ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ «Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ ΡΗΤΙΝΩΝ ΣΤΟΝ ΗΧΟ ΤΟΥ ΒΙΟΛΙΟΥ» ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Ελένης Πάτση ΛΗΞΟΥΡΙ 2011

2

3 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ «Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ ΡΗΤΙΝΩΝ ΣΤΟΝ ΗΧΟ ΤΟΥ ΒΙΟΛΙΟΥ» ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Ελένης Πάτση Επιβλέπων: Χρήστος Πουρής Επιτροπή Αξιολόγησης : Ημερομηνία παρουσίασης: 19 Μαΐου 2011 Αριθμός Πρωτοκόλλου Πτυχιακής Εργασίας

4

5 Περιεχόμενα Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1 Κεφάλαιο 2: Το βιολί και το βερνίκι 2.1. Η ιστορία και η ανάπτυξη του Η περιγραφή του βιολιού Το ξύλο και οι ακουστικές ιδιότητες Η επιλογή ξύλου για το βιολί Το βερνίκι Ο ήχος του βιολιού...11 Κεφάλαιο 3: Φυσικές και συνθετικές ρητίνες 3.1. Η ιστορία και η προέλευση του βερνικιού Τεχνολογία του βερνικιού- φυσικές ρητίνες Μέθοδος συγκομιδής ρητίνευσης Ανάλυση ρητινών Χημική σύσταση ( φυσικής) ρητίνης Περιγραφή φυσικών ρητινών Περιγραφή συνθετικών ρητινών Ρητίνες τύπου πολυμερών συμπύκνωσης Ρητίνες τύπου πολυμερών προσθήκης...43

6 Κεφάλαιο 4: Το βερνίκι και ο ρόλος του 4.1. Κατηγορίες βερνικιού Παρασκευή βερνικιού και διαδικασία εφαρμογής στο βιολί Διαδικασία παρασκευής βερνικιού Η εφαρμογή του βερνικιού στο βιολί Το κλασσικό βερνίκι και οι κατασκευαστές βιολιού, οι έρευνες για την ανάλυση του ξύλου και του βερνικιού Έρευνες που αποδεικνύουν την επίδραση του βερνικιού.56 Κεφάλαιο 5: Συμπεράσματα Βιβλιογραφία.62

7 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Σκοπός της πτυχιακής αυτής εργασίας είναι να παρουσιάσει και να αναλύσει τις φυσικές και συνθετικές ρητίνες που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή βερνικιών στα μουσικά όργανα και συγκεκριμένα στο βιολί και μέσα από αυτή την παρουσίαση να γίνει κατανοητός ο ρόλος και η σημασία τους στον ήχο του βιολιού. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται το βιολί ως μία από τις πιο σημαντικές δημιουργίες της αναγέννησης, ένα αποτέλεσμα εξελικτικής διαδικασίας και όχι στιγμιαίας έμπνευσης. Πιο αναλυτικά, παρουσιάζονται η κατάταξη του στην οργανολογία, η ονοματολογία, η ιστορική του πορεία, η τεχνική εξέλιξη και ο τρόπος κατασκευής του. Επίσης, περιγράφονται σε αυτό το κεφάλαιο τα είδη ξύλου και οι ακουστικές ιδιότητες που προσδίδουν στο βιολί. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται περιγραφή των φυσικών και συνθετικών ρητινών ως συστατικά των βερνικιών. Παρουσιάζεται ο τρόπος παραγωγής και συγκομιδής των ρητινών ως πρώτη ύλη. Δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα σε κάθε ρητίνη ξεχωριστά, στον τόπο προέλευσης τους, στα χαρακτηριστικά τους και στην χημική σύσταση της κάθε μίας, για τον τρόπο παρασκευής τους σε βερνίκι. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται έρευνες, κατηγορίες και αναλύσεις για το βερνίκι και τον ρόλο του. Δεν υπάρχει άλλο στοιχείο στην κατασκευή του βιολιού υπαίτιο για τόσες συζητήσεις, όσο αυτό το φαινομενικά απλό συστατικό. Εκτός από τις αισθητικές και προστατευτικές ιδιότητες, επιδρά και στις παλμικές ιδιότητες του οργάνου και είναι γνωστό ότι η ποιότητα του ήχου του βιολιού εξελίσσεται για χρόνια μετά την επεξεργασία τους και ειδικά, κατά την διάρκεια της διαδικασίας ξήρανσης του βερνικιού. Αυτό οφείλεται στην εξέλιξη της χημικής δομής και της μηχανικής συμπεριφοράς του που παρουσιάζεται στην εργασία, μέσα από την ανάλυση διαφόρων ρητινών. 1

8 Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της έρευνας που προέκυψαν από την ανάλυση των ρητινών σε σχέση με την επίδρασή τους στον ήχο του βιολιού. Κεφάλαιο 2: Το βιολί και το βερνίκι Η ιστορία και η ανάπτυξη του Tο βιολί είναι ένα συναρπαστικό μουσικό όργανο, και ιστορικά και τεχνικά. Ανήκει στην οικογένεια εγχόρδων και είναι το πιο διαδεδομένο σόλο όργανο μαζί με την κιθάρα και το πιάνο. H ονομασία του προέρχεται από το λατινικό vitula, 1 που σημαίνει έγχορδο όργανο. Θεωρείται ο βασιλιάς των μουσικών οργάνων και ας υπήρξε στις αρχές της ιστορίας του ένα όργανο που απλώς συνόδευε τη μουσική σε χορούς και πανηγύρια και οι βιολιστές είχαν τη φήμη κατώτερων μουσικών. Η προέλευση των οργάνων που παίχτηκαν με την τριβή χορδών συνδέονται με την εμφάνιση του τόξου. Τα όργανα που παίζονται με ένα τόξο εμφανίζονται στις ευρωπαϊκές γλυπτικές και τις απεικονίσεις περίπου το 900π.χ.. Έχοντας ως δεδομένο ότι κανένα ίχνος οργάνου δεν υπάρχει στην κλασσική αρχαιότητα ελεύθερα αναγνωρίζεται ότι το τόξο εισήχθη ή από την Ασία ή από τους Άραβες ή τις σκανδιναβικές φυλές. 2 H επισήμανση της προέλευσης του βιολιού δεν είναι εύκολη καθώς υπάρχουν διάφορες θεωρίες που υποστηρίζουν διάφορες απόψεις. Θεωρείται λοιπόν ότι το βιολί προέρχεται από τα έγχορδα μουσικά όργανα που έφεραν στην Ευρώπη οι Άραβες τον 8 ο αιώνα, παρόλο που κανένα από τα έγχορδα μουσικά όργανα στην Αραβία δεν παίζεται στηριγμένο στον ώμο. Μια άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι το βιολί κατάγεται από τα σλαβικά λαϊκά μουσικά όργανα του τύπου της κρητικής και ποντιακής λύρας. Στην Πολωνία ήδη υπήρχαν από τον 15 ο αιώνα όργανα σαν τις σημερινές βιόλες, με τρεις 1 Robert Jesselson: (January/ February 1991), the etymology of the words Violin and Violoncello, implications the literature in the early history of cello, Strings, p Stowell Robin: (1992), The Cambridge companion to the violin, Cambridge University Press, Cambridge, p

9 χορδές κουρδισμένες ανά τρίτες και τετάρτες. Αυτού του τύπου τα λαϊκά όργανα δεν είχαν βέβαια τον ήχο του σημερινού βιολιού αλλά ήχο πιο τραχύ. Παρόλα αυτά, έπειτα από εικονογραφήσεις, στον μεσαίωνα ως πρόδρομοι του βιολιού παρουσιάζονται: το ravanastron όπου λέγεται ότι άνηκε σε έναν κυρίαρχο της Ινδίας 5000 έτη ενώπιον Χριστού, το παλαιό έγχορδο ρεμπέκ (rebec) ή ρουμπέμπε (rubebe), απόγονοι του αραβικού ραμπάμπ, όπου έγινε γνωστό στην Ευρώπη μετά την αραβική εισβολή στην Ισπανία το 711μ.Χ. από μουσουλμάνους έμπορους και καλλιτέχνες, η βιέλλα (είδος μακρόστενου λαϊκού βιολιού) και rote (rotta) μια απλή αναπαραγωγή του αρχαίου ευρωπαϊκού τσιτέρ (zither: πολύχορδο με ταστιέρα ). Εικόνα 2.1. Οι πρόδρομοι του βιολιού Στην συγγένεια του βιολιού ανήκει και η ιταλική λύρα ντα μπράτσιο (lira da braccio) από την αρχή του 16 ου αι.. Ως απόγονος του ρεμπέκ θεωρείται ένα μακρόστενο βιολί του 15 ου -17 ου αι., το οποίο χωρούσε στην τσέπη του μαέστρου. βιολί τσέπης ή ποσέτ (pochette) καθώς και η βιόλα ντα γκάμπα (da gamba: βαρύτονο όργανο) τον 16 ο 3

10 αιώνα. Στην κατηγορία της βιόλα ντα γκάμπα ανήκουν η βιόλα μπαστάρντα (bastarda), η μπάρυτον (baryton ή βιόλα ντι μπορντόνε ) και η βιόλα ντ αμόρε (d amore). 3 Το βιολί είναι ένα όργανο με ένα μάλλον χαοτικό οικογενειακό δέντρο, μια οντότητα καλύπτοντας πολλά πεπρωμένα σε ένα ενιαίο όργανο. Λίγο πιο μετά τον 16 ο αιώνα εμφανίζεται και όλη η οικογένεια του βιολιού σύμφωνα με τις εικονογραφήσεις όπου αναπτύχθηκαν προκειμένου να ικανοποιήσουν τις νέες ιδέες των ήχων που προέκυψαν τότε στην Ιταλία. Σε αυτήν ανήκουν: το ψηλό violino piccolo, η μικρή βιόλα ως violino, η viola ως άλτο όργανο, η viola tenore, to violoncello (βιολεντσέλο) το βιόλα πομπόζα (pomposa) και το violone (κοντραμπάσο) όπου έγιναν το κέντρο συμφωνικής ορχήστρας και το κλασσικό κουαρτέτο εγχόρδων. 4 Ο τύπος του βιολιού που γνωρίζουμε σήμερα δημιουργήθηκε και τελειοποιήθηκε στην Βόρεια Ιταλία στις αρχές του 16 ο αιώνα. Εκεί τυποποιήθηκε το σχήμα και τα χαρακτηριστικά του σημερινού βιολιού. Η τέχνη της κατασκευής βιολιών ήταν εξαπλωμένη σε όλες τις πόλεις της Ιταλίας, και έφτασε πέρα από τα σύνορα, στη Γερμανία, τη Γαλλία, και ακόμη και την Αγγλία. Εικόνα 2.2. Πόλεις της Ευρώπης που αναπτύχθηκε η τέχνη του βιολιού 3 Ulrich Michels: (1994), Άτλας της μουσικής, τόμος Α, 1 η ελλ. Έκδοση, Φίλιππος Νάκας, Αθήνα, σ Ulrich Michels, ό.π., σ.41. 4

11 Σχεδόν κάθε ευρωπαϊκή χώρα έχει ασχοληθεί με το βιολί, αλλά στην εξέλιξή του, κανένας δεν θα μπορούσε να ξεπεράσει την υπεροχή της Ιταλίας. Σημαντικό κέντρο μουσικής για την κατασκευή βιολιών ήταν παράλληλα με την Μπρέσια (Brescia) , η Κρεμόνα (Cremona) Ήταν η ενδοξότερη σχολή κατασκευής εγχόρδων μουσικών οργάνων στον κόσμο και πρόγονος της σχολής θεωρείται ο Andrea Amati. 5 Εκεί αναπτύχθηκαν τον 17 ο και 18 ο αι. οι ιδανικές για τον ήχο αναλογίες οι οποίες εφαρμόζονται μέχρι σήμερα. (μήκος ηχείου 35,5 εκ.). Οι πιο σημαντικοί και φημισμένοι οργανοποιοί εκείνης της εποχής, που τα βιολιά τους θεωρούνται αξεπέραστα, είναι ο Andrea Amati (1580), ο εγγονός του Nicola Amati ( ), ο μαθητής του τελευταίου, ο Antonio Stradivari ( ), οι Guarneri (Andrea, 1698 και Antonio Del Gest, 1744), ο Francesco Ruggiero (1720), αλλά και ο Jacob Stainer (1683) από το Τυρόλο και ο Matthias Klotz (1743) από το Μέλανα Δρυμό. Οι αδερφοί Amati, Guarneri και ο Stradivari έγιναν διάσημοι για τα βιολιά τους, τα οποία προτιμούν οι σολίστες από όλο τον κόσμο ακόμα και σήμερα γιατί θεωρούνται αξεπέραστα σε ποιότητα κατασκευής και ηχόχρωμα. Σύντομα το βιολί κατέλαβε πρωταγωνιστικό ρόλο ως σόλο όργανο στην ιστορία της μουσικής. Τα καινούργια είδη της μουσικής του 17ου και του 18ου αιώνα, η σονάτα και το κοντσέρτο ξεκίνησαν ως μορφές μουσικής για βιολί. Με τους θανάτους του Stradivari (1737) και Guarneri (1744), η σχολή κατασκευής βιολιών στην Κρεμόνα έκλεισε απότομα. 6 Από τότε τα βιολιά τους έχουν αντιγραφεί συχνά αλλά ποτέ δεν θα μπορούσαν να αναπαράγουν τον ίδιο ήχο. 5 Stowell Robin: (1992), ibid, p Hsieh Andrew: (spring 2004), Cremona revisited: the science of the violin making, Engineering and science no. 4, California institute of institute of technology, p.29. 5

12 2.2 Η περιγραφή του βιολιού Το βιολί φαίνεται απλό αλλά είναι ένα από τα πιο σύνθετα μουσικά όργανα. Αποτελείται από 70 χωριστά κομμάτια ξύλου. 7 Έχει μέγεθος περίπου 60 εκατοστά. Εικόνα 2.3. Τα μέρη του βιολιού Πολλά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του βιολιού που εμφανίζονται μόνο διακοσμητικά είναι ιδιαίτερα λειτουργικά. Το αντηχείο του βιολιού έχει χαρακτηριστικό σχήμα με την κάθε του πλευρά να αποτελείται από τρία κοίλα τόξα. Αποτελείται από το καπάκι το οποίο έχει δύο σχισμές αντήχησης σχήματος f, την ράχη και τα πλευρά. Το καπάκι και η ράχη έχουν κυρτώσεις οι οποίες είναι σκαμμένες στο ξύλο. Ειδικότερα για το καπάκι, η κύρτωση αυτή συνεισφέρει στην αντοχή του στις μεγάλες πιέσεις που δέχεται από τις χορδές, επίσης προστατεύει το σώμα από το ράγισμα αλλά και αλλάζει την δυναμική της δόνησης αρκετά. Το ίδιο ρόλο παίζει και το νύχι ( η προεξοχή του καπακιού στο δέσιμο του με τα πλευρά)καθώς και η ψυχή, η οποία επιπλέον βοηθά τη μετάδοση του ήχου από το καπάκι στην ράχη του οργάνου. 7 Hsieh Andrew: (spring 2004), ibid, p.30. 6

13 Το βιολί έχει τέσσερις χορδές κουρδισμένες 8 κατά πέμπτες : σολ 2, ρε 3, λα 3, μι 4. Παλαιότερα οι χορδές ήταν εντέρινες, ενώ τώρα έχουν ασημένια περιέλιξη και η μι είναι από ατσάλι. Οι χορδές δένονται από την μία πλευρά στην χορδιέρα η οποία με την σειρά της στηρίζεται στο κουμπί που βρίσκεται στο κάτω μέρος του οργάνου. Οι χορδές περνάνε από τον καβαλάρη ή γέφυρα (ο οποίος έχει σχήμα κυρτό) και την ταστιέρα που πατάει πάνω στο βραχίονα, για να καταλήξουν στο κεφαλάρι του οργάνου όπου βρίσκεται ο μηχανισμός κουρδίσματος κλειδιά, τα οποία ρυθμίζουν την χορδή στην επιθυμητή τάση- και ο κοχλίας. Οι χορδές δονούνται είτε με το δοξάρι (κατασκευάστηκε από τον Tourte 9 (1835) στα τέλη του 18 ου αιώνα: ράβδος με κινητή βάση που τεντώνει τρίχες αλόγου όπου τρίβονται με κολοφώνιο, έχει κοίλο σχήμα με βίδα ρύθμισης και κατασκευάζεται από pernambuco wood που λέγεται και ξύλο Βραζιλίας, λόγω της δύναμης και της ελαστικότητας του 10 ) είτε με τράβηγμα και το ενεργό τους μήκος ορίζεται από την θέση των δακτύλων του αριστερού χεριού πάνω στην ταστιέρα Το ξύλο και οι ακουστικές ιδιότητες Το ξύλο είναι το πιο σημαντικό υλικό για την παραδοσιακή παραγωγή των μουσικών οργάνων. Και αυτό οφείλεται στον μοναδικό συνδυασμό των ιδιοτήτων του όπως: σχεδόν απεριόριστη διαθεσιμότητα, η εύκολη διεργασία, η μηχανική αντοχή, η ελαστικότητα, η αντίσταση στις χημικές επιρροές, λίγες αλλαγές με το πέρασμα των χρόνων και η ομορφιά της σύστασης. Υπάρχουν βέβαια ορισμένες συνθήκες οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν σημαντικά προβλήματα στο ξύλο όπως: η συνεχής διασταλτική αντίδραση στις αλλαγές της υγρασίας του περιβάλλοντος αέρα, το εύθραυστο, όσον αφορά τα λεπτά τμήματα και η χημική ζημιά που μπορούν να προκαλέσουν οι μύκητες, τα έντομα και τα φυτικά παράσιτα. Παρ ολ αυτά, τα οφέλη από τη χρήση του ξύλου είναι τόσα, που αντισταθμίζουν τα όποια προβλήματα δημιουργούνται Το ξύλο είναι ένα οργανικά αυξανόμενο, ανισοτροπικό και ανομοιογενές υλικό. Υπάρχουν πολλές χιλιάδες διαφορετικά είδη φυτών που παράγουν ξύλο για κάθε χρήση, 8 Ulrich Michels: (1994), ό.π., σ Ernest N. Doring: (December 1943), Remarks on the bow, violins & violinist, part v, p Bucur Voichita: (2006), Acoustics of wood, second edition, Springer, Germany, p

14 έτσι είναι διαθέσιμο σε μεγάλη ποικιλία αντοχών σε σχέση με το βάρος, χρωμάτων, υφής και σχεδίασης. Επίσης το ξύλο μπορεί να είναι ένα υλικό ασυναγώνιστης αισθητικής αξίας. Η παραγωγή του ήχου γίνεται με δύο τρόπους: α. είτε με άμεση κρούση του ξύλου, είτε β. όταν οι ήχοι που παράγονται από άλλες πηγές προσπίπτουν στην ξύλινη επιφάνεια με μορφή ηχητικών κυμάτων. Όταν ηχητικά κύματα που παράγονται από άλλη πηγή προσπίπτουν σε ξύλο, μέρος της ηχητικής ενέργειας ανακλάται και μέρος εισέρχεται μέσα στην μάζα του. Επιπλέον, το ξύλο μπορεί να τεθεί σε παλμική κίνηση. Οι ακουστικές ιδιότητες του, όπως η παραγωγή του ήχου, συνήχηση αντήχηση και ηχομόνωση είναι από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά του που καθορίζουν την χρήση του. Όταν ο αρχικός ήχος ενισχύεται και ανακλάται από την ξύλινη επιφάνεια έχουμε το φαινόμενο της αντήχησης ενώ συνήχηση έχουμε με τον συντονισμό δύο ή περισσοτέρων ηχητικών κυμάτων. Επιπλέον, όταν ο ήχος προσπίπτει στο ξύλο έχουμε μερική ή ολική απορρόφησή του. Όταν το ξύλο ως πηγή ήχου έχει μεγάλη πυκνότητα και μεγάλες διαστάσεις παράγεται οξύς ήχος ενώ παράγεται βαρύς ήχος όταν το ξύλο έχει μικρές διαστάσεις και μικρή πυκνότητα. Επίσης το αντηχείο δεν μεταβάλλει το ύψος του ήχου, αλλά ενισχύει την ένταση και αυξάνει την διάρκεια του. Η ταχύτητα διάδοσης του ήχου μέσα στη μάζα του ξύλου είναι επίσης μία ακόμα χαρακτηριστική ιδιότητά του. Η ταχύτητα διαδόσεως του ήχου στην μάζα του ξύλου κυμαίνεται από 3500 έως 5000 m/sec στην εγκάρσια τομή και 700 έως 1500 m/sec στην εγκάρσια διεύθυνση προς τις ίνες. Η ταχύτητα του ήχου σε υλικά σώματα είναι: στον αέρα 340 m/sec, στον φελλό 500m/sec, στο νερό 1440m/sec, στον σίδηρο 5000m/sec και στο γυαλί m/sec. Βλέπουμε λοιπόν, ότι το ξύλο υπερτερεί γενικότερα των μετάλλων, λόγω της μικρότερης μάζας ανά μονάδα όγκου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι, σύμφωνα με έρευνες, η ταχύτητα διάδοσης του ξύλου επηρεάζεται από το είδος ξύλου, την υγρασία, την θερμοκρασία και από το είδος της τομής του ξύλου. Η ακουστική συμπεριφορά του ξύλου κατά την διάρκεια δόνησης του καπακιού του βιολιού συσχετίζεται: α. με την ελαστικότητα του υλικού κατά μήκος και πλάτος των 8

15 ινών κάτω από την προέκταση και κάμψη της δόνησης, και β. με τα εσωτερικά φαινόμενα τριβής που προκαλούνται από την διάχυση παλμικής ενέργειας. 11 Η υγρασία στο ξύλο απορροφά την παλμική ενέργεια, που την μετατρέπει σε θερμότητα με εξαέρωση. Αν και το ξύλο που χρησιμοποιείται στα βιολιά είναι ήδη ξηρό, οι μικρές αλλαγές στην περιεκτικότητα σε νερό μπορούν να έχουν δραματικά αποτελέσματα στην ακουστική βιολιών.. Μια μείωση 1% στην περιεκτικότητα σε νερό μειώνει την υγρασία μέχρι 3.5 %. Η μακροπρόθεσμη βελτίωση της ακουστικής ικανότητας εξαρτάται κυρίως από την μείωση της ημικυτταρίνης, το συστατικό του ξύλου που απορροφά το νερό ευκολότερα και μειώνεται με την πάροδο του χρόνου. Δεδομένου ότι η ημικυτταρίνη μειώνεται, η μέγιστη περιεκτικότητα σε νερό του ξύλου μειώνεται επίσης. Ακόμη και κατά τη διάρκεια πολύ σύντομων περιόδων, ο ήχος ενός συχνά παιγμένου βιολιού μπορεί να βελτιωθεί καθώς μικρές ποσότητες νερού εξατμίζονται από το ξύλο. Όσο αφορά την δημιουργία ανώτερης ακουστικής ποιότητας, η σχέση που υπάρχει μεταξύ των βιολιών, των δέντρων από τα οποία κατασκευάζονται, του κλίματος που υπήρχε τότε αλλά και της πυκνότητας του ξύλου είναι εκπληκτική. Οι ειδικοί της σύστασης και μορφολογίας των δέντρων καθώς και του κλίματος (δενδροχρονολόγοςειδικός στη χρονομέτρηση των δακτυλίων-και κλιματολόγος αντίστοιχα) υποστηρίζουν πως το ξύλο αναπτύσσει ειδικές ακουστικές ιδιότητες καθώς, για παράδειγμα, "γερνάει" μέσα σε μια εκτεταμένη περίοδο ήπιου χειμώνα και καλοκαιριού. Οι κατασκευαστές βιολιών επιμένουν ότι για τις καλύτερες ακουστικές ιδιότητες σημασία έχει η τακτική αύξηση δακτυλίων στο ξύλο, αλλά και η φορά των νερών του ξύλου επηρεάζει το ακουστικό αποτέλεσμα γι αυτό και για το καπάκι χρησιμοποιείται εγκάρσια τομή κορμού, ενώ για την ράχη κάθετη Η επιλογή ξύλου για το βιολί Η επιλογή ξύλου για το βιολί σύμφωνα με τους παλιούς οργανοποιούς καθορίζεται από συγκεκριμένη τεχνική. Το ξύλο πρέπει να είναι εύκαμπτο, ισχυρό και 11 Bucur Voichita: (2006), ibid, p Ulrich Michels: (1994), ό.π., σελ

16 όσο το δυνατόν ξηρότερο. Κόβεται πάντα κατά την διάρκεια των κρύων μηνών και πρέπει να ωριμάσει για δέκα ή ακόμα και για πενήντα έτη για να υπάρξει το καλύτερο αποτέλεσμα. Επιπλέον το συνολικό βάρος του βιολιού πρέπει να είναι περίπου 400 γρ. 13 Πρόσοψη Διαμήκης τομή TP: πιάτο από ερυθρελάτη F: τρύπες f B: γέφυρα από σφενδάμι SP: ψυχή από ερυθρελάτη BB: τραβέρσο από ερυθρελάτη BP: ράχη από σφενδάμι R: πλευρά από σφενδάμι Εγκάρσια τομή : Εικόνα 2.4. Επιλογή των ξύλων για βιολί Για το καπάκι του βιολιού χρησιμοποιούνται ερυθρελάτη (picea abies ή picea excelsa ή picea alba, έλατο) ή πεύκο, γνωστή και ως ξύλο αντήχησης. 14 Για την ράχη, τα πλευρά και τον βραχίονα χρησιμοποιείται σγουρός σφένδαμος και για τα κλειδιά και την ταστιέρα έβενος. Η ερυθρελάτη είναι σχετικά μαλακό ξύλο, και η δομή της είναι απλή, ελαφριά και άκαμπτη, ουσιαστικά μια δέσμη των μακριών κοίλων σωλήνων που διαβιβάζουν τις δονήσεις ευκολότερα κατά μήκος απ' ο, τι κατά πλάτος των ινών. Έχει ελκυστικό χρώμα και φαίνεται να δίνει λαμπρό τόνο στο βιολί. Επίσης έχει μεγάλη ελαστικότητα σε σχέση με την πυκνότητα του και ίνες οι οποίες είναι ίσες και σχεδόν παράλληλες στην κατά μήκος δομή, στενούς αυξητικούς δακτυλίους μέχρι 2mm, μικρό 13 Hsieh Andrew: (spring 2004), ibid, p Bucur Voichita: (2006), ibid, p

17 ποσοστό όψιμου ξύλου μέχρι 25%. Το ξύλο ερυθρελάτης με οδοντωτούς δακτυλίους θεωρείται πολύ καλό για τα μουσικά όργανα. Ο σφένδαμος είναι ένα σκληρό ξύλο με σύνθετη δομή των κυττάρων. Είναι σκληρότερο και πυκνότερο από την ερυθρελάτη, ενώ το ιδιαίτερο διακοσμητικό του σχέδιο (διαγώνιες ίνες) και η διανομή χρώματος αποτελούν φυσικές «ατέλειες» που ενισχύουν την εμπορική αξία της ξυλείας και είναι σημαντικά στοιχεία για την αισθητική και την ακουστική του βιολιού. Ο σφένδαμος είναι γνωστός ως «μπούκλα» ή «φλόγα» Το βερνίκι Τα βερνίκια είναι και το τελευταίο υλικό που χρησιμοποιείται κατά σειρά, για την ολοκλήρωση της κατασκευής του βιολιού. Οι σημαντικότερες λειτουργίες του βερνικιού είναι οι εξής: α. Προστασία του οργάνου από τις αρνητικές επιρροές του καιρού και του ρύπου β. Διάκριση δυνατοτήτων του ήχου των μουσικών οργάνων. γ. Έμφαση στην φυσική ομορφιά του ξύλου. Η επίδραση που ασκεί το βερνίκι στο βιολί είναι μεγάλη, αλλά δεν μπορεί ένα απλό βιολί να γίνει αριστούργημα λόγω ενός άριστου βερνικιού, εντούτοις ένα καλό βιολί μπορεί να καταστραφεί λόγω ενός άθλιου βερνικιού Ο ήχος του βιολιού Ο ήχος του βιολιού όπως αναφέρεται και παραπάνω επηρεάζεται από το ξύλο και τις χαρακτηριστικές ιδιότητες του. Επιπλέον, η συχνή χρήση παιξίματος του μουσικού οργάνου είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα για την καλή παραγωγή ήχου και διατήρηση των τονικών ιδιοτήτων του μέσα στον χρόνο, σύμφωνα με τους οργανοποιούς και μουσικούς. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη το όργανο «χάνει την φωνή του» αν δεν λειτουργεί τακτικά για τον λόγο ότι, οι ταλαντώσεις του αέρα μέσα 15 Bucur Voichita: (2006), ibid, p

18 στο όργανο δημιουργούν μία περιοδική μηχανική επίδραση στα τοιχώματα του οργάνου, σε αυτά τα μέρη που οι ταλαντώσεις έχουν το μεγαλύτερο εύρος. Αν και αυτή είναι μία πολύ μικρή μηχανική δύναμη μπορεί κατά την διάρκεια των χρόνων να σκληρύνει το υλικό και επομένως να τροποποιήσει τις ιδιότητες του. Παρόλο που δεν έχει επαληθευτεί αυτή η σύνδεση, οι οργανοποιοί επιμένουν ότι εξαιτίας αυτού, τα παλιά όργανα έχουν καλύτερο ήχο από τα καινούργια. 16 Στο σημείο αυτό θα ήταν ενδιαφέρον να αναλύσουμε τον τρόπο παραγωγής ήχου στην ιδιόμορφη κατασκευή του βιολιού. Μια δονούμενη χορδή από μόνη της, όπως γνωρίζουμε, δεν παράγει κανέναν σχεδόν ήχο αφού είναι αρκετά λεπτή για να προκαλέσει αναταραχή στον αέρα. Άρα δεν είναι η χορδή από μόνη της αλλά το σώμα του βιολιού που πραγματικά παράγει τον ήχο του. Όταν μία χορδή πάλλεται (δονείται) η γέφυρα λικνίζει πέρα δώθε στην ίδια συχνότητα. Η ψυχή, που βρίσκεται στο δεξί πόδι του καβαλάρη έτσι ώστε το δεξί του πόδι να παραμείνει στάσιμο, ακινητοποιεί το μπροστινό καπάκι, και αντλεί μόνο κίνηση από το αριστερό πόδι και οδηγείται γρήγορα πάνω- κάτω. Το τραβέρσο που τοποθετείται κατά μήκος κάτω από το αριστερό πόδι του καβαλάρη ενισχύει το μπροστινό καπάκι και συνδέει τις ανώτερες και χαμηλότερους περιόδους έτσι ώστε να κινούνται από κοινού. Το σώμα του βιολιού έχει έναν αριθμό από ηχηρές συχνότητες ή φυσικές παλμικές συχνότητες στις οποίες ένα αδύνατο ερέθισμα μπορεί να προκαλέσει μεγάλες δονήσεις. Η ισχυρή δόνηση του επάνω πιάτου παράγει κάποια ενίσχυση με κάθε συχνότητα αλλά το ποσό ενίσχυσης σε μία δεδομένη συχνότητα εξαρτάται στο πόσο καλά ανταποκρίνεται σε μία ή περισσότερες συχνότητες αντήχησης. Ο καβαλάρης διαβιβάζει ένα σύνολο αρμονικών από την δονούμενη χορδή στο μπροστινό καπάκι και κάθε αρμονική μεγεθύνει( δυναμώνει, ενισχύει) σύμφωνα με την αντήχηση που παράγεται από την συχνότητα. Το βιολί ανταποκρίνεται σχετικά σε διαφορετικές συχνότητες που δημιουργούν στο όργανο μοναδική ποιότητα ήχου, ενισχύοντας μερικές αρμονικές και να μετριάζοντας άλλες. Οι ηχηρές συχνότητες του σώματος του βιολιού εξαρτώνται από το πόσο ηχηροί είναι οι τρόποι του μπροστινού και πίσω καπακιού. Τα καπάκια από μόνα τους μπορούν 16 Barclay Robert L.: (1997) The care of historic musical instruments, the Canadian Conservation Institute and the museums & Galleries Commission, Scotland. 12

19 να διαμορφώσουν απλώς και μόνο δύο διαστάσεις και να κινηθούν ελεύθερα σε όλα τα σημεία έξω από το χείλος. Μόλις μία χορδή δονηθεί σε αρμονικές δημιουργούνται διαρκή κύματα πάνω στην χορδή, ενώ η διπλή διάσταση του φατνώματος πάλλεται με συγκεκριμένους ηχηρούς τρόπους. Στα βιολιά υπάρχει μία περαιτέρω περιπλοκή: το ξύλο έχει πολύ διαφορετικές μηχανικές ιδιότητες κατά μήκος διαφόρων αξόνων, οι οποίες καθορίζονται εξ ολοκλήρου από την δομή των κυττάρων. Το ξύλο αποτελείται από μακριά λεπτά κύτταρα των οποίων τα τοιχώματα αποτελούνται από την πολυμερή κυτταρίνη, ημικυτταρίνη και λιγνίνη. Η κυτταρίνη είναι ένας υδατάνθρακας που διαμορφώνει τις μακριές ευθείες αλυσίδες, που συνδέονται με δεσμούς υδρογόνου, και αποτελεί το κύριο δομικό συστατικό του ξύλου. Η λιγνίνη ενώνεται με χημικούς δεσμούς και με τις ημικυτταρίνες αλλά και με την κυτταρίνη. Η λιγνίνη είναι το σπουδαιότερο και πιο άφθονο, μετά την κυτταρίνη, συστατικό της φυτικής βιομάζας. Είναι πολυμερές τεραστίου βαθμού -υδρόφοβο και ανθεκτικό χημικά και θερμικά- και αποτελεί την βασική συγκολλητική ουσία του ξύλου. Η μεγαλύτερη διάσταση του κάθε κυττάρου κινείται παράλληλα με την ανάπτυξη του κορμού του δέντρου σε διαμήκη άξονα και συνεπώς το ξύλο έχει μεγαλύτερη αντοχή εφελκυσμού σε διαμήκη κατεύθυνση. Με αποτέλεσμα τα ξύλινα καπάκια να είναι επιμηκυμένα κατά μήκος του σιταριού του ξύλου, με κατεύθυνση την μεγαλύτερη αντοχή σε εφελκυσμό, προκειμένου να επιτευχθούν οι ίδιοι τύποι ηχηρών τρόπων που παρατηρούνται σε ένα ιδανικό τετραγωνικό πιάτο. Στις μέρες μας σύγχρονοι κατασκευαστές βιολιών χρησιμοποιούν απεικονίσεις των τρόπων συνήχησης στην ενίσχυση του συντονισμού των μπροστινών και πίσω καπακιών του βιολιού.. Κατά την διάρκεια της κατασκευής, σύμφωνα με τη φασματική ανάλυση, μπορούν να δουν με την κάλυψη λεπτής άμμου της επιφάνειας του πιάτου, τις μηχανικές δονήσεις που περιλαμβάνονται στις διάφορες συχνότητες. Καθώς το πιάτο αντηχεί, η άμμος τριγυρνά, εκτός από τους ρόζους του ξύλου στους οποίους η άμμος μένει στάσιμη. Η άμμος συλλέγεται ή αναπετιέται μακριά από τους ρόζους δημιουργώντας τα ίδια σχεδόν σχέδια όπως παρουσιάζονται στην παρακάτω εικόνα. 13

20 Οι δεύτερες και πέμπτες αρμονικές συχνότητες του καπακιού, που συχνά αναφέρονται ως «τρόπος Χ» και «τρόπος δακτυλιδιών» εξαιτίας των κομβικών σχεδίων τους, αποτελούν τα κύρια συστατικά της σύνδεσης τόνου του καπακιού. Πρόσφατα διάφοροι κατασκευαστές βιολιού συστήνουν να κουρδίζεται κάθε καπάκι έτσι ώστε ο τρόπος του δακτυλιδιού να ακούγεται ακριβώς μία οκτάβα πάνω από τον Χ τρόπο, προκειμένου να μιμηθούν τις προσπάθειες των πρώτων κατασκευαστών βιολιού οι οποίοι θα είχαν κουρδίσει τους πιο εμφανής τρόπους για τα ακριβή μουσικά διαστήματα. Ενώ η θεωρία είναι δύσκολο να εξεταστεί φαίνεται ιδιαίτερα εύλογη γιατί το κούρδισμα του χτυπήματος για τα μουσικά διαστήματα δεν απαιτεί κανέναν ειδικό εξοπλισμό και γι αυτό τον λόγο μπόρεσε να γίνει ακόμα και από τους πρώτους κατασκευαστές. Επιπλέον η ιδέα αυτή παραλληλίζεται με τα ιδανικά της αναγέννησης της μαθηματικής τελειότητας, η οποία μπορεί να καθοδηγεί τους Ιταλούς κατασκευαστές βιολιών των περασμένων χρόνων. 17 Εικόνα 2.5. Οι παλμικοί τρόποι του μπροστινού (επάνω σειρά) και πίσω πιάτου ( κάτω σειρά) ενός διασκορπισμένου βιολιού, κατασκευασμένο από σύγχρονο οργανοποιό, που παρουσιάζονται στο παρεμβαλλόμετρο λέιζερ.. Οι κομβικές περιοχές παρουσιάζονται άσπρες. Ο Χ τρόπος και τρόπος δαχτυλιδιού και των δύο πιάτων είναι τονισμένα μέσα στα κόκκινα πλαίσιο και οι αριθμοί είναι οι συχνότητες στις οποίες οι αντηχήσεις εμφανίζονται. 17 Hsieh Andrew: (spring 2004), ibid, p

21 Κεφάλαιο 3: Φυσικές και Συνθετικές ρητίνες 3.1. Η ιστορία και η προέλευση του βερνικιού Σύμφωνα με την ιστορία της τέχνης, υπάρχουν αποσπασματικά γεγονότα και όχι συνεχή ιστορία, που προσδιορίζουν περίπου την εμφάνιση και την χρησιμότητα των βερνικιών και προκαλούν μεγάλο ενδιαφέρον. Η χρήση των διακοσμητικών και των προστατευτικών επιστρωμάτων άρχισε από την πρωτόγονη εποχή. Χρησιμοποιούσαν μεταλλεύματα, έλαια και χρωστικές ουσίες της φύσης για να διακοσμήσουν τα ρούχα τους, την κατοικία τους καθώς επίσης έχριζαν το σώμα τους για να προστατευτούν από τις καιρικές συνθήκες. Επίσης με την χρήση ρητινούχων και λιπαρών οργανισμών μύρωναν τα δέρματα ζώων και τις βάρκες τους έτσι ώστε να τα καταστήσει εύκαμπτα και αδιάβροχα. Το παλαιότερο είδος χρώματος, μπορούμε να πούμε ότι ήταν χρωστικές ουσίες που αναμιγνύονται με λίπος. 18 τέτοιο χρώμα εφαρμόζεται σε δέρμα ή ξύλο, είναι σχεδόν αδύνατο να αφαιρεθεί και πιθανώς η προστατευτική δράση του είναι ιδιαίτερη. Όταν ένα Η χρήση του πετρελαίου μόνο ως συντηρητικό, π.χ., για να κάνει το ξύλο των τόξων και των λογχών αδιάβροχων, είναι ίσως πρόδρομος του βερνικιού, και συνδέεται πολύ με τη χρήση του βερνικιού στα βιολιά και σε όλα τα μουσικά όργανα. Ωστόσο το παλαιότερο βερνίκι που διατηρείται ακόμα, είναι αυτό που καλύπτει τις αιγυπτιακές ξύλινες σαρκοφάγους, που προστάτευαν τις μούμιες. 19 Σύμφωνα με πρώιμες μελέτες, του 19 ου αιώνα, αυτό το βερνίκι βρέθηκε να είναι αδιάλυτο στο νερό, διαλυτό στο οινόπνευμα, και εφαρμοσμένο στο ξύλο σαν κολλώδες μείγμα που δημιουργήθηκε αραιώνοντας το αλκοολικό διάλυμα με νερό. Σύμφωνα με μελέτες το πιθανότερο είναι το μείγμα να αποτελούνταν από ρητίνη μέσα σε ένα αιθέριο έλαιο, όπως αιθέριο έλαιο κέδρου. Είναι πλέον γνωστό ότι τα καλύτερα βερνίκια και ρητίνες, για χιλιάδες χρόνια, προέρχονται από την τροπική Αφρική καθώς και το ότι είναι φυσικά αντικείμενα του 18 Sabin Alvah Horton: (1904), The industrial and artistic technology of paint and varnish, 1 st ed., New York, p.6 19 Sabin Alvah Horton: (1904), ibid, p.7. 15

22 εμπορίου. Με τις πολεμικές εισβολές των Αιγυπτίων στην τροπική Αφρική ευνοήθηκε πιο εύκολα το εμπόριο βερνικιού στην Αραβία καθώς επίσης και οι Κινέζοι από τις ανατολικές Ινδίες. Η προέλευση του ονόματος. Στα μέσα του 3 ου αι. π. Χ., η Βερενίκη 20, μια όμορφη ξανθιά γυναίκα, της οποίας ο παππούς ήταν ετεροθαλής αδερφός του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ένας από τους απογόνους της ήταν η διάσημη αιγύπτια βασίλισσα Κλεοπάτρα, ήταν βασίλισσα της Κυρήνειας και σύζυγος του Πτολεμαίου του ευεργέτη, βασιλιά της Αιγύπτου. Λίγο μετά τον γάμο τους, ο βασιλιάς ανέλαβε μια μακρόχρονη εκστρατεία στην Ασία, με μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας. Στη διάρκεια της εκστρατείας, η βασίλισσα έκανε παρακλήσεις στους θεούς για την ασφαλή επιστροφή του βασιλιά, υποσχόμενη να θυσιάσει τα μαλλιά της στο βωμό της Αφροδίτης, αν ο βασιλιάς επέστρεφε. Και αυτό έκανε, όμως οι πολύτιμες πλεξούδες εξαφανίστηκαν από το βωμό στη διάρκεια της νύχτας. Σύμφωνα με τον αστρονόμο Κόνων, οι θεότητες είχαν μεταφέρει τις πλεξούδες στον ουρανό, όπου σχημάτισαν στον γαλαξία, έναν αστερισμό που είναι ακόμα γνωστός ως Κόμη της Βερενίκης. Όταν έφεραν στους Έλληνες, από τις μακρινές ακτές των άγνωστων βόρειων θαλασσών, το κίτρινο ορυκτό που όλοι γνωρίζουμε ως κεχριμπάρι, τo παρομοίωσαν με τα ιερά ξανθά μαλλιά της Βερενίκης, και το ονόμασαν προς τιμή της, Βερενίκη. Το κεχριμπάρι ήταν γνωστό με αυτό το όνομα για αρκετούς αιώνες τόσο στους Έλληνες, όσο και στους Ρωμαίους. «Κεχριμπαρένιος» ήταν ένα επίθετο, που συχνά απευθυνόταν στα μαλλιά ξανθών γυναικών. Ο αυτοκράτορας Νέρωνας είχε γράψει κάποια ποιήματα για τα κεχριμπαρένια μαλλιά της αυτοκράτειρας, με αποτέλεσμα, όπως παρατηρεί ο Πλίνιος, τα βαμμένα ξανθά μαλλιά να γίνουν της μόδας στη Ρώμη. Αλλά και νωρίτερα, τόσο ο Οβίδιος («Τα μαλλιά της ήταν σαν κεχριμπάρι και χρυσό») όσο και κάποιος παλιός πέρσης ποιητής είχαν δώσει ποιητική διάσταση στο κεχριμπάρι, λόγω της φυσικής ομορφιάς του. 20 Sabin Alvah Horton: (1904), ibid, p

23 Η λέξη Βερενίκη, είναι ομόηχη της λέξης Φερενίκη, που σημαίνει «φέρνοντας τη νίκη». Το γράμμα Φ άλλαξε με το γράμμα Β, σε κάποιες ελληνικές διαλέκτους, ακόμα και στα αρχαία ελληνικά, και προφερόταν όπως το λατινικό V, αλλαγή που ισχύει και στο μεσαίωνα. Γι αυτό και η λέξη Βερενίκη που σημαίνει κεχριμπάρι, συχνά γραφόταν στα λατινικά Verenice, ενώ σε γραπτά του 12 ου αιώνα το ουσιαστικό κλίνεται στην γενική verenicis και vernicis. Αυτή είναι πιθανότατα η πρωταρχική εμφάνιση της λατινοποιημένης λέξης πολύ κοντά στη σημερινή της μορφή. Η ονομαστική κλίση του ουσιαστικού vernice άλλαξε σε vernix, από το οποίο προέρχεται η λέξη βερνίκι. Η γερμανική ονομασία για το κεχριμπάρι είναι Bernstein ή η πέτρα της Βερενίκης, και η ισπανική λέξη για το βερνίκι είναι Berniz, η οποία είναι πιο κοντινή στην ελληνική, ενώ Βερενίκη (Veronice ή Verenice) ήταν το πιο κοινό όνομα για το κεχριμπάρι (amber) κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα. Ο Ευστάθιος, μελετητής του Ομήρου τον 12 ο αιώνα, αναφέρει ότι οι μεταγενέστεροι Έλληνες ονόμαζαν το κεχριμπάρι Ήλεκτρον, από το όνομα της Βερενίκης, ενώ ο Σαλμάτιος το γράφει Berenice (από την βασίλισσα Βερενίκη) αλλά και Verenice (από το φερενίκη που σημαίνει φέρνοντας τη νίκη). Σε κείμενο του 8 ου αιώνα (Lucca MS) γίνεται αναφορά σε ένα συστατικό υγρού βερνικιού που ονομάζεται Veronica και αυτή η λέξη είναι η μεταγενέστερη ισοδύναμη λέξη της ονομασίας Berenice. -Παρ όλ αυτά η Αγία Βερόνικα δεν είχε καμία σχέση με τη Βερενίκη. Ίσως ανακηρύχθηκε προστάτης άγιος των μαστόρων των βερνικιών, όμως δεν φαίνεται να είχε υψηλή θέση στην ιεραρχία της αγιοσύνης, μια και δεν ήταν υποχρεωτικό να παρευρίσκονται οι πιστοί στην γιορτή της Αγίας. Αυτή λοιπόν είναι η προέλευση της λέξης βερνίκι. Αρχικά ήταν ισοδύναμη με το κεχριμπάρι, το οποίο είναι ένα στοιχείο της ανώτατης κατηγορίας ρητινών που χρησιμοποιούνται στην τέχνη. Η πρώιμη ελληνική λέξη για το κεχριμπάρι ήταν «ήλεκτρον», από το ρήμα έλκω, που σημαίνει τραβώ. -Το κεχριμπάρι με την τριβή αποκτά ηλεκτρικές ιδιότητες και έλκει ελαφριά αντικείμενα Μετά τον 16 ο αιώνα, ο όρος βερνίκι σταμάτησε να χρησιμοποιείται αποκλειστικά για στεγνές ρητίνες, αλλά άρχισε να χρησιμοποιείται για υγρά μείγματα. Αυτά τα υγρά μείγματα περιείχαν ξηρές ρητίνες, οι οποίες ήταν λιωμένες και στην 17

24 συνέχεια βρασμένες με διάφορα έλαια (π.χ. λιναρόσπορο). Αποτελούσαν τα υγρά βερνίκια ( liquida vernice) όπως αναφέρουν οι πρώτοι Ιταλοί συγγραφείς και αντιστοιχούν στο σύγχρονο βερνίκι Τεχνολογία βερνικιού-οι φυσικές ρητίνες Ο άνθρωπος για να προστατέψει το ξύλο από τους παράγοντες που το αλλοιώνουν και το καταστρέφουν επινόησε - σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία- διάφορες ουσίες όπου εκτός από προστατευτικές έχουν και διακοσμητικές ιδιότητες. Τα βερνίκια ανήκουν στην κατηγορία επικαλυπτικών ουσιών μαζί με το χρώμα και την λάκα και αποτελούν μία από τις βασικές κατηγορίες των προστατευτικών ουσιών ( εμποτιστικές και αντιπυριτικές ουσίες ). Οι λάκκες και τα βερνίκια διαφέρουν από το χρώμα δεδομένου ότι είναι διαφανείς. Οι λάκκες αποτελούνται από ρητίνες και γόμες και ξηραίνονται όταν εξατμιστούν με διαλύτη ενώ τα βερνίκια μπορούν επίσης να περιέχουν και ξηραινόμενα έλαια. 21 Το βερνίκι, αντίθετα με τα μείγματα χρωματικών στρωμάτων (χρωστικές ύλες) είναι ένα προϊόν που αποτελείται από μία μόνο ομογενή φάση, που έχει την δυνατότητα να μεταβαίνει από την υγρή στην στερεή κατάσταση με την πάροδο του χρόνου. 22 Εφαρμόζεται πάνω σε επιφάνεια σχηματίζοντας ένα λεπτό, σκληρό, διαφανή ή ημιδιαφανής ξηρό υμένα που έχει προστατευτικές, διακοσμητικές και ειδικές τεχνικές ιδιότητες. Ενισχύει τα φυσικά χρώματα των επιφανειών καθώς διαποτίζει τα τοιχώματα του ξύλου. Επίσης μπορεί να περιέχει χρωστικές ουσίες και βαφές για να τροποποιηθεί το προφανές χρώμα της επιφάνειας. 23 Είναι ένα προστατευτικό επικαλυπτικό πολυμερές που μπορεί να δράσει ως φραγμός σε δύο καταστάσεις : α) να κρατήσει το αντικείμενο καθαρό από τις ξένες ύλες 21 Barclay Robert L.: (1997), coatings The care of historic musical instruments, published by the Canadian conservation institute and the museums and galleries commission, Scotland.. 22 Γκερέκος Ιωάννης: (χ.χ.), «Προστατευτικό Βερνίκι», σημειώσεις Τ.Ε.Ι., Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Αθήνα, σελ Hurst George H., F. C. S.: (1892), painters colours, oils and varnishes, a practical manual, Charles Griffin & Company, limited, London, p

25 β)να το προστατέψει από την προσβολή χημικών ενώσεων του περιβάλλοντος.αυτές οι χημικές ενώσεις είναι η υγρασία (H 2 O), διάφοροι ρύποι όπως το υδρόθειο (H 2 S), το διοξείδιο του θείου (SO 2 ), το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ), οξείδιο του αζώτου (NO) και το οξυγόνο. Το αποτέλεσμα της δράσης αυτών των χημικών ενώσεων μπορεί να προκαλέσει θάμπωμα (ξεθώριασμα) του βερνικιού, ή οξείδωση (κιτρίνισμα) και διάφορες μορφές διάβρωσης. Η δράση των ενώσεων στο βερνίκι εξηγείται με το φαινόμενο της διάχυσης. Όπως γνωρίζουμε, τα μόρια και τα άτομα σε ένα στερεό δεν είναι ακίνητα, σε χαμηλές θερμοκρασίες εξίσου υπάρχει κίνηση, τα άτομα δονούνται και οι δεσμοί των μορίων πάλλονται. Έτσι είναι δυνατόν να κινηθούν και εσωτερικά στην μάζα του στερεού σώματος με αποτέλεσμα τα μικρά μόρια να μπορούν να καταλάβουν τα κενά μεταξύ των μεγάλων μορίων ενός στερεού. Το φαινόμενο αυτό, εξηγεί την αλληλεπίδραση των βερνικιών με το ξύλο. 24 Το βερνίκι ως πολυμερές αποτελείται από : α. ρητίνες (φυσικές, συνθετικές), β. συνδετικά μέσα (ξηραινόμενα έλαια), γ. υγρά (διαλύτες, αραιωτικά, χρωστικές ύλες) 25. Η ρητίνη θεωρείται ως το κύριο συστατικό του βερνικιού, και χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στις φυσικές και συνθετικές ρητίνες. Είναι εκχυλίσματα (χημικές ουσίες) που αποτίθενται στις κοιλότητες και στους κενούς χώρους των κυττάρων και μπορούν να εκχυλιστούν (εκπλυθούν) χωρίς να μεταβληθεί η δομή του ξύλου. Του προσδίδουν το χρώμα, την ανθεκτικότητα σε μύκητες και έντομα, την φυσική διάρκεια και ενίοτε και την οσμή (π.χ. κέδρος, κυπαρίσσι, πεύκο). 26 Οι φυσικές ρητίνες ορίζονται ως οι ρητίνες φυτικής ή ζωικής προέλευσης. Είναι ένα μείγμα οργανικών ενώσεων μεγάλου μοριακού βάρους που εκκρίνονται από ορισμένα δέντρα διαφόρων οικογενειών ύστερα από χάραξη ή τον τραυματισμό του 24 Γκερέκος Ιωάννης: (χ.χ.), ό. π.,σελ Mayer Ralph: (1991) The artist handbook of materials & techniques, 5 th rev. ed., United States, p Μαντάνης Γεώργιος: ( Σεπτέμβριος- Οκτώβριος), Τα εκχυλίσματα του ξύλου, επιπλέον, γνωρίζεται για, σελ.2. 19

26 κορμού από τον άνεμο, την φωτιά, τον κεραυνό ή άλλες αιτίες. 27 Είναι μη κρυσταλλικές ή ημίρρευστες διαφανείς ουσίες, κολλώδης, αδιάλυτες στο νερό και διαλυτές στην αλκοόλη, στα λίπη και στους οργανικούς διαλύτες. Η έκθεση τους στις συνθήκες της φύσης, στον αέρα και το νερό, προκαλούν την εξάτμιση των αιθέριων ελαίων που περιέχουν, με αποτέλεσμα την σκλήρυνσή τους και την προστασία της τραυματισμένης περιοχής. Οι ρητίνες είναι πολύ διαδεδομένες στα κωνοφόρα, τα οποία διαθέτουν ειδικούς ρητινοφόρους αγωγούς. Οι ρητινοφόροι αγωγοί, με τους οποίους γίνεται η ροή της ρητίνης,είναι ειδικά διαμορφωμένα σωληνοειδή όργανα τριχοειδών διαστάσεων, όπου διακρίνονται με γυμνό μάτι. Περιβάλλονται από παρεγχυματικά επιθηλιακά κύτταρα που παράγουν την ρητίνη. Οι ρητινοφόροι αγωγοί δεν είναι κύτταρα αλλά κενοί χώροι ανάμεσα στα κύτταρα του ξύλου. Παρουσιάζονται ακτινικά και αξονικά και ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ένα «δίκτυο συγκοινωνούντων αγγείων». 28 Αυτά τα κύτταρα είναι η πηγή της ρητίνης και είναι γεγονός ότι εκκρίνεται μόνο στους ρητινοφόρους αγωγούς που βρίσκονται στο σομφό ξύλο ενώ στο εγκάρδιο οι αγωγοί είναι αποφραγμένοι. Εικόνα 3.1. Εκκρίσεις ρητινών από τον φλοιό του δέντρου Η ρητίνη που παράγεται στους ρητινοφόρους αγωγούς, οι οποίοι είναι αξονικοί, και δημιουργούνται από τις πληγές του ξύλου, διαφέρουν στην δομή και την διάταξη μέσα 27 Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966) Painting materials, a short encyclopedia, D. Van Nostrand company, Inc, United States of America, p Παπαγιαννόπουλου Αντώνη: (Ιούνιος 2002) Εγχειρίδιο ρητίνευσης, Αθήνα. 20

27 στους αυξητικούς δακτυλίους και βρίσκονται στα κωνοφόρα δέντρα που δεν έχουν κανονικούς αγωγούς, για παράδειγμα στην ελάτη Μέθοδοι συγκομιδής ρητίνευσης Σύμφωνα με τους ρητινοκαλλιεργητές η διαδικασία παραγωγής της ρητίνης αρχίζει τον Απρίλιο και τελειώνει τον Σεπτέμβριο. Ο χρόνος διάρκειας της παραγωγής είναι δεκαπέντε ημέρες και στην συνέχεια αφήνουν να ξεκουραστεί το δέντρο για είκοσι μέρες και μετά επαναλαμβάνουν την διαδικασία. Εικόνα 3.2. Διαδικασία συγκομιδής ρητινών, πελέκηση και αποφλοίωση Οι διαδικασίες συγκομιδής 29 των ρητινών είναι οι εξής: α. η πελέκηση: Η μέθοδος της πελέκησης χρησιμοποιείται σπάνια στην χώρα μας καθώς παραμορφώνει πολύ το δέντρο στο μήκος του κορμού που ρητινεύεται, ελαττώνει την μηχανική αντοχή του ξύλου και χρειάζεται συχνή επιστροφή απόξεσης για να μην διακόπτεται η ροή της ρητίνης. β. η αποφλοίωση και η χημική επίδραση: 29 Τσουμή Γεωργίου: (1995), Συγκομιδή δασικών προϊόντων, Θεσσαλονίκη. 21

28 Η διαδικασία αποφλοίωσης προέρχεται από την Γερμανία όπου μαζί με την Ρωσία ήταν από τις πρώτες χώρες που έγιναν οι δοκιμές αυτής της μεθόδου αλλά η τεχνική αναπτύχθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Πριν την αποφλοίωση γίνεται απόξεση μεγαλύτερου μέρους εξωτερικού φλοιού με ειδικό εργαλείο, την ξύστρα, σε επιφάνεια που αντιστοιχεί στο ετήσιο μέτωπο ρητινεύσεως. Στην συνέχεια με ψεκασμό υδατικού διαλύματος θειικού οξέως ή με την εφαρμογή της πάστας (H 2 SO 4 ) που παρασκευάζεται με υδατικό διάλυμα οξέος, καολίνη και χλωριούχο ασβέστιο επιταχύνεται η ροή της ρητίνης,καθώς το οξύ καταστρέφει τους ιστούς ανάμεσα στο ξύλο και τον φλοιό και ανοίγει τους ρητινοφόρους αγωγούς. Όταν η επίδραση του οξέως σταματάει ή ελαττώνεται γίνεται νέα αποφλοίωση και νέα χημική επίδραση. Κάθε δέντρο μπορεί να πελεκηθεί ή αποφλοιωθεί οχτώ φορές τον χρόνο και παράγει περίπου 2,5 κιλά ρητίνης. Εικόνα 3.3. Ψεκασμός διαλύματος οξέως γ. απόσταξη ή πολτοποίηση ξύλου: Η ρητίνη παράγεται από το νεκρό ξύλο με την απόσταξη και ως υποπροϊόν της παραγωγής ξυλοπολτού (με θειϊκή μέθοδο). Η πηγή της είναι το εγκάρδιο ξύλο, το τεχνητά δαδοποιημένο ξύλο, που περιέχει μεγάλη ποσότητα ρητίνης ή το σομφό που εμποτίζεται τεχνητά με ρητίνη σε ζωντανά δέντρα. Έτσι παράγονται χωριστά τα συστατικά της ρητίνης, το κολοφώνιο και το τερεβινθέλαιο. Ο εμποτισμός με ορισμένα ζιζανοκτόνα και με το paraquat (gram Oxon) επιδρά και προκαλεί μεγάλη συγκέντρωση ρητίνης σε σύγκριση με την περιεκτικότητα του σομφού ξύλου. Η μέθοδος εφαρμόζεται πριν την υλοτομία των δέντρων και το paraquat ψεκάζεται ή εισάγεται σε οπές με εμβολέα που ανοίγονται με τρυπάνι. Στην συνέχεια, το εμποτισμένο ξύλο θρυμματίζεται και τα συστατικά της ρητίνης παραλαμβάνονται με απόσταξη ή πολτοποίηση. 22

29 3.4. Ανάλυση ρητινών Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των φυσικών ρητινών είναι ότι παρουσιάζουν μεγάλη δυσκολία στην ανάλυση τους. Και αυτό λόγω της μεγάλης ποικιλίας ρητινών που υπάρχουν, καθώς είναι πολύπλοκα μίγματα τερπενικών ενώσεων, και λόγω της σημαντικής αλλοίωσης που προκαλούνται από τις αντιδράσεις οξείδωσης και πολυμερισμού. Γι αυτό δημιουργήθηκαν συγκεκριμένες μέθοδοι για την ανάλυση των ρητινών που επέτρεπαν τον προσδιορισμό της σύστασης όχι μόνο των νωπών αλλά και των οξειδωμένων φυσικών ρητινών. Αυτές οι μέθοδοι είναι οι παρακάτω: - Η φασματοσκοπία υπερύθρου (IR) - Η χρωματογραφία λεπτής στοιβάδας (TLC) - H αέρια χρωματογραφία ( GC) - Η αέρια χρωματογραφία σε συνδυασμό με την φασματογραφία μάζας (GC/ MS). Πιο αναλυτικά, η τεχνική της φασματοσκοπίας υπερύθρου (IR) εφαρμόστηκε από τους R. Kleber και L. Masschlein- Kleiner σε μία συστηματική μελέτη των φυσικών ρητινών που χρησιμοποιούνται στην ζωγραφική. 30 Θεωρείται σημαντική φασματοσκοπική τεχνική στην οργανική χημεία, λόγω της ευκολίας λήψης των φασμάτων καθώς και της σύγκρισης τους με φάσματα γνωστών οργανικών ενώσεων. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την σύνθεση χημικών ενώσεων και στην πιστοποίηση καθαρότητας τους. Με αυτή την μέθοδο, στην περιοχή υπερύθρου του φάσματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, γίνονται απορροφήσεις που οφείλονται σε δονήσεις ή κάμψεις των δεσμών των μορίων που μεταβάλλονται κατά την παραμόρφωση του μορίου. Άλλες μορφές παραμόρφωσης του μορίου είναι όταν αυτό σείεται, κλυδωνίζεται, στρεβλώνεται ή έχει ψαλιδωτή κίνηση Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993) Τα οργανικά υλικά στην τέχνη και την αρχαιολογία, τόμος Α, Τροχαλία, Αθήνα, σ Βαλαβανίδης Αθ. Π.: (2006), Φασματοσκοπία οργανικών ενώσεων, Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, σ

30 Η χρωματογραφία είναι χημική αναλυτική τεχνική διαχωρισμού ουσιών από το μείγμα τους. Οι αρχές της χρωματογραφίας, όπως χρησιμοποιούνται σήμερα έχουν σαν αφετηρία τον βοτανολόγο Michael Tswett ( ). Το κυριότερο χαρακτηριστικό της χρωματογραφίας λεπτής στοιβάδας (TLC) είναι η χρήση μικρών πλακών επικαλυμμένων με λεπτή στοιβάδα προσροφητικού υλικού, για παράδειγμα διοξείδιο του πυριτίου (SiO 2 ). Χρησιμοποιείται κυρίως για ποιοτική ανάλυση μη πτητικών ενώσεων εξαιτίας της συντομίας και της απλότητας της καθώς και για ποσοτική ανάλυση, διαχωρισμό και απομόνωση συστατικών ενός μίγματος. Συγκεκριμένα η χρωματογραφία λεπτής στοιβάδας οδηγεί στον διαχωρισμό των συστατικών των διτερπενικών και τριτερπενικών ρητινών, με χρήση κατάλληλου διαλύτη ανάπτυξης. Συνήθως η ρητίνη δίνει χαρακτηριστικό ανάπτυγμα και επομένως η μέθοδος αυτή προσφέρεται για την ταυτοποίηση δειγμάτων ρητινών με άγνωστη σύσταση. Όταν ο αέριος χρωματογράφος είναι συζευγμένος με φασματογράφο μάζας (GC/MS) η ανάλυση των φυσικών ρητινών δίνει πιο ακριβή αποτελέσματα, καθώς κάθε ρητινικό συστατικό ταυτοποιείται με επεξεργασία φάσματος μάζας. Η λειτουργία της φασματομετρίας μαζών στηρίζεται στην δημιουργία ιόντων μιας ένωσης, θετικών κυρίως, και στον διαχωρισμό τους με βάση το λόγο μάζας προς φορτίο και την καταγραφή τους. Με τον τρόπο αυτό λοιπόν, είναι δυνατόν να προσδιοριστεί το μοριακό βάρος μιας ένωσης και ο τρόπος σύνδεσης των διαφόρων ομάδων μεταξύ τους. Ένα άλλο χαρακτηριστικό επίσης της μεθόδου αυτής είναι ότι παρουσιάζει μεγάλη ευαισθησία και αποδεικνύεται χρήσιμη σε περιπτώσεις ανάλυσης οξειδωμένων ρητινών γιατί στα χρωματογραφήματα παρουσιάζονται συστατικά με συγκεκριμένα στοιχεία που δεν είναι γνωστά Χημική σύσταση ( φυσικής) ρητίνης Οι ρητίνες αποτελούνται από πολυμερισμένα οξέα, εστέρες και ενώσεις που ανήκουν στα τερπενοειδή συν τα μείγματά τους.τα τερπένια είναι ευρέως διαδεδομένα στην 32 Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993),ό π., σ

31 φύση. 33 Αποτελούν την πιο χαρακτηριστική ομάδα των εκχυλισμάτων των κωνοφόρων (π.χ. πεύκων). Μπορούν να θεωρηθούν ως προϊόντα τα οποία προκύπτουν από την συμπύκνωση και υδρογόνωση μονάδων ισοπρενίου. Το ισοπρένιο λοιπόν είναι η βασική δομική μονάδα των τερπενικών ενώσεων : CH 2 = C- CH = CH 2 ή C 5 H 8. CH 3 Τα τερπένια ταξινομούνται σε μονοτερπένια (C 10 ), (κύριο συστατικό των αιθέριων ελαίων), σεσκιτερπένια (C 15 ), διτερπένια (C 20 ), τριτερπένια (C 30 ) και τετρατερπένια (C 40 ), είναι πολλαπλάσια του ισοπρενίου και χωρίζονται ανάλογα με τον αριθμό ατόμων άνθρακα των μορίων τους. Τα περισσότερα τερπένια είναι υδρογονάνθρακες, αλλά περιλαμβάνονται και αρκετές οξυγονούχες ενώσεις, όπως αλκοόλες, αλδεϋδες και κετόνες. Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με την χημική τους σύσταση οι ρητίνες χωρίζονται σε τρεις Εικόνα 3.4. Έκκριση ρητίνης κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία αφορά τις μονοτερπενικές ενώσεις. Η ευχάριστη οσμή των ανθέων και των αρωματικών φυτών οφείλεται στα αιθέρια έλαια που περιέχουν και αυτά αποτελούνται κυρίως από οξυγονωμένα μονοτερπένια. Για παράδειγμα το τερεβινθέλαιο που παραλαμβάνεται με απόσταξη ρητίνης των πεύκων στους 150 ο 170 ο C, είναι μίγμα μονοτερπενίων. Είναι άχρωμο, διαφανές και εύφλεκτο υγρό, χρησιμοποιείται είτε ως διαλύτης, είτε ως αραιωτικό χρωμάτων. Διαλύει τις φυσικές ρητίνες, τα λάδια, τα λίπη και τα κεριά. Για την παραγωγή του χρησιμοποιούνται διάφορες ποιότητες ρητίνης, από διάφορα είδη πεύκου και για τον λόγο αυτό δεν είναι 33 Κορδοπάτης Παύλος & Μαγκαφά Βασιλική: (2005) Μεθοδολογία απομόνωσης και ταυτοποίησης φυσικών προϊόντων Β, οδηγός εργαστηριακών ασκήσεων, εργαστήριο φαρμακογνωσίας και χημείας φυσικών προϊόντων, σ

32 σταθερή η χημική του σύσταση. Το τερεβινθέλαιο όταν εκτίθεται στο φως και τον αέρα οξειδώνεται και πολυμερίζεται προς μια κίτρινη και ρητινώδη ουσία. 34 Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι ρητίνες που είναι μείγματα διτερπενικών ενώσεων και εκκρίνονται από δέντρα των οικογενειών των κωνοφόρων και ψυχανθών (μαλακή ξυλεία). Η φυτική προέλευση των διτερπενικών ρητινών παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα. (πίνακας 1). Οι ρητίνες των κωνοφόρων δέντρων αποτελούνται από διτερπενικές ενώσεις οι οποίες ταξινομούνται σε τρεις κατηγορίες: σε αβιεταδιενικά οξέα, σε πιμαραδιενικά οξέα και σε λαβδανικές ενώσεις. Τα αβιεταδιενικά και πιμαραδιένικά οξέα είναι τα κύρια συστατικά των ρητινών που εκκρίνονται από τα δέντρα της οικογένειας των πευκιδών, ενώ οι λαβδανικές ενώσεις είναι τα κύρια συστατικά των ρητινών που εκκρίνονται από δέντρα της οικογένειας των κυπαρισσίδων. Επίσης οι ρητίνες των ψυχανθών είναι μίγματα λαβδανικών ενώσεων. Οι ενώσεις των πιμαραδιενικών οξέων είναι ανθεκτικότερες στην οξείδωση από τα αβιεταδιενικά οξέα, επειδή δεν διαθέτουν συζυγείς διπλούς δεσμούς. Οι σκληρές ρητίνες περιέχουν πολυμερισμένες λαβδανικές ενώσεις και είναι διαλυτές μόνο σε πολικούς διαλύτες. 35 Μερικά παραδείγματα ρητινών που ανήκουν στην δεύτερη κατηγορία είναι οι ρητίνες πεύκου, οι ρητίνες αγριόπευκου γνωστές και ως βενετσιάνικη τερεβινθίνη, κολοφώνιο, ήλεκτρο-κεχριμπάρι (amber), η σανδαράχη, κοπάλια ( όπου υπάρχουν πολλές ποικιλίες), και κοπαϊφόρα βάλσαμα. Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει ρητίνες που είναι μείγματα τριτερπενικών ενώσεων και προέρχονται από πλατύφυλλα δέντρα (σκληρή ξυλεία) διαφόρων οικογενειών αγγειοσπερμάτων που κυρίως ευδοκιμούν σε τροπικά κλίματα. Για παράδειγμα μαστίχη, δάμμαρη, ελεμί. 36 Οι ρητίνες είναι αδιάλυτες στο νερό, αλλά διαλύονται είτε εντελώς είτε εν μέρει μαζί με υγρά όπως έλαια, οινόπνευμα, τερεβινθίνη κ.α.. Στην βιομηχανία των βερνικιών, η ρητίνη είναι γνωστή και ως κομμεορητίνη ή κόμμι ή γόμα. Παρ όλ αυτά είναι πιθανό σε καλλιτεχνικές και επιστημονικές εργασίες, να χρησιμοποιηθεί ο όρος γόμα και για συστατικά διαλυτά σε νερό που δεν είναι στην ουσία ρητίνες. Όλες οι 34 Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993),ό. π., σελ Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993), ό.π., σ Dorge Valerie and F. Carey Howlett: (1994) Painted wood: History and conservation, The Getty Conservation Institute, Virginia, p

33 γόμες είναι απολύτως υδροσκοπικές και αυτό γιατί έχουν την τάση να απορροφούν την ατμοσφαιρική υγρασία αλλά αυτό γίνεται όταν είναι αυθεντικές ή σε ανόθευτό σχήμα και είναι καλύτερο από το να αναμιχθεί με οποιαδήποτε άλλα υλικά. 37 ΤΑΞΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΓΕΝΟΣ ΡΗΤΙΝΗ Κωνοφόρα (Coniferae) Πευκίδες (Pinaceae) Πεύκα (Pinus) Έλατα (Abies) Τερεβινθίνη Bordeaux (Pinus maritime) Κολοφώνιο Τερεβινθίνη Στρασβούργου, (Abies Alba) Βάλσαμο Καναδά (Abies Balsamea) Λάριξ (Larix) Βενετσιάνικη Τερεβινθίνη ( Larix deciduas) Κυπαρισσίδες (Cupressaceae) Κυπαρίσσια Σανδαράχη (Tetraclinis articulate) Γιουνίπεροι ( Juniperus) Αραουκαρίδες Agathis Κοπάλια: Araucariaceae Manilla, Kauri Ψυχανθή (Leguminosae) Καισαλπινίδες Caesalpinioideae Υμεναία (Hymenaea) Κοπάλια Βραζιλίας και ανατολικής Αφρικής: Zanzibar, Madagascar Κοπαϊφόρα Βάλσαμα (Copaifera) Guibourtia, Κοπάλια Αφρικής: Tessmannia, Daniellia Congo, Benguela, la, Sierra Leone Πίνακας 3.1: Φυτική προέλευση διτερπενικών ρητινών Οι ρητίνες ποικίλουν σε μεγάλο βαθμό σε ιδιότητες όπως η οσμή, το σχήμα, η σκληρότητα, η διαλυτότητα, το χρώμα και η σταθερότητα του χρώματος. Είναι είδη που υπάρχουν σε πολλές ποικιλίες και που μπορεί εύκολα να ξεχωρίσουν μεταξύ τους. Πολλές ρητίνες παίρνουν την ονομασία τους από την τοποθεσία και το μέρος όπου 37 Mayer Ralph: (1991), ibid, p. 425, 27

34 προήλθαν, αλλά πιο συχνά από τα λιμάνια όπου ναυπηγούνται πλοία. 38 Ο χειρισμός και η νόθευση δημιουργούν μια ευρεία ποικιλία ρητινών, παρόλο που όλες προέρχονται από τα ίδια είδη δέντρου, που μπορούν να βρεθούν στην αγορά 39 Όπως είναι γνωστό λοιπόν υπάρχουν δυο είδη βερνικιού σε κοινή χρήση. Το πιο απλό αποτελείται από την διάλυση ρητίνης σε έναν πτητικό διαλύτη και το δεύτερο είδος αποτελείται από ρητίνη που είναι διαλυμένη σε ξηραινόμενα έλαια. Τα βερνίκια διαλύτη αποτελούνται από μαλακές ρητίνες όπως η μαστίχα ή η σανδαράχη και διαλύονται σε τερεβινθίνη ή αλκοόλη και είναι εύθραυστοι και όχι πολύ ανθεκτικοί. Τα βερνίκια λαδιού κατασκευάζονται με θέρμανση σκληρών, απολιθωμένων ρητινών, όπως τα κοπάλια, και διαλύονται σε λινέλαιο με ή χωρίς tung oil. Όσο πιο σκληρή είναι η ρητίνη τόσο πιο πολύ υψηλή πρέπει να είναι η θερμοκρασία θέρμανσης. Τα βερνίκια διαλύτη είναι εύκολο να διαλυθούν σε αιθέρα οινοπνεύματος και να αφαιρεθούν από μία επιφάνεια ενώ τα βερνίκια λαδιού απαιτούν ειδικές μεθόδους, ανάλογα με την φύση της ρητίνης και τις ιδιότητες των συστατικών τους Περιγραφή φυσικών ρητινών Οι φυσικές ρητίνες λοιπόν, οι οποίες κατά ένα πολύ μεγάλο μέρος χρησιμοποιούνται για την προετοιμασία βερνικιού, είναι ενώσεις φυτικής προέλευσης που εξιδρώνονται αυθόρμητα από τα φυτά είτε από τομές στον κορμό του δέντρου, είτε στα κλαδιά. Σκληραίνουν με την έκθεση τους στον αέρα και θεωρείται ότι διαμορφώνονται από την οξείδωση υδρογονανθράκων. 41 Η ρητίνη αποτελείται από δύο μέρη: το πτητικό (τερεβινθέλαιο) 20-30% και το μη πτητικό (κολοφώνιο) 60-70%. 42 Επίσης η ρητίνη που περιέχει κόμμι- αυτή η κολλώδης ουσία παραγόμενη από φυτά- λέγεται ρητίνη γόμας και η ρητίνη που περιέχει πτητικά έλαια λέγεται βάλσαμο. Μπορεί να χαρακτηριστεί σαν ουσία που είναι 38 Mayer Ralph: (1991), ibid, p Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966), ibid, p Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966),ibid, p Cameron James, F. I. C.: (1886) Oils and Varnishes, J. & A. Churchilli, London, p Μαντάνης Γεώργιος: ( Σεπτέμβριος- Οκτώβριος), ό. π., σ.2 28

35 στερεή σε συνήθης θερμοκρασία, λίγο ή πολύ διαφανής, εύφλεκτες, πτητικές, αδιάλυτη στο νερό, διαλυτή ουσία στο οινόπνευμα και άοσμη. 43 Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζεται μία περιγραφή των φυσικών ρητινών που χρησιμοποιούνται στα βερνίκια. Οι συγκεκριμένες είναι ρητίνες που σε συνδυασμό με άλλες ουσίες, όπως συνδετικά μέσα και υγρά αποτελούν βερνίκια που χρησιμοποιούνται σε έργα τέχνης καθώς και στην κατασκευή μουσικών οργάνων Κολοφώνιο Το κολοφώνιο είναι ρητίνη που λαμβάνεται ύστερα από την έκχυση ή την συγκομιδή πεύκου. Είναι το υπόλειμμα που κατακάθεται από το ρετσίνι, όταν του αφαιρεθεί το τερεβινθέλαιο (νέφτι) με την διαδικασία της απόσταξης. Συλλέγεται σε πάνω απο 110 τύπους πεύκων στην Ευρώπη, Ασία, Αμερική και Νέα Ζηλανδία 44. Μεγάλη ποσότητα κολοφωνίου παράγεται από πεύκα των Η.Π.Α. και κυρίως από το μακρύφυλλο πεύκο το Pinus palustris, καθώς και το Pinus taeda (loblolly pine) και το Pinus cubencis (Cuban pine). Οι κυριότερες Ευρωπαϊκές πηγές συλλογής κολοφωνίου είναι τα πεύκα Pinus laricio, Pinus pinaster, Pinus australis, Pinus taeda και τις πιό πολλες φορές το Pinus maritima από την Γαλλία 45. Αναφέρεται ότι το όνομα του το πήρε από την Κολοφώνα, που ήταν αρχαία πόλη της Ιωνίας και χτισμένη κοντά στις ακτές τις Μικράς Ασίας, ανάμεσα στην Λέβεδο και την Εφέσο. Το κολοφώνιο αναφέρεται στις αρχαίες συνταγές βερνικιών λαδιού ως pica greca με ή χωρίς προσθήκη Εικόνα 3.5. Μακρύφυλλο πεύκο, Pinus palustris 43 Cameron James, F. I. C.: (1886), ibid, p Scott K. Heather: (January 2004), Rosin decoded, deciphering what it is, how it s made, and which one is right for you, Strings magazine, N Loos A. Hermann, B.S. A.M.: (1900), A study on colophony resin, a dissertation, The Chemical Publishing Company, Columbia, p.6. 29

36 μαλακής ρητίνης και χρησιμοποιήθηκε στην Ιταλία από τον 9 ο αιώνα. 46 Ανάλογα με την διαδικασία παραγωγής, διακρίνουμε τρεις τύπους κολοφωνίου: το βαλσαμοκολοφώνιο ( gum rosin), το ξυλοκολοφώνιο (wood rosin) και το κολοφώνιο (tall oil rosin). Ο πρώτος τύπος παράγεται από ρητίνη που συλλέγεται από εντομές κορμών ζώντων δέντρων, ενώ ο δεύτερος τύπος προέρχεται από ρητίνη που λαμβάνεται με εκχύλιση κομμένων κορμών πεύκων με οργανικούς διαλύτες. Ο τρίτος τύπος κολοφωνίου αποτελεί παραπροϊόν της βιομηχανίας χαρτοπολτού. Το κολοφώνιο αποτελείται κυρίως από 90% οξέα ρητίνης και 10% μη- οξέα. Τα δύο κύρια οξέα είναι αβιετικά και πιμαρικά, τα μη οξέα αποτελούνται από τα οινοπνεύματα και τους εστέρες μοριακού ψηλού βάρους και από μερικούς υδρογονάνθρακες. Τα αβιετικά και πιμαρικά οξέα έχουν τον ίδιο εμπειρικό τύπο C 19 H 29 COOH. Η σύσταση του κολοφωνίου σε ρητινικά οξέα ποικίλλει, ανάλογα με τον τρόπο παραγωγής και την προέλευσή του. 47 Μελέτες οι οποίες πραγματοποιήθηκαν πάνω στην χημική σύσταση των ρητινών από διάφορα είδη πεύκων που φύονται στην Ευρώπη, την Ασία και την Αμερική έδειξαν, ότι οι ρητίνες των πεύκων έχουν την ίδια ποιοτική σύσταση σε διτερπενικά οξέα, αλλά διαφέρουν ως προς την ποσοτική τους σύσταση ανάλογα με την προέλευση τους. Το κολοφώνιο αποτελεί ρητίνη χαμηλής ποιότητας, είναι μια εύθραυστη διαφανής ρητίνη με ανοιχτοκίτρινη έως καστανοκκόκινη απόχρωση. Η όξινη ικανότητά του είναι μεταξύ 165 και 175, αρκετά υψηλή, με αποτέλεσμα να γίνεται εύθραυστη και να κιτρινίζει και όταν χρησιμοποιείται ως συνδετικό χρωμάτων να δίνει ανεπιθύμητες αντιδράσεις με τις χρωστικές. Επίσης έχει χαμηλό σημείο τήξης ( ο C) και είναι πολύ εύκολα διαλυτό αφού μαλακώνει με την απλή έκθεση στον ήλιο. 48 Είναι αδιάλυτη στο νερό αλλά διαλύεται στην αιθυλική αλκοόλη, οξικά οξύ, ακετόνη, αλειφατικούς υδρογονάνθρακες και σε άλλους οργανικούς διαλύτες, ενώ συγκρατεί τους διαλύτες και τα επιστρώματα αργούν να στερεοποιηθούν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το παλ χρώμα του και η γυαλάδα του όταν είναι πρόσφατα εφαρμοσμένο να εξαφανίζονται γρήγορα. Η μεμβράνη του 46 Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966), ibid, p Michelman Joseph: (1946) Violin Varnish, published by Joseph Michelman, Cincinnati, Ohio, U.S.A., p Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966), ibid, p

37 ασπρίζει από την επίδραση του νερού και καταστρέφεται εύκολα από τα κτυπήματα. Επίσης καθυστερεί το πήξιμο του λαδιού και το γρήγορο στέγνωμα και η σκληρή μεμβράνη του λαδιού μειώνουν την αδυναμία της ρητίνης. 49 Το κολοφώνιο ερευνήθηκε επίσης ως πιθανό συστατικό των βερνικιών των βιολιών κυρίως λόγω των άριστων χαρακτηριστικών διαλυτότητάς του. Είναι απολύτως συμβατό με το πετρέλαιο τερεβινθίνης και λιναρόσπορου και τα διαλύματα προετοιμάζονται γρήγορα και εύκολα. Σε πολλές παλιές συνταγές για βερνίκια βιολιών αναφέρεται το κολοφώνιο ως συστατικό που μπορεί να συμβάλλει για την κατασκευή ενός λαμπερού και όμορφου βερνικιού 50, καθώς και ότι η κάθε ρητίνη χρειάζεται διαφορετική μεταχείριση για το σωστό αποτέλεσμα. Τερεβινθίνη Η πιο διαδεδομένη διτερπενική ρητίνη είναι η τερεβινθίνη γνωστή και ως ελαιορητίνη ή νέφτι ή κοινώς ρετσίνι. Eκκρίνεται από τα είδη pinus (πεύκη) και picea (ερυθρελάτη), δηλαδή από τα κωνοφόρα δέντρα που μεγαλώνουν στις νοτιοανατολικές Ηνωμένες πολιτείες και από παρόμοια είδη κωνοφόρων σε πολλά μέρη του κόσμου. Η τερεβινθίνη ήταν γνωστή από την αρχαιότητα. Οι αρχαίοι αιγύπτιοι την έκαιγαν, όπως το λιβάνι σε θρησκευτικές τελετές. Επίσης το 460 π.χ. ο έλληνας ιστορικός Ηρόδοτος, ταξιδεύοντας στην Αίγυπτο περιέγραφε την χρήση του «έλαια κέδρου» στην διαδικασία βαλσαμώματος. Με την μέθοδο της απόσταξης, οι ρητίνες δίνουν το πτητικό κλάσμα (έλαιο), το τερεβινθέλαιο και το στερεό υπόλοιπο το κολοφώνιο. Το τερεβινθέλαιο είναι ένα άχρωμο υγρό, διαφανές με μια ευχάριστη μυρωδιά, θεωρείται ένας ελαφρώς τοξικός διαλύτης αν και είναι ένα από τα ασφαλέστερα από την άποψη του κινδύνου πυρκαγιάς και λαμβάνεται με απόσταξη στους ο C. Χρησιμοποιείται ως συστατικό βερνικιού και ως αραιωτικό χρωμάτων ή ως προϊόν καθαρισμού. Είναι ένα μείγμα οργανικών ενώσεων κυρίως τερπένια και η σύνθεση της ποικίλλει ανάλογα το είδος 49 Mayer Ralph : (1991), ibid, p Robson Joe: (November 2007), Shining example, the strad, p

38 πεύκου που προήλθε. Αυτό επηρεάζει πολύ την αξία και την τελική χρήση του. 51 Τα κύρια συστατικά του είναι μονοτερπένια και σεσκιτερπένια. Η έκθεση της τερεβινθίνης στον αέρα, το φώς του ήλιου ή στην θερμότητα την οξειδώνει και την πολυμερίζει. Ο ρόλος της τερεβινθίνης στην κατασκευή βερνικιού για βιολί είναι λιγότερο κατανοητός αλλά και πολυσυζητημένος. Θεωρείται, μαζί με άλλη ρητίνη και λινέλαιο, ένα υλικό που πρέπει να υπάρχει για την παρασκευή του βερνικιού. 52 Η τερεβινθίνη λοιπόν, είναι ένα μείγμα οργανικών ενώσεων που αποτελείται κυρίως από τερπένια και η σύνθεσή της μπορεί να ποικίλει σύμφωνα με το είδος πεύκου που προήλθε. Αυτό επηρεάζει την αξία και την τελική του χρήση. Έτσι έχουμε την τερεβινθίνη Στρασβούργου, την Βενετσιάνικη τερεβινθίνη και το βάλσαμο Καναδά. Τερεβινθίνη Στρασβούργου Λαμβάνεται από το ασημένιο έλατο του Τυρόλου abies pectinata και οι Ιταλοί την αποκαλούν olio d Abezzo. Αποτελείται από 80% ρητινικά οξέα διαλυμένα σε 20% τερπένια. Η τερεβινθίνη του Στρασβούργου χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά την διάρκεια του 16 ου αιώνα και προτιμήθηκε από την τερεβινθίνη της Βενετίας λόγω του καλύτερου χρώματος και της μυρωδιάς της. Χρησιμοποιήθηκε από παλιούς ζωγράφους ως βερνίκι, διαλυμένη σε τερεβινθέλαιο, στεγνώνει αργά και μπορεί να αφαιρεθεί εύκολα. 53 Βενετσιάνικη τερεβινθίνη Λαμβάνεται από το αυστριακό αγριόπευκο larix deciduas. Το όνομα της το πήρε από την Βενετία λόγω του εμπορίου της που ξεκίνησε από εκεί. 54 Είναι ημίρρευστη ρητίνη με μία χαρακτηριστική μυρωδιά από το ξύλο και τις βελόνες του 51 Coppen J.J.W. and Hone G.A.: (1995), Gum naval stores: Turpentine and rosin from pine resin, nonwood forest products 2, Rome. 52 Sabin Alvah Horton: (1904), ibid, p Laurie A. P., M. A.(Cantad.): (1926), The painter s methods & Materials, Great Britain, p Tingry P. F.: (1804), The painter and varnisher s quide, G. Kearsley, London, p

39 πεύκου. Αποτελείται από 80% ρητινικά οξέα διαλυμένα σε 20% τερπένια. Το χρώμα της είναι κίτρινο, σχηματίζει ένα εύθρυπτο στρώμα και στεγνώνει αργά. Έγινε αρκετά γνωστή στο εμπόριο στα μέσα του 18 ου αιώνα και έχει χρησιμοποιηθεί εκτενώς από καλλιτέχνες για τα βερνίκια και τις κόλλες. 55 Βάλσαμο Καναδά Λαμβάνεται από το γνωστό έλατο βάλσαμου το pineus balsamea και βρίσκεται στην ανατολική πλευρά των ΗΠΑ και στον Καναδά. Εκκρίνονται και εμφανίζονται σε μικρές φουσκάλες στον φλοιό του δέντρου που στην συνέχεια για την συλλογή τους τις τρυπάνε. Έχει κίτρινο χρώμα και είναι διαφανές και χαρακτηρίζεται από τον υψηλό δείκτη διάθλασης που δίνει στο βερνίκι. 56 Έχει παραχθεί στην Ευρώπη το 18 ο αιώνα και λέγεται ότι είναι το υποκατάστατο της τερεβινθίνης του Στρασβούργου και της Βενετίας. 57 Σανδαράχη Λαμβάνεται από το κωνοφόρο δέντρο callitris quadrivalvis και βρίσκεται στα βορειοδυτικά της Αφρικής και στις ακτες τις Μεσογείου και στην Αυστραλία. Η αφρικανική σανδαράχη προέρχεται από το tetraclinis articulate και εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα βουνά Αλγερίας και του Μαρόκου ενώ η αυστριαλιανή σανδαράχη προέρχεται από τα διάφορα είδη callitris (κυπαρισσίδες). Κυρίως η αφρικάνικη σανδαράχη χρησιμοποιήθηκε τον μεσαίωνα για ιατρικούς λόγους από τους μεσογειακούς λαούς. 58 Η χημική της σύσταση αποτελείται κυρίως από διτερπενικές ενώσεις. Εκκρίνεται και συλλέγεται από τον κορμό των δέντρων με την μορφή διαφανών και λαμπερών σταγόνων, που έχουν μία απαλή κίτρινη απόχρωση. Είναι σκληρή ρητίνη με υψηλή πολικότητα, τήκεται στους 135 ο 145 ο C και έχει οξύτητα 11. Είναι αδιάλυτη στους μη πολικούς διαλύτες: white spirit ενώ διαλύεται στους πολικούς: ακετόνη, 55 Mayer Ralph : (1991), ibid, p Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966), ibid, p Mayer Ralph : (1991), ibid, p Langenheim Jean H..: (2003) Plant resins: Chemistry, Evolution, Ecology, and Ethno botany, Timber Press, p

40 αιθανόλη και μερικώς διαλυτή σε χλωροφόρμιο, τερεβινθίνη και πετρελαϊκό αιθέρα. Τα επιστρώματα της ρητίνης είναι σκληρά, εύθραυστα και ανοιχτόχρωμα. Με το πέρασμα των χρόνων σκουραίνουν έντονα. Σε παλιές συνταγές, όπως βρέθηκαν τον 19 ο αιώνα σε βιβλία συνταγών, αναφέρεται ως συστατικό βερνικιών όπου χρειάστηκαν την ιδιαίτερη προσθήκη της πλαστικοποίησης άλλων συστατικών όπως πετρέλαιο και καμφορά,για να αυξήσουν την διάρκεια τους. 59 Κοπάλια Περιλαμβάνουν διαφορετικούς τύπους ρητινών, μερικούς πρόσφατους, άλλους απολιθωμένους και βρίσκονται σχεδόν σε όλες τις τροπικές και υποτροπικές χώρες σε όλο τον κόσμο. Ο όρος copal (κοπάλια), προέρχεται πιθανότατα από την ονομασία copalli που οι Αζτέκοι έδιναν στις ρητίνες. Ανήκουν στις διτερπενικές ρητίνες και προέρχονται από τα δέντρα της οικογένειας ψυχανθών και διακρίνονται σε σκληρά και ημίσκληρα κοπάλια. Ανάλογα με την προέλευση τους ποικίλλουν στους βαθμούς σκληρότητας και στην διαλυτότητα τους. 60 Το εμπόριο αυτών των ρητινών άρχισε από τους Άραβες, τον 10 ο αιώνα, αλλά η αναφορά τους σε βιβλία άρχισε από τον 18 ο αιώνα. Στο εμπόριο αναγνωρίζονται, κατά γενική ομολογία, πέντε τύποι κοπαλίων. Επίσης σε διαφορετικές μορφές και σε χρώματα. Οι συνηθέστεροι τύποι κοπαλίων, χωρίζονται στα ημίσκληρα κοπάλια: Angola (κόκκινη), Congo και στη Sierra Leone που δεν είναι απολιθωμένη ρητίνη, και στα σκληρά κοπάλια: Zanzibar και Madagascar. Η ρητίνη Angola προέρχεται από την δυτική Αφρική και διαλύεται στην ακετόνη, την αμυλική αλκοόλη και τον οξικό αμυλεστέρα. Η ρητίνη Congo είναι η πιο εμπορική ρητίνη για την κατασκευή βερνικιών στις μέρες μας, την βρίσκουμε και αυτήν στην δυτική Αφρική και είναι μερικώς διαλυτή στον οξικό αμυλεστέρα, ενώ είναι αδιάλυτη στην αιθυλική αλκοόλη και το τερεβινθέλαιο.η πηγή δέντρων των Angola και Congo είναι τα Copaifera και 59 Mayer Ralph : (1991), ibid, p Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966). ibid, p

41 Colophospermum mapane. 61 Πολλά κοπάλια Congo επίσης καθώς και Sierra Leone παράγονται από μία υποοικογένεια των δέντρων Caesalpinioideae, το Copaifera guibourthiana. Η ρητίνη Sierra Leone προέρχεται και αυτή από την δυτική Αφρική, είναι διαλυτή στην αμυλική αλκοόλη και στον οξικό αμυλεστέρα, ενώ είναι μερικώς διαλυτή στην ακετόνη και αδιάλυτη στην αιθυλική αλκοόλη και το τερεβινθινέλαιο. 62 Η ρητίνη Zanzibar προέρχεται από την ευρεία περιοχή της ανατολικής Αφρικής στην ακτή απέναντι από το νησί Ζανζιβάρη, εμφανίζονται φυσικά και στην Σομαλία, στην Τανζανία, την Μοζαμβίκη,το νησί της Μαδαγασκάρης και στα νησιά, μακρύτερα από την ανατολική αφρικάνικη ακτή, Μαυρίκιος και Σεϋχέλλες. Προέρχονται από δέντρα του γένους Hymenaea verrucosa. 63 Το χρώμα του είναι ανοιχτό κίτρινο και περιλαμβάνει πολλά έντομα. Είναι 100% αδιάλυτη στο τερεβινθέλαιο και σε ποσοστό 86% αδιάλυτη στο χλωροφόρμιο και την αιθυλική αλκοόλη. Τα σκληρά κοπάλια είναι αδιάλυτα σε οργανικούς διαλύτες και διαλύονται στα ξηραινόμενα έλαια μόνο μετά από πυρόλυση στους 350 ο C κατά την οποία η ρητίνη χάνει περίπου 20% του βάρους της. Τα πτητικά προϊόντα που απομακρύνονται κατά την πυρόλυση ονομάζονται έλαια copal. Το κοπάλιο μπορεί να βρεθεί στην αγορά σε μεγάλα κομμάτια ή σε σχήμα μπιζελιού. Έχει διαφανή μάζα και δημιουργεί ένα παχύ, σκληρό και σκούρο βερνίκι ελαίου. Ο καλλιτέχνης όμως που θέλει να έχει μονιμότητα το έργο του, και κυρίως στα έργα ζωγραφικής, δεν θα χρησιμοποιήσει τις συγκεκριμένες ρητίνες για το λόγο ότι με τον χρόνο γίνονται σκούρα και παρουσιάζουν ρωγμές ιδιαίτερα εάν αναμειγνύονται μαζί με άλλα βερνίκια, χρώματα ή έλαια. 64 Δάμμαρη Η ρητίνη δάμμαρη που χρησιμοποιείται για κατασκευή βερνικιών,προέρχεται από το γένος Shorea ή Hopea που φύεται στη Μαλαισία και στις ανατολικές Ινδίες. Τα δέντρα αυτά ανήκουν στην οικογένεια των Dipterocarpceae και συγκεκριμένα 61 Patty C. Rice, Ph. D.: (2006) Amber, Golden Gem of the Ages, 4 th ed., U.S.A., p Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993), ό. π., σ Patty C. Rice, Ph. D.: (2006), ibid, p Ralph : (1991) The artist s handbook of materials & techniques, 5 th rev. ed., United States, p

42 βρίσκονται εκτός από την Μαλαισία, στην Σουμάτρα, την Ινδονησία και στα νησιά του Ειρηνικού.. 65 Υπάρχουν πολλές ποικιλίες δάμμαρης, οι οποίες είναι απολιθωμένες και πολύ σκληρές ρητίνες. Η χημική της σύσταση είναι μίγμα τετρακυκλικών ενώσεων της σειράς του δαμμαράνιου, μαζί με πολυμερισμένους υδρογονάνθρακες (β- ρεζένια), που είναι αδιάλυτοι στην μεθυλική και αιθυλική αλκοόλη. 66 Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της δάμμαρης είναι ότι είναι ευδιάλυτη στο τερεβινθέλαιο, στο white spirit, στους αρωματικούς υδρογονάνθρακες και στο χλωροφόρμιο. Η δάμμαρη της Μαλαισίας η οποία αναφέρεται και ως «ρητίνη ματιών γάτας» είναι γνωστή για την υψηλά ποιότητα της για την κατασκευή βερνικιών. Η δάμμαρη είναι διαφανής, λαμπερή, κολλάει ελαφρώς και τα επιστρώματα της έχουν μικρή σκληρότητα. Παρουσιάζει χαμηλή οξύτητα και το σημείο τήξης του είναι 100 ο ο C. Κατά την γήρανση της δάμμαρης, τα επιστρώματα κιτρινίζουν και γίνονται λιγότερο διαλυτά. 67 Μαστίχα Η μαστίχα είναι ρητίνη που παράγεται από τα φυτά, περίπου έντεκα είδη, γένος Πιστάκη της οικογένειας των Anacardiaceae. Δύο είδη από αυτά χρησιμοποιούνται για την παραγωγή βερνικιού. Το πρώτο είδος είναι το pistacia lentiscus που είναι θάμνος ή μικρό δέντρο και εμφανίζεται στις ακτές της Μεσογείου, από την Πορτογαλία και την Ισπανία στην Ελλάδα, στην Συρία και το Ισραήλ καθώς επίσης και την Βόρεια Αφρική, στο Μαρόκο και την Τυνησία. Τα μαστιχόδεντρα της Χίου έχουν διαστάσεις μικρού δέντρου και παράγουν την καλύτερη ρητίνη και είναι η κύρια πηγή μαστίχας από τους Μεσαίωνες. 68 Το δεύτερο είδος είναι το pistacia atlantica, είναι δέντρο μεγάλων διαστάσεων και εμφανίζεται σε περιοχές όπως στην Κύπρο, Τουρκία, Ιράν, Αίγυπτο κ.α. Είναι ημίρρευστη ρητίνη και παλιά χαρακτηριζόταν και ως τερεβινθίνη Χίου ή βάλσαμο Κύπρου. 65 Patty C. Rice, Ph. D.: (2006), ibid, p Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993), ό. π., σ Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966), ibid, p Langenheim Jean H..: (2003), ibid, p

43 Ανάλογα με την ηλικία του δέντρου μαστίχας παράγεται και η ανάλογη ποσότητα ρητίνης. Η ρητίνη περιλαμβάνεται στον φλοιό του δέντρου και συλλέγεται από τις πολυάριθμες κάθετες τομές. Η μαστίχα εμφανίζεται σε μικρή μορφή, σε σχήμα διάφανων δακρύων και έχει ανοιχτό κίτρινο χρώμα που κατά την γήρανση γίνεται βαθύτερο και πιο θαμπό. Είναι εύθραυστο, μαλακώνει σε μία χαμηλή θερμοκρασία και μερικά από τα λεπτότερα και μεγαλύτερα κομμάτια χρησιμοποιούνται τοπικά σαν τσίχλα. 69 Είναι ένα πολύπλοκο μείγμα τερπενικών ενώσεων και πολυμερισμένων υδρογονανθρακών οι οποίοι είναι αδιάλυτοι στις κατώτερες αλκοόλες καθώς και στου διαλύτες που παράγονται από πετρέλαιο. Διαλύεται στον διαιθυλαίρα, στους αρωματικούς υδρογονάνθρακες και το χλωροφόρμιο. Επίσης διαλύεται πλήρως στο τερεβινθέλαιο, σχηματίζοντας ένα καθαρό βερνίκι ζωγραφικής που δίνει ανοιχτόχρωμα, γυαλιστερά και εύκαμπτα επιστρώματα. Για να αυξηθεί η ελαστικότητα των επιστρωμάτων, στα διαλύματα μαστίχης προστίθενται υλικά όπως το λινέλαιο, έλεμι, βενετσιάνικη τερεβινθίνη. 70 Τα βερνίκια με την γήρανση κιτρινίζουν, γίνονται εύθρυπτα και σχηματίζουν ρηγματώσεις, ενώ σε μία υγρή ατμόσφαιρα μπορεί να προστατευτεί. Το υλικό αυτό εισήχθη στην παλέτα του καλλιτέχνη τον 18 ο αιώνα και υιοθετήθηκε εκτενώς κατά την διάρκεια του 19 ου αιώνα. Εικόνα 3.6. Απολιθωμένη ρητίνη, ήλεκτρο Ήλεκτρο Το ήλεκτρο είναι μία από τις πιο σκληρές ρητίνες, πιο συγκεκριμένα είναι μία απολιθωμένη ρητίνη. Προέρχεται από ένα είδος κωνοφόρου δέντρου το pinites succinifera που βρέθηκε κυρίως στις ακτές της Βαλτικής και στην Βιρμανία. Επίσης κοιτάσματα ήλεκτρου απαντώνται στην Δανία, την Σουηδία, την Νορβηγία, την 69 Ralph : (1991), ibid, p Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993), ό. π., σ

44 Γαλλία, την Πολωνία, την Λετονία, κατά μήκος της ακτής της Αγγλίας και μία σκοτεινή ποικιλία βρέθηκε στην Σικελία. Ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που κατέγραψε ότι το ήλεκτρο δεν ήταν ένα μετάλλευμα αλλά μία απολιθωμένη ρητίνη δέντρων, γνωστή τότε και ως κόσμημα. 71 Το ήλεκτρο έχει χρησιμοποιηθεί επίσης και ως συστατικό βερνικιών, όπως αναφέρεται σε βιβλιογραφικές πηγές του 16 ου και 17 ου αιώνα, αναμφισβήτητα όμως όταν αλλοιώνεται με άλλες σκληρές ρητίνες και με ξηραινόμενα έλαια, σε υψηλή θερμοκρασία. Το ήλεκτρο διακρίνεται από τις άλλες σκληρές ρητίνες, από το ηλεκτρικό οξύ που παράγει καθώς θερμαίνεται. Είναι ρητίνη διαφανής και κίτρινη και λιώνει στους ο C. Κατά την γήρανση της κιτρινίζει έντονα και η αφαίρεση της είναι δύσκολη αφού το διαλυτό τμήμα στους οργανικούς διαλύτες αντιπροσωπεύει περίπου το 20% του βάρους του. Στα βαλτικά εργοστάσια, στις αρχές του 20 ου αιώνα σε κομμάτια ήλεκτρου γινόταν απόσταξη για την παραγωγή βερνικιών. Αυτό το βερνίκι στεγνώνοντας γινόταν σκούρο και σκληρό επίστρωμα. Χρησιμοποιήθηκε στα βιολιά Στραντιβάριους και πέρα από το σκοτεινό χρώμα του, το κόστος του βερνικιού εμπόδισε την εμπορική του επιτυχία. Γομαλάκα Η γομαλάκα είναι μία τριτερπενική ρητίνη που εκκρίνεται από ένα είδος εντόμου, το Laccifer lacca που βρίσκεται στην Ινδία. Το 97% της συνολικής παραγωγής παράγεται στην Ινδία και το υπόλοιπο προέρχεται από το Μιανμάρ και την Ταϊλάνδη. Περισυλλέγεται μία φορά τον χρόνο από τα κλαδιά του δέντρου και ύστερα από σύνθλιψη και πλύσιμο με νερό η ρητίνη συλλέγεται υπό μορφή αδρών κόκκων ή λεπτών φύλλων. Η πρώτη αναφορά στην χρήση της γομαλάκας στην παραγωγή βερνικιών είναι το 1590 όπου χρησιμοποιήθηκε για το παλάτι του αυτοκράτορα της Ινδίας. 72 Επίσης αναφέρεται ότι εισήχθη στην Ευρώπη το τέλος του 16 ου αιώνα όπου χρησιμοποιήθηκε για το βερνίκωμα επιστημονικών οργάνων καθώς και αντικειμένων τέχνης από μέταλλο, ξύλο και άλλων υλικών. 71 Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966), ibid, p Langenheim Jean H..: (2003), ibid, p

45 Αποτελείται από ένα ρητινικό μέρος σε αναλογία 70-80%, από φυσικές χρωστικές 4-8% και 6-7% αδιάλυτα στην αλκοόλη κεριά. Έχει χρώμα καφεκόκκινο, βαθμό οξύτητας και σημείο τήξης 75-85%. Είναι διαλυτή στην αιθυλική αλκοόλη, στην πυριδίνη, στο οξικό οξύ καθώς επίσης και σε διαλύματα αλκαλίων, ανθρακικού αμμωνίου, αμμωνίας. Είναι αδιάλυτη ή μερικώς διαλυτή στους υδρογονάνθρακες, στα ξυραινόμενα έλαια, στις κετόνες και σε άλλα. 73 Τα διαλύματα της γομαλάκας σε αλκοόλη έχουν χαμηλό ιξώδες και χρησιμοποιούνται ως βερνίκια. Τα επιστρώματα της ρητίνης είναι σκληρά, ανθεκτικά και έχουν ισχυρή συγκολλητική ικανότητα, το αρνητικό στοιχείο τους είναι ότι είναι ευαίσθητα στην υγρασία και υπό την επίδραση της γίνονται κυανωπά και θρυμματίζονται. Με την γήρανση τα στρώματα γίνονται σκουρόχρωμα και δυσδιάλυτα στην αιθανόλη. Για το λόγο αυτό λοιπόν δεν χρησιμοποιείται τόσο ως βερνίκι ζωγραφικής. 74 Ελεμί Λαμβάνεται από τα δέντρα της οικογένειας Burceraceae, σήμερα την βρίσκουμε στο είδος canarium luzonicum που βρίσκεται στις Φιλιππίνες. Άλλες ποικιλίες προέρχονται από τη Νότια Αμερική, την Αφρική και την ανατολή και τις Δυτικές Ινδίες. Είναι μαλακή, ημικρυστάλλινη, κίτρινη ρητίνη με ευχάριστη μυρωδιά εσπεριδοειδών και τερεβινθίνης. 75 Περιέχει τις πεντακυκλικές τριτερπενικές αλκοόλες α- και β- αμυρίνη όπου είναι αναμιγμένα με υγρά σεσκιτερπένια. Διαλύεται στο χλωροφόρμιο, στον διαιθυλαιθέρα και στους αρωματικούς υδρογονάνθρακες και είναι αδιάλυτη στην ακετόνη και την μεθυλική αλκοόλη. Δεν χρησιμοποιείται ως συνδετικό υλικό, προσδίδει ελαστικότητα στα βερνίκια μαζί με άλλες σκληρότερες ρητίνες και στην γήρανση σκληραίνει και γίνεται εύθραυστη. 76 Ο χαρακτήρας της ρητίνης ελεμί διαφέρει σύμφωνα την περιοχή απ όπου παράγεται. 73 Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993), ό. π., σ Ralph : (1991), ibid, p Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966), ibid, p Langenheim Jean H..: (2003), ibid, p

46 3.7. Περιγραφή συνθετικών ρητινών Οι συνθετικές ρητίνες έκαναν για πρώτη φορά την εμφάνιση τους στα μέσα του 20 ου αιώνα, και ειδικά μετά τον 2 ο παγκόσμιο πόλεμο. Οι ρητίνες είναι οργανικές ενώσεις που αποτελούνται από άνθρακα, οξυγόνο και υδρογόνο. Οι φυσικές εκκρίνονται από δέντρα όπως η ρητίνη πεύκου και οι συνθετικές ρητίνες είναι αντίστοιχες ενώσεις που δημιουργούνται στο εργαστήριο. Στις μέρες μας η πρόοδος στην εμπορική βιομηχανική χημεία των πολυμερών έχει ως αποτέλεσμα, η χρήση τους να είναι ευρέως διαδεδομένη στον χώρο της συντήρησης και αποκατάστασης έργων τέχνης. Επίσης χρησιμοποιούνται σαν συγκολλητικά, σαν ενισχυτικά της δομής με εμποτισμό σε βάθος, σαν επικαλυπτικά με τη δημιουργία επιφανειακού φιλμ και σαν υδρόφοβα. Η παρασκευή βερνικιών φυσικής προέλευσης παρουσίασε αρκετά μειονεκτήματα, όπως αυξημένη οξύτητα, αλλαγή οπτικών ιδιοτήτων με την πάροδο του χρόνου, πρόωρη γήρανση και ρηγματώσεις. Η σύγχρονη χημική τεχνολογία υλικών όμως, έκανε δυνατή την παρασκευή νέων βερνικιών με βελτιωμένες τις φυσικές ιδιότητες όπως την πλαστικότητα, την σταθερότητα στο περιβάλλον μεγάλη διάρκεια ζωής, διαφάνεια, αντιστρεψιμότητα και μειωμένη διαπερατότητα. 77 Οι συνθετικές ρητίνες είναι πολυμερείς ενώσεις ανοιχτής ή διακλαδισμένης αλυσίδας. Σε αυτές ανήκουν τα θερμοπλαστικά και τα ευδιάλυτα πολυμερή. Τα χρώματα και τα βερνίκια που παραμένουν σκληρά σε όλες τις θερμοκρασίες μέχρι το σημείο αποσύνθεσης μπορούν να διαλυθούν με τους διαλύτες. Οι κύριοι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η ποιότητα και οι ιδιότητες του τελικού υμένα, μετά την ξήρανση είναι η γεωμετρική διάταξη των ομάδων ατόμων και ο τρόπος με τον οποίο το πολυμερές αναμειγνύεται με τους διάφορους διαλύτες. Οι φυσικές ρητίνες δεν έχουν καμία χημική σχέση με τις συνθετικές, έχουν μόνο τις ίδιες χαρακτηριστικές ιδιότητες. Γίνονται με τους εξής τρόπους 78 : o με τον πολυμερισμό, με την συμπύκνωση και με ταυτόχρονες ή διαδοχικές διαδικασίες μεταξύ τους. 77 Γκερέκος Ιωάννης: (χ.χ.), ό.π., σ Jahnel Franz: (2000), Manual of guitar technology, the history and technology of plucked string instruments, The Bold Strummer ltd, London, p

47 Στα εργαστήρια και τα εργοστάσια ο πολυμερισμός είναι το σπουδαιότερο στάδιο παρασκευής ρητινών και πλαστικών. Το πολυμερές υλικό είναι μία χημική ένωση, της οποίας η σύσταση αποτελείται από δομικές μονάδες που συνδέονται με ομοιοπολικό δεσμό. Η χημική αυτή ένωση προκύπτει από την σύνδεση πολλών απλών μορίων με μικρό μοριακό βάρος, με αποτέλεσμα η τελική χημική ένωση να έχει πολλαπλάσιο μοριακό βάρος. Όλα τα πολυμερή υλικά ταξινομούνται είτε ως πολυμερή υλικά προσθήκης είτε ως πολυμερή συμπύκνωσης. Το πολυμερικό υλικό προσθήκης είναι εκείνο στο οποίο επαναλαμβάνεται ο μοριακός τύπος του μονομερούς και στον μοριακό τύπο του πολυμερούς π.χ. οι πολυεστέρες και οι πολυάνθρακες. Το πολυμερές συμπύκνωσης είναι εκείνο του οποίου ο μοριακός τύπος έχει προκύψει από διάσπαση του μονομερούς ή περιέχει λιγότερα άτομα μονομερούς. Η χημική διαδικασία του πολυμερισμού, δηλαδή η διαδικασία κατά την οποία προκύπτουν τα πολυμερή σώματα από τα μονομερή τους, είναι μία σύνθετη διαδικασία, η οποία συντελείται με τη θερμότητα, την πίεση ή την παρουσία ενός ή περισσοτέρων καταλυτών. Οι συνθετικές ρητίνες λοιπόν, ανήκουν σε δύο τύπους πολυμερών, στα πολυμερή συμπύκνωσης και στα πολυμερή προσθήκης. 79 Ο κάθε τύπος αποτελείται από συγκεκριμένες ομάδες ρητινών. Στα πολυμερή συμπύκνωσης ανήκουν: τα αλκύδια ή πολυεστέρες, οι φαινολικές ρητίνες, οι πολυουρεθάνες και εποξειδικες ρητίνες, και οι σιλικόνες. Και στα πολυμερή προσθήκης ανήκουν: το πολυαιθυλένιο, το χλωριούχο πολυβινύλιο(pvc) και τα ακρυλικά Ρητίνες τύπου πολυμερών συμπύκνωσης: 1. Αλκύδια ή πολυεστέρες Αυτές οι ρητίνες λαμβάνονται με την αποβολή νερού από τις πολυυδρικές αλκοόλες ( γλυκόζη, γλυκερίνη) και τα διβασικά οξέα. Αντιπροσωπεύουν μία από τις πιο σημαντικές κατηγορίες συνδετικών υλικών και έχουν κατασκευαστεί από πολλά διαφορετικά συστατικά και έχουν διαφορετικές ιδιότητες. Είναι δυσδιάλυτα στους περισσότερους διαλύτες και με τον κατάλληλο πλαστικοποιητή που αναμιγνύονται, γίνονται εύπλαστα και ευδιάλυτα. Το μοριακό τους βάρος ευθύνεται για την σκληρότητα, την διαλυτότητα, το ιξώδες και την κατάλληλη ανάμειξη τους με τις 79 Γκερέκος Ιωάννης: (χ.χ.), ό. π., σ

48 χρωστικές. Σε συνδυασμό με ξυραινόμενα έλαια χρησιμοποιούνται για την προετοιμασία των χρωμάτων, βερνικιών και σμάλτων τα οποία είναι ανθεκτικά, ευέλικτα και δεν κιτρινίζουν. Η ανάπτυξη αυτών των ρητινών έγινε το 1930 καθώς οι καλλιτέχνες προσπαθούσαν να παράγουν ένα πρακτικό σετ αλκαλικών χρωστικών ουσιών που να είχε πολλά πλεονεκτήματα για την δουλειά τους. 80 Στις μέρες μας έχουμε μία αυξανόμενη ποικιλία αλκυδίων στην αγορά. 2. Φαινολικές ρητίνες Οι φαινολικές ρητίνες παρασκευάζονται από την αντίδραση συμπύκνωσης φαινόλης με αλδεΰδη. Η πολυσυμπύκνωση ή ο σταδιακός πολυμερισμός είναι η πιο αργή αντίδραση και πραγματοποιείται μέσω πολλαπλών ανεξάρτητων αντιδράσεων ζευγών μονομερών. Η αλληλεπίδραση των μονομερών συνοδεύεται από απόσταση παραπροϊόντος η οποία καλείται συμπύκνωση. Οι φαινολικές ρητίνες είναι σκληρές ρητίνες, ξηραίνονται γρήγορα, είναι διαλυτές στα έλαια, αντέχουν καλά στις χημικές προσβολές και δεν απολεπίζονται. Κιτρινίζουν με τον χρόνο και έχουν περιορισμένη αντοχή στις καιρικές επιδράσεις. 3. Πολυουρεθάνες και εποξειδικές ή εποξικές ρητίνες Είναι προϊόντα πολύπλοκων αντιδράσεων συμπύκνωσης. Είναι ρητίνες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε πολλαπλές εφαρμογές. Αυτές οι ρητίνες απαιτούν ορισμένες φορές προσθήκη σκληρυντικής ουσίας και αυξημένη θερμοκρασία από 60 o C μέχρι 150 ο C για να πραγματοποιηθεί η διαδικασία σκλήρυνσης. Χρησιμοποιούνται κυρίως για την παρασκευή πλαστικών και κόλλας. Οι πολυουρεθάνες σχηματίζουν σκληρό υμένα που δεν προσβάλλει το υπόστρωμα, ενώ χαρακτηριστικό γνώρισμα των εποξειδικών είναι η ανθεκτικότητα τους στα χημικά και η μεγάλη διάρκεια και σκληρότητα κατά την κόλληση. Αυτό έχει καταστήσει τις ρητίνες αυτές πολύτιμες κατά την εφαρμογή τους σε επιστρώσεις. 80 Ralph : (1991), ibid, p

49 4. Σιλικόνες Η ρητίνη σιλικόνη είναι ένα ανόργανο πολυμερές σώμα, στο οποίο τα άτομα του πυριτίου και του οξυγόνου εναλλάσσονται μεταξύ τους και διάφορες οργανικές ενώσεις ενώνονται στα άτομα του πυριτίου, όπως το μεθύλιο CH 3. Παρασκευάζεται κατά την αποσύνθεση των αλογονιδίων των οργανικών ενώσεων πυριτίου. Η σιλικόνη έχει εξαιρετική θερμική σταθερότητα, αντοχή στην οξείδωση, ελάχιστη θερμική εξάρτηση ιξώδους, καλές διηλεκτρικές ιδιότητες και υδρόφοβες ιδιότητες. Είναι δύσκαμπτες, σκληρές και πολύ στιλπνές, αντέχουν στην θερμοκρασία, τις καιρικές και χημικές επιδράσεις και επιδέχονται ανάμειξη με άλλες ρητίνες δημιουργώντας προϊόντα ποικίλων ιδιοτήτων και χρήσεων Ρητίνες τύπου πολυμερή προσθήκης 1. Πολυαιθυλένιο Είναι πολυμερές του αιθυλενίου (H 2 C=CH 2 ) με μοριακό τύπο το (-CH 2 -CH 2 -) και παράγεται με εφαρμογή υψηλών θερμοκρασιών και πίεσης. Είναι ανθεκτικό στην υγρασία, το πετρέλαιο και τους διαλύτες. Είναι διαφανές και αδρανές. Ο σχηματιζόμενος υμένας είναι ελαστικός και οξυάντοχος. 2. Χλωριούχο πολυβινύλιο PVC Ανήκουν στην κατηγορία των θερμοπλαστικών και είναι πολυμερές του πολυβινυλοχλωριδίου. Οι ρητίνες του PVC είναι σκληρές αλλά με προσθήκη πλαστικοποιητών έχουμε την δημιουργία εύκαμπτων και ελαστικών πλαστικών. Χαρακτηριστικό του επίσης είναι ότι δεν έχει αξιόλογες χρήσεις στην παραγωγή χρωμάτων και βερνικιών ξύλου. 81 Γκερέκος Ιωάννης: (χ.χ.), ό. π., σ

50 3. Ακρυλικά Οι ακρυλικές ρητίνες αναπτύχθηκαν πρόσφατα, χημικά συνδέονται με τις ρητίνες βινυλίου. Είναι στερεά συμπολυμερή με μεγάλη διαύγεια, σταθερότητα στο φως και την θερμότητα και χρησιμοποιούνται κυρίως για την παραγωγή χρωμάτων. Τα ακρυλικά πλαστικά είναι γραμμικά πολυμερή σώματα των παραγώγων του ακρυλικού οξέως (H 2 C-CH-COOH) και είναι θερμοπλαστικό, αν και η θερμοκρασία τήξεως του είναι 125 ο C. Είναι ισχυρή ρητίνη, έχει την διαύγεια του γυαλιού, άχρωμο, έχει μία έντονη γυαλάδα και είναι διαφανής στο ορατό και υπεριώδες φως. Επίσης είναι αδιάλυτη στο νερό, το οινόπνευμα και το πετρέλαιο υδρογονανθράκων και είναι διαλυτό στους εστέρες, σε κετόνες, σε αρωματικά και σε χλωριωμένους υδρογονάνθρακες Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966), ipid, p.3. 44

51 Κεφάλαιο 4: Το βερνίκι και ο ρόλος του 4.1. Κατηγορίες βερνικιού Όπως αναφέραμε σε προηγούμενο κεφάλαιο το βερνίκι είναι το ιδανικό υγρό υλικό επικάλυψης που όταν απλώνεται επάνω σε μία επιφάνεια, κυρίως ξύλινη ή μεταλλική, στερεοποιείται και σχηματίζει ένα διαφανές στρώμα που την προστατεύει από την σκόνη και την φθορά. Για αυτό τον λόγο πρέπει να είναι χημικά σταθερό, να μην ελκύει κανέναν πτητικό οργανικό ρύπο και να είναι αδιαπέραστο. Προσφέρει γυαλάδα, δίνει βάθος στα χρωματικά στρώματα και κάνει τα χρώματα να φαίνονται πιο σκούρα. Για τα βερνίκια των μουσικών οργάνων έχουν γραφτεί πάρα πολλά και από τον 18 ο αιώνα κυκλοφορούν πολλοί μύθοι. Το θέμα των βερνικιών στις μέρες μας δεν έχει εξαντληθεί αφού ακόμα και τώρα η σύγχρονη επιστημονική έρευνα προσπαθεί να εξηγήσει πιο συγκεκριμένα, τα περίφημα, παλαιά Κρεμονέζικα βερνίκια του 16 ου και 17 ου αιώνα. Τα βερνίκια είναι απαραίτητα για το μουσικό όργανο καθώς όπως αναφέραμε και παραπάνω του προσφέρει τρία κύρια χαρακτηριστικά: α. Προστατεύει το ξύλο από τους ανεπιθύμητους λεκέδες, ιδρώτα, υγρασία. Επιβραδύνει την γρήγορη απορρόφηση ή απώλεια υγρασίας του ξύλου. Προσφέρει σχετική αντίσταση στη φθορά που προκαλείται από την χρήση. β. Η επίδραση του βερνικιού στον ήχο του οργάνου. Οι γνώμες των οργανοποιών διίστανται ως προς την επίδραση του βερνικιού στον ήχο του οργάνου. Άλλοι πιστεύουν ότι ο ρόλος τους είναι πολύ σημαντικός και άλλοι πιστεύουν το αντίθετο. Το μόνο κοινό σημείο που συμφωνούν είναι ότι τα πρώτα στρώματα του βερνικιού πάνω στο λευκό ξύλο παίζουν ζωτικό ρόλο στην διαμόρφωση του ήχου γιατί εισβάλλουν στα μεσοκυττάρια διαστήματα του με αποτέλεσμα να το ομογενοποιούν και να το σκληραίνουν. γ. Το τελευταίο χαρακτηριστικό είναι ότι το βερνίκι τονίζει τα αισθητικά χαρακτηριστικά του ξύλου και αναδεικνύει την ομορφιά του. Στις μέρες μας επικρατεί η τάση στα περισσότερα μουσικά όργανα να καλύπτονται με σκληρά βερνίκια 45

52 πολυουθεράνης, τα οποία αντανακλούν μία ψυχρή γυαλάδα, τα χρησιμοποιούν κυρίως για την ευκολία, την ταχύτητα στην εφαρμογή τους και για την μεγαλύτερη προστασία του οργάνου λόγω της υφής τους. Τα χειροποίητα βερνίκια για έναν οργανοποιό αποτελούν πρόκληση καθώς χρησιμοποιούν, για να παρασκευάσουν την φόρμουλα, πρωτογενή φυσικά υλικά καθώς και κατάλληλες τεχνικές για την εφαρμογή τους. Εξάλλου είναι αποδεδειγμένο ότι μετά από εκατοντάδες χρόνια, τα παραδοσιακά βερνίκια πάνω στην οργανοποιία διατηρούν μέχρι σήμερα την ομορφιά και τις καλές τους ιδιότητες. Οι δύο βασικές κατηγορίες βερνικιού 83 που χρησιμοποιούν οι οργανοποιοί είναι: 1. Βερνίκια εμποτισμού Τα βερνίκια εμποτισμού εισχωρούν στο καθαρό ξύλο μέσα στα μεσοκυττάρια διαστήματά του χωρίς να κλείνουν τους πόρους ή να δημιουργούν στρώμα ξεχωριστό. Με αυτό τον τρόπο μονώνουν το ξύλο και αυτό έχει και μεγάλη σημασία για τον ήχο του οργάνου. Επιπλέον, προστατεύει το όργανο έτσι ώστε να μην λερωθεί απορροφώντας το τελικό βερνίκι, καθώς και τις χρωστικές που υπάρχουν μέσα σε αυτό. Για τον εμποτισμό συνήθως χρησιμοποιούνται: α. γόμες, ζωικές κόλλες και άλλα οργανικά υλικά που είναι διαλυτά σε νερό, β. φυσικές ρητίνες διαλυτές σε οινόπνευμα ή αιθέρια έλαια, γ. στεγνωτικά λάδια, όπως το λινέλαιο, δ. χημικά υλικά όπως ο υδρύαυλος καλίου. 2. Τελικά βερνίκια, φιλμ Αυτά τα βερνίκια δημιουργούν το κυρίως σώμα του βερνικιού και χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες. α. βερνίκια οινοπνεύματος: Αυτά τα βερνίκια αποτελούνται από φυσικές ρητίνες που είναι διαλυτές σε οινόπνευμα. 83 Φρονιμόπουλος Νίκος: (2010), Ο ταμπουράς του Μακρυγιάννη και η οργανοποιία του Λεωνίδα Γαΐλα, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία Ελλάδος, Αθήνα, σ

53 β. βερνίκια λαδιού: Τα μίγματα λαδιού ρητίνης ονομάζονται βερνίκια λαδιού και αποτελούν τα κύρια υλικά επικάλυψης των ζωγραφικών έργων έως τον 17 ο αιώνα. Αυτά τα βερνίκια παρασκευάζονται δύσκολα και με την γήρανση γίνονται αδιάλυτα στους οργανικούς διαλύτες. Ονομάζονται αλλιώς και spirit varnishes και αποτελούνται από φυσικές ρητίνες σε συνδυασμό με ένα στεγνωτικό λάδι, όπως το λινέλαιο, το καρυδέλαιο ή το παπαρουνέλαιο. Ως διαλύτες χρησιμοποιούνται αιθέρια έλαια και τερεβινθέλαιο. Τα παλιά βερνίκια λαδιού είχαν πολύπλοκη σύσταση, περιείχαν μία σκληρή ρητίνη, ένα πολυμερισμένο λάδι, ύστερα από ισχυρή θέρμανση, διάφορα στεγνωτικά μέσα και έναν διαλύτη. 84 γ. βερνίκια μεικτά: Αποτελούνται από μείγματα διαλυτών και λινέλαιο. Κυρίως λοιπόν για το βιολί χρησιμοποιούνται τα βερνίκια λαδιού και τα βερνίκια οινοπνεύματος. Τα βερνίκια λαδιού χρησιμοποιούταν από τον Στραντιβάρι και τους πιο κορυφαίους σύγχρονους κατασκευαστές βιολιών. Είναι ένα μείγμα μαγειρεμένης ρητίνης με ξυραινόμενα έλαια, όπως λινέλαιο ή καρυδέλαιο που αναφέραμε και πιο πάνω. Τα ξυραινόμενα έλαια σκληραίνουν μέσω της οξείδωσης και με την έκθεση τους στον αέρα και το ηλιακό φως. Γενικότερα υποστηρίζεται ότι τα βερνίκια λαδιού είναι πολύ πιο ανώτερα από αυτά του οινοπνεύματος. Είναι ανθεκτικά καθώς και μαλακά και ευέλικτα και αυτό επιτρέπει στο μπροστινό και πίσω πιάτο του βιολιού να δονείται πιο εύκολα. Το μοναδικό μειονέκτημα είναι το κόστος. Τα βερνίκια λαδιού απαιτούν πολύ χρόνο για την προετοιμασία του αλλά και για το στέγνωμά του. Χρειάζεται ιδιαίτερη ικανότητα στην ρύθμιση του κατάλληλου χρόνου και θερμότητας μαγειρέματος καθώς επίσης και στην εξισορρόπηση της περιεκτικότητας σε ρητίνη και έλαια. Και αυτό γιατί, για παράδειγμα ένα παχύ βερνίκι- που μπορεί να υπερισχύει το έλαιο από την ρητίνηέχει την τάση να κρατάει επάνω τα δακτυλικά αποτυπώματα καθώς και να απορροφά περισσότερους ρύπους και υγρασία. Αντίθετα ένα βερνίκι χωρίς αρκετά έλαια μπορεί εύκολα να λειτουργήσει σαν κιμωλία και να αφαιρεθεί. Ο πρόσθετος χρόνος και η πείρα 84 Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993), ό. π., σ

54 που απαιτείται για να εφαρμοστεί ένα βερνίκι με έλαια σημαίνει ότι οι αγοραστές βρίσκουν τα βερνίκια λαδιού στα ακριβότερα μουσικά όργανα. Τα βερνίκια οινοπνεύματος είναι βερνίκια,όπως αναφέραμε και παραπάνω, στα οποία ένα μείγμα ρητινών διαλύεται μαζί με οινόπνευμα. Σε αντίθεση με τα βερνίκια λαδιού, είναι εύκολο να κατασκευαστούν και να εξατμιστούν γρήγορα επιτρέποντας στους οργανοποιούς να λουστράρουν ένα όργανο μέσα σε λίγες μέρες αντί εβδομάδων ή μηνών. Συνήθως χρησιμοποιούνται στις εμπορικές τοποθετήσεις παραγωγής όπου πολλά όργανα πρέπει να λουστραριστούν σε σύντομο χρονικό διάστημα. Χρησιμοποιούνται επίσης για εργασίες ρετουσαρίσματος και αποκατάστασης του οργάνου, παρόλα αυτά τα βερνίκια οινοπνεύματος έχουν μία σκληρότερη εμφάνιση και πιο στιλπνή εμφάνιση και σε περίπτωση που χαρακωθεί με νύχι, εμφανίζεται άσπρη γραμμή. Ένα βερνίκι οινοπνεύματος καλής ποιότητας, τείνει να γίνει σκληρότερο και λιγότερο εύκαμπτο και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να πνίξει τον ήχο του οργάνου. Η χρησιμοποίηση λιγότερου βερνικιού ή ενός πιο εύκαμπτου στρώματος βερνικιού επιτρέπει στο όργανο να δονηθεί ελεύθερα. Επομένως τα μουσικά όργανα, λουστραρισμένα στο χαμηλότερο όριο του ποιοτικού φάσματος τείνουν να είναι τα καλύτερα. Εκτός από αυτό υπάρχει και η αισθητική αξία ενός καλού βερνικιού που εφαρμόζεται επιδέξια. Τα καλύτερα βερνίκια έχουν μία διχροϊκή επίδραση που είναι η δυνατότητα του να μπορούν να απεικονιστούν τα χρώματα όταν τα παρατηρείς από διαφορετικές γωνίες. Ένα καλό βερνίκι ενισχύει τις οπτικές ιδιότητες στο ξύλο και τις καθιστά ομορφότερες, ενώ το κακό βερνίκι εμποδίζει πραγματικά το φως και καθιστά το ξύλο λιγότερο όμορφο. Ένα ουδέτερο βερνίκι, ούτε κρύβει αλλά ούτε ενισχύει το βάθος στο ξύλο Germain Christopher: (May 2008), Does varnish really make a difference?, all thing strings, p.1. 48

55 4.2. Παρασκευή βερνικιού και διαδικασία εφαρμογής του στο βιολί Διαδικασία παρασκευής βερνικιού Δύο σημαντικά είδη βερνικιών βιολιού υπάρχουν όπως αναφέραμε και παραπάνω, τα βερνίκια οινοπνεύματος και τα βερνίκια λαδιού. Η διαδικασία για την παρασκευή τους είναι εντελώς διαφορετική. Για τα βερνίκια οινοπνεύματος η διαδικασία είναι πιο απλή. Ζυγίζουμε τους κατάλληλους διαλύτες, και ανάλογα τον διαλύτη, αναδεύουμε και περιμένουμε κατά περιόδους, για να πετύχουμε την τέλεια ανάμειξη των συστατικών του. Δεν απαιτείται καμία θέρμανση και δεν παίζει ρόλο αν πρώτα παρασκευάζονται τα υλικά χωριστά. Επίσης είναι σημαντικό το βερνίκι να φυλάσσεται σε δοχεία καλά σφραγισμένα, όταν δεν τα χρησιμοποιούμε, για το λόγο ότι το νερό είναι αρκετά μολυσματικός παράγοντας για το βερνίκι και μπορεί να προκαλέσει κατά την διάρκεια απλώματος βερνικιού γραμμές και σημάδια. Έτσι οι αποθηκευτικοί χώροι στους οποίους φυλάσσεται θα πρέπει να έχουν συνθήκες χαμηλής υγρασίας. Οι διαλύτες που χρησιμοποιούνται είναι οι αλκοόλες ή αλλιώς αιθυλική αλκοόλη ή οινόπνευμα και παρασκευάζεται από την απόσταξη σιταριού. Οι αλκοόλες είναι οργανική ένωση που αποτελείται από ένα ή περισσότερα υδροξύλια ( -OH) συνδεδεμένα με άτομο του άνθρακα. Είναι λοιπόν προϊόν που αποτελείται από άνθρακα, οξυγόνο και υδρογόνο και είναι συνήθως αραιωμένο σε νερό σε διάφορες ποσότητες. Το κανονικό συνηθισμένο καθαρό οινόπνευμα περιέχει 6% νερό, ενώ το 100% οινόπνευμα ονομάζεται άνυδρο ή απόλυτο αιθυλικό οινόπνευμα Το άνυδρο οινόπνευμα είναι αναμίξιμο με την τερεβινθίνη, το βενζόλια κ.α. Αυτό συμβαίνει για τον λόγο ότι το είδος του διαλύτη πρέπει να είναι κοινό έτσι ώστε να αναμιχτεί και να διαλυθεί σωστά. Για παράδειγμα το κοινό οινόπνευμα δεν μπορεί να αναμειχθεί με την τερεβινθίνη και μερικούς άλλους πτητικούς διαλύτες, ένα μείγμα όμως από άνυδρο οινόπνευμα και τερεβινθίνη μπορεί να γίνει σωστό με μία μικρή ποσότητα ακετόνης. 86 Τα κύρια χαρακτηριστικά του οινοπνεύματος είναι η έντονη μυρωδιά του, και είναι ένα καθαρό, ισχυρό, άχρωμο, πτητικό υγρό, που έχει καυστική δράση στον οργανικό ιστό. Διαλύει ουσίες όπως το κολοφώνιο, γόμμες και λοιπά. 87 -Η ονομασία της κάθε αλκοόλης προέρχεται από την ονομασία του κύριου υδρογονάνθρακα (που 86 Ralph : (1991), ibid, p Foucher G.: (1911), Violin Varnish and how to make it, edited by Edgar Fenning, London, p

56 κυριαρχεί στην αλυσίδα του μορίου της), έτσι το μεθάνιο γίνεται μεθανόλη CH 3 OH, το αιθάνιο γίνεται αιθανόλη CH 3 CH 2 OH, το προπάνιο προπανόλη CH 2 =CHCH 2 OH. Τα βερνίκια λαδιού έχουν πιο πολύπλοκη σύσταση. Περιέχουν συνήθως μία σκληρή ρητίνη, ένα λάδι πολυμερισμένο, διάφορα στεγνωτικά μέσα καθώς και έναν διαλύτη. Η διαδικασία παραγωγής βερνικιών περιλαμβάνει τα παρακάτω: - Τήξη της ρητίνης, με θέρμανση στους 330 ο C για περίπου μισή ώρα, - Θέρμανση του λαδιού και ανάμιξη με την θερμή ρητίνη με ισχυρή ανάδευση. - Προσθήκη των στεγνωτικών και «βράσιμο» του μείγματος επί αρκετές ώρες μέχρι να γίνει παχύρευστο. - Αραίωση του μείγματος σε θερμοκρασία περιβάλλοντος με τερεβινθινέλαιο. Με το βράσιμο του μείγματος απομακρύνονται τα πτητικά προϊόντα αποσύνθεσης ( οξείδωσης και πυρόλυσης) του λαδιού ή της ρητίνης. Αυτά τα βερνίκια φυλάσσονται για αρκετό διάστημα σε κλειστά δοχεία έτσι ώστε κατακάθονται τα περισσεύματα των στεγνωτικών και είναι έτοιμα για χρήση. Τα βερνίκια του λαδιού ξεραίνονται γρήγορα και δίνουν σκληρά, γυαλιστερά και ανθεκτικά στο νερό επιστρώματα. 88 Σε αυτά τα βερνίκια χρησιμοποιούνται λάδια όπως το λινέλαιο, το παπαρουνέλαιο, stand oil, καρυδέλαιο και τροποποιημένα πετρέλαια σόγιας και άλλα. Όσο αφορά το λινέλαιο, προέρχεται από τους σπόρους του φυτού Λίνος, ( linum usitatissimum) και το ακατέργαστο λινέλαιο έχει συνήθως κιτρινοκαφετί, φωτεινό χρώμα και διακριτική, ευχάριστη οσμή. Είναι το πιο συνηθισμένο και ανθεκτικό από τα ξυραινόμενα έλαια. Μπορεί να καθαριστεί με το πλύσιμο ή χημικά με τρεις τυποποιημένους μεθόδους: α. με το αλκάλιο ( υδροξείδιο ή ανθρακικό άλας νατρίου) β. με συγκεντρωμένο θειικό οξύ και γ. με αλατόνερο ( άλμη).το λινέλαιο περιλαμβάνει εκτός από τα τριγλυκερίδια και μια σειρά άλλων προϊόντων, όπως τα λιπαρά οξέα, φωσπολιπίδια, στερόλες, πολυσακχαρίτες, κεριά, έγχρωμες ενώσεις. 89 Υποστηρίζεται ότι το έλαιο του λιναρόσπορου ενισχύει την ομορφιά του ξύλου καθώς με την αργή του 88 Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993), ό. π., σ Rutherford J. Gettens & George L. Stout: (1966), ibid, p

57 ξήρανση διανέμεται σωστά σε όλο το ξύλο. Εφαρμόζοντας το στις εξωτερικές επιφάνειες του βιολιού διαπερνάει το ξύλο και στις εσωτερικές επιφάνειες, αυτή η διαπότιση έχει ιδιαίτερη συντηρητική αξία καθώς προστατεύει και το εσωτερικό του βιολιού από επιπλέον υγρασία καθώς και στην δόνηση των πιάτων του βιολιού. 90 Το stand oil είναι ραφιναρισμένο λινέλαιο θερμαινόμενο, πολυμερισμένο στους 230 ο ο C.Δίνει χρώματα που είναι ανθεκτικά στην υγρασία και στους περιβαλλοντικούς παράγοντες, απλώνονται με ευκολία, είναι γυαλιστερά και στεγνώνουν γρήγορα Το παπαρουνέλαιο προέρχεται από τους σπόρους της παπαρούνας (Papaver Somniferum), έχει μικρή ικανότητα ξήρανσης και γενικότερα στεγνώνει αργά. Το καρυδέλαιο είναι ανοιχτόχρωμο λάδι και εξάγεται από την καρυδιά juglans regia. Και τέλος το σογιέλαιο που ανήκει στα ημιξυραινόμενα έλαια, έχει μεγάλη ρευστότητα και στεγνώνει αργά Η εφαρμογή του βερνικιού στο βιολί Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να λουστραριστεί ένα βιολί, η πιο χαρακτηριστική και συνηθισμένη μέθοδος είναι η εξής: Πρώτα απ όλα η επιφάνεια του ξύλου λειαίνεται και καθαρίζεται, έτσι ώστε να είναι εντελώς καθαρή η επιφάνεια από οποιαδήποτε λιπαρή ουσία ή από σκόνη. Αυτό το καθάρισμα πρώτα πετυχαίνεται με λεπτό γυαλόχαρτο, έτσι ώστε να φινιριστεί σωστά και να μην υπάρχουν μικρές κοιλότητες οι οποίες θα γεμίσουν επιπλέον με βερνίκι και δημιουργηθεί ένα ανομοιόμορφο στρώμα. Θέλει πολύ μεγάλη προσοχή στο γυαλόχαρτο ή σε άλλο υλικό όπως βαμβακερά υφάσματα, αυτή η μέθοδος είναι χρονοβόρα και πρέπει να υπάρχει μεγάλη προσοχή έτσι ώστε να μην δημιουργήσει γρατζουνιές στο ξύλο του βιολιού. Στην συνέχεια δύο πράγματα είναι πολύ σημαντικά για να πετύχει το καλύτερο βερνίκωμα, πρώτον, το πέρασμα της πινελιάς με το βερνίκι πρέπει να είναι γρήγορο και δεν πρέπει να περαστεί δύο φορές από το ίδιο σημείο και δεύτερον, εάν το πρώτο χέρι δεν έχει στεγνώσει, δεν μπορούμε να περάσουμε στο δεύτερο. Ύστερα από πέντε φορές που θα περαστεί το βερνίκι σε όλο το βιολί, στο τελικό βερνίκωμα, όταν στεγνώσει, θα πρέπει να περαστεί με τρίπολη, η οποία είναι λεπτή σκόνη πυριτικού πετρώματος που χρησιμοποιείται για στίλβωση. 90 Michelman Joseph: (1946), ibid, p Ιωακείμογλου Ε. Ελένη: (1993), ό. π., σ

58 Αφού λοιπόν το βιολί έχει βερνικωθεί και αφού έχει στεγνώσει σε εσωτερικούς χώρους για αρκετές μέρες, είναι απαραίτητο να εκτεθεί σε ισχυρό ηλιακό φως για μία έως δύο ώρες, έτσι ώστε να στεγνώσει μέχρι το εσωτερικό του μέρος. Η υπεριώδης ακτινοβολία είναι ένας αποτελεσματικός παράγοντας στην ξήρανση των βερνικιών και ο ήλιος είναι μια εξαιρετική πηγή για την υπεριώδη ακτινοβολία για αυτό τον σκοπό. Αλλά δεν υπάρχουν ευνοϊκές καιρικές συνθήκες όλο το χρόνο, για αυτό και η ξήρανση, και επομένως το βερνίκωμα, περιορίζεται σε λίγους μήνες το χρόνο. Γι αυτό το λόγο έγιναν προσπάθειες για την επιτάχυνση της ξήρανσης των βερνικιών, από τεχνητές πηγές υπεριώδους ακτινοβολίας. Σε μία επιστολή του Γαλιλαίου το 1639 αναφέρεται ότι «Το βιολί δεν μπορεί να αχθεί στην τελειότητα χωρίς την έντονη θερμότητα του ήλιου». Ο ήλιος παρέχει τόση θερμότητα ( υπέρυθρη), που επιταχύνει την ξήρανση της προκαταρτικής επεξεργασίας και το φως( υπεριώδες), που επιταχύνει την ξήρανση των βερνικιών Το κλασσικό βερνίκι και οι κατασκευαστές βιολιού, οι έρευνες για την ανάλυση του ξύλου και του βερνικιού Τα βερνίκια που χρησιμοποιούσαν στα βιολιά στην Ιταλία μεταξύ του 1550 και του 1750 χαρακτηρίζονται ως κλασσικά βερνίκια. Και αυτό συμβαίνει λόγω της φωτεινής οπτικής εμφάνισης τους, καθώς αυτό δεν υπήρχε σε βερνίκια άλλων οργάνων την κλασσική περίοδο. Άλλος ένας λόγος είναι το μοναδικό του χρώμα, ένα αδιαφανές λευκοκιτρινωπό στρώμα φθορισμού κάτω από το χρωματισμένο βερνίκι. Αυτό εμφανιζόταν κάτω από τον υπεριώδη φωτισμό 370 μήκος κύματος νανομέτρων. Επίσης οι ίνες του ξύλου, που χρησιμοποιούνται στα κλασσικά όργανα δίνουν μία φοβερή αντίσταση στον ρύπο, με αποτέλεσμα οι περιοχές αυτές να διατηρούν την φωτεινή τους εμφάνιση. Τέλος, ένας λόγος είναι ότι απλώνονταν στο ξύλο του οργάνου πολύ εύκολα. Η εφαρμογή αυτών των βερνικιών ήταν τόσο τέλεια που πριν το 1750 δεν παρουσιάζονταν ποτέ σημάδια από πινέλα ή οποιοδήποτε άλλο ελάττωμα σε ένα ιταλικό όργανο. 92 Michelman Joseph: (1946), ibid, p

59 Τα κλασσικά βερνίκια λοιπόν, παρουσιάστηκαν την περίοδο της αναγέννησης στα διάσημα κέντρα μουσικής κατασκευής βιολιών της Μπρέσιας, της Κρεμόνα, της Βενετίας και της Νάπολης. Τα βερνίκια της κάθε σχολής είναι διαφορετικά καταρχήν στα χρώματα εκτός από της Μπρέσιας, το Κρεμονέζικο και της Βενετίας που στηρίζονται στην ίδια βάση. Της Μπρέσιας ήταν συνήθως σε πλούσιο καφετί κίτρινο χρώμα και μαλακής σύστασης αλλά όχι τόσο καθαρό όσο το Κρεμονέζικο. Το βερνίκι της Κρεμόνας είχε διάφορα χρώματα αλλά τα πρωτοπόρα της σχολής ήταν από χρώμα ήλεκτρου, αργότερα ανοιχτοκόκκινο με πολύ γοητευτική εμφάνιση και πολύ αργότερα πλησίαζε το καφέ χρώμα της σχολής Μπρέσιας. Της Βενετίας ήταν επίσης διαφόρων χρωμάτων αλλά κυρίως ανοιχτό κόκκινο χρώμα και πολύ διαφανές. Και τέλος της Νάπολης είχαν πολύ καθαρό και κυρίως σε κίτρινο χρώμα αλλά ήταν αρκετά μαλακό που ήταν κύριο χαρακτηριστικό στοιχείο της σχολής της Κρεμόνας. 93 Ο χρωματισμός όμως του βερνικιού δεν είχε τόσο μεγάλη σημασία όσο η βάση από την οποία τα δημιουργούσαν. Ο χρωματισμός και ο τρόπος εφαρμογής τους άνηκαν αποκλειστικά στον κατασκευαστή. Από την σχολή κατασκευής έγχορδων μουσικών οργάνων της Κρεμόνας, ο Αντρέα Αμάτι ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε το λούστρο που του είχε αποδοθεί ότι έχει μυθικές ιδιότητες. Στην πορεία, οι οικογένειες των Αμάτι, Στραντιβάρι και Γκουαρνέρι κατασκεύασαν βιολιά που μέχρι τις μέρες μας οι κατασκευαστές προσπαθούν να αναπαράγουν τον διακριτό και απαράμιλλο ήχο τους, χωρίς επιτυχία. Ο Γκουαρνέρι ( ), γνωστός και ως Τζιουζέπε Ντελ Τζέζυ, της σχολής της Κρεμόνας, χρησιμοποιούσε ένα ασυναγώνιστο βερνίκι σε βαθύ χρυσό χρώμα, λιγότερο πυκνό και με πιο βαθιά χροιά από του Στραντιβάρι, που το παρομοιάζανε ως «ήλιο ανάμεσα στα σύννεφα και στο κύμα», και ήταν ιδιαίτερα διαφανές και ελαφρύ. Οι ειδικοί θεωρούν σήμερα ότι τα όργανά του είναι σχεδόν ισάξια σε ποιότητα και σε αξία με τα βιολιά του Στραντιβάρι. Τα βερνίκια που άνηκαν στην εποχή , την εποχή του Αντόνιο Στραντιβάρι ήταν πάρα πολλά, μερικές φορές είχαν πλούσιο χρυσό χρώμα, εξαιρετικά απαλό και διαφανές. Σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούσε βερνίκι που είχε βαθιά απόχρωση, σχεδόν φωτεινό κόκκινο χρώμα, που ήταν εξίσου όμορφο. Η τάση του Στραντιβάρι να χρησιμοποιεί βερνίκια με χρώμα έκανε γνωστό το φαινόμενο 93 Michelman Joseph: (1946), ibid, p.17 53

60 του διχροϊσμού. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο Στραντιβάρι δούλευε κάτω από την επιρροή του Νικόλα Αμάτι. 94 Μετά τον θάνατο του Στραντιβάρι το μυστικό του βερνικιού και της κατασκευής περίφημων βιολιών χάθηκε. Η επιστήμη παρέμεινε ανήμπορη να ξεκλειδώσει την μαγεία του ήχου τους. Από το 1800 και μετά υπήρχαν πολλές αναφορές ότι για την ποιότητα των εγχόρδων του Στραντιβάρι ευθυνόταν οι ηλιακές κηλίδες του 17 ου αιώνα, τα εκχυλίσματα οστράκων, η πρόπολη των μελισσών, ακόμη και τα νερά των καναλιών της Βενετίας όπως ανέφερε στη «Monde» χαριτολογώντας ο Ζαν-Φίλιπ Εσάρ, χημικός εργαστηρίων του Μουσείου Μουσικής στο Παρίσι. 95 Παρόλα αυτά υπάρχουν πολλές μελέτες και αναφορές που υποστηρίζουν ότι βρήκαν το μυστικό του αγγελικού ήχου τους. Ο Γιόζεφ Ναγκιβάρι, καθηγητής βιοχημείας του πανεπιστημίου του Τέξας Α & Μ ισχυρίζεται ότι έλυσε το μυστήριο της ακουστικής του ξύλου των βιολιών του Στραντιβάρι και Γκουαρνέρι. Παρ όλ αυτά δεν είναι όλοι πεπεισμένοι, οι παλιοί έμποροι δεν δέχονται τις θεωρίες του, όπως έχει αναφέρει και ο ίδιος, επειδή θέλουν να συντηρήσουν την αίγλη, το ειδύλλιο και τις τιμές των παλιών βιολιών. Πολλοί κατασκευαστές βιολιών και μουσικοί απεχθάνονται αυτή την θεωρία, γιατί τότε το μυστικό του εξαιρετικού ήχου, θα ήταν απλά θέμα χημείας. Ο Ναγκιβάρι αποδεικνύει ότι το μυστικό των βιολιών κρύβεται όχι μόνο στο ξύλο και στον τρόπο κατασκευής αλλά επίσης στα χημικά που χρησιμοποιήθηκαν στα όργανα του Στραντιβάρι και του Γκουαρνέρι. Προμηθεύτηκε από συντηρητές μικρά δείγματα ξύλου από βιολιά του Στραντιβάρι, στα οποία στην συνέχεια χρησιμοποίησε υπέρυθρες ακτίνες και πυρηνική μαγνητική φασματογραφία, για να αναλύσει τις χημικές ιδιότητες της ξυλείας που χρησιμοποιήθηκε για κάθε ηχείο. Στις ενώσεις των Κρεμονέζικων βιολιών εντόπισε ασυνήθιστα μεγάλες ποσότητες ποτάσας, βόρακα, σόδας, αλουμινίου, χαλκού, σιδήρου, ασβεστίου και μαγνησίου. Τα ξύλα ο Στραντιβάρι τα προμηθευόταν από το ναυτικό της Βενετίας και αποθηκεύονταν στην θάλασσα, οπότε οι κατασκευαστές αγόραζαν βρεγμένη ξυλεία. Έτσι αφού στέγνωναν τα ξύλα, τα έκοβε και μετά έπρεπε να τα μονώσει από την υγρασία του βορρά, να τα προφυλάξει από το αδηφάγο σαράκι και να τα βερνικώσει όμορφα και ανθεκτικά. Και 94 Fry, George: (1904) The varnishes of the Italian violin-makers of the sixteenth, seventeenth and eighteenth centuries, and their influence on tone, Stevens and Sons, London, p Παπαδάτος Γ.:(7 Δεκεμβρίου 2009), «Στο Βερνίκι το μυστικό των Στραντιβάριους», Έθνος. 54

61 όλα αυτά με ένα λεπτό στρώμα επάλειψης, ώστε να μην χάνονται οι γλυκοί ήχοι των βιολιών του. Ο Ναγκιβάρι λοιπόν πήρε πηκτίνη από χυμούς φρούτων για την βάση του βερνικιού, έπειτα πήρε το κοινό εντομοκτόνο της εποχής, τον βόρακα ο οποίος μετατρέπει τις μοριακές αλυσίδες των σακχάρων σε ένα είδος χωροδικτυώματος που απλώνεται προστατευτικά επάνω στο ξύλο, στην συνέχεια χρειάστηκε κάτι σαν ρευστοποιητή που θα οδηγούσε το βερνίκι σε κάθε πόρο του ξύλου και στο τέλος μία λεπτή πούδρα κρυστάλλων που θα έκανε το βερνίκι να στεγνώσει αστραφτερό και λείο. 96 Έτσι σύμφωνα με την μελέτη του Ναγκιβάρι, η σύνθεση του ξύλου από το οποίο κατασκευάστηκαν τα όργανα είναι διαφορετική από αυτή της σφενδάμου που φύεται στην περιοχή σήμερα και ότι αυτά τα άλατα ευθύνονται και για τον γλυκύτατο τόνο των βιολιών Στραντιβάριους. Πρόσφατα μία έρευνα από μία ομάδα Γάλλων και Γερμανών ειδικών με γνώσεις χημείας, κατασκευής εγχόρδων και σωματιδιακής φυσικής, με την βοήθεια ανάλυσης υπεριωδών και υπέρυθρων ακτινών, σε φασματογράφους μάζας και επιταχυντές, ανακάλυψαν το κρυμμένο μυστικό των οργάνων του Στραντιβάρι. Σύμφωνα με αυτή την ανακάλυψη ο Στραντιβάρι επάλειφε τα βερνίκια του με ένα απλό βερνίκι λαδιού. Τα εμπλούτιζε όμως με κοκκινωπές βαφές από θειικό υδράργυρο( κιννάβαρι) και στο φινίρισμα προσέθετε ένα γυαλιστικό με βάση τον ενδόκοκκο ( κερμέζι). Αυτή η επίστρωση προσέδιδε στα όργανα οπτική και ακουστική ένταση. 97 Πιο αναλυτικά, η ομάδα πήρε μικροσποπικά δείγματα του ξύλου και του βερνικιού από επιλεγμένα σημεία πέντε οργάνων και τα δείγματα υποβλήθηκαν σε μία σειρά εξετάσεων. Εικόνα 4.1. Ανάλυση στρωμάτων βερνικιού Οι αναλύσεις αποκάλυψαν ότι ο Στραντιβάρι χρησιμοποίησε δύο στρώματα βερνικιού: ένα απλό ξηραινόμενο έλαιο που διαπερνά ένα δέκατο του χιλιοστόμετρου 96 Καφαντάρης Τάσος: (24 Μαρτίου 2004), «Το μυστικό του Στραντιβάρι. Η μελωδία ενός ατυχήματος», το βήμα. 97 Παπαδάτος Γ.:(7 Δεκεμβρίου 2009), ό. π. 55