Κεφάλαιο 3 ο. Η γυναίκα στις παραλογές

Transcript

1 66 Κεφάλαιο 3 ο Η γυναίκα στις παραλογές 1. Ορισμός Παραλογές, σύμφωνα με τον Α. Πολίτη, 1 είναι τα τραγούδια με «πλαστή» 2, περιποιημένη υπόθεση, που δεν μεταφέρουν στον ποιητικό χώρο ένα απλό επισόδιο, αλλά περιγράφουν μια ολοκληρωμένη πράξη. Οι παραλογές, και στην περίπτωση που περιγράφουν ένα πραγματικό γεγονός, το εμφανίζουν σαν μια οριακή, ακραία κατάσταση, όπου προβάλλεται το ουσιώδες ενώ αποθείται το τυχαίο. 2. Χαρακτηριστικά Αυτό που χαρακτηρίζει τις πιο πλήρεις, δηλ. τις πιο επεξεργασμένες παραλογές, είναι μια μυθική, νοβελιστική μορφή, όπου το παλαιότερο υλικό συλλαμβάνεται με έναν τρόπο που σπάνια ξεπερνά την φυσική συμπεριφορά. Η ευτυχισμένη νύφη που κακοτύχησε, η κακιά πεθερά, ο Μικροκωνσταντίνος μπορεί να μην έζησαν ποτέ και να είναι πλάσματα της φαντασίας, ωστόσο δεν κάνουν τίποτα το υπερφυσικό. Αντίθετα με τα ακριτικά τραγούδια, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι πράξεις τους βρίσκονται στα πλαίσια της καθημερινής πραγματικότητας. Σε ορισμένες παραλαγές π.χ. στον Νεκρό αδελφό, έχουμε στοιχεία εξωπραγματικά, όπως τον βρυκόλακα, αλλά στην εποχή και την κοινωνία που διαμορφώθηκαν οι παραλογές, αυτά τα όντα θεωρούνταν υπαρκτά. 3. Χρονολογία Έτσι, αν και τα θέματα μπορεί να είναι μυθικά και να ανάγονται σε αχαιότερες κοινωνικές σχέσεις, η αντιμετώπιση τους στις παραλογές είναι ρεαλιστικότερη και αυτό μας οδηγεί σε μια κοινωνία μεταγενέστερη από εκείνη των ακριτικών. Σύμφωνα με τον Α. Πολίτη, 3 μας οδηγεί στις πόλεις, και στα βενετοκρατούμενα και στα φραγκοκρατούμενα νησιά του 13 ου ως και του 17 ου αιώνα. 4. Του νεκρού αδελφού 4 Το τραγούδι αυτό είναι διαδεδομένο σε όλους τους λαούς της χερσονήσου του Αίμου. 5 Πιστεύεται επίσης ότι σχετίζεται με το ευρωπαϊκό Leonora ή The dead lover. 6 Στα ελληνικά υπάρχουν περίπου 262 παραλλαγές. 7 Η δομή του είναι σφιχτή, η διαμόρφωση του 1 Α. Πολίτης, «Το δημοτικό τραγούδι», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. ΙΑ, σελ Στ.Κυριακίδης, Το δημοτικό, σελ 64, ο όρος είναι του Passow. 3 Α. Πολίτης, «Το δημοτικό τραγούδι», Ιστορία, σελ Τα κείμενα των τραγουδιών βρίσκονται στο τέλος της μελέτης, στην Προσθήκη. 5 Ν. Πολίτης, Εκλογαί, σελ. 159: «εκ της ταυτότητος όχι μόνον της υποθέσεως αλλά και των διαφόρων επισοδείων και λεπτομερειών των ασμάτων τούτων γίνεται κατάδηλον, ότι εν ήτο το πρότυπον πάντων και εξ ενός λαού μετεδόθη το άσμα τούτο εις τους λοιπούς. Και υπεστήριξαν μεν τινές ότι ο λαός τούτος ήτο ο σερβικός ή ο βουλγαρικός, αλλ ότι το πρότυπον ήτο ελληνικόν και εκ του ελληνικού λαού παράλαβον οι άλλοι λαοί του Αίμου προσεπάθησα να αποδείξω εν πραγματεία εκδοθείση κατά το Την δε γνώμην ταύτην παρεδέχθησαν πολλοί, εν οις και ο βούλγαρος καθηγητής Ιβάν Σισμάνοβ, δημοσιεύσας εκτενή μονογραφίαν περί του θέματος τούτου.» 6 M.Alexiou, Sons, wives and mothers. JMGS, (1983), vol. 1, σελ G. Saunier, Adikia, σελ. 128.

2 67 περιεχομένου περισσότερο δραματική παρά διηγηματική, κάθε επισόδιο παρουσιάζει μια σειρά αντιθέσεων. Μια μάνα με εννιά γιούς φυλάγει την μοναδική της κόρη, λούζοντας της τα μαλλιά την νύχτα για να μην την δει ο ήλιος. Αυτές οι προφυλάξεις επισπεύδουν τις προσφορές για παντρειά από μακρυά στα ξένα. Οι οχτώ αδελφοί υποστηρίζουν την άρνηση της μάνας για ένα τέτοιο μακρινό προξενιό. Αλλά ο Κωνσταντής, ο πιο νέος, επιμένει λέγοντας ότι θέλει να έχει κάποιον συγγενή του όταν πάει στα ξένα. Για να σταματήσει τις αντιρρήσεις της μάνας της ορκίζεται ότι θα φέρει πίσω την αδελφή του «αν τύχη πίκρα γή χαρά» στην οικογένεια. Οι λέξεις πίκρα και χαρά, που επαναλαμβάνονται από τον γιο, την μάνα και την κόρη υπονοούν τον θάνατο και τον γάμο. Ένας δίσεχτος χρόνος έρχεται και όλα τα αδέλφια πέθαναν και έμεινε η μάνα μοναχή «σαν καλαμιά στον κάμπο». 8 Η μάνα θρηνεί, καταριέται τον Κωνσταντή στον τάφο του και τον καλεί να εκπληρώσει τον όρκο του. Ας δεχτούμε για την συζήτηση την άποψη του Campbell 9 ότι δεν υπάρχει άμυνα - αλλά και ούτε τέλος θα προσθέταμε- στην κατάρα της μάνας και ο όρκος πρέπει να εκπληρωθεί. Ο Κωνσταντής σηκώνεται και με το σύννεφο για άλογο, το άστρο χαλινάρι και το φεγγάρι συντροφιά πάει να φέρει την αδελφή του. Την βρίσκει να χτενίζεται στο φεγγαρόφωτο (ή να κάνει κάτι άλλο) και της ζητά να φύγουν αμέσως, αλλά αυτή επιμένει, είναι για πίκρα ή για χαρά; Ξανά υπονοείται η ερώτηση- γάμος ή θάνατος; Χωρίς εξήγηση την βάζει στο άλογο του και κατά την διάρκεια της μακάβριας επιστροφής στο σπίτι, τα πουλιά τρεις φορές κελαϊδούν προειδοποιήσεις για την αφύσικη κούρσα με τον θάνατο. Τρεις φορές ρωτά τον αδελφό της για την εμφάνιση του και οι απαντήσεις του είναι διφορούμενες. Αφού φτάσουν κοντά στο σπίτι αφήνει την Αρετή να συνεχίσει μόνη, αφού έχει εκπληρώσει πια τον όρκο του. Αυτή βρίσκει τον κήπο χορταριασμένο, παράθυρα και πόρτες κλειστά. Τρεις φορές χτυπά, δυο φορές η μάνα αρνείται και την τρίτη ανοίγει. Μόλις η Αρετή περνά το κατώφλι, αγκαλιάζονται και πεθαίνουν και οι δύο. Το τραγούδι θα μπορούσαμε να το χωρίσουμε, ακολουθώντας το μοντέλο του τραγουδιού «Του Πορφύρη» 10 στις εξής ενότητες: α) εισαγωγή-μύηση (ενηλικίωση της Αρετής-γάμοςαντιρρήσεις), β) πλοκή μύθου (δοκιμασίες-προκλήσεις), γ) κορύφωση περιπέτειας (εκπλήρωση υπόσχεσης του ήρωα-εξαπάτηση του θύματος) και δ) λύση (τελικός σκοπός). Στο τραγούδι κυριαρχεί ο διάλογος. Ακολουθώντας ένα αφηγηματικό τέχνασμα που διεγείρει την αγωνία του ακροατή, ο ποιητής παρουσιάζει την Αρετή, ενώ έχει αναγνωρίσει τον αδελφό της, να ρωτά πληροφορίες από τον ίδιο τον Κωνσταντή για την εμφάνιση του. Αυτό παρουσιάζεται σε μια αναλογία αντιστρόφως ανάλογη προς την τυπική λειτουργία του παραμυθιού μεταμφίεσης, η οποία συνδέεται με την λύση και όχι με την πλοκή, δηλ. οι ερωτήσεις οδηγούν στην αναγνώριση, που είναι και η λύση. Έχουμε ένα άλλο λειτουργικό είδος, ερώτηση - πληροφορία, που αποτελεί στοιχείο πλοκής και συνδέεται με την 8 Η παρομοίωση αυτή βρίσκεται και σε άλλα τραγούδια ( βλ. Ν. Πολίτης, Εκλογαί, αρ. 128) και είναι θρήνος για την απώλεια ενός ιδιαιτέρως αγαπητού προσώπου και συνήθως ακολουθείται από κατάρα. Η Μ. Αlexiou, The ritual lament in Greek tradition, σελ. 197 αναφέρει ότι η έκφραση αυτή δείχνει την αίσθηση της ολοκληρωτικής συντριβής μιας γυναίκας και την απελπισία της που έχασε τα πάντα εκτός από την δύναμη να καταρασθεί. Στα ερωτικά τραγούδια σημαίνει όχι απλά την καλαμιά αλλά την καμμένη, καψαλισμένη καλαμιά που άφησαν πίσω τους άνδρες θεριστές. Ο Σ. Σκαρτσής, Το δημοτικό, σελ. 68, λέει ότι το β ημιστίχιο είναι ένα όνομα που δίνεται με εικόνα, αναφέροντας την Δήμητρα που πολύ πιθανόν να σημαίνει «μητέρα-σιτάρι» όπως το αντίστοιχο όνομα στους Ινδιάνους π.χ. σημαίνει «μητέρα-αραποσίτι» παρά «μητέρα-γη». 9 Campbell, Honour, σελ. 167: the relation between a mother and her children takes its general character from the close physical and physical dependence of the childhood years and the memory of this in later life. A mother is so closely identified with her child that even her thoughts may affect its welfare. 10 Ε. Καψωμένος, Το Δημοτικό, σελ

3 68 προσπάθεια του ήρωα-κωνσταντή να ξεγελάσει το θύμα-αρετή. Είναι μια δοκιμασία που ο ήρωας υποχρεώνεται να υποστεί για να κερδίσει τον τελικό σκοπό του. Εδώ ο Κωνσταντής υπομένει την δοκιμασία των ερωτήσεων που θα του επιτρέψει να φέρει σε πέρας τον κύριο άθλο, την επιστροφή της Αρετής στην μάνα της. Πηγαίνοντας τώρα στο μοντέλο δράσης, θα δούμε ότι οι εντάσεις στις ελληνικές παραλλαγές 11 περιστρέφονται γύρω από μια σειρά συγκρούσεων είτε μέσα στην οικογένεια (μάνα/γιος, αδελφός/αδελφή, μάνα/κόρη), είτε ανάμεσα στην οικογένεια (σπίτι) και στον έξω κόσμο (ξένα). Υπάρχει διαρκής έμφαση στους οικογενειακούς δεσμούς, και ξεπερνώντας κάθε μέτρο, οδηγεί σε μια σειρά αφύσικων γεγονότων, είτε στον κόσμο των ζωντανών, είτε στον κόσμο των νεκρών. Και τελικά στην ολοκληρωτική καταστροφή. Αυτό είναι τραγικά αντίστροφο από την αρχικά σφιχτοδεμένη οικογένεια (που ενσωματώνει το ελληνικό ιδανικό πολλών αρσενικών παιδιών και μιας κόρης) και οδηγεί στην εξαφάνιση όλης της γενιάς. Σε ένα πρώτο επίπεδο αυτές οι αντιθέσεις μπορεί να συνδέονται με το περιεχόμενο της ελληνικής παραδοσιακής κοινωνίας. Το σπίτι είναι το επίκεντρο της ζωής του χωριού, αλλά και το κέντρο της κοινωνικής ζωής. 12 Αποκτά συμβολική σημασία στις κουβέντες του χωριού, στις παραδοσιακές εκφράσεις και παροιμίες και είναι απευθείας μεταφράσιμο σε μυθικό στοιχείο. Απόλυτη πίστη ανάμεσα στα μέλη του ίδιου σπιτιού πρέπει να επιδεικνύεται στον έξω κόσμο. 13 Όταν ένα σπίτι δεν κατοικείται, είτε εξαιτίας μετανάστευσης ή θανάτου, λέγεται τότε ότι το σπίτι δεν καπνίζεται, μια υποβλητική έκφραση που βασίζεται στην πραγματικότητα, μια που χωρίς διαρκή φωτιά το σπίτι γρήγορα φθίνει, και η αυλή του χορταριάζει. 14 Η φωτιά είναι ουσιαστικά το κέντρο του σπιτιού, πηγή φωτός, τροφής, ζεστασιάς. Υπάρχει εδώ μια σύνδεση της φωτιάς με την γυναίκα, δύο πηγές της ζωής αλληλοεξαρτώμενες, η συμβολική σημασία της γυναίκας και του σπιτιού, γιατί είναι η γυναίκα αυτή που περιποιείται την φωτιά και την διατηρεί αναμμένη και κατ επέκταση κρατά το σπίτι. Αυτό προσθέτει μια ρεαλιστική διάσταση, στο πως διατυπώνεται στα τραγούδια του γάμου και στα μοιρολόγια η απόχώρηση ενός μέλους του σπιτιού που το κλαίνε με παρόμοιους τρόπους. Η αντίληψη αυτών των διαστάσεων επιτείνει το δραματικό αποτέλεσμα της στιγμής μέσα στο τραγούδι όταν η μητέρα μένει μόνη, με όλα τα παιδιά της πεθαμένα ή φευγάτα και μας προετοιμάζει για την τελική στιγμή, όταν η κόρη επιστρέφει για να βρει τις πόρτες και τα παράθυρα σφαλιστά και τον κήπο χορταριασμένο. Δεν χρειάζεται να μας πει κανείς ότι αυτό είναι το σπίτι του θανάτου. Επίσης ιστορίες μεγάλης δυστυχίας που βασανίζουν οικογένειες συχνά περιλαμβάνονται στις κουβέντες του χωριού με εκφράσεις όπως «το σπίτι σκόρπισε» ή το σπιτικό καταστράφει / ξεριζώθει / ξεκληρώθει. Τέτοια ρήματα καταστροφής είναι συχνά στα μοιρολόγια. 15 (βλ. κεφ. Μοιρολόγια). Στο τραγούδι αυτό, που το κεντρικό του θέμα είναι η καταστροφή ενός 11 Αντίθετα με τον Ν. Πολίτη, η Μ. Alexiou, Sons.. σελ 76, πιστεύει ότι το ζήτημα της καταγωγής του τραγουδιού είναι δύσκολο να λυθεί. Στο Σερβικό τραγούδι Yovan and Yellitsa, η μητέρα είναι αντίθετη μόνο στον γάμο της κόρης στα ξένα και όχι στον ίδιο τον γάμο, ενώ τα αδέλφια της υποστηρίζουν το προξενιό επειδή ο γαμπρός είναι πλούσιος. Είναι λοιπόν μόνο η Yellitsa που σηκώνει τον αδελφό της από τον τάφο υπενθυμίζοντας του την υπόσχεση του να την επισκεφθεί, και όχι η μάνα της οποίας ο ρόλος είναι λιγότερο κεντρικός και κυριαρχικός από ότι στις ελληνικές παραλλαγές. 12 J. du Boulay, Portrait, σελ , J. Campbell, Honour, σελ. 192: whatever maltreatment the individual may receive in the family, he remains loyal in the face of outsiders. And indeed there is no alternative, for the individual cannot abandon or change his family, or live outside its limits. Secrecy about the family and its affairs is a measure of loyalty and of internal cohesion of the group. 14 J. du Boulay, Portrait, σελ Για περισσότερα παραδείγματα τέτοιων εκφράσεων βλ. Alexiou, Ritual lament, σελ

4 69 σπιτικού, ο αρχικός στίχος «Μάννα με τους εννιά σου γιούς και με την μια σου κόρη» και ο τελευταίος «Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν κι απέθαναν κι οι δύο» εκφράζουν αυτήν την αντιστροφή με λιτή αντίθεση. Υπάρχουν μερικές φανερές αντιφάσεις και παραλήψεις που μπορούν να ερμηνευθούν στα πλαίσια της ελληνικής παραδοσιακής κοινωνίας. Καμιά αναφορά δεν γίνεται στον πατέρα ή τον σύζυγο του κοριτσιού. 16 Η προσοχή συγκεντρώνεται σε μια εσωστρεφή οικογένεια, στην οποία κανείς αδελφός δεν είναι παντρεμένος. Μόνο ο Κωνσταντής ξεφεύγει από τον οικογενειακό κύκλο ( στην ξενητιά και στον θάνατο), και ακόμη η κόρη μετά τον γάμο είναι δεμένη με μια αφύσικη πίστη με την οικογένεια της. 17 Ο Κωνσταντής, ο πιο μικρός γιος, είχε το δικαίωμα να επιμείνει για τον γάμο της αδελφής του, ιδιαίτερα μια που ο μικρός γιος έχει την υποχρέωση να υποστηρίξει τους γονείς του. Ακόμη, σύμφωνα με τον Campbell, 18 ο μεγαλύτερος αδελφός πρέπει να κανονίσει έναν αξιοπρεπή γάμο για τις αδελφές και ο μικρότερος πρέπει να μείνει ανύπαντρος ώσπου να παντρευτούν οι αδελφές. Εδώ βλέπουμε ότι η επιμονή του Κωνσταντή είναι για καθαρά ατομικούς σκοπούς. Επίσης παρατηρούμε, όταν πάει να την πάρει, χωρίς πολλές κουβέντες την παίρνει από τον άνδρα της και η Αρετή υπακούει. Η καταπιεστική συμπεριφορά της μάνας προς την κόρη είναι συνέχεια στο προσκήνιο και στους αρχικούς και στους τελευταίους στίχους. Φέρνει αντίρρηση όχι μόνο σ αυτόν τον γάμο αλλά σε οποιονδήποτε γάμο. Στα περισσότερα χωριά της Ελλάδας η νύφη μετά τον γάμο αφήνει το πατρικό της σπίτι και μεταφέρεται στο σπίτι του γαμπρού. Εδώ βλέπουμε την λέξη ξένα να χρησιμποιείται στα τραγούδια του γάμου. Ο γάμος είναι ξενητιά και οι συγγενείς του γαμπρού ξένοι. Η νύφη λέγεται ότι δόθηκε στα ξένα και στα μακρυά και στου γαμπρού τα χέρια. Η ιδέα της απόστασης είναι μάλλον μεταφορική παρά κυριολεκτική και συμβολίζει το πέρασμα του κοριτσιού από το δικό της σπίτι, όπου γνώρισε προστασία, τρυφερότητα και άνεση, στο σπίτι των πεθερικών της όπου, όπως τα τραγούδια το δηλώνουν καθαρά, πρέπει να μάθει να αντιμετωπίζει την σκληρή δουλειά, την εχθρότητα και την φυσική στέρηση. 19 Η σημασία της προσφοράς προστασίας από την μεριά των αδελφών της 16 Σ. Λ. Σκαρτσής, Το δημοτικό, σελ.50. Ο Σκαρτσής παρατηρεί ότι η μάνα στο δημοτικό τραγούδι ταυτίζεται με την χήρα, λέξη που σπάνια έχει το ειδικό, σημερινό της περιεχόμενο. Η μάνα γεννά και δημιουργεί. Ο βιολογικός ρόλος του πατέρα ήταν παλιά άγνωστος και αυτό στο βάθος δείχνει πως κι αν τον λογαριάσουμε, με την σύγχρονη επιστημονική ή παλιότερη «λογική» αντίληψη για την σχέση άνδρα-γυναίκας στην σύλληψη του παιδιού, δεν αλλάζει η πραγματικότητα του ρόλου της γυναίκας. Οι μυθολογίες της ανθρωπότητας είναι γεμάτες από μάνες δίχως άνδρα και από παιδιά δίχως πατέρα. 17 Ibid, σελ. 50: «για την μητριαρχία, η κόρη μένει κοντά στην μάνα, με την οποία μυθολογικά ταυτίζεται, όταν παντρευτεί. Η σχέση με τον άνδρα της δεν υπερβαίνει τους δεσμούς του αίματος που έχει π.χ. με τον αδελφό της, το πιο κοντινό της ίσως πρόσωπο. Τα παιδιά έχουν να κάνουν με την μάνα και όχι με τον πατέρα τους». 18 J. Campbell, Honour, σελ. 179, επίσης, η τιμή της οικογένειας που επηρεάζει τόσο πολύ το γόητρο των αδελφών, εξαρτάται κατά πολύ από το πόσο καλά κρατούν τις αδελφές τους. Η τιμή της είναι η τιμή τους. Και μια που το θηλυκό γένος είναι κατώτερο από το αρσενικό, η ανύπαντρη αδελφή είναι πάντα κάτω από την εξουσία των αδελφών. Και πάντα πρέπει να υπακούει τις οδηγίες του μεγαλύτερου αδελφού χωρίς αντιρρήσεις. 19 Σ.Σκαρτσής, Το δημοτικό, σελ..53: «είναι το κορίτσι στην κρίσιμη στιγμή, σε κάποια κατάσταση απομόνωσης και μετάβασης σε άλλο στάδιο, τρόπο ζωής. Έτσι μπορεί να παρουσιάζεται μόνη, ή μαζί με την μάνα, να ετοιμάζεται για γάμο, να βρίσκεται στη θέση αναμονής του έρωτα ή της εγκατάλειψης. Αυτή η μορφή της κόρης συνδέεται με το θέμα της μύησης. Η μύηση σχετίζεται με λέξεις όπως μάνα, μοναξιάξενητιά, φεγγάρι, αργαλειός-υφάδι-κέντημα κλπ. Το κορίτσι μόνο ή με άλλα μαζί απομονώνεται σ ένα έρημο μέρος μαζί με μια ώριμη γυναίκα, «γριά» που την κατηχεί για όλα τα θέματα της μυθικής και κοινωνικής ζωής της κοινότητας. Αυτή η «γριά» ή όπως αλλιώς λέγεται, είναι η «μάνα» του κοριτσιού όπως το βλέπουμε στα τραγούδια του γάμου ή της ξενητιάς».

5 70 νύφης τονίζεται πολύ όμορφα στο παρακάτω Μακεδονίτικο τραγούδι του γάμου, ένας διάλογος ανάμεσα στην μάνα και την κόρη -Τι σ έκαμα μανίτσα μου / και μ έδωσες τόσο μακρυά γυρίζω ράχες και βουνά / βρίσκω ποτάμια απέρατα -Μην τα φοβάσαι, κόρη μου! / Εσύ έχεις αδέρφια σ απερνούν, ξαδέρφια που σε καρτερούν Αλλά τα μοιρολόγια της μάνας και της κόρης αντανακλούν αυτό που πρέπει να πει ή να σκεφθεί και όχι απαραίτητα τα πραγματικά της αισθήματα. Η απροθυμία είναι τελετουργική αλλά και πραγματική. Στην πραγματικότητα είναι μια περαιτέρω αντίθεση, όπως μπορούμε να δούμε από τις προτροπές της μάνας που απότομα τελειώνουν τον θρήνο την στιγμή της αποχώρησης της νύφης. Σήκω κι αποχαιρέτησε, μην κάνεις πως δεν θέλεις, Τα ρούχα του γαμπρού φορείς, και να μισέψεις θέλεις. 21 Οι στενοί δεσμοί στην μορφή και στην έκφραση των τραγουδιών του γάμου, της ξενητιάς και των μοιρολογιών επιβεβαιώνουν την σημασία στα τελετουργικά τραγούδια, της ταύτισης της αναχώρησης, του γάμου και του θανάτου, καθώς επίσης και την δυαδικότητα της υποτιθέμενης απροθυμίας και τελικής αποδοχής. Το τραγούδι αυτό δείχνει τις τρομερές συνέπειες που μπορούν να υποστούν τα άτομα αν αγνοηθούν οι ισορροπίες που υπάρχουν και τον κίνδυνο που υπάρχει αν γίνει προσπάθεια να εμποδισθεί το πέρασμα από την κατάσταση της κόρης σ αυτήν του γάμου. Αυτή η ερμηνεία ενισχύεται ακόμη πιο πολύ με τους αλληγορικούς συνειρμούς μερικών έντονων και φανερά κυριαρχικών λεπτομερειών. Ο ήλιος, από τον οποίον η μάνα έχει κρύψει την κόρη δηλώνει γονιμότητα, γάμο και ζωή, ενώ η αστρόφωτη ή φεγγαρόφωτη νύχτα, η οποία φαίνεται να κυριαρχεί σε τόσες πολλές πράξεις είναι δυσοίωνη και αμφίβολη Λαογραφία 19 (1960), σελ.202, επίσης βλ. Campbell, Honour, σελ , για την σπουδαιότητα των ξαδέρφων:..cousins are the most significant of a person s collateral kinsmen both for purposes of practical co-operation and for simple companionship, especially immediately before and after marriage.because these are the years when problems and difficulties require the practical assistance and moral support of a wide circle of kin cousins are genuinely concerned about each others successes or misfortunes, hopes and fears. 21 M.Alexiou, Sons., σελ Σ.Σκαρτσής, Το δημοτικό, σελ : «...το φεγγάρι συνδέεται και με την απομονωμένη κόρη και με άλλα στοιχεία της μυθολογίας. Όσο βρίσκεται το κορίτσι σ αυτήν την κατάσταση δεν επιτρέπεται να την δει ο ήλιος, λέγεται «άσπρη», δεν πατάει στο χώμα, γενικά δηλ. φέρεται σαν να μην υπάρχει. Ασχολείται με το πλέξιμο ή την ύφανση, πλέκει την ζωή, την μοίρα. Το τέλος της μύησης σημαίνει ξαναγέννηση του κοριτσιού κι έτσι κλείνει αυτή η δοκιμασία. Υπάρχει λοιπόν η ιδέα της κρίσης, της μετάβασης, με την οποία συνδέονται βασικές απόψεις της ζωής, π.χ. γέννηση, θάνατος, ταξίδι, εγκατάλειψη, γάμος. Η μυητική απομόνωση γίνεται στα σκοτεινά. Άρα ο ήλιος δεν μπορεί να υπάρχει στην εικόνα. Τονίζεται η ομορφιά του κοριτσιού. Ο ήλιος λοιπόν δεν την είδε-αλλά θα την δει σε λίγο. Ο ήλιος είναι η ερωτική αντρική οντότητα, το ένα από τα δύο της δυάδας ήλιος-φεγγάρι. Στο δημοτικό τραγούδι που είναι γενικά γυναικοκεντρικό, παίζουν σχετικά μεγάλο ρόλο το φεγγάρι (που είναι θηλυκό, η σελήνη) και οι σχετικές με αυτό λέξεις, παρουσιάζεται όμως και ο ήλιος, το αρσενικό της δυάδας. Ήλιος και φεγγάρι είναι ένα αρχέγονο ζευγάρι, όπως ουρανός και γη. Από την ένωση τους γεννιούνται τα άστρα. Το διπολικό λοιπόν ζευγάρι ουρανού-ήλιου-πατέρα και της γηςφεγγαριού-μητέρας είναι ένα μυθικό θέμα που έχει έντονο ερωτικό νόημα σ αυτό το τραγούδι. Τα μαλλιά είναι κάτι ζωντανό, που ανανεώνεται, έδρα δύναμης και ζωτικότητας. Εδώ η μάνα πλέκει τα μαλλιά της κόρης στ άστρι και στον αυγερινό, παιδιά του ήλιου και της σελήνης. Υπάρχει επίσης και το μυθικό θέμα

6 71 Ο αλλόκοτος γάμος με τον θάνατο παρουσιάζεται σε διάφορα επίπεδα κατά την διάρκεια της μακάβριας επιστροφής. Υπάρχει μια σταθερή σειρά ειρωνικά συνδεδεμένων αντιθέσεων, κάθε μια με διπλούς συνειρμούς. Μάτια βαθουλωμένα από την έλλειψη ύπνου, δόντια κίτρινα από έλλειψη τροφής, ρούχα βρώμικα από έλλειψη φροντίδας, απώλεια μαλλιών, φρυδιών και μουστακιού λόγω αρρώστιας. Το αθροιστικό αποτέλεσμα αυτών των απαντήσεων είναι το αντίθετο από αυτό που λέγεται, αποκαλύπτοντας την αλήθεια, ότι δηλ. πράγματι ιππεύει με έναν νεκρό. Υπάρχει επίσης η έννοια της στειρότητας και της ανικανότητας στην έλλειψη μαλλιών και μουστακιού. Η τελευταία δικαιολογία του Κωνσταντή στις διάφορες παραλλαγές όταν την αφήνει στην αυλή της εκκλησίας είναι ότι πρέπει να βρει την βέρα του ή ότι οφείλει λαμπάδα στον άγιο. Όλα είναι σύμβολα του γάμου του με τον θάνατο, που μπορεί επιτέλους να ολοκληρωθεί, τώρα που το σώμα του επιτρέπεται να διαλυθεί. Συγχρόνως φέρνει την αδελφή του στο τελευταίο της ταξίδι από τον γάμο στον θάνατο, στην αγκαλιά της κτητικής μάνας της. Ο απειλητικός τόνος του επισοδείου τονίζεται από το τριαδικό σχήμα των προειδοποιήσεων των πουλιών. Το τριαδικό αυτό σχήμα υπογραμμίζει με τριπλή έμφαση τον κίνδυνο της κατάστασης του κοριτσιού και την περίεργη ειρωνία των δικαιολογιών του Κωνσταντή με την βοήθεια μη ανθρώπινων μεσολαβητών που μιλούν όμως με ανθρώπινη φωνή. Η άρνηση λοιπόν της μάνας να δώσει την κόρη για γάμο, δηλ. να επιτρέψει την αναπόφευκτη μεταφορά των δικαιωμάτων από το πατρικό σπίτι στο σπίτι του συζύγου, οδηγεί στην απώλεια της κόρης και τους εννιά αδελφούς στον θάνατο με την βοήθεια μιας υπερφυσικής μεσολάβησης (όρκος γιού-κατάρα μάνας) η οποία μπορεί να εκπληρωθεί μόνο με μη φυσικά μέσα (θάνατος στην ζωή). Καταλήγοντας έτσι στον θάνατο όλων. Είναι ουσιαστκά ένας μύθος της στειρότητας ενάντια στην γονιμότητα. Η γονιμότητα ισοδυναμεί με τον γάμο και την καλλιέργεια γης, εσοδείας, ενώ η στειρότητα με την ανικανότητα δηλ. σπορά άγονων σπόρων. Μεγάλη έμφαση δίνεται στο καθήκον της οικογένειας να σκορπίσει τις κόρες. Ένα κορίτσι θεωρείται «νεκρό» στους συγγενείς εάν παντρευτεί εκτός, μακριά. Ο αδελφός της, εξαιτίας της άρνησης της μάνας να διασκορπίσει την οικογένεια αναγκάζεται να παντρευτεί τον θάνατο. Το σοβαρό, βαρύ σκηνικό του γάμου σφραγίζει το αδύνατο της επιστροφής. Και ο ρόλος της μάνας σ αυτήν την τραγική ανατροπή τονίζεται από την έλλειψη κάθε αναφοράς σε πατέρα ή σύζυγο. 5. Ο Μικροκωνσταντίνος Το τραγούδι αυτό υπάρχει σε 141 παραλλαγές. Η αφθονία των παραλλαγών και η παρουσία τους στο σύνολο του ελληνισμού έχουν στοιχεία αρχαιότητας. Σύμφωνα με τον Saunier 23 διάφορα στοιχεία και ειδικά τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των πρωταγωνιστών επιτρέπουν τον χρονικό προσδιορισμό του θέματος. Ο Κωνσταντίνος είναι πολεμιστής, αδελφός ακριτικών ηρώων, και οι πρώτοι στίχοι του τραγουδιού μοιάζουν με άλλα πρελούδια, που πέπλου-υφαδιού-αργαλειού, που σχετίζεται με το φεγγάρι και τις σχετικές λέξεις. Επίσης βλ. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινός βίος και πολιτισμός, τομ. Δ σελ : «ο βίος της βυζαντινής κόρης ήτο πολύ περιορισμένος. Έν των κυρίων αυτής προσόντων εθεωρείτο το να μην την έχει δει ήλιος, Χαρακτηριστικαί της θαλαμεύσεως αυτής είναι και τινες ετυμολογίαι Βυζαντινών, καθ ας η κόρη του οφθαλμού καλείται, ως περιοριζομένη και φυλαττομένη εντός των βλεφάρων, ως εντός του θαλάμου η κόρη της οικογένειας, και αι νύμφαι καλούνται ως εκ του νέον φαίνεσθαι». 23 G. Saunier, Adikia, σελ. 176.

7 72 παρουσιάζονται σε άλλα ακριτικά,(βλ. για ακριτκά κεφ. Η γυναίκα ηρωίδα, υποσ.2) ιδίως στο τραγούδι του «Πορφύρη». Παρόλο που πρόκειται για παραλογή, με την αυστηρή έννοια του όρου, η ταυτότητα του κλίματος είναι φανερή. Το τραγούδι αυτό τραγουδιέται κατά την γιορτή των Αναστεναρίων. 24 Ο Beaton 25 αναφέρει την άποψη ότι το τραγούδι υιοθετήθηκε από τους Αναστενάρηδες παρά δημιουργήθηκε για την τελετή. Μια αιτία θα μπορούσε να είναι η κοινή αναφορά στο όνομα Κωνσταντίνος. Ή θα ήταν κατάλληλο να θεωρήσουμε ότι το τραγούδι πιθανόν να περιείχε κάποια κρυμμένη σημασία ή πιθανότατα μια ερμηνεία η οποία θα εξηγούσε περαιτέρω την καταλληλότητα του γι αυτήν την γιορτή. Το τραγούδι ανοίγει με κυρίαρχο το θέμα του νεαρού ήρωα, που νεαρός παντρεύεται και νεαρός φεύγει για τον πόλεμο. Εμπιστεύεται την νεαρή του γυναίκα στην μητέρα του. Αλλά μόλις αυτός γυρίσει την πλάτη του, αυτή ( σε μερικές παραλλαγές σε συνεργασία με τα άλλα αδέλφια του ) ξυρίζει το κορίτσι και το στέλνει μεταμφιεσμένο σαν βοσκό πάνω στα βουνά με λίγα ψωριασμένα πρόβατα, μερικά λυσσασμένα σκυλιά και λίγο μουχλιασμένο ψωμί και της λέει να μην γυρίσει πίσω άν δεν κάνει τα πρόβατα χίλια. Σε μια ηπειρώτικη παραλλαγή το κορίτσι χλευάζεται από την πεθερά σαν άμοιρη και ορφανή. Αλλά είναι αυτή η ίδια η μοίρα που έρχεται να την βοηθήσει και να πολλαπλασιάσει τα πρόβατα. Κατόπιν τα παίρνει και τα κατεβάζει στην πεδιάδα να βοσκήσουν. Εκεί συναντά τον Κωνσταντίνο, που γυρίζει από τον πόλεμο. Στις ερωτήσεις του, τίνος είναι τα πρόβατα, του απαντά ότι είναι της βροντής και της ξακληριάς, και ότι αυτή, ο βοσκός δηλ. είναι του Κωνσταντή η γυναίκα. Αυτός πηγαίνει στην μάνα του, η οποία απαντά στις τρεις ερωτήσεις του για την γυναίκα του, ότι δηλ. έχει από καιρό πεθάνει, ότι ο τάφος της χορτάριασε και ότι αν ο Κωνσταντής αποδείξει ότι όλα είναι ψέμμα τότε θα της κόψει το κεφάλι. Επιστρέφει με την γυναίκα του και κάνει ακριβώς αυτό που είχε υποσχεθεί. Στις πολλές παραλλαγές που υπάρχουν το βασικό μοτίβο είναι πάντα το ίδιο. Ο ήρωας παντρεύεται μικρός και φεύγει αμέσως για τον πόλεμο. Η μητέρα δίνει υπόσχεση στον γιό και την παραβαίνει αμέσως. Η νύφη αναγκάζεται να υιοθετήσει έναν ανδρικό ρόλο και να καταφέρει τα αδύνατα, τα οποία κατορθώνει χάρη σε μια υπερφυσική παρέμβαση, μοίρα, Παναγία, Αγ. Γεώργιος. Ο ήρωας γυρνά, βρίσκει την νύφη και σκοτώνει την μάνα. Εάν το δούμε σε αντιπαραβολή με το τραγούδι του «Νεκρού αδελφού» θα δούμε τις εξής αντιθέσεις. 26 Αιτία της οικογενειακής διαμάχης είναι ο γάμος ενός γιού και όχι μιας κόρης. Ο γιός και όχι η κόρη φεύγει. Η νύφη αναγκάζεται να φύγει από το σπίτι και όχι η κόρη, που είναι ήδη χαμένη για την μητέρα λόγω γάμου. Τον όρκο τον δίνει η μητέρα και όχι ο γιός, ο οποίος αργότερα καταπατείται εσκεμμένα και όχι κατά τύχη. Η υπερφυσική βοήθεια καλείται από την νύφη και όχι από την μητέρα. Ο γιός γυρίζει ζωντανός με την νύφη και όχι νεκρός με την αδελφή.το αποτέλεσμα είναι γονιμότητα και συζυγική ένωση, όχι στειρότητα και καταστροφή. Η κατάληξη είναι θετική. Αλλά και στα δύο ο αρνητικός ρόλος της μητέρας είναι ολοφάνερος. Η υπερβολική κτητικότητα της μάνας πάνω στην κόρη οδηγεί - άθελα στην ξεκληριά. Η υπερβολική κτητικότητα της μάνας πάνω στον γιό και η αναίτια, αδικαιολόγητη κακία ενάντια στην νύφη, φέρνει τον θάνατο της και τον θρίαμβο της νύφης και του γιού πάνω στην ξεκληριά. 24 Γιορτή αφιερωμένη στους Άγιους Κωνσταντίνο και Ελένη, στις 21 Μαϊου. Άνδρες και γυναίκες κρατώντας τις εικόνες των παραπάνω αγίων χορεύουν πάνω σε αναμμένα κάρβουνα, με γυμνά πόδια. 25 R. Beaton, Folk poetry, σελ M. Alexiou, Sons. σελ.82.

8 73 Ο Saunier έχει ερμηνεύσει τον μύθο αυτού του τραγουδιού σαν αντανάκλαση των παραδοσιακών αξιών της δικαιοσύνης και της αδικίας. 27 Η αθωότητα του κοριτσιού μπροστά στην ενοχή της πεθεράς ανταμείβεται από τον Θεό, όχι σαν αποτέλεσμα, όπως γίνεται συνήθως, μιας προσευχής αλλά γιατί ο Θεός είδε την αδικία και το μεγάλο κρίμα, ενώ ο θάνατος της μάνας δικαιολογείται στο ακροατήριο από την σοβαρότητα του δικού της εγκλήματος. Το έγκλημα είναι πολλαπλό. Αρχίζοντας από το τέλος, είναι η μάνα που καθοδηγεί τον γιο στην αντίδραση του, που είναι λύση και κάθαρση μαζί. Ο ήρωας δεν είναι πια ο εύθραυστος νεαρός, άοπλος μπροστά σε μια ενωμένη, εχθρική οικογένεια, αλλά ένας πολεμιστής που έχει μάθει να διατάζει και είναι αποφασισμένος να επιβάλλει το δίκιο. Το κοινωνικό περιβάλλον δίνει ένα ιδιαίτερο βάρος στις πράξεις της μάνας. Το να ξυρίσει τα μαλλιά της γυναίκας ενός πολεμιστή και να την ντύσει με κουρέλια είναι μια πολύ ατιμωτική πράξη. Είναι για την λαϊκή συνείδηση σαν να της επιβάλλει ένα είδος αδικίας και να της στερεί την αξιοπρέπεια.ή πιο ακριβέστερα να της στερεί μια κατάσταση όπου αυτή έχει δικαιώματα. Αυτή η μείωση είναι το ίδιο τρομερή και απαράδεκτη όπως και αυτή της χήρας, που καλείται στα μοιρολόγια να κατεβεί από την θέση της, σαν παντρεμένη γυναίκα, στην νέα της κατάσταση.(βλ. κεφ. Μοιρολόγια). Ένα τρίτο στοιχείο είναι η δολιότητα και η απιστία της μάνας. Η προμελέτη της πράξης δίνει το μέτρο της απιστίας και ξεσηκώνει τέτοιο πάθος που είναι συχνό στα τραγούδια. Η μάνα αποκλείει την συγνώμη. Μέχρι την τελευταία στιγμή λέει ψέμματα. Όλα αυτά όμως δεν απαντούν στην σημαντική ερώτησηκάτω από ποιές περιστάσεις ένας γιός μπορεί να σκοτώσει την μάνα του για το χατήρι της γυναίκας του. Ο Beaton 28 προσπαθεί να ερμηνεύσει την σημασία δύο συμβόλων που εμφανίζονται συχνά στο τραγούδι στα πλαίσια του μυθικού συστήματος της παράδοσης του Ελληνικού δημοτικού τραγουδιού. Ασχολείται πρώτα με το πρόθεμα Μικρός, και όχι με το όνομα Κωνσταντίνος. Το Κωνσταντίνος δίνεται, σύμφωνα με μια στατιστική σε ένα δείγμα αρκετών χιλιάδων τραγουδιών και παραλλαγών, στον ήρωα 199 φορές σε 45 διαφορετικά περιεχόμενα. Το Μικρός, 56 φορές σε 20 διαφορετικά περιεχόμενα, μαζί με το Κωνσταντίνος. Το όνομα του ήρωα εδώ λοιπόν λειτουργεί σαν σύμβολο, ένα αποτελεσματικό στοιχείο στην δομή του μύθου και παρατηρώντας την λειτουργία του συμβόλου σε κάθε παραλλαγή μπορούμε να αποφασίσουμε πως και τι έρχεται να συμβολίσει. Σύμφωνα με τον ίδιο μικρός σημαίνει σεξουαλική ανεπάρκεια ή μειονέκτημα. Δεύτερο, το κόψιμο των μαλλιών συνδέεται με την αλλαγή σεξουαλικού ρόλου, αλλαγή κοινωνικού ρόλου και είναι μια επίσημη έκφραση θλίψης στον θάνατο ή στην αναχώρηση. Έτσι «διαβάζει» την σημασία των αρχικών στίχων καθώς, πιθανόν, ο ήρωας μειονεκτεί σεξουαλικά επειδή η μάνα του τον κρατούσε κοντά της, του κανόνισε να παντρευτεί πολύ νέος, επισπεύδοντας όμως την αναγκαστική του αναχώρηση και εμποδίζοντας τον να γευτεί τους καρπούς του γάμου του. Και ο Saunier και ο Beaton, ορμώμενοι από διαφορετικές αφετηρίες φτάνουν στο ίδιο συμπέρασμα. Η ποικιλία των σημασιών περιορίζεται μέσα στην παράδοση και τα σύμβολα αποκτούν μια παραπάνω λειτουργία με την ικανότητα τους να συγκεντρώνουν τις διάφορες ερμηνείες. Όταν ο τραγουδιστής μας λέει ότι η κακιά. πεθερά κόβει τα μαλλιά της νύφης, συνειδητά ή ασυνείδητα υπαινίσσεται άλλα τραγούδια όπου το ίδιο σύμβολο μεταφέρει πληροφορίες που μας βοηθούν στην κατανόηση του τραγουδιού. 27 G. Saunier, Adikia, σελ R. Beaton, Folk Poetry, σελ

9 74 Σύμφωνα με την Alexiou 29 στο ζήτημα της ενοχής της μάνας υπάρχει μια σπουδαία κοινωνική και σεξουαλική διάσταση. Παντρεύοντας τον γιό της τόσο μικρό, προσπαθεί να διατηρήσει την επιρροή της πάνω του, αποφασίζοντας το δικό του και της νύφης το μέλλον προτού αυτός αναπτύξει δικές του ιδέες. Η συμπεριφορά της όσον αφορά τον γιό της είναι ανάλογη με τη συμπεριφορά της μάνας προς την κόρη στο τραγούδι του «Νεκρού Αδελφού». Όχι μόνο τον έχει αναγκάσει σε πρόωρη σεξουαλική ωριμότητα και επίσης επισπεύδει την αναχώρηση του για να αποδείξει τον ανδρισμό του στον πόλεμο, αλλά αναγκάζοντας την νύφη να υιοθετήσει έναν ανδρικό σεξουαλικό και κοινωνικό ρόλο (βόσκοντας πρόβατα, παραδοσικά ανδρική δουλειά 30 ) του έχει στερήσει, συμβολικά και στην πραγματικότητα τους απογόνους. Γι αυτό λέει και το κορίτσι στον Κωσταντή ότι τα πρόβατα ανήκουν στην «ξακληριά». Τα «αδύνατα» που πρέπει να κάνει το κορίτσι συνήθως, σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, μπαίνουν από το κορίτσι ή τον «αγαπητικό» της σαν απόδειξη της υπομονής ή για να απορρίψουν μια πρόταση γάμου. (βλ. Τα τραγούδια του γάμου-ηλικία γάμου). Κατορθώνοντας όλα με επιτυχία, όχι μόνο διασφαλίζει το κορίτσι πλούτο, αλλά επίσης αποδεικνύει την αξία της, ακριβώς όπως ο Κωνσταντής ανδρώνεται στον πόλεμο. Η τελευταία απόρριψη του ανδρισμού του γίνεται μέσα από τα συνεχή ψέμματα της μάνας, ότι η νύφη είναι πεθαμένη. Αυτό σφραγίζει και την μοίρα της. Πρέπει να θανατωθεί εάν η οικογενειακή συνέχεια πρέπει να υπάρξει. 6. Η κακή πεθερά Το τραγούδι υπάρχει σε 147 παραλλαγές και είναι πανελλήνιο. Ο Saunier 31 προτείνει ότι το μεγαλείο του γάμου στους αρχικούς στίχους, δείχνει καταγωγή τουλάχιστον από την Βυζαντινή περίοδο, δίνοντας έτσι ένα ενδιαφέρον παράδειγμα πως ένα αρχαίο μυθικό θέμα το έχει χειρισθεί ξανά και ξανά ο λαϊκός ποιητής. Το τραγούδι ανοίγει με την σκηνή του γάμου πάνω σ ένα βουνό. Η ακολουθία είναι μεγαλοπρεπής, η νύφη πολύ όμορφη και η προίκα της μεγάλη. Αλλά στον δρόμο για το σπίτι του γαμπρού ένα πουλί την προειδοποιεί ότι δεν θα γυρίσει ποτέ στο πατρικό της σπίτι (Κρήτη). Σε μια παραλλαγή της Αίγινας κάποιος συγγενής του γαμπρού ψυθιρίζει στην μάνα του γαμπρού ότι η νύφη είναι έγκυος. Σε μια άλλη παραλλαγή της Ηπείρου η υπερβολική ομορφιά της νύφης ξεσηκώνει την ζήλεια της πεθεράς. 32 Στο γλέντι του γάμου φαρμακώνει την νύφη με ένα δηλητήριο από κεφάλια φιδιών. Η νύφη ζητά από την πεθερά και από τους αδελφούς του γαμπρού νερό αλλά της λένε ότι δεν υπάρχει άλλο. Γυρίζει και ζητά από τον γαμπρό, ο οποίος τρέχει στο πηγάδι για να της φέρει αλλά όταν γυρνά πίσω την βρίσκει πεθαμένη. Σε πολλές παραλλαγές ο γαμπρός αυτοκτονεί, λέγοντας στην μητέρα του ότι αν ήθελε «κόρη και γιο» δεν θα έπρεπε να αρνηθεί το νερό στην νύφη. Το τραγούδι μπορεί να θεωρηθεί μια αντεστραμένη εικόνα του «Μικροκωνσταντίνου». Το κεντρικό πρόσωπο είναι η νύφη και όχι ο γαμπρός. Άλλες φορές είναι σε μειονεκτική θέση και άλλες σε ξεχωριστή. Άλλοτε είναι ορφανή, άλλοτε έγκυος, ή Βουλγάρα ή κόρη βασιλιά. Το έγκλημα της πεθεράς εναντίον της οδηγεί στον θάνατο και όχι σε καρποφορία, 29 M. Alexiou, Sons.. σελ J. K. Campbell, Honour, σελ 31-32: Among the Sarakatsani, women and goats are conceptually opposed to men and sheep; accordingly, the women, rather than the men, care for goats, although they are not normally responsible for grazing them. It is regarded as particularly unlucky for married women involved in sexual intercourse to approach sheep unnecessarily; hence any women s work involved is preferably done by unmarried girls. The same division of labour between sexes was observed in antiquity: gardening and fruitgathering was for women, who did not normally work the land or tend herds. 31 G. Saunier, Adikia, σελ Ibid., σελ

10 75 εκπλήρωση των σχεδίων. Ο γαμπρός στέκεται στο πλευρό της νύφης ενάντια στην μάνα του αλλά σκοτώνει τον ίδιο του τον εαυτό και όχι την μάνα του. Παράλληλα ορισμένα χαρακτηριστικά δείχνουν την άλλη όψη του «Νεκρού αδελφού». Εκεί έχουμε μια μάνα που δεν είναι πρόθυμη να δώσει την κόρη της να παντρευτεί στα ξένα. Εδώ έχουμε μια πεθερά που αρνείται να δεχτεί την νύφη στο σπίτι. Εκεί έχουμε έναν αδελφό που επιμένει να παντρευτεί η αδελφή του ενάντια στην γνώμη όλης της οικογένειας, πράγμα που οδηγεί στον θάνατο όλων. Εδώ έχουμε τον γαμπρό που στηρίζει την νύφη ενάντια στην οικογένεια του, πράγμα που οδηγεί στον θάνατο της νύφης και του γαμπρού. Το αποτέλεσμα είναι η ξεκληριά. Το κύριο χαρακτηριστικό είναι να δεχτούν την νύφη στο σπίτι, πράγμα που συμβολίζεται με το να της δώσουν δηλητήριο αντί για φαγητό και με την άρνηση να της δώσουν νερό. 33 O Saunier 34 πιστεύει ότι, πέρα από την ασαφή, ακαθόριστη και παράλογη ζήλεια της πεθεράς, το έγκλημα της είναι εντελώς χωρίς κίνητρα. Το έγκλημα ενάντια στην νύφη που κατά κάποιον τρόπο είναι σε μειονεκτική θέση είναι διπλά απεχθές και καταδικάζεται σαν αδικία από τον ποιητή. Η μητέρα δίκαια τιμωτείται από την αυτοκτονία του γιού της. Χωρίς σχόλια ούτε αντίδραση από την μεριά του γιού, το τραγούδι είναι μια διαμαρτυρία και αποκύρηξη μιας άδικης πράξης. Σε άλλη παραλλαγή, αφού θάψουν τους δυο νέους, δένδρα φυτρώνουν στους τάφους τους και τα κλαδιά τους μπλέκονται σαν να αγκαλιάζονται. Εκεί η μάνα δεν φαίνεται συντριμμένη από τον χαμό του γιού της, ούτε βασανίζεται από τύψεις για το εγκλημα της, αλλά είναι έξαλλη όταν βλέπει να πραγματοποιείται, ενάντια στην θέληση της και ίσως και ενάντια στην τάξη που αντιπροσωπεύει, η μετά θάνατον νίκη του ζευγαριού. Μέσα στο τραγούδι μπορούμε να δούμε πολλά στοιχεία της ελληνικής παραδοσιακής κοινωνίας. Έχει μια ονειρική ποιότητα, τοποθετημένο σε κάποια μυθική βουνοκορφή. Το μεγαλείο του γάμου στους αρχικούς στίχους προαναγγέλει το τραγικό τέλος. Οι έντονες υπερβολές δείχνουν όχι έναν πραγματικά χωριάτικο γάμο, αλλά το όνειρο κάθε κοριτσιού για το πως θα ήθελε τον γάμο του. Χίλιοι άρχοντες κρατούν τα προικιά της, χίλιοι τ απανωπροίκια, χίλιοι την σκέπη της, τρακόσιοι την ποδιά της. Βλέπουμε πάλι εδώ την υπερβολή που χαρακτηρίζει και τα τραγούδια του γάμου όταν μιλούν για προίκες, για προξενητές και κουμπάρους. Κάθεται στο άλογο σαν βασιλοπούλα. Είναι ένα είδος Σταχτοπούτας που παντρεύεται εξαιρετικά πλούσια. Η σκληρότητα της πεθεράς είναι ανεξήγητη σε λογικά πλαίσια, αλλά ίσως να αντανακλά την εχθρότητα της νύφης για τα πεθερικά της και τον φόβο της να αφήσει τους δικούς της και να ζήσει μαζί τους. Ας μην ξεχνάμε ότι ο γάμος, από μια άποψη σύμφωνα με τον Campbell, 35 είναι ένα συμβόλαιο ανάμεσα σε «δύο εχθρικές» ομάδες. Η μειονεκτική a priori θέση της νύφης επιτείνει την ενοχή της πεθεράς. Αν δούμε το θέμα από την πλευρά της πεθεράς, μπορούμε να πούμε ότι η νύφη είναι μια απειλή γιατί είναι μια ξένη και ορφανή και από εντελώς άγνωστη καταγωγή. Επίσης είναι πολύ όμορφη. Και τα δύο αυτά στοιχεία θα μπορούσαν να προκαλέσουν υποψίες, άν όχι την ζήλεια, σε κάθε πεθερά σε μια παραδοσιακή κοινωνία, όπου τόσο μεγάλη σημασία δίνεται στο σόϊ, στην γενιά της νύφης και στην καλή συμπεριφορά της γιατί αυτή θα γεννήσει τα παιδιά του γιού. Η ορφανή λοιπόν είναι απειλή γιατί κανείς δεν γνωρίζει από που κατάγεται. Πρωτού προχωρήσουν σε ένα προξενιό, συγγενείς του γαμπρού ρωτούν να μάθουν, πολύ διακριτικά, για την αρετή της κοπέλας, την υγεία της, την προίκα της, τον χαρακτήρα της. 33 M. Alexiou, Sons σελ G. Saunier, Adikia, σελ J. K. Campbell, Hounor, σελ. 125.

11 76 Πιστεύουν ότι ένα παιδί κληρνομεί τα στοιχεία του ηθικού του χαρακτήρα από τους δύο γονείς. Επειδή όμως οι ηθικές αξίες είναι συνδεμένες με το φύλο, το αγόρι σχηματίζει τον χαρακτήρα του από τον πατέρα, ενώ το κορίτσι από την μητέρα, η οποία επηρρεάζει την αίσθηση της σεξουαλικής της ντροπής. Δεν έχουν λοιπόν ένα πρότυπο για να κρίνουν την νύφη και ίσως αργότερα να αποδώσουν ευθύνες. Σε άλλες παραλλαγές φθάνουν κουτσομπολιά στην πεθερά ότι το κορίτσι είναι έγκυος. Σε αυτές τις παραλλαγές το κορίτσι είναι πάντα ορφανή, άρα πάντα άγνωστης καταγωγής, πιο ευάλωτη, χωρίς κάποιον να μπορεί να την προστατέψει. Βλέπουμε πάλι την σημασία του να έχει ένα κορίτσι αδέλφια ή ξαδέλφια. Το να είναι το κορίτσι έγκυος είναι μια πράξη ατιμωτική και διορθώνεται μόνο με τον θάνατο του ενόχου. Ο πεθερός αναλαμβάνει την πρωτοβουλία του φόνου. Δεν είναι μια προσωπική πράξη αλλά θέμα τιμής της οικογένειας. Αν όμως το κορίτσι έπεσε θύμα συκοφαντίας τότε έχουμε μια από τις πιο σοβαρές μορφές αδικίας. Φαίνονται τα καταστρεπτικά αποτελέσματα τέτοιων κακόβουλων διαδόσεων, όταν μάλιστα το θύμα δεν έχει κάποιον συγγενή να το προστατέψει. Αλλά γιατί η ζήλεια; Η μάνα πια δεν θα αποτελεί το κέντρο προσοχής του γιού. Η προσοχή του θα στραφεί στην όμορφη γυναίκα του. Σαν νεαρή νύφη, η γυναίκα μπαίνει στο σπίτι και ανήκει στην κατώτερη βαθμίδα. Αλλά με την γέννηση των παιδιών αποκτά επιρροή στον άνδρα της γιατί οι προτεραιότητές του τώρα περιστρέφονται γύρω από την καινούρια οικογένεια. Η πεθερά έχει εξουσία επάνω της αλλά την βλέπει επίσης σαν ανταγωνίστρια. Σύμφωνα με την Lamphere 36 οι στρατηγικές των γυναικών στρέφονται γύρω από την ικανότητα τους να «εργάζονται» μέσω των ανδρών τους, είτε αυτοί είναι οι σύζυγοι, είτε οι γιοί. Τα συμφέροντα των γυναικών ποτέ δεν συμπίπτουν. Ανταγωνισμοί και συγκρούσεις αναμένονται. Μέσα από τα τραγούδια του γάμου φαίνεται η αγωνία της μάνας και της κόρης για τα πεθερικά. Οι ταπεινές εργασίες που πρέπει να κάνει η νύφη στην μελλοντική της ζωή, συμβολικά εκφράζονται στα τραγούδια με την σπουδαιότητα που προσδίδεται στις τελετουργικές πράξεις του κουβαλήματος του νερού και του κρασιού και του κοσκινίσματος του αλευριού. Τρισεύγενη, ς τον γάμο σου, ς τ αρεββωνιάσματα σου, Τα χρόνια αλεύρια να γενούν και τα πουλιά γουβάλια, Κι η θάλασσα γλυκό κρασί και τα καράβια κούπαις Τα κύματα γριβάλογα να ρθούν οι συμπεθέροι. 37 Επίσης η μάνα λέει στην κόρη ότι από δω και πέρα θα ανήκει στα πεθερικά και δεν θα έχει ούτε ανεξαρτησία ούτε πια καμμιά πρωτοβουλία. Η πιριστιρούλα, η νύφη μας, Κάθιτι στουν πόρου κι τραγουδά, Κι ουδέ νιον φουβάται, ουδ άγουρου, Μουν την ανδραδέλφη την πύρινη, Απού την σηκώνει πουλλά ταχύ. «Σήκου κυρά νύφη, γιατ έφιξι, πότι θα ζυμώσεις ιννέα ψουμιά, 36 L.Lamphere, Women.., σελ Ν. Πολίτης, Εκλογαί, αρ.140, σελ. 203.

12 77 να ξιπρουβουδίσεις ιννέα βοσκούς, κι να καρτιρέσεις άλλους ιννέα;» 38 Δεν πρέπει να φοβάται τον άνδρα της αλλά πάνω από όλους την πεθερά της. Και ό,τι και να της κάνουν δεν πρέπει να παραπονεθεί, ούτε και στους συγγενείς της. Νύφη μου εκεί που θε να πας, σαν παλληκάρι στάσου, Να μη κατέχει καθαγείς είντα χεις στην καρδιά σου. 39 Η νύφη πρέπει να σταθεί σαν παλληκάρι και να δουλέψει σκληρά για να επιτύχει-όπως η γυναίκα του Μικροκωνσταντίνου-και να μην βυθίζεται σε φαντασιώσεις για μεγάλους γάμους. Υπάρχουν υπαινιγμοί για βαθύτερες αντιθέσεις ανάμεσα στα μέρη καταγωγής του γαμπρού και της νύφης. Αυτή είναι από «ένα παράξενο μέρος», τις πεδιάδες. Κάθε τι που είναι μακρινό είναι άγνωστο, άρα επικίνδυνο. 40 Υποτίθεται ότι δεν υπάρχει νερό «σ αυτόν τον έρημο τόπο» όπου αυτή παντρεύεται, στα βουνά, εκτός κι αν το φέρει η ίδια. Υπάρχει μια συστηματική εξίσωση της ορφανής, της ξένης και της φαρμακωμένης-όλοι αυτοί οι όροι υποδηλώνουν κάποιον κοινωνικά απόβλητο ή δηλώνουν θάνατο. Υπάρχει μια συνεχής αναφορά στα πεθερικά και τους συγγενείς τους, τονίζοντας έτσι την αντιπαράθεση ανάμεσα στα δύο σόϊα. Οι ευμενείς αναφορές των πολυτίμων μετάλλων, χρυσού και ασημιού στην αρχή, εξισορροπούνται με την τραγική τους χρήση στο τέλος. 41 Όλο το τραγούδι φαίνεται να προειδοποιεί για τους μεγάλους κινδύνους που βρίσκονται στο να γίνει δεκτή μια καινούρια νύφη στο σπίτι. 7. Η νύφη που κακοτύχησε Η αφήγηση του τραγουδιού οργανώνεται γύρω από το θέμα του γάμου, του γυρισμού και της αναγνώρισης και μοιάζει πολύ με το τραγούδι του «Νεκρού αδελφού». Ο Saunier 42 το κατατάσσει στις παραλλαγές αυτού του τραγουδιού και ξεχωρίζει έξη με το συγκεκριμένο θέμα της νύφης που κακοτύχησε. Ξανά το τραγούδι αυτό ανοίγει με έναν πλούσιο πολλές φορές βασιλικό γάμο, και μια μεγάλη προίκα. Το τραγούδι δεν μας λέει τίποτε για τον άνδρα της ( όπως και στου Νεκρού αδελφού ) και μέχρι το τέλος τα κύρια πρόσωπα είναι η μάνα και η κόρη. Στον πλούτο των προικιών της, 43 και μόνο για να αναπτυχθεί αυτό το θέμα, αναφέρεται και ένας πατέρας και τα αδέλφια της κόρης. Ξεχωρίζει η μάνα, που, σαν να είναι δικά της χωριστά όσα δίνει στην 38 C. Fauriel, Ελληνικά. τομ. Α, σελ : «το τραγούδι αυτό είναι από την Θεσσαλία. Όταν φτάσει η νύφη στο σπίτι του άντρα της η νιόπαντρη μένει καλυμμένη ως την στιγμή που κάθονται όλοι στο τραπέζι. Τότε αυτός που έχει τον τίτλο και εκτελεί τα καθήκοντα του παράνυμφου της σηκώνει το πέπλο. Σ αυτήν την τελετή οι συνδετημόνες και όσοι είναι μπροστά τραγουδούν αυτό το τραγούδι, που έχει σκοπό να προετοιμάσει την νιόνυμφη για τις εργασίες και τα καθήκοντα που την περιμένουν στην καινούρια της θέση». 39 Αναφέρεται στην Alexiou, Sons.., σελ Βλ. Επικίνδυνες γυναίκες στο κεφ. «Τα τραγούδια της αγάπης». 41 M. Alexiou, Sons., σελ G. Saunier, Adikia, σελ Φ. Κουκουλές, Βυζαντινός βίος, τομ. Δ, σελ.86-7: «περί της συγγραφής των της προικός γραμματείων, τα καλούμενα προικοσύμφωνα, προικοσυμβόλαια ή άκτα νυμφαγωγίας, συνέγραφε νοτάριος. Εκ των συμβολαίων τούτων φαίνεται σαφώς τι εδίδετο ως προιξ. Όχι μόνο χρυσά νομίσματα μετρητά, αλλά και φορέματα πολύτιμα, υφαντά, άτινα η νύμφη ύφαινε εφ όσον ήτο παρθένος, υπό την επίβλεψιν της μητρός, κοσμήματα, ακίνητα, οικιακά έπιπλα και σκεύη, ζώα διάφορα κ.ά. ανάλογα της κοινωνικής θέσεως και του πλούτου του γαμπρού».

13 78 κόρη, παρουσιάζεται να προσφέρει μεγάλο πλούτο. Σε ανταπόδωση αυτού, η οικογένεια της νύφης, μετά από πολλών χρόνων παζαρέματα, παίρνει την υπόσχεση ότι η νύφη «ποτέ δουλειά μη κάνει». Μετά τον γάμο «η εργατική δύναμη» της νύφης ανήκει πια στην οικογένεια του γαμπρού. 44 Βλέπουμε εδώ μια αντίφαση στο τραγούδι. Ενώ η νύφη παντρεύεται έναν πλούσιο γαμπρό και δεν θα έπρεπε να κάνει καμιά δουλειά, εν τούτοις αυτός ήταν ένας απαραίτητος όρος στο συμβόλαιο της προίκας. Οι γυναίκες εκτός από την ανατροφή των παιδιών και τις δουλειές του σπιτιού έκαναν και εξωτερικές δουλειές, π.χ. αγροτικές εργασίες, έκοβαν ξύλα, κουβαλούσαν νερό, πολλές φορές από πολύ μακρυά, έπλεναν τα ρούχα στα ποτάμια, μάζευαν χόρτα έξω στα χωράφια, πράγμα που επίσης τους έδινε την γνώση όλων των θεραπευτικών και «μαγικών» ιδιοτήτων των βοτάνων. Θεωρούμε εδώ απαραίτητο να προσθέσουμε λίγα πράγματα παραπάνω για τον θεσμό της προίκας και την λειτουργία του μέσα στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία. Σύμφωνα με τον Campbell 45 δεν θα ήταν σωστό να θεωρείται η προίκα σαν πληρωμή από την μεριά της οικογένειας της νύφης απλά για την απόκτηση ενός συζύγου. Φυσικά και υπήρξαν περιπτώσεις όπου κορίτσια με φυσικές αδυναμίες, ή ηθικά παραπτώματα έδωσαν μεγάλες προίκες για να πάρουν έναν οποιονδήποτε σύζυγο. Είναι επίσης αλήθεια ότι το γόητρο της οικογένειας εξαρτάται και από το πόσο καλά θα προικίσουν τα κορίτσια τους. Αλλά ο πραγματικός σκοπός της προίκας είναι να ενισχύσουν οικονομικά την νέα οικογένεια συμπληρώνοντας σε αυτά που θα πάρει ο γαμπρός από την δική του οικογένεια. Κατ αυτήν την έννοια η παράδοση της προίκας είναι η πρώτη πράξη μιας κοινωνικής συνεργασίας ανάμεσα σε δύο οικογένειες που δεν σχετίζονταν προηγουμένως. Τα δύο μέρη στον γάμο συνεργάζονται για να ιδρύσουν μια καινούρια ομάδα. Κάθε πλευρά συνεισφέρει ένα μέλος και ένα ορισμένο ποσό χρημάτων, είτε μετρητά ή και σε είδος. Και, κάτω από το παραδοσιακό εθιμικό σύστημα τουλάχιστον, η συνεισφορά των δύο μελών αντανακλά τις συμπληρωματικές δραστηριότητες των δύο μερών. Επιστρέφοντας στο τραγούδι, βλέπουμε την υπερβολή στον διακανονισμό της προίκας, αλλά και την συνεισφορά των δύο μελών, μεγάλη προίκα από την μεριά του κοριτσιού αλλά αποφυγή κάθε εργασίας, σαν υπόσχεση από την μεριά του γαμπρού. Όμως άσχημα χρόνια χτυπούν την οικογένεια του γαμπρού και η νύφη αναγκάζεται να ξενοδουλεύει στον αργαλειό. Η δουλειά της όμως υστερεί και αναγκάζεται να κόψει τα μαλλιά της για να αντισταθμίσει την έλλειψη στο βάρος τους. Από δω και κάτω έχουμε το βασικό θέμα του τραγουδιού, την επιστροφή της κόρης και την αναγνώριση της, δηλ. το τυπικό μυητικό θέμα της επιστροφής μετά την μύηση. 46 Με την σειρά ζητά πρώτα από τον πεθερό της και μετά από τον άνδρα της να την φέρουν πίσω στο πατρικό της, αλλά αυτοί αρνούνται γιατί ντρέπονται επειδή αυτή δεν είναι πια «άσπρη και κόκκινη» αλλά «μαύρη και χλομή» ( ή ίσως πεθαμένη και χωρίς σεξουαλική ζωή όπως ο Κωνσταντής; 47 ). Αφού απαρνηθεί τον γάμο της γυρνά μόνη στο πατρικό της και προσπαθεί να βρει δουλειά. Τελικά αναγνωρίζεται από την μάνα της χάρη στην επιδεξιότητα της στο κέντημα. Ο Saunier 48 θεωρεί την αλλαγή της κατάστασης του κοριτσιού θέμα δευτερεύουσας σημασίας, ενώ το σημαντικό θέμα είναι ο θρίαμβος και η αιωνιότητα της οικογενειακής αγάπης. 44 J. Κ. Campbell, Honour, σελ.53, J. du Boulay, Portrait, σελ J. Κ. Campbell, Honour, σελ Σ. Σκαρτσής, Το δημοτικό, τομ. Α, σελ M. Alexiou, Sons, σελ G. Saunier, Adikia, σελ.343.

14 79 Σε μια άλλη παραλλαγή η κόρη συναντά πρώτα τις δούλες στην βρύση του χωριού και τις ζητά να της δώσουν νερό να πιεί. Ακολουθεί διάλογος ανάμεσα στην κόρη και στις δούλες, που δεν την αναγνωρίζουν στην φτώχεια που βρίσκεται, και σύμφωνα βέβαια με τον τύπο του θέματος του γυρισμού. Σ αυτήν την δυσκολία όμως εκφράζεται στ αλήθεια το πνεύμα του μύθου της μύησης, στην διάρκεια της οποίας ο μυούμενος αλλάζει, γίνεται ολότελα άλλος άνθρωπος. Η κόρη ζητά να της δώσουν νερό, που κατά τον Σκαρτσή 49 είναι συνηθισμένο ξεκίνημα στους διαλόγους του γυρισμού. Σ αυτό το τραγούδι βλέπουμε έναν γάμο γεμάτο πλούτη και καλή προοπτική να μετατρέπεται σε έναν γάμο γεμάτο φτώχεια και κακοτυχία. Αυτά οδηγούν την νύφη να απαρνηθεί τον γάμο της και να γυρίσει στην μητέρα της. Αυτό το θέμα αν το δούμε παράλληλα με τον «Νεκρό αδελφό» θα παρατηρήσουμε ότι και στα δύο προκαλείται, πρώτον από μια υπόσχεση που έχει παραβιαστεί και δεύτερον από τα «κακά χρόνια». Παρόλο που εδώ δεν έχουμε θάνατο, το αποτέλεσμα δεν μπορεί να θεωρηθεί θετικό, μια που περιλαμβάνει την ακύρωση του γάμου-κάτι που πολύ σπάνια, αν όχι ποτέ, επιτρέπεται να συμβεί στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία. 50 Η Alexiou 51 είναι της άποψης ότι το τραγούδι είναι καλύτερα να θεωρηθεί όχι σαν μια αντανάκλαση του τι πραγματικά συμβαίνει αλλά σαν μια έκφραση, μέσω της φαντασίας, του τι μπορεί να συμβεί μέσα σε ένα κοινωνικό σύστημα, και το αδύνατο ενός συμβολαίου γάμου το οποίο ορίζει ότι η νύφη από την στιγμή που θα παντρευτεί δεν θα δουλεύει. Η μάνα της «κλωσσά στα κρυφά» την προίκα της για ένα χρόνο, απρόθυμη να εγκαταλείψει την κόρη της, όπως στον Νεκρό αδελφό, στα βάσανα του γάμου, ενώ στην νύφη έχουν υποσχεθεί μια εύκολη ζωή, να κάθεται σε χρυσή καρέκλα και να παίζει με το μήλο. Υπάρχει μια επιπλέον ένδειξη στο επαναλαμβανόμενο δίστιχο «χτυπά το πασουμάκι τζη, τ ανιτερί τζη τρίζει, το καμαροφρουδάκι τζη, αντρόϋνο χωρίζει» ότι η διεκδίκηση της για τα περασμένα μεγαλεία, χωρίζει το αντρόγυνο σε περιόδους εντάσεων. Το κόψιμο των μαλλιών της είναι από την μια η τιμή που πρέπει να πληρώσει και από την άλλη ένα σύμβολο για την δική της επιλογή αλλαγής κοινωνικού και σεξουαλικού ρόλου καθώς επίσης και ένα τεκμήριο για το πένθος της. 52 H ιδέα του πένθους φαίνεται στις λέξεις παρηγοριά, που επαναλαμβάνεται από τον πεθερό και τον άνδρα της και διψασμένο, σαν τους πεθαμένους. Το ουδέτερο γένος του τελευταίου επιθέτου δείχνει την αφυλία της. Ακριβώς όπως ο 49 Σ. Σκαρτσής, Το δημοτικό, τομ, Α, σελ. 259: «το νερό δένεται με το ιερατικό λούσιμο που κάνει ακριβώς την αλλαγή του ξένου». 50 J.du Boulay, Portrait, σελ , M. Alexiou, Sons. σελ Ν. Watts, The Greek folk songs, σελ.77: the use of symbols enables the audience to use their imagination in order to complete the picture given through the narrative. Many of these symbols may have a number of meanings, allowing flexibility in their interpretation and adaptability in their use. One such symbol is hair, a prized possession for the young girls and one that is attractive to young men. The στοιχειό tempts the widow s son in order to persuade him to go into the well with her beauty and especially that of her long, blond hair. The young man βρίσκει μια κόρη ρόϊδινη, ξανθή και μαυρομάτα, με τα μαλλιά της ξέπλεγα, στο δάκρυ φορτωμένη (Ν. Πολίτης, Εκλογαί, αρ. 134) The mother of Mikrokonstantinos has the hair of her daughter-in-law cut off before sending her away, indicating it would be of no use in her new status as shepherd and lonely wife. Areti combs her hair in the moonlight but Konstantis has lost his, one of the first things Areti notices about him during their fateful journey to their home. His excuse is illness but we know it to have been caused by a more radical change death.

15 80 Κωνσταντής δεν ανήκε ούτε σ αυτόν ούτε στον άλλο κόσμο ώσπου να εκπληρώσει τον όρκο του, έτσι κι αυτή έχει μια οριακή θέση ανάμεσα στον γάμο και τον μη- γάμο, μέχρι να γίνει δεκτή από τους δικούς της. Η κατάσταση του Κωνσταντή ήταν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της κατάρας της μάνας και της κτητικότητας της, ενώ το δικό της πέρασμα από το στάδιο του κοριτσιού σ αυτό του γάμου και επιστροφής στην προηγούμενη κατάσταση, συνδέεται με την έσχατη καθοριστική, θηλυκή μορφή, την Μοίρα. Τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται είναι το γράψιμο, ο αργαλειός. Για τρία χρόνια της γράφουν τα προικιά και ότι αυτή δεν θα δουλέψει ποτέ. Το γράψιμο αυτό την οδηγεί σε ξένο αργαλειό και αυτό με την σειρά του στο να κόψει τα μαλλιά της όπως η Μοίρα κόβει το νήμα της ζωής. Στο τέλος είναι αυτή η ίδια η επιδεξιότητα της στον αργαλειό που την οδηγεί στην αναγνώριση της από την μάνα της και στην αποδοχή αυτής της διφορούμενης κατάστασης της. Τα «σιωπηλά σημάδια» 53 του αργαλειού σφραγίζουν τον δεσμό ανάμεσα στην μάνα και στην κόρη. 8. Μονόγιαννες Το ποντιακό αυτό τραγούδι, μαζί με άλλα ασχολείται με την απειλή του θανάτου πριν από τον γάμο. Από τον πρώτο στίχο βλέπουμε ότι ο Γιάννης είναι μοναχογιός και ανύπαντρος. Έχει αποφασίσει να παντρευτεί αλλά στον δρόμο για τον γάμο συναντά τον Χάρο που τον έστειλε ο Θεός να του πάρει την ψυχή. Δύο φορές ο Χάρος αρνείται τις παρακλήσεις του για αναβολή του θανάτου του και για έναν αγώνα που θα κανονίσει το θέμα. Τότε επεμβαίνει ο Άγ. Γεώργιος, μετά από παρακλήσεις του Γιάννη να παρακαλέσει τον Θεό να του σώσει την ζωή. Δύο φορές η μητέρα του και ο πατέρας του αρνούνται να μοιραστούν την ζωή τους με την ζωή του γιού τους. Μόνο η νύφη προσφέρεται να δώσει τα μισά από τα χρόνια που της αναλογούν. Τελικά ο γάμος γίνεται. Η κύρια σύγκρουση είναι ανάμεσα στον θάνατο και τον γάμο, και το ζήτημα καθορίζεται από την προθυμία της νύφης να δώσει την μισή ζωή της. Ο μύθος του τραγουδιού μοιάζει με αυτόν της Άλκηστης: 54 Η νεαρή Άλκηστη δέχεται να δώσει τα μισά χρόνια που της αναλογούν για να ζήσει, για να σώσει τον σύζυγο της μια που οι γονείς του έχουν αρνηθεί να θυσιαστούν γι αυτόν. Οι αρνήσεις της μάνας και του πατέρα εξισορροπούν τις αρνήσεις του Χάρου και στην μορφή και στην ουσία: ούτε μπορούν να σώσουν τον Γιάννη, μια που η επιθυμία του να ζήσει εξαρτάται από την αλλαγή, από το να είναι ανύπαντρος στο να είναι παντρεμένος. Αλλά ούτε και είναι καταδικασμένος, παρόλο που η μάνα του αρνείται να δώσει έστω και μια τρίχα από την ζωή της για τον γιό της. Μόνο η νύφη μπορεί και έρχεται να τον σώσει. Ο γάμος θριαμβεύει πάνω από τον θάνατο-χάρη στην θυσία της νύφης-και η δυσοίωνη αρχή εξισορροπείται από το αίσιο τέλος. Σε άλλη παραλλαγή του τραγουδιού όταν ο γαμπρός πεθαίνει και παρουσιάζεται ο αδελφός του για να πάρει την νύφη για γυναίκα του, αυτή αρνείται μένοντας πιστή στον αγαπημένο της. Γλιέπει του Γιάννη από ρχουνταν στου μαύρου του καβάλα. -«Γιάννη μου, που είνι ου Κώστας μου, που είνι ου καλός μου;» -«Κόρη μου, ου Κώστας πέθανι κ ιγώ ρθα να σι πάρου». 53 M. Alexiou, Sons.. σελ 88. Η Alexiou αναφέρει ότι σε ένα νυφιάτικο τραγούδι από την Αρκαδία, η νύφη εκφράζει την αγωνία της καθώς τραγουδά τον τελευταίο αποχαιρετισμό στην μητέρα της ψάχνοντας έναν ανεξίτηλο και σιωπηλό δεσμό μαζί της μέσα από το γράψιμο και την ύφανση. «Γράψε με, μάνα, γράψε με στον αργαλειό που υφαίνω/τον αργαλειό μου να κοιτάς και μένα να θυμάσαι.». Φαίνεται η ικανότητα της γυναίκας να υφαίνει λέξεις σε ποίηση και να κάνει τα σιωπηλά χαλιά να μιλούν. 54 G. Saunier, Adikia, σελ.165.

16 81 -«Όντας θα στίψη η θάλασσα κι γίνει περιβόλι, τότις κ ιγώ θα παντρευτώ κι σένα, Γιάννη θα πάρου». 55 Αλλού δηλώνει ότι θα γίνει καλόγρια. -«Συμπιθιροί, στα σπίτια σας κι ακαλιασμέν σκουρπίστ τι, κι ισύ, γαμπρέ μ στη μάννα σου, να πας να σι παντρέψη, τουν Κώστα τρώ η μαύρη γης κι με τα μαύρα ράσα» 56 Σε άλλες παραλλαγές του τραγουδιού είναι η νύφη που είναι ετοιμοθάνατη όταν τα πεθερικά της έρχονται να την πάρουν. Η μάνα την διατάζει να σηκωθεί και να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της αλλά η νύφη επιμέμει να στείλουν την μικρότερη αδελφή στην θέση της. Κάτω στα έξη μάρμαρα στα έξη λιθαρίκια, Εκεί είναι κόρη άρρωστη, βαριά για ν αποθάνει. Και η μάνα της τής έλεγε, και η μάνα της τής λέγει. «Για σήκω απ αυτό, Ρούσα μου, και μη βαριά κοιμάσαι, γιατί έρχονται συμπέθεροι, και θέλουν να σε πάρουν». «Αν έλθουν, καλώς να λθονε, και καλώς να κοπιάσουν. Στρώσετε τάβλες κίτρινες και τα πισκίρια μαύρα, Και δώστε τους γλυκό κρασί, να πιουν για να μεθύσουν. Να με βαρέσουν τά ργανα, να με βαρέσουν ντέφκια, Κι άπλωσ μάν το χεράκι σου στην έρημη την τσέπη, Και βγάλε, μάνα τα κλειδιά απ την έρημη κασέλα, Και βγάλε, μάνα, τα σκουτιά, βγάλε μου τα σκουτιά μου, Και νδυσε την μικρότερη, μικρή την αδελφή μου. Κι εμένα πάρτε, θάψτε με, στην στράτα, στο γεφύρι, Για να με δει τ ανδρόγγυνο, να βγει να με σχωρέσουν. 57 Βλέπουμε ότι για την γυναίκα ο μνηστήρας- σύζυγος είναι αναντικατάστατος, ενώ για τον άνδρα η νύφη μπορεί εύκολα να αντικατασταθεί. Και στους τρεις τύπους του τραγουδιού η θυσία της γυναίκας εμφανίζεται από διαφορετική πλευρά. Στην πρώτη δίνει την μισή της ζωή, στην άλλη αρνείται να παντρευτεί και να έχει οποιαδήποτε ζωή, και στην τελευταία στέλνει την αδελφή της στην θέση της. Στο μεταξύ οι μάνες του γαμπρού και της νύφης είναι προσηλωμένες στο να κρατούν τα προσχήματα. Τα τραγούδια που εξετάσαμε παρουσιάζουν παρόμοια θέματα με ποικίλους τρόπου για να τονίσουν τους κινδύνους που είναι συμφυείς με τον γάμο. Σε όλες τις περιπτώσεις αυτό που προκαλεί την σύγκρουση ή τον θάνατο είναι ο γάμος. Η σύγκρουση είναι παρούσα όχι μόνο σαν μια διχοτόμηση ανάμεσα στις οικογένειες του γαμπρού και της νύφης αλλά και μέσα στο ίδιο το σπιτικό του ενός ή του άλλου. Η άμεση αιτία της τραγωδίας είναι συχνά μια υπόσχεση που δεν κρατήθηκε, είτε τυχαία είτε εσκεμμένα. Ακόμη όπου το τέλος δεν είναι σαφώς τραγικό, ο θάνατος και το υπερφυσικό στοιχείο είναι παρόντα. Μερικά τραγούδια επιβεβαιώνουν την δύναμη των δεσμών του γάμου πάνω από τους δεσμούς της οικογένειας. Άλλα υποδυκνείουν τους κινδύνους που βρίσκονται στον υπερτονισμό των δεσμών συγγένειας και στην αποδοχή «νέου αίματος» στην οικογένεια. Η ενότητα σε μια 55 Αναφέρεται στην Μιράσγεζη, Έρευνα, σελ Ibid. 57 C. Fauriel, Ελληνικά, τομ. Β, σελ.103.

17 82 οικογένεια εκφράζεται με την ιδέα του αίματος. Στον γάμο ένας άνδρας και μια γυναίκα ενώνουν το αίμα τους. Οι σχέσεις σε μια οικογένεια βασίζονται στην συμμετοχή σ αυτό το κοινό αίμα. Το αίμα το οποίο ένα παιδί κληρονομεί, όχι μόνο αντιπροσωπεύει αλλά «είναι» τα φυσικά και ηθικά χαρακτηριστικά που σχηματίζουν τον κοινωνικό του χαρακτήρα. Η γυναίκα πρωτού ακόμη αποκτήσει παιδί, πρωτού ενώσει το αίμα της με αυτό του άνδρα της είναι «ξένη» στην καινούρια της οικογένεια. Είναι λοιπόν ακόμη μια απειλή γι αυτήν την νέα οικογένεια. Η αντίθεση δικός-ξένος είναι κεντρική ιδέα στην ελληνική κοσμολογία και μια σημαντική διάκριση που οι Έλληνες κάνουν στις κοινωνικές τους σχέσεις. Η αντίθεση δικός-ξένος αποδεικνύεται ιδιαίτερα χρήσιμη όταν αναδύεται μέσα από τις έννοιες: συγγενείς εξ αίματος και συγγενείς εξ αγχιστείας. 58 Υπάρχει ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο αντιθέσεων: οικογένεια, συγγενείς/πεθερικά, σπίτι/ξένα, οικογενειακή ενότητα/διαφωνία, υπόσχεση που δόθηκε/υπόσχεση που δεν κρατήθηκε, άνθρωπος/υπερφυσικές δυνάμεις, αυτός ο κόσμος/ο άλλος κόσμος, γάμος/θάνατος. Σε κάθε τραγούδι είναι τρομαχτική η εγγύτητα του γάμου και του θανάτου αλλά και της ξενητιάς, Στις πρώτες δύο περιπτώσεις δεν υπάρχει επιστροφή. Η ξενητιά είναι μια θηλυκή μορφή, προσωποποιημένη στα τραγούδια που μιλούν για αναχώρηση, μια μάγισσα που χαίρεται τους νέους άνδρες και τους ξελογιάζει μακριά από τις οικογένειες τους και την πατρίδα με «καλά πράγματα». Αχ ξενητεμένα μου παιδιά, αυτού στα ξένα πού είστε Αχ η ξενητιά σας χαίρεται τα νιάτα τα γραμμένα. Οχ, ανάθεμα σε ξενητιά, εσύ και τα καλά σου, Αχ, μας πήρες τα παιδάκια μας μέσα στην αγκαλιά σου. 59 Στον θάνατο είναι η γή που προκαλεί την αποπλάνηση. Νέοι οικογενειακοί δεσμοί δημιουργούνται και ξεχνιούνται οι παλιοί. Όπως στον γάμο έτσι και στον θάνατο ο καθένας αφωσιώνεται στην καινούρια του κατάσταση. Για τις νέες γυναίκες ο γαμπρός είναι ο Χάρος. Για τους άνδρες η μαύρη γη γίνεται η νέα μητέρα ή η σύζυγος σε περίπτωση νέου άνδρα. Η βαριά ταφόπλακα είναι η πεθερά. -Εγώ σου λέω δεν μπορώ και συ μου λέγεις σήκω, δώστε μελάνι και χαρτί να κάτσω για να γράψω, να στείλω στη μανούλα μου και να την πω παντρεύτ κα, πήρα την πέτρα πεθερά, τη μαύρη γη γυναίκα Οι έννοιες δικός-ξένος εξετάζονται εκτενώς στο Campbell, Honour, passim. Επίσης η Ruth Mandel, Sex roles and power, JMGS, σελ.174 εξετάζει τις έννοιες αυτές στο τραγούδι του Γεφυριού της Άρτας, όπου αναφέρει για την γυναίκα του πρωτομάστορα:.while the wife is diki, insider enough to be considered part of the kin of the first master, she is sufficiently kseni, outsider to be considered less valuable, even replaceable. It is her liminal and relative status as less diki to her husband than are his consanguineal kin- his parents, siblings, and children-which qualifies her as inferior, structurally unequal and ultimately expendable. Ακόμη μια φορά βλέπουμε την ιδέα ότι η σύζυγος μπορεί να αντικατασταθεί! 59 Αναφέρεται στην Μ. Alexiou, After, σελ Ibid.

18 83 9. Συμπεράσματα Στα τραγούδια που εξετάσαμε πιστεύουμε ότι η γυναίκα βρίσκεται σε έναν κύκλο από τον οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει γιατί δεν έχει διεξόδους. Και όπως ο άνδρας μέσα στην οικογένεια βρίσκει την τιμή και τον σεβασμό που έχει χαμένα στην δημόσια αρένα, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, λόγω των εξευτελισμών και των ταπεινώσεων που υπέφεραν από τους κατακτητές, έτσι και για την γυναίκα η οικογένεια είναι ο μόνος τόπος που μπορεί να προβληθεί, να ασκήσει εξουσία και να εκτονώσει την καταπίεση που δέχτηκε. Τα τραγούδια του έρωτα και του γάμου μπορεί να δίνουν φωνή στην γυναίκα να εκφράσει τις προτιμήσεις της και να κινηθεί παιχνιδιάρικα, τα νανουρίσματα μπορεί να εκφράζουν όλη την τρυφερότητα της γυναίκας αλλά εδώ βλέπουμε πώς αυτό το χαριτωμένο κορίτσι, αυτή η τρυφερή μάνα μπορεί να μεταμορφωθεί σε μια υπερκτητική μάνα ή μια κακή πεθερά και σαν τέτοια να προβάλλει την καταπίεση που δέχτηκε στα παιδιά της ή την νύφη της. Ο ρόλος της μητέρας ή της πεθεράς στα πλαίσια του γάμου είναι επικίνδυνος και ισχυρός λόγω της εξουσίας που έχει. Την εξουσία αυτή της την παρέχει η θέση της και η ηλικία της. Η γυναίκα, μόνο σαν μητέρα ενός γιού χειραφετείται από την ανδρική κυριαρχία. Και σαν μητέρα παντρεμένου γιού η θέση της ισχυροποιείται πιο πολύ και είναι σημαντική μέσα στην οικογένεια. Οι γιοί, παντρεμένοι ή ανύπαντροι, σέβονται την εξουσία της μάνας. Η νύφη έχει υποχρέωση να υπακούει την πεθερά από την οποία παίρνει διαταγές και βρίσκεται πάντα κάτω από διαρκή και κριτική παρακολούθηση. Η εξουσία της πεθεράς αυξάνει με την ηλικία της. Έχει παντρέψει τα παιδιά της, με την ηλικία έχει γίνει η υπέρβαση της κατωτερότητας του φύλου της, και γίνεται πια το κέντρο της συνεργασίας των γιών της. Μόνο αυτή μπορεί να μεσολαβήσει και να συμβιβάσει καυγάδες μεταξύ γιών ή καυγάδες ανάμεσα στις νύφες. Με την βαρύτητα που αποκτά ο λόγος της μπορεί να μεσολαβήσει για καλό ή για κακό. Αλλά στα τραγούδια αυτά εμφανίζονται και ψυχολογικά χαρακτηριστικά όπως η υπερκτητικότητα και η ζήλεια, που επειδή, όπως πιστεύουμε, δεν μπορούν να εκτονωθούν πολλές φορές σε κοινωνικό επίπεδο, εμφανίζονται στην οικογένεια. Τα τραγούδια αυτά που λένε ιστορίες για γάμους, εκφράζουν τους ίδιους φόβους και τις αγωνίες με τα τραγούδια του γάμου. Μέσα από τον μύθο εξερευνούμε θέματα «ταμπού» όπως η υπερκτητική μάνα ή η κακή πεθερά. Η λειτουργία τους, εξαντλώντας μέσα από την φαντασία τις εντάσεις και τις συγκρούσεις που υπάρχουν στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία συμπληρώνει την λειτουργία του ελληνικού γάμου. Συμβιβάζει όλες τις μητέρες και τις συζύγους με την σκληρή και αναπόφευκτη μοίρα τους, και συχγρόνως επιβάλλει την μαγική τους δύναμη σε έναν κόσμο όπου στην αναπόφευκτη φυσική αδυναμία προστίθεται και η κοινωνική αδυναμία. Και αναρωτιόμαστε αν είναι τυχαίο, ότι τα τραγούδια αυτά, τα οποία πιθανόν αλλά χωρίς να έχει αποδειχθεί, έχουν μεταδοθεί κυρίως από άνδρες, υποδηλώνουν ότι είναι πάντα η σύζυγος που πληρώνει, ενώ το φταίξιμο και η δύναμη βρίσκεται ξεκάθαρα στην μάνα; Ή μήπως είναι μια καταγγελία για την αδικία που υφίσταται πάντα η γυναίκα, είτε σαν σύζυγος, νύφη ή και πηγαίνοντας πιο μακρυά και η μάνα γιατί κατά κάποιο τρόπο ωθείται να ασκήσει κακή εξουσία πάνω στις νύφες για να αποδείξει την δύναμη της;

19 84

20 85