Ίσως ποτέ άλλοτε να μην ήταν τόσο αναγκαίο ένα ταξίδι

Transcript

1 ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ... ΠΑΡΟΥΣΙΑΖOYN ΕΝΑ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ Από τις απαρχές της ιστορίας έως τις ημέρες μας Κιβωτός αυτογνωσίας και ιστορικής μνήμης Ίσως ποτέ άλλοτε να μην ήταν τόσο αναγκαίο ένα ταξίδι στο χρόνο όσο σήμερα μας επιβάλλει η παρούσα συγκυρία, καθώς όλοι μας καλούμαστε σε μία νέα υπέρβαση, όπου θα απαιτηθούν θυσίες και αντοχές με ένα και μόνο εφόδιο, τη συλλογική και ιστορική μνήμη. Αυτήν ακριβώς την προσπάθεια αποτίμησης και τεκμηρίωσης του ιστορικού μας περελθόντος ακολουθεί μια ολοκαίνουργη έκδοση που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Αλέξανδρος» και τιτλοφορείται: «Επίτομη Εικονογραφημένη Ιστορία των Ελλήνων» Μέσα από τις σελίδες του ιστορικού αυτού λευκώματος, αναδύεται η πολυκύμαντη ιστορία μας, οροθετημένη από στιγμές λαμπρών υπερβάσεων, αλλά και χρόνων δίσεκτων και απύθμενων δοκιμασιών. Ενός μακραίωνου παρελθόντος που η χαραυγή του σ αυτόν εδώ τον τόπο ανιχνεύεται στα απώτερα βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης. Το διάβα των Ελλήνων αναμφίβολα υπήρξε πρωτοπόρο, καθώς πορεύθηκε μέσα από ανεξερεύνητα για τον ανθρώπινο πολιτισμό πεδία. Κατάφερε, δε, να εδραιώσει παναθρώπινες αξίες και να δώσει σ όλη την ανθρωπότητα το στέρεο εκείνο κληροδότημα πάνω στο οποίο στηρίζεται μέχρι σήμερα ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός. Μία πορεία ενός λαού που πάνω από όλα αγαπά την ίδια τη ζωή και ξέρει να αγωνίζεται γι αυτήν. Άλλωστε ειναι κοινά αποδεκτό ότι οι Έλληνες έζησαν πάντα στα «ανήσυχα σπλάχνα της Ιστορίας» και διαμόφωσαν τη συλλογική τους συνείδηση και ταυτότητα με άξονα το αίτημα της ελευθερίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στα Προλεγόμενα της έκδοσης, ο καθηγητής της Πολιτικής Ιστορίας της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ., Γιώργος Αναστασιάδης, πρόκειται για «Έργο που λειτουργεί ως κιβωτός ιστορικής αυτογνωσίας με παιδαγωγική αξία, η «Επίτομη Εικονογραφημένη Ιστορία των Ελλήνων» καλύπτει με ιστορικά τεκμήρια και επιλεγμένη εικονογραφία τις πιο σημαντικές πολεμικές, πολιτικές, πολιτειακές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές εξελίξεις και μεταβολές που συγκροτούν το «ιστορικό σώμα» του Ελληνισμού από την αρχαιότητα ως σήμερα. Αξιοποιώντας το μεγάλο απόθεμα γεγονότων, λόγου και εικόνων στην Ελληνική Ιστορία από τα προϊστορικά χρόνια και την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, την Τουρκοκρατία, την Παλιγγενεσία του 1821 ως τη νεότερη και τη σύγχρονη Ελλάδα, πραγματοποιεί μια προσέγγιση ιδιαιτέρως χρήσιμη για τη γνώση, την τεκμηρίωση, την ερμηνεία και την κατανόηση της ιστορικής διαδρομής του Ελληνισμού. Η συγκεκριμένη επισκόπηση προσφέρει ένα όχημα που διασχίζει τους πιο χαρακτηριστικούς τόπους της Ιστορίας των Ελλήνων. Ταυτόχρονα, σμιλεύει με τέτοιον τρόπο το ιστορικό υλικό, ώστε η τελική σύνθεση πληροφοριών, στοιχείων, επισημάνσεων και φωτογραφιών, που διαθέτουν ιστορική αποδεικτική και συμβολική αξία, να λειτουργεί ως μηχανισμός υπέρβασης της λήθης, που όχι μόνο δεν επιτρέπει στην ελληνική πολιτεία να χάσει την ιστορική της μνήμη, και άρα τη δημοκρατική της αξιοπιστία, αλλά και συμβάλλει στην ανατροπή της «αποκοιμισμένης όρασης» και αδράνειας του νου. Επιβεβαιώνει, έτσι, τη διαπίστωση ότι η γνώση και η κατανόηση Η έκδοση είναι συλλεκτικού τύπου Σχήμα: 24x32 cm Σελίδες: 416 Eξώφυλλο: Έγχρωμο, σκληρό, με προστατευτική θήκη του ιστορικού μας υπόβαθρου είναι ο μόνος δρόμος που έχουμε για να αντιληφθούμε όχι μόνο την πολύπλοκη σχέση που συνδέει τα γεγονότα, τις ορατές και υπόγειες διαδρομές, τους θεσμούς, τα πρόσωπα, τις Τέχνες, τα Γράμματα, την παράδοση, τη λαϊκή πολιτιστική έκφραση και τη φωτογραφία, που έχει γίνει αναπόσπαστο μέρος της εικόνας του παρελθόντος (ένας καθρέπτης, στον οποίο κοιτάζουμε για να δούμε πώς ήμασταν άλλοτε ), αλλά επιπλέον και για να αναρωτηθούμε γιατί και πώς αλλάζει γύρω μας και εντός μας ο κόσμος. Το έργο δημιουργεί, τέλος, τις προϋποθέσεις για να καλυφθεί ένα μέρος από τη μαύρη τρύπα της ιστορικής μας παιδείας και για να πνεύσει ένα φρέσκο αεράκι στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία μας θυμάται, διαβάζει και αναδεικνύει την ιστορία της, έτσι ώστε να διαμορφωθεί -ιδίως για τους νεότερους αναγνώστες- μια πιο εποικοδομητική σχέση με τα ουσιώδη, με τα καίρια της Ιστορίας μας, με όλα όσα καθόρισαν τη ζωή και τους ορίζοντες όλων μας σ αυτήν την «όμορφη και παράξενη πατρίδα». Η έκδοση προλογίζεται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο, καθώς και από τους Αρχιεπισκόπους Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερώνυμου Β, και της Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου. ΚΑΝΕΤΕ ΤΩΡΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΑ ΣΑΣ! Φειδίου14-16, Τ.Κ Αθήνα, Τηλ.: , fax: ,

2 OεΚΔΟΤΙΚΟΣ ΜΑΣ ΟΙΚΟΣ, συμπληρώνοντας ένα τέταρτο του αιώνα συνεχούς παρουσίας στο χώρο του ιστορικού βιβλίου, παραδίδει στο αναγνωστικό κοινό την παρούσα «Επίτομη Εικονογραφημένη Ιστορία των Ελλήνων» σε μία προσπάθεια αποτίμησης και τεκμηρίωσης του ιστορικού μας περελθόντος. Ενός μακραίωνου παρελθόντος που η χαραυγή του σ αυτόν εδώ τον τόπο ανιχνεύεται στα απώτερα βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτήν ακριβώς την πορεία ακολουθούμε μέσα από τις σελίδες του ιστορικού αυτού λευκώματος. Μία πολυκύμαντη πορεία με στιγμές λαμπρών υπερβάσεων, αλλά και χρόνων δίσεκτων και απύθμενων δοκιμασιών. Μία πορεία ενός λαού που πάνω από όλα αγαπά την ίδια τη ζωή και ξέρει να αγωνίζεται γι αυτήν. Το διάβα των Ελλήνων αναμφίβολα υπήρξε πρωτοπόρο, καθώς πορεύθηκε μέσα από ανεξερεύνητα για τον ανθρώπινο πολιτισμό πεδία. Κατάφερε, δε, να εδραιώσει παναθρώπινες αξίες και να δώσει σ όλη την ανθρωπότητα το στέρεο εκείνο κληροδότημα πάνω στο οποίο στηρίζεται μέχρι σήμερα ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός. Ίσως ποτέ άλλοτε να μην ήταν τόσο αναγκαίο ένα τέτοιο ιστορικό ταξίδι όσο σήμερα μας επιβάλλει η παρούσα συγκυρία, καθώς όλοι μας καλούμαστε σε μία νέα υπέρβαση, όπου θα απαιτηθούν και θυσίες και αντοχές. Με αυτές τις σκέψεις παραδίδουμε τούτο το πόνημα και θα θέλαμε σ αυτό το σημείο να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας σε όλους τους συντελεστές της έκδοσης. Ιδιαιτέρως, δε, ευχαριστούμε θερμά το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο και την Attica bank που ανέλαβαν τη χορηγία ενός τόσο σύνθετου έργου. Νικόλαος Καραμανλής

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΥΠΡΟ-ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.) ΚΥΠΡΟ-ΚλΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.) ΕλλΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.) ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (30 π.χ. 330 µ.χ.) ΒΥΖΑΝΤΙΟ σελ Ευχαριστίες ΧαιρετισμόςτουΟικουμενικούΠατριάρχη, ΑρχιεπισκόπουΚωνσταντινουπόλεωςκαιΝέαςΡώμης ΧαιρετισμόςτουΑρχιεπισκόπουΑθηνώνκαιΠάσηςΕλλάδος ΧαιρετισμόςτουΑρχιεπισκόπουΚύπρου Προλεγόμενα Εισαγωγή ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ σελ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ HΕποχήτουΛίθου ΠΑλΑΙΟλΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ) ΜΕΣΟλΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ 6800 π.χ.) ΝΕΟλΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.) ΗΕποχήτουΧαλκού ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ ΑΙΓΑΙΟ ΚΥΚλΑΔΕΣ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕλλΑΔΑ ΤΟ ΤΕλΟΣ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΠΟλΙΤΙΣΜΟΥ Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΩΝ ΗΚύπροςκατάτουςπροϊστορικούςχρόνους ΝΕΟλΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.) ΧΑλΚΟλΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.) ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑλΚΟΥ ( π.χ.) ΜΕΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑλΚΟΥ ( π.χ.) ΥΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑλΚΟΥ ( π.χ.) ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΠρώιμηΕποχήτουΣιδήρου( π.Χ.) «ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ» ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.) Αρχαϊκήπερίοδος( π.Χ.) Κλασικήπερίοδος( π.Χ.) ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟλΕΜΟΙ ΚΑΙ ΠΕλΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟλΕΜΟΣ ΚΑλλΙΤΕΧΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕλΟΣ ΤΟΥ ΠΕλΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟλΕΜΟΥ ΕΩΣ ΤΟΝ ΑλΕΞΑΝΔΡΟ Ελληνιστικήπερίοδος( π.Χ.) Ρωμαϊκήπερίοδος(146π.Χ. 330μ.Χ.) ΗΚύπροςκατάτουςιστορικούςχρόνους ΚΥΠΡΟ-ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.) Η ΑΝΑΤΟλΙΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΣΤΟΝ ΗΡΑΚλΕΙΟ ( ) ΟΜέγαςΚωνσταντίνοςαυτοκράτορας στοανατολικόκαιδυτικόρωμαϊκόκράτος ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΜΕΓΑλΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΟιαυτοκράτορεςμέχριτονΘεοδόσιοΑ ΟιαυτοκράτορεςμετάτονΘεοδόσιοΑ μέχριτονιουστινιανό ΟΙουστινιανόςκαιτοέργοτου ΤΟ ΠΟλΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟλΕΜΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟλΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ: Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚλΗΣΙΑΣ ΟιδιάδοχοιτουΙουστινιανού ΟΗράκλειος Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Η ΕΞΑΠλΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΑβΩΝ ΣΤΙΣ βυζαντινεσ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Οιτέχνεςκαιταγράμματααπότον4οέωςτον7οαιώνα Η ΜΕΣΗ βυζαντινη ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) ΟιδιάδοχοιτουΗρακλείου ΗδυναστείατωνΙσαύρων ΟιδιάδοχοιτουΛέονταΓ ΗΕικονομαχία:πρώτηφάση ΟΝικηφόροςΑ καιηεξαμορίουδυναστεία ΔεύτερηφάσητηςΕικονομαχίας( ) ΟεκχριστιανισμόςτωνΣλάβων ΗδυναστείατωνΜακεδόνων Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ζ Ο ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΟιτελευταίοιΜακεδόνεςαυτοκράτορεςκαιηπαρακμή ΗεμφάνισητωνΣελτζούκωνΤούρκων ΗδυναστείατωνΚομνηνών ΗδυναστείατωνΑγγέλων Οιτέχνες,οιεπιστήμεςκαιταγράμματα απότον6οέωςτο12οαιώνα ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΒυζαντινήΚύπρος Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ( ) Ταφραγκικάήλατινικάκράτη

4 ΤαελληνικάκράτηεπίΦραγκοκρατίας έωςτοτέλοςτηςβυζαντινήςπεριόδου Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ ( ) Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕζΟΥΝΤΑΣ ( ) ΤΟ ΔΕΣΠΟΤΑΤΟ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ( ) Η λατινικη ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟλΗΣ ( ) ΗΦραγκοκρατίαστηνΚύπρο Ο ΡΙΧΑΡΔΟΣ Ο λεοντοκαρδοσ (1191) ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΪΤΕΣ ΙΠΠΟΤΕΣ ( ) ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ λουζινιαν ( ) βενετοι ( ) Η ΥΣΤΕΡΗ βυζαντινη ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) ΗανάκτησητηςΚωνσταντινούπολης(1261) ΗδυναστείατωνΠαλαιολόγων ΗπολιορκίακαιηάλωσητηςΚωνσταντινούπολης Ταγράμματακαιοιτέχνεςκατάτουςτελευταίουςβυζαντινούςαιώνες Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΕΓΕΡΤΗ ΡΗΓΑ ΦΕΡΑΙΟΥ ΦΙλΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΟιδυσκολίεςτουΑγώνα ΟθωμανικήΚύπρος ΕΛΛΗΝΙκΗ ΕΠΑΝΑσΤΑσΗ σελ ΗΕπανάστασηστηΜολδοβλαχία Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ AΓΩΝΑ Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΜΟλΔΟβλΑΧΙΑ Ο ΑλΗ ΠΑΣΑΣ ΚΑΙ Η ΑΠΕλΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΣΟΥλΙΟΥ ΗέκρηξητηςΕπανάστασηςστηνΠελοπόννησο ΗέκρηξητηςΕπανάστασηςστηΣτερεάΕλλάδακαιτανησιά ΗκήρυξητηςΕπανάστασηςστηΜακεδονία ΤααντίποινατωνΟθωμανών ΤαγεγονότατουπρώτουέτουςτηςΕπανάστασης Η ΠΟλΙΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ OθωΜΑΝΙκΗ ΠΕΡΙΟδΟσ σελ OυπόδουλοςΕλληνισμόςκαιηαντίδρασηστονκατακτητή Ησυνέχειατωντουρκικώνκατακτήσεων ΗαρχήτηςπαρακμήςτηςΟθωμανικήςαυτοκρατορίας ΗκατάληψητηςΚρήτης Πολεμικάγεγονότα ΗθέσητουΕλληνισμούστοπλαίσιοτηςΟθωμανικήςαυτοκρατορίας ΤΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟλΕΩΣ ΟΙ ΦΑΝΑΡΙΩΤΕΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ Αρματολοίκαικλέφτες ΟΙ ΚλΕΦΤΕΣ ΟΙ ΑΡΜΑΤΟλΟΙ ΗπνευματικήκίνησητουΕλληνισμούκατάτον15οκαι16οαιώνα Ηελληνικήδιασπορά ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΕλλΗΝΙΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ Πνευματικήκαικαλλιτεχνικήαναγέννηση καιονεοελληνικόςδιαφωτισμός Ηελληνικήοικονομικήαναγέννησητου18ουαιώνα (βιοτεχνία,εμπόριο,ναυτιλία) ΤαΕπτάνησα ΟιεπαναστατικοίαγώνεςτωνΕλλήνων κατάτηδιάρκειατηςτουρκοκρατίας Ηεπανάστασητου και ηρωσικήβοήθεια(ταορλωφικά) ΟΛάμπροςΚατσώνηςστοΑιγαίο ΟιαγώνεςτωνΣουλιωτών ΗεξέγερσητουΒλαχάβα ΠροετοιμασίαγιατηνΕπανάστασητου Η Α ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΕλΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΑΥΡΟ ΑΠΟλΟΓΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΕΤΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΔΙΠλΩΜΑΤΙΑΣ Ταγεγονότατου Ο ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗ ΘΑλΑΣΣΑ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑλΗ ΚΑΙ Η ΕλλΗΝΙΚΗ ΝΙΚΗ ΣΤΑ ΔΕΡβΕΝΑΚΙΑ Η ΗΤΤΑ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΠΕΤΑ Η ΠΡΩΤΗ ΠΟλΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟλΟΓΓΙΟΥ Ταγεγονότατου ΤΑ ΠΟλΙΤΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟλΕΜΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΟΥ ΦΙλΕλλΗΝΙΚΟΥ ΡΕΥΜΑΤΟΣ Ταγεγονότατου Ο ΕΜΦΥλΙΟΣ ΠΟλΕΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ ΤΑ ΠΟλΕΜΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ Ταγεγονότατου Ο ΙΜΠΡΑΗΜ ΑΠΟβΙβΑζΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΕλΟΠΟΝΝΗΣΟ Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΟλΙΟΡΚΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΟΔΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟλΟΓΓΙΟΥ Ταγεγονότατου ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ Ταγεγονότατου Η Γ ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΕλΕΥΣΗ ΤΗΣ ΤΡΟΙζΗΝΑΣ Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟλΗ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΕ ΚΙΝΔΥΝΟ Η ΙΟΥλΙΑΝΗ ΣΥΜβΑΣΗ Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΙΝΟΥ ΟΙωάννηςΚαποδίστριαςκαιηλήξητηςΕπανάστασης( ) ΔΙΠλΩΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟλΕΜΙΚΕΣ ΕΞΕλΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟ Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕλλΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΑπότοπρωτόκολλοτουΛονδίνουστηνάφιξητουΌθωνα( ) ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ Η ΔΟλΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΤΟ ΠΡΩΤΟΚΟλλΟ ΤΟΥ λονδινου ΚΑΙ Η ΕΠΙλΟΓΗ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ ΩΣ ΗΓΕΜΟΝΑ ΗελληνικήΕπανάστασηκαιηΚύπρος

5 Η συγκροτηση ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙκΟΥ κρατουσ ΤΕΛΗ 19ΟΥ ΑΙωΝΑ σελ ΗπερίοδοςτηςακυβερνησίαςκαιηάφιξητουΌθωνα ΗβασιλείατουΌθωναέωςτο Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟλΥΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ ( ) Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ 3ΗΣ ΣΕΠΤΕΜβΡΙΟΥ 1843 ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ ΗπερίοδοςτηςΣυνταγματικήςμοναρχίας( ) ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΚΥβΕΡΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΠΟλΕΜΟΣ Η ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΟΘΩΝΑ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1862 ΚΑΙ Η ΕΞΩΣΗ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ Τοελληνικόκράτοςαπότο1862έωςτο Η ΕΘΝΟΣΥΝΕλΕΥΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΚλΟΓΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α ΩΣ βασιλια ΤΩΝ ΕλλΗΝΩΝ Η ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΤΑΝΗΣΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕλλΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ βασιλευομενησ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕλλΑΔΑ ( ) ΗΚρητικήεξέγερσηκαιηπορείατουΑνατολικούΖητήματος Η ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ( ) Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ βουλγαρικησ ΕΞΑΡΧΙΑΣ Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ βερολινου (1878) ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΑΡΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ-ΘΕΣΣΑλΙΑΣ ΣΤΟ ΕλλΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Η περίοδοςτουδικομματισμού καιοελληνοτουρκικόςπόλεμοςτου ΟΙ ΚΥβΕΡΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΑΡΙλΑΟΥ ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΚΑΙ Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΥ Η ΚΑΤΑλΗΨΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟλΙΚΗΣ ΡΩΜΥλΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ βουλγαρουσ Ο ΕλλΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΠΟλΕΜΟΣ (1897) ΚΑΙ Η ΕλλΗΝΙΚΗ ΗΤΤΑ Ο 20Οσ ΑΙωΝΑσ σελ ΟΜακεδονικόςαγώνας ΗένωσητηςΚρήτηςμετηνΕλλάδα ΤοκίνηματωνΝεοτούρκων ΗπολιτικήκατάστασηστηνΕλλάδακαιτοκίνημαστοΓουδί ΟΕλευθέριοςΒενιζέλοςκαιοινέοιπολιτικοίσυσχετισμοί ΟιΒαλκανικοίπόλεμοι Ο Α βαλκανικοσ ΠΟλΕΜΟΣ ( ) ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΡΡΕΟΥΣΑ ΠΟλΙΤΙΚΗ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ Ο ΠΟλΕΜΟΣ ΣΤΗ ΘΑλΑΣΣΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΥΜΑΧΙΕΣ ΤΟΥ ΕλλΗΝΙΚΟΥ ΣΤΟλΟΥ Ο β βαλκανικοσ ΠΟλΕΜΟΣ (ΙΟΥΝΙΟΣ-ΙΟΥλΙΟΣ 1913) ΚΑΙ ΤΟ ΠΟλΙΤΙΚΟ ΠλΑΙΣΙΟ Ο εθνικόςδιχασμόςκαιηεμπλοκή τηςελλάδαςστονα Παγκόσμιοπόλεμο ΤοόραματηςΜεγάληςΕλλάδαςκαιηΜικρασιατικήκαταστροφή ΗΕλλάδατουΜεσοπολέμου( ) Τοκαθεστώςτης4ηςΑυγούστου ΗαγγλικήκυριαρχίαστηνΚύπρο Η ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΔΙΑΚΥβΕΡΝΗΣΗ, ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΟΙ ΠΟλΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕλΙΞΕΙΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΗΕλλάδαστηδίνητουΒ Παγκοσμίουπολέμου Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ Η ΕΞΟΡΙΣΤΗ ΚΥβΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕλλΗΝΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟλΗΣ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑλΕΙΑΣ ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΤΟΥ λιβανου ΗΑπελευθέρωση ΗΚύπροςκατάτοΒ Παγκόσμιοπόλεμο ΗΕλλάδαμετάτηνΑπελευθέρωση:τοπροοίμιοτηςσύγκρουσης Ηέναρξητωνσυγκρούσεων ΗσυμφωνίατηςΒάρκιζας Οεμφύλιοςπόλεμος Η ΤΕλΙΚΗ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΑΠΟλΟΓΙΣΜΟΣ ΗπνευματικήκίνησηστηνΕλλάδακατάτοΑ μισότου20ούαιώνα ΗπερίοδοςτηςΑνασυγκρότησης( ) ΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟλΕΜΙΚΗ ΕλλΑΔΑ ΟΙ ΠΟλΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕλΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ Ο ΡΟλΟΣ ΤΟΥ Κ.Κ.Ε. ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΤΟΥ ΑλΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΓΟΥ ΕΩΣ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝλΗ ( ) ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕλλΑΔΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ζητηματοσ ΤΑ ΣΕΠΤΕΜβΡΙΑΝΑ ΤΟΥ Η ΕλλΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ Κύπρος:ηπορείαπροςτηνανεξαρτησία( ) ΗοκταετίαΚαραμανλή( ) Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝλΗ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟλΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝλΗ Ο ΚΑΡΑΜΑΝλΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΟΙ ΕΞΕλΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚλΟΓΕΣ ΤΟΥ Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝλΗ Α π ό τηνάνοδοτηςένωσηςκέντρου έωςτοπραξικόπηματης21ηςαπριλίου ΤοΚυπριακόκαιοιελληνοτουρκικέςσχέσεις( ) Τ ο πραξικόπηματης21ηςαπριλίου1967 καιηεπιβολήτηςδικτατορίας ΤοΚυπριακόκαιοιελληνοτουρκικέςσχέσειςαπότο1967έωςτο Α π ό τηνεπάνοδοτηςδημοκρατίαςστηνελλάδα μέχριτηνάνοδοτουπα.σο.κ.στηνεξουσία( ) Ηδεκαετίατου Ηδεκαετίατου Κύπρος:απότηνανεξαρτησίαστηδιχοτόμηση( ) ΟΙ ΑΠΑΡΧΕσ ΤΟΥ 21ΟΥ ΑΙωΝΑ σελ Ητετραετία Χρονολόγιο ΒΙΒΛΙΟγΡΑΦΙΑ σελ Ενδεικτικήβιβλιογραφία

6 Τμήμα της ζωφόρου του Παρθενώνα (ανατολική πλευρά), όπου εικονίζονται (από αριστερά προς δεξιά) ο Ποσειδώνας, ο Απόλλωνας και η Άρτεμις, π.χ. (Μουσείο Ακρόπολης, Αθήνα). Άνω: Γενική άποψη του βράχου της Ακρόπολης. Κάτω: Μία από τις Καρυάτιδες της νότιας πρόστασης του Ερεχθείου, 416 π.χ. (Μουσείο Ακρόπολης, Αθήνα). Ο γλυπτος διακοςμος ΤΟυ παρθενώνα Τα γλυπτά που κοσμούσαν τον παρθενώνα περιλάμβαναν δύο αετώματα (με το θέμα της έριδας μεταξύ ποσειδώνα και Αθηνάς στο δυτικό αέτωμα και της γέννησης της Αθηνάς στο ανατολικό), ενενήντα δύο μετόπες (με μάχες μεταξύ κενταύρων και λαπιθών στη νότια πλευρά, σκηνές από τη γιγαντομαχία στην ανατολική, την άλωση της Τροίας στη βόρεια και την Αμαζονομαχία στη δυτική) και μία ζωφόρο, που περιέτρεχε τον κυρίως ναό (πομπή παναθηναίων). Ήταν κατασκευασμένα από πεντελικό μάρμαρο. Φιλοτεχνήθηκαν και τοποθετήθηκαν στο μνημείο κατά το τρίτο τέταρτο του 5ου π.χ. αιώνα. ςτο τεράστιο έργο της φιλοτέχνησης των γλυπτών εργάστηκε πλήθος ταλαντούχων τεχνιτών υπό την επίβλεψη του εμπνευσμένου γλύπτη Φειδία και των μαθητών του, Αλκαμένη του Αθηναίου και Αγοράκριτου του παρίου. Τόσο η τεχνική όσο και η τεχνοτροπία των γλυπτών του παρθενώνα αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα του απογείου, στο οποίο είχε φτάσει η αθηναϊκή γλυπτική γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα. ςτο γλυπτό διάκοσμο του παρθενώνα αποτυπώνονται όλες οι κακουχίες, οι πυρκαγιές, οι βομβαρδισμοί, οι λεηλασίες και οι τροποποιήσεις που έχει υποστεί ο ναός αυτός καθαυτός. κατά την αρχαιότητα ξέσπασε τουλάχιστον μία πυρκαγιά, πιθανότατα το 2ο αιώνα μ.χ., ενώ τον 6ο ή 7ο μ.χ. αιώνα τα κεντρικά γλυπτά του ανατολικού αετώματος αφαιρέθηκαν, προκειμένου να μετατραπεί ο παρθενώνας σε χριστιανική εκκλησία. μεγάλο μέρος των γλυπτών καταστράφηκε το 1687, όταν ο Βενετός Φραγκίσκος μοροζίνι βομβάρδισε την Ακρόπολη των Αθηνών. Η μεγαλύτερη λεηλασία των γλυπτών συνέβη μεταξύ των ετών 1799 και 1812 από το λόρδο Έλγιν, ο οποίος απέσπασε και μετέφερε στη μεγάλη Βρετανία τα περισσότερα από αυτά. εκτίθενται στο Βρετανικό μουσείο του λονδίνου και η επιστροφή τους στην ελλάδα αποτελεί πάγιο αίτημα του ελληνικού κράτους κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. λίγα γλυπτά μεταφέρθηκαν στη γαλλία, όπου φυλάσσονται στο λούβρο, ενώ ορισμένα παρέμειναν στην Ακρόπολη. Μία από τις μετόπες του Παρθενώνα (νότια πλευρά), όπου απεικονίζεται μάχη μεταξύ κενταύρου και Λαπίθη, 442 π.χ. (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο). 68 ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 69

7 Ο ναός του Ολυμπίου Διός στα νότια της Ακρόπολης των Αθηνών. Επί Αδριανού το ιερό ανακαινίσθηκε και συμπληρώθηκε με νέα κτίσματα. Η Αθήνα του Αδριανού Αδριανός (Puplius Aelius Traianus Hadrianus) διετέλεσε αυτοκράτορας από το 117 μ.χ. έως το 138. Αν και Ο ικανός στρατιωτικός και πολιτικός, έχει μείνει στην ιστορία ως προστάτης των τεχνών και των γραμμάτων, καθώς και χορηγός και εμπνευστής σημαντικών αρχιτεκτονικών έργων στη Ρώμη, αλλά και σε ολόκληρη την έκταση των ρωμαϊκών αποικιών. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το περίφημο τείχος, που ξεκίνησε να οικοδομείται το 122 μ.χ. στη Βρετανία, προκειμένου να προστατεύσει την επαρχία από επιδρομές και από την εισβολή των Καλυδωνίων. Στο πλαίσιο των πολυάριθμων ταξιδιών που πραγματοποίησε, προκειμένου να επιθεωρεί τη διοίκηση των ρωμαϊκών επαρχιών, ο φιλέλληνας Αδριανός επισκέφτηκε και την Ελλάδα. Το φθινόπωρο του 124 μ.χ. έφτασε στην Αττική και πήρε μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια του έτους, ενώ την άνοιξη της επόμενης χρονιάς πρωτοστάτησε στα Διονύσια. Επισκέφθηκε την Αθήνα δύο φορές ακόμη. Ο θαυμασμός του Ρωμαίου αυτοκράτορα για την πόλη είναι ιδιαίτερα εμφανής στα σημαντικά οικοδομήματα με τα οποία την κόσμησε, επαναφέροντας την παλιά της αίγλη. Επί Αδριανού η Αθήνα γνώρισε μία περίοδο έντονης οικοδομικής δραστηριότητας, καθώς και πνευματικής και καλλιτεχνικής ακμής. Οι Αθηναίοι, για να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους, έστησαν περίπου εκατό βωμούς και δεκάδες αγάλματα προς τιμήν του, καθώς και την εντυπωσιακή θριαμβική αψίδα, γνωστή ως «Πύλη του Αδριανού». Κάποια από τα έργα του Αδριανού είναι η βιβλιοθήκη στην περιοχή της σημερινής Πλάκας (Μοναστηράκι), το περίφημο υδραγωγείο που έφερνε νερό από την Πεντέλη και, βέβαια, η ολοκλήρωση της ανοικοδόμησης του τεράστιου ναού του Ολυμπίου Διός, με τον οποίο ο αυτοκράτορας ταυτίστηκε, καθώς, σύμφωνα με πλήθος επιγραφών, λατρευόταν με την επωνυμία «Ολύμπιος». Η βιβλιοθήκη που έκτισε ο Αδριανός το 132 μ.χ. κοντά στο Μοναστηράκι. Η μνημειώδης πύλη που έκτισαν οι Αθηναίοι το μ.χ. έξω από τον περίβολο του Ολυμπιείου ως ένδειξη ευγνωμοσύνης προς το Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό για τα πολυάριθμα έργα του στην Αθήνα. 78 ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 79

8 Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΣΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ( ) Ο Μέγας Κωνσταντίνος αυτοκράτορας στο ανατολικό και δυτικό ρωμαϊκό κράτος O Κ ΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ γεννηθ ΗΚΕ ΣΤΗ ΝΑΪΣΣΟ ΤΟ 272. γονείς του ήταν ο Ρωμαίος καίσαρας Κωνστάντιος ο Χλωρός, ο οποίος υπήρξε αυτοκράτορας της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κατά την περίοδο , και η Ελένη (μετέπειτα Αγία Ελένη). Διαδέχθηκε τον πατέρα του το 306, ενώ επτά χρόνια αργότερα, το 313, υπέγραψε μαζί με τον Λικίνιο, αύγουστο της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ( ), το διάταγμα των Μεδιολάνων, σύμφωνα με το οποίο κατοχυρώθηκε η ανεξιθρησκία και η θρησκευτική ελευθερία. Μετά τη νίκη του επί του λίκίνίου το 324 στη μάχη της Χρυσούπολης, ο Κωνσταντίνος έγινε μονοκράτορας ολόκληρης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το έτος αυτό θεωρείται από πολλούς ιστορικούς ορόσημο, που ορίζει το πέρασμα από τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στη Βυζαντινή. Ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να μεταφέρει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας από τη Ρώμη και επέλεξε την πόλη Βυζάντιο της θράκης, αρχαία αποικία των Μεγαρέων. Η πόλη ήταν κτισμένη σε εξαιρετική από στρατηγική άποψη θέση και διέθετε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του εμπορίου, καθώς και της γεωργίας και κτηνοτροφίας. Η οικοδόμηση άρχισε το 324 και ολοκληρώθηκε το 330. Η πόλη οχυρώθηκε με τείχη, ενώ οικοδομήθηκαν ανάκτορα, ναοί και δημόσια κτήρια. Η νέα πρωτεύουσα ονομάστηκε στην αρχή Νέα Ρώμη και αργότερα Κωνσταντινούπολη, προς τιμήν του ιδρυτή της. Το 325 ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε την Α Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια, με σκοπό την καταδίκη του Αρείου, ο οποίος υποστήριζε ότι ο Χριστός ήταν κτίσμα του θεού και όχι τέλειος θεός. Στη Σύνοδο καταδικάστηκε ο Άρειος, αναγνωρίστηκε το «ομοούσιο» του Υιού με τον Πατέρα και συντάχθηκαν τα οκτώ πρώτα άρθρα του Συμβόλου της Πίστεως. Ελεφαντοστέινο δίπτυχο, στο αριστερό φύλλο του οποίου απεικονίζεται η (παλιά) Ρώμη και στο δεξί η Νέα Ρώμη (Κωνσταντινούπολη), 6ος αιώνας (Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης, Βιέννη). ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΜΕγΑΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Δεξιά: Κεφαλή κολοσσιαίου ανδριάντα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, 4ος αιώνας (Μουσείο Καπιτωλίου, Ρώμη). Ο μεγάλος κωνςτάντίνος πεθάνε το 337 και σύντομα ξέσπασαν βίαια γεγονότα σχετικά με τη διαδοχή του, παρόλη τη φροντίδα που ο ίδιος επέδειξε σχετικά. Το ίδιο έτος ανακηρύχθηκαν αύγουστοι οι γιοι του, Κωνσταντίνος Β ( ), Κωνστάντιος και Κώνστας, που μοιράστηκαν την αυτοκρατορία. Ο Κωνστάντιος ανέλαβε την Ανατολή, ενώ ο Κωνσταντίνος Β και ο Κώνστας μοιράστηκαν τις επαρχίες της Δύσης. Ο Κωνστάντιος Β, μετά από πολυετείς διαμάχες με τους αδελφούς του, κυριάρχησε σε όλη την αυτοκρατορία, που έγινε με αυτόν τον τρόπο και πάλι ενιαία. Οι πολιτικές διαμάχες συνοδεύτηκαν από θρησκευτικές, καθώς ο Κωνστάντιος ακολούθησε τη διδασκαλία του Αρείου, ενώ ο αδελφός του, Κώνστας, παρέμεινε πιστός στις αποφάσεις της Συνό- δου της Νίκαιας. Τις εσωτερικές ταραχές εκμεταλλεύθηκαν οι εχθροί του κράτους, το οποίο απειλούνταν άμεσα από τους Πέρσες στην Ανατολή και από βαρβαρικές φυλές στο Βορρά, ενώ 94 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 95

9 Τα επιτεύγματα της τέχνης του 6ου αιώνα: ο ναός της Tου Θεού Σοφίας Άνω: Ψηφιδωτό με τη μορφή του Χριστού από τη σκηνή της Δεήσεως στο υπερώο της Αγίας Σοφίας, β μισό 13ου αιώνα. Δεξιά: Άποψη του εσωτερικού της Αγίας Σοφίας. ο σημαντικότερο δημιούργημα της τέχνης της περιόδου του Ιουστινιανού Α Τ ( ) και σύμβολο της Ορθοδοξίας για πολλούς αιώνες, ο ναός της Αγίας Σοφίας δεσπόζει ακόμα και σήμερα στην Κωνσταντινούπολη. Ο τρίτος κατά σειρά ναός της Tου Θεού Σοφίας ανοικοδομήθηκε στη θέση βασιλικής, που καταστράφηκε κατά τη Στάση του Νίκα το 532. Οι εργασίες οικοδόμησης του νέου ναού διήρκεσαν μόλις πέντε έτη και το 537 o ναός εγκαινιάστηκε από τον ίδιο τον Ιουστινιανό, που ενθουσιασμένος αναφώνησε «Νενίκηκά σε, Σολομών». Οι δύο αρχιτέκτονες, Ανθέμιος και Ισίδωρος, εφάρμοσαν ένα πρωτοποριακό σχέδιο συνδυάζοντας δύο αρχιτεκτονικούς τύπους, της βασιλικής και του περίκεντρου κτίσματος, δημιουργώντας τον αρχιτεκτονικό τύπο της τρουλαίας βασιλικής. Ο τύπος αυτός θα επικρατήσει στη βυζαντινή ναοδομία και θα οδηγήσει αργότερα στη δημιουργία του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Κύριο χαρακτηριστικό του ναού της Αγίας Σοφίας είναι η τετράγωνη κάτοψη και ο τεράστιος τρούλος, που στηρίζεται σε τέσσερα τόξα. Ο ναός στη σημερινή του μορφή έχει υποστεί διάφορες μετατροπές λόγω φυσικών καταστροφών και ιστορικών γεγονότων. Το 1453 ο ναός μετατράπηκε από τον Μωάμεθ Β σε μουσουλμανικό τέμενος και παρέμεινε έτσι μέχρι το 1934, οπότε μετατράπηκε σε μουσείο από τον Κεμάλ Ατατούρκ. Στο εσωτερικό του σώζονται τμήματα ψηφιδωτής διακόσμησης διαφόρων εποχών, ενώ σπουδαίος είναι και ο γλυπτός διάκοσμος, που χρονολογείται κυρίως στον 6ο μ.χ. αιώνα. 102 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 103

10 Η ΜΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) M Οι διάδοχοι του Ηρακλείου Ε ΤΟΥΣ ΔΙΑΔΟΧΟΥΣ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ξεκινα Η ΜΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ περίοδος, που αρχίζει το 641 και λήγει το 1204 με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους φράγκους. Μετά το θάνατο του Ηρακλείου στο θρόνο ανήλθε ο γιος του, Κωνσταντίνος γ (641), ο οποίος παρέμεινε αυτοκράτορας για λίγους μήνες, καθώς πέθανε σε νεαρή ηλικία. Τον διαδέχθηκε ο Κώνστας Β ( ), εγγονός του Ηρακλείου, ο οποίος υπήρξε επιπόλαιος, πράγμα που επέτρεψε στους Άραβες να κατακτήσουν τη Συρία και την Παλαιστίνη, να αποκτήσουν στόλο και να καταλάβουν την Κύπρο (649) και τη Ρόδο (649), καθώς και να λεηλατήσουν την Κρήτη και τη Μικρά Ασία φτάνοντας μέχρι τη Χαλκηδόνα (668), αναγκάζοντας το βυζαντινό κράτος να υπογράψει ταπεινωτική Συνθήκη. Ο Κώνστας Β πολέμησε με επιτυχία τους Σλάβους της Βαλκανικής, αλλά επιχείρησε άσκοπες εκστρατείες στη Σικελία και την Αφρική. Το 663 εξεστράτευσε ανεπιτυχώς στην Ιταλία κατά των Λογγοβάρδων χάνοντας στρατιώτες, αλλά τελικά κατέλαβε την Καρχηδόνα. Ο Απόστολος Πέτρος με το Χριστό, τη Θεοτόκο και ανδρική μορφή εντός μεταλλίων. Κηρόχυτη εγκαυστική εικόνα, 6ος-7ος αιώνας (Μονή Αγίας Αικατερίνης, Όρος Σινά, Αίγυπτος). Σόλιδος με προτομή του Κωνσταντίνου Δ ( ) και του γιου του, Ιουστινιανού Β ( , ) στον εμπροσθότυπο. Μετά τον κωνςτά β ανέβηκε στο θρόνο ο γιος του, Κωνσταντίνος Δ ο Πωγωνάτος ( ), που αποδείχθηκε ικανός και θαρραλέος αυτοκράτορας. Το 673 πραγματοποιήθηκε μεγάλη επιδρομή των Αράβων στην Κωνσταντινούπολη. Η πρωτεύουσα πολιορκήθηκε για πέντε χρόνια. Τελικά ο Κωνσταντίνος με τη βοήθεια του υγρού πυρός, που εφεύρε ο μηχανικός Καλλίνικος, κατέκαψε πολλά πλοία των Αράβων, ενώ τους υποχρέωσε να συνάψουν ταπεινωτική ειρήνη και να πληρώσουν φόρο. Στη συνέχεια όμως, οι Άραβες κατέλαβαν όλη τη Βόρεια Αφρική φτάνοντας έως τον Ατλαντικό (681). Από το 675 έως το 681 οι Αβαροσλάβοι μαζί με τους Βουλγάρους πολιόρκησαν επανειλημμένως τη θεσσαλονίκη, αλλά αποκρούστηκαν με ηρωισμό. Επί Κωνσταντίνου Δ οι Βούλγαροι εγκαταστάθηκαν στην Κάτω Μοισία (σημερινή Βουλγαρία), ανάμεσα στο Δούναβη και τον Αίμο. Από εκεί, με αρχηγό τον Ασπαρούχ, έκαναν επιδρομές προς νότο και λεηλατούσαν τις βυζαντινές επαρχίες, φτάνοντας μερικές φορές μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Το 679 ο Κωνσταντίνος Δ εξεστράτευσε εναντίον τους, αλλά αρρώστησε και επέστρεψε, παραχωρώντας στον Ασπαρούχ όλη την Κάτω Μοισία, όπου ο Βούλγαρος ηγεμόνας ίδρυσε κράτος με πρωτεύουσα τη Βάρνα, υποτάσσοντας όλες τις σλαβικές φυλές που ζούσαν στην περιοχή. Ο γιος και διάδοχος του Κωνσταντίνου Δ, Ιουστινιανός Β ( , ), λόγω της πνευματικής αστάθειας και της σκληρότητας που επέδειξε, σε συνδυασμό με τη βίαιη καταστολή εξεγέρσεων, ξεσήκωσε το λαό, με αποτέλεσμα να εκθρονιστεί. Στο θρόνο ανήλθε ο Λεόντιος ( ) και στη συνέχεια ο Τιβέριος Β ( ). Ο Ιουστινιανός Β κατόρθωσε να ανακτήσει την εξουσία του, αλλά παρασυρμένος από αισθήματα εκδίκησης προέβη σε ενέργειες που εξόργισαν τους υπηκόους του και τελικά συνελήφθη και σκοτώθηκε. Έτσι, έληξε άδοξα η 108 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 109

11 Η μάχη της Δαμιέττας μεταξύ Σταυροφόρων και Μαμελούκων το 1167 σε μικρογραφία από γαλλικό χειρόγραφο (Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, Παρίσι). Ο Μανουήλ Ά Κομνηνός σε μικρογραφία από βυζαντινό χειρόγραφο, μέσα 12ου αιώνα (Βιβλιοθήκη Βατικανού, Ρώμη). Ο γιος του Αλεξίου Α, Ιωάννης Β ( ), φιλοδοξώντας να ανακτήσει όλα τα χαμένα εδάφη της αυτοκρατορίας, πραγματοποίησε διαρκείς πολέμους. Νίκησε τους Σελτζούκους ανακτώντας τη Λαοδίκεια, τη Σωζόπολη και την Κασταμονή (1133) και τους Πετσενέγους (1122) κοντά στη Βερόη της Βουλγαρίας (Στάρα Ζαγορά). Τέλος, νίκησε τους Σέρβους και τους Ούγγρους (1128) και ετοίμαζε εκστρατεία, για να απελευθερώσει την Ιερουσαλήμ από τους Σταυροφόρους, αλλά πληγώθηκε σε κυνήγι αγριόχοιρου και πέθανε σε ηλικία μόλις 55 ετών. Σφάλμα του Ιωάννη ήταν ότι δεν συγκρότησε ναυτικό και, όταν προσπάθησε να αφαιρέσει τα προνόμια από τους Βενετούς, αυτοί του κήρυξαν πόλεμο ( ), με αποτέλεσμα την ανανέωσή τους. Ο Ιωάννης είχε ορίσει διάδοχό του το μικρότερο γιο του, Μανουήλ Α ( ). Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του η αυτοκρατορία έφτασε στο απόγειο της κομνήνειας αναγέννησης. Σχεδόν ταυτόχρονα με την ανάρρησή του στο θρόνο, οι Νορμανδοί ξανάρχισαν τις επιθέσεις στην κυρίως Ελλάδα και τα νησιά (1147). Ο Μανουήλ, με τη βοήθεια των Βενετών, έφτασε έως την Ιταλία, με σκοπό να διαλύσει το κράτος των Νορμανδών. Τελικά πραγματοποίησε συμφωνία μαζί τους, αλλά ως αντάλλαγμα για τη βοήθεια των Βενετών παραχώρησε κι άλλα προνόμια, που επεκτάθηκαν και στους γενουάτες και τους Πιζάνους ( ). Ο Μανουήλ Α ταλαιπωρήθηκε από τους Σταυροφόρους της Β Σταυροφορίας ( ), που λεηλατούσαν τις περιοχές που διέσχιζαν. γι αυτό φρόντισε να τους διαπεραιώσει με πλοία στη Μικρά Ασία. Μετά τους Νορμανδούς στράφηκε κατά των Ούγγρων, που τους νίκησε στο Σίρμιο (1167) με τον ηρωικό στρατηγό Ανδρόνικο Κοντοστέφανο και τους υποχρέωσε να υπογράψουν ειρήνη και να παραδώσουν τη Δαλματία και μέρος της Κροατίας. Ύστερα στράφηκε κατά των Σέρβων, που είχαν βοηθήσει τους Ούγγρους, με αρχηγό τον Στέφανο Νεμάνια. Νίκησε τον τελευταίο το 1172 και έκανε τους Ούγγρους φόρου υποτελείς στο Βυζάντιο. Υποτίμησε όμως τη δύναμη των Σελτζούκων, που είχαν ιδρύσει ισχυρό κράτος στο Ικόνιο, και ηττήθηκε στο Μυριοκέφαλο (1176). Η ήττα αυτή, όπως και η προηγούμενη στο Ματζικέρτ (1071), είχε τραγικές συνέπειες για την τύχη του μικρασιατικού Ελληνισμού και όλης της αυτοκρατορίας: τότε ήταν που η Μικρά Ασία χάθηκε οριστικά. Ο Μανουήλ πέθανε το 1180 πολεμώντας τους Τούρκους. Τον Μανουήλ διαδέχθηκε ο ανήλικος γιος του, Αλέξιος Β ( ), που επιτροπευόταν από τη μητέρα του, Μαρία, γαλλίδα πριγκίπισσα, η οποία προ- Χάρτης της Ιερουσαλήμ με τα κυριότερα μνημεία της (άνω) και σκηνή από μάχη μεταξύ Σταυροφόρων και Αράβων (κάτω) σε μικρογραφία από γαλλικό χειρόγραφο, 13ος αιώνας. 124 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 125

12 Η φραγκοκρατια ( ) M Τα φραγκικά ή λατινικά κράτη ΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΟΙ ΛΑΤΙΝΟΙ μοιράστηκαν το βυζαντινό κράτος και άρχισαν να νέμονται τα εδάφη του ή να προβαίνουν στην κατάκτησή τους διά των όπλων. Έτσι, σύμφωνα με τη Συνθήκη της διανομής μεταξύ των νικητών, ο κόμης της φλάνδρας, Βαλδουίνος, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας της Λατινικής Αυτοκρατορίας και πήρε την Κωνσταντινούπολη και τη γύρω περιοχή της, τη θράκη, τις μικρασιατικές περιοχές γύρω από το Βόσπορο και τον Ελλήσποντο και τα νησιά Λέσβο, Χίο και Σάμο. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους σε ελαιογραφία του Τιντορέττο (Παλάτι των Δόγηδων, Βενετία). Μαρμάρινο προσκυνητάρι με την ανάγλυφη μορφή του ένθρονου Χριστού, β μισό 14ου αιώνα (Αρχαιολογικό Μουσείο, Μυστράς). Oλά τά άλλά λάτίνίκά κράτίδίά ήταν φόρου υποτελή στον αυτοκράτορα Βαλδουίνο. Ο Βονιφάτιος Μομφερατικός έγινε βασιλιάς της θεσσαλονίκης και πήρε όλες τις κτήσεις στην Ευρώπη. Οι Βενετοί έλαβαν τα παράλια της Μικράς Ασίας, τα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη, την Εύβοια, τη Μεθώνη και την Κορώνη στην Πελοπόννησο, το Δυρράχιο στην Ήπειρο κ.ά. Επίσης πήραν μία συνοικία της Κωνσταντινούπολης ως ανεξάρτητη παροικία και το δικαίωμα να εκλέγουν αυτοί τον πατριάρχη. Ως πρώτο Λατίνο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως εξέλεξαν τον θωμά Μοροζίνη. Η Πελοπόννησος δόθηκε στους γάλλους ιππότες, γουλιέλμο Σαμπλίτ και γοδεφρείδο Βιλλεαρδουίνο, οι οποίοι κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της μετά από διετή πόλεμο. Ο Ενετός Μάρκος Σανούδος ίδρυσε το Δουκάτο του Αιγαίου, στο οποίο ανήκαν τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, με πρωτεύουσα τη Νάξο. Το Δουκάτο του Αιγαίου κατακτήθηκε από τους Τούρκους το Την Αθήνα και την Αττική είχε πάρει ο δούκας Όθων Ντελαρός, ο οποίος άρχισε να καταπατά τα θρησκευτικά δικαιώματα των ορθοδόξων, με αποτέλεσμα να αναγκαστεί ο αρχιεπίσκοπός της, Μιχαήλ Χωνιάτης, να την εγκαταλείψει. Το 1311 Καταλανοί νίκησαν το στρατό του Ντελαρός και ίδρυσαν καταλανικό κράτος, που επιβίωσε έως το Το φθινόπωρο του 1204 ο Βονιφάτιος προχώρησε νότια με στρατό, για να κατακτήσει και τις υπόλοιπες ελληνικές περιοχές. Στο μεταξύ ο άρχοντας της Βόρειας Πελοποννήσου, Λέων Σγουρός, προσπάθησε να αντεπιτεθεί στους Λατίνους και, αποτυγχάνοντας να κυριεύσει την Αθήνα, κατέλαβε τη Λάρισα (1205). Παρόλ αυτά, μπροστά στην επέλαση του Βονιφάτιου υποχώρησε στην έδρα του. Οι άλλες περιοχές της Ελλάδας δεν προέβαλαν αξιόλογη αντίσταση και υπέκυψαν στους Λατίνους κατακτητές. Το μεγαλύτερο λατινικό κράτος στην κυρίως Ελλάδα ήταν το Πριγκιπάτο της Αχαΐας με πρωτεύουσα την Ανδραβίδα, το οποίο διατηρήθηκε έως τα τέλη του 14ου αιώνα. Πρώτος ηγεμόνας του ήταν ο γουλιέλμος Σαμπλίτ (1205). Ο ηγεμόνας γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος ( ) και ο γιος του, γοδεφρείδος Β ( ), οργάνωσαν το κράτος φεουδαρχικώς. Ο αδελφός του, γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος ( ), πο- 138 φραγκοκρατια φραγκοκρατια 139

13 Το δεσποτάτο του Μορέως στην πελοπόννησο Άνω: Άποψη του εσωτερικού του ναού του Αγίου Δημητρίου (Μητρόπολη) στο Μυστρά. Δεξιά: Η καστροπολιτεία του Μυστρά. Τ ο κάστρο του Μυστρά ή Μυζηθρά κτίστηκε σε ιδιαίτερα οχυρή τοποθεσία, στις βόρειες πλαγιές του Ταϋγέτου, σε μικρή απόσταση από την πόλη της αρχαίας Σπάρτης. Ο ιδρυτής του, Γουλιέλμος Β Βιλλεαρδουίνος, ηγεμόνας του πριγκιπάτου της Αχαΐας, έκτισε το κάστρο το Λίγα χρόνια αργότερα, το 1262, οι Έλληνες κατέκτησαν το Μυστρά, που σταδιακά μετατράπηκε σε πόλη και αργότερα έγινε πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μορέως. Ήδη από τα τέλη του 13ου αιώνα οικοδομήθηκαν ναοί, παλάτια και ιδιωτικές οικίες, καθώς εγκαταστάθηκαν εκεί οι κάτοικοι της Λακεδαίμονος. Σημαντικότεροι ναοί στην καστροπολιτεία του Μυστρά είναι οι Άγιος Δημήτριος (Μητρόπολη), Παναγία Οδηγήτρια (Αφεντικό), Αγία Σοφία, Περίβλεπτος, Ευαγγελίστρια και Παντάνασσα. Σημαντικά μνημεία αποτελούν και τα κοσμικά κτήρια, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν η οικία του Λάσκαρη και το συγκρότημα κτηρίων, γνωστών ως «Παλάτια». Τα κτήρια αυτά κτίστηκαν σε διαφορετικές εποχές και προορίζονταν για κατοικίες ηγεμόνων και της αυλής τους. Προσφάτως ολόκληρο το συγκρότημα αναστηλώθηκε και επανήλθε στην αρχική του μορφή. Μετά την κατάλυση του Δεσποτάτου του Μορέως από τους Οθωμανούς, ο Μυστράς παρέμεινε διοικητικό κέντρο μικρότερης σημασίας. Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους οι κάτοικοί του μετοίκησαν στη Σπάρτη και ο Μυστράς σταδιακά ερημώθηκε. Σήμερα αποτελεί έναν από τους πλέον επισκέψιμους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας. 140 ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ 141

14 Η ΥΣΤΕΡΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) OΗ ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης (1261) γιοσ ΤΟΥ iωαννη bατατζη, θεοδωροσ Βʹ ΛΑΣΚΑΡΗΣ ( ), νίκησε τους Βουλγάρους στο Ρούπελ (1255). Το διάδοχό του, Ιωάννη Δ Λάσκαρη ( ), παραμέρισε ο επίτροπός του, ο στρατηγός Μιχαήλ Η Παλαιολόγος ( ), ιδρυτής της δυναστείας των Παλαιολόγων. Εξουδετέρωσε το δεσπότη της Ηπείρου, Μιχαήλ Β, που απειλούσε τη θεσσαλονίκη με τους συμμάχους του από τη Δύση και με τους Αλβανούς και Σέρβους, στη μάχη της Πελαγονίας (σημερινό Μοναστήρι) το Αμέσως μετά ετοιμάστηκε για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης συμμαχώντας με τους γενουάτες, για να εξουδετερώσει τους Βενετούς. Όμως ένα τυχαίο γεγονός επιτάχυνε τα σχέδιά του. ςτράτηγος του, Αλέξιος Στρατηγόπουλος, προχωρώντας με μικρή δύναμη Ο στη Σηλυβρία για παρακολούθηση του εχθρού πληροφορήθηκε ότι η Πόλη ήταν απροστάτευτη, αφού η φρουρά της και ο ενετικός στόλος έλειπαν σε εκστρατεία. Τότε διέταξε πενήντα άνδρες του να μπουν κρυφά στην Πόλη από μια υπόγεια είσοδο των τειχών και να ανοίξουν τις πύλες. Έτσι, στις 25 Ιουλίου 1261 ο βυζαντινός στρατός απελευθέρωσε την Κωνσταντινούπολη από τη λατινική κατοχή εξουδετερώνοντας τη μικρή αντίσταση της υπόλοιπης λατινικής φρουράς. Ο Λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος γ και ο Βενετός Πατριάρχης διέφυγαν με πλοία στην Ευρώπη, ενώ ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η Παλαιολόγος μπήκε θριαμβευτικά στην Πόλη στις 15 Αυγούστου 1261 και ξαναστέφθηκε, στην Αγία Σοφία αυτή τη φορά, αυτοκράτορας του Βυζαντίου. 154 ΒΥΖΑΝΤΙΟ Ανάγλυφη φορητή εικόνα σταυροφορικής τεχνοτροπίας με τον Άγιο Γεώργιο δεόμενο, 13ος αιώνας (Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα). Μαρμάρινος ανάγλυφος θυρεός των Παλαιολόγων (Αρχαιολογικό Μουσείο, Κωνσταντινούπολη). Η δυναστεία των Παλαιολόγων O μίχάηλ ηʹ πάλάίολογος ( ) παρέλαβε ένα κράτος σε άθλια κατάσταση, το οποίο εξαπλωνόταν στη θράκη και τη Μακεδονία μέχρι τη θεσσαλονίκη, στα νησιά Ρόδο, Λέσβο, Σαμοθράκη και σε μερικές περιοχές της Μικράς Ασίας. Η οικονομία είχε καταρρεύσει, ενώ ο στρατός και ο στόλος ήταν ανίσχυροι. Οι Βενετοί και οι γενουάτες κυριαρχούσαν απόλυτα στη θάλασσα, ενώ ο Πάπας απειλούσε με νέες Σταυροφορίες. Τούρκοι, Βούλγαροι και Σέρβοι καραδοκούσαν, προκειμένου να επιτεθούν, ενώ στο εσωτερικό επικρατούσαν έριδες και απειθαρχία. Παρόλ αυτά, ο Μιχαήλ με τις διπλωματικές και στρατηγικές του ικανότητες κατάφερε να δώσει νέα πνοή στην αυτοκρατορία. Παρά τις επιτυχίες του, ο Μιχαήλ έκανε αρκετά λάθη. Μετά το θάνατο του Μιχαήλ, που υπήρξε ο ικανότερος των Παλαιολόγων, ξεκίνησε με ραγδαίο ρυθμό η κατάρρευση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο γιος του Μιχαήλ, Ανδρόνικος Β Παλαιολόγος ( ), ήταν ικανός λόγιος, αλλά ακατάλληλος για ηγεμόνας. Στα χρόνια του οι Οθωμανοί Τούρκοι ίδρυσαν το οθωμανικό κράτος. για να τους αντιμετωπίσει, ο Ανδρόνικος, όντας χωρίς στρατό και στόλο, προσέλαβε Καταλανούς μισθοφόρους. Αυτοί νίκησαν μεν τους Τούρκους, αλλά λεηλάτησαν την Ελλάδα και κατέλαβαν το Δουκάτο των Αθηνών, ενώ το ΒΥΖΑΝΤΙΟ 155

15 Άποψη από τα δυτικά του ναού της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα, 13ος αιώνας. Το Άγιον Όρος διέθετε μεγάλες συλλογές από σπάνια χειρόγραφα της αρχαιότητας, πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη και άμφια, που το αναδεικνύουν σε ένα μουσείο βυζαντινής τέχνης. Μεγάλος αγιογράφος αναδείχθηκε ο Μανουήλ Πανσέληνος, ο οποίος αγιογράφησε το Πρωτάτο των Καρυών και άλλους ναούς. Το Άγιον Όρος διέσωσε στους ναούς του την τελευταία λάμψη της βυζαντινής τέχνης του 14ου αιώνα. Στην Τραπεζούντα ξεχωρίζουν η Αγία Σοφία και ο ναός της Παναγίας της Χρυσοκεφάλου, που επισκευάστηκε από τους Κομνηνούς. Στην Κωνσταντινούπολη ο ναός της Παμμακάριστου (φετιχέ Τζαμί). Στη θεσσαλονίκη οικοδομήθηκαν έξοχοι ναοί, όπως ο Άγιος Παντελεήμονας, ο Προφήτης Ηλίας, οι Άγιοι Απόστολοι κ.ά. Η βυζαντινή ναοδομία άσκησε μεγάλη επίδραση στις γειτονικές ορθόδοξες χώρες (Σερβία, Βουλγαρία, Ρωσία), αλλά και στην Ευρώπη (Ιταλία, γαλλία, Ισπανία, γερμανία). Άποψη του ναού του Προφήτη Ηλία στη Θεσσαλονίκη, 14ος αιώνας. Άποψη του ναού του Αγίου Ιωάννη στη λίμνη Αχρίδα. Η Ανάσταση του Χριστού, τοιχογραφία από το καθολικό της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. 162 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 163