, στην κοινωνία της ευμάρειας και της αλληλεγγύης». Με λίγα λόγια, ζητούμενό μας πρέπει να είναι η ισοτιμία στη χρήση των τεχνολογικών επιτευγμάτων, η κατάκτηση της αυθεντικής κοινωνικότητας και ηθικότητας, μα κυρίως η αλληλεγγύη, η αλληλοπεριχώρηση και η αγάπη μεταξύ των ανθρώπων. Με όρους της φιλοσοφίας του Κορνήλιου Καστοριάδη, πρέπει να ενστερνιστούμε την αποανάπτυξη, δηλαδή να αποτινάξουμε την κοινωνία της κατανάλωσης, και να καταστούμε πολίτες μέσω της παιδείας. Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι ο πολίτης, όχι το καταναλωτικό κτήνος. Με όρους χριστιανικής θεολογίας και φιλοσοφίας, το ζητούμενο είναι το πρόσωπο. Ας θεωρήσουμε τους όρους «πολίτης» και «πρόσωπο» ως τις δύο όψεις του ίδιου και αυτού νομίσματος. Κλείνοντας, θα ήθελα να ζητήσω συγγνώμη από το ακροατήριο για τις όποιες παραλείψεις και λάθη μου. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Κώστα Αξελό: «Η υψηλότερη ποίηση και η υψηλότερη σκέψη είναι συνάμα αποκαλύψεις του κόσμου και ανθρώπινα έργα. Περιέχουν ένα μέρος λάθους και ψεύδους, τα οποία ακόμη κι αν είναι υψηλώς εμπνεόμενα, είναι εγγενή σε κάθε ανθρώπινη ζωή». ΥΓ 1. Το τέλος της Πολιτικής και το τέλος του χρήματος μπορούν κάλλιστα να ερμηνευθούν ως ο πραγματικός σκοπός της Πολιτικής και ο πραγματικός σκοπός του χρήματος, δηλαδή η οικοδόμηση της κοινωνίας των πολιτών και των προσώπων, των φιλοσόφων, των ηρώων, των ποιητών και των αγίων. Η πολιτική, λοιπόν, οφείλει να ασκείται, όπως και το χρήμα να μοιράζεται, για την επίτευξη της ευδαιμονίας τόσο του ενός όσο και των πολλών, για να πάρουν σάρκα και οστά τα λόγια του εθνικού μας ποιητή: «Όμορφος κόσμος, ηθικός, αγγελικά πλασμένος». ΥΓ 2. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο: «Άμα δεν ελπίζεις το ανέλπιστο, δεν πρόκειται να το βρεις». Και σύμφωνα με τον Σνούπι από τα Πίνατς: «Αν έχεις ελπίδα στην ψυχή, δε φοβάσαι να περπατήσεις στην καταιγίδα». Μες στην τεχνητή και διαμονική απελπισία των ημερών μας, οφείλουμε να ελπίζουμε πως τα διδάγματα πνευματικών ανθρώπων, όπως ο Πέτρος, αργά ή γρήγορα, θα πάρουν σάρκα και οστά, και θα πάψουν να φαντάζουν αμπελοφιλοσοφίες και κούφια λόγια στα μάτια του ανίδεου και αλλοτριωμένου σύγχρονου ανθρώπου-συνανθρώπου μας. Αμήν.

13 13

14