Ἄκου Ἰσραὴλ Ὁ Τριαδικὸς Θεὸς στὴν Παλαιὰ Διαθήκη

Transcript

1 διαδρομές Ν ο ητ ι κ έ ς δ ι α δ ρ ο μ έ ς σ τ ό ν χ ῶ ρ ο τ ῆ ς π ί σ τ η ς Μηνιαῖο φυλλάδιο τοῦ Ἱ.Ν. Ἁγίας Τριάδος Πετρουπόλεως Σουλίου Τηλ.: Τεῦχος 12 ο - Μάρτιος 2015 ierosnaosagiastriadospetroupoleos.blogspot.gr - agiatriadapetroupoleos.gr - facebook: agiatriadapetroupolis Δρόμος δέν ὑπάρχει... τόν δρόμο τόν ἀνοίγουμε... προχωρώντας καί συγχωρώντας... Οἱ γεωργοί καί ἡ ἄμπελος. Μικρογραφία εἰκονογραφημένου χειρογράφου, 11ος αἰ. μ.χ., Ἐθνική Βιβλιοθήκη Παρισίων. Ἄκου Ἰσραὴλ Ὁ Τριαδικὸς Θεὸς στὴν Παλαιὰ Διαθήκη Στὸ ἐρώτημα πρὸς τὸν Ἰησοῦ, στὸ δωδέκατο κεφάλαιο τοῦ Κατὰ Μάρκον Εὐαγγελίου, «ποιὰ εἶναι ἡ μεγαλύτερη ἀπ ὅλες τὶς ἐντολές;» 1, ἡ ἀπάντησή Του εἶναι κάθετη: «ὁ δὲ Ἰησοῦς ἀπεκρίθη αὐτῷ ὅτι πρώτη πάντων ἐντολή ἄκουε, Ἰσραήλ, Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν Κύριος εἷς ἐστι» 2 Ἡ ה וה י, וני ה ל א ה וה י :ל א ר ש י αὐτή:, ἐντολὴ βρίσκεται στὸ Δευτερονόμιο 3 καὶ..ד ח א ἀποτελεῖ καθημερινὴ προσευχὴ τῶν Ἑβραίων. Ἡ λέξη ὅμως «ἐλωένου - «וני ה ל א στὴν ἑβραϊκὴ γραμματικὴ εἶναι πληθυντικός 4 καὶ σημαίνει «οἱ Θεοί μας». Δηλαδὴ ἡ κατὰ λέξη μετάφραση εἶναι: «Ἄκου, Ἰσραήλ, ὁ Κύριος οἱ Θεοί μας, ὁ Κύριος εἶναι ἕνας». Ἐπίσης στὴν Παλαιὰ Διαθήκη ἀναφέρεται: «Ἐν ἀρχὴ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν.» 5. Στὴν φράση αὐτὴ ὅμως, ἂν ἀνατρέξουμε στὸ πρωτότυπο Ἐβραϊκὸ 6 κείμενο θὰ διαβάσουμε «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν οἱ Θεοὶ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν». Δηλαδὴ ἔχουμε τὸ ρῆμα στὸν ἑνικὸ ἀριθμὸ (ἐποίησεν) καὶ τὸ ὑποκείμενο םי ה ל א) - Ἐλοχίμ 7 = οἱ Θεοὶ) στὸν πληθυντικό. Φράση θεολογικῶς ὀρθή, διότι τὰ τρία πρόσωπα τῆς Θεότητας ἔχουν κοινὴ Θεία ἐνέργεια 8. Στὴν βίβλο τῆς Γενέσεως, στὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, διαβάζουμε: «Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ ὁμοίωσιν» 9.Ὑπάρχει δηλαδὴ ρῆμα στὸν πληθυντικὸ ἀναφερόμενο σὲ πρόσωπα περισσότερα τοῦ ἑνός τά ὁποῖα συμμετέχουν στὴν δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου. Στὸν πληθυντικὸ αὐτὸ ὑποδηλώνεται σαφῶς τὸ Τριαδικὸ δόγμα 10 καὶ ὄχι κάποια ρίζα πολυθεΐας ἀφοῦ τὸ πλαίσιο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης εἶναι αὐστηρὰ μονοθεϊστικό. Στὴν Γένεση κέφ. 18, στὸ γνωστὸ ἐπεισόδιο τῆς Φιλοξενίας τοῦ Ἀβραὰμ τὸ ὁποῖο ὡς γνωστὸν ἀποτελεῖ προτύπωση τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἂν διαβάσουμε προσεκτικὰ θὰ δοῦμε ἐνῶ ὁ Ἀβραὰμ φιλοξένησε τρεῖς ἄνδρες, ἐν τούτοις τοὺς προσφωνεῖ μόνο ὡς ἕναν μὲ τὴ λέξη Κύριε. Ἐπίσης στὸ κέφ. 19 τοῦ ἴδιου βιβλίου ἀναφέρεται ἡ καταστροφὴ τῶν Σοδόμων καὶ Γομόρρων ἀπὸ δύο Κυρίους ἐξ ὀνόματος τρίτου Κυρίου, ἐνῶ στὸν Ψλμ διαβάζουμε τὰ ἑξῆς ἐντυπωσιακὰ πού, ἂν δὲν ἑρμηνευτοῦν Τριαδολογικὰ καὶ Χριστοκεντρικά, εἶναι ἀκατανόητα: «Εἶπε ὁ Κύριος στὸν Κύριό μου: κάθισε στὰ δεξιά μου μέχρι νὰ κάνω τοὺς ἐχθρούς σου ὑποπόδιο γιὰ τὰ πόδια σου» καὶ στὸν ἴδιο ψαλμὸ στὸν στίχο 5, μιλάει ὁ πρῶτος Κύριος καί, ἀπευθυνόμενος στὸν δεύτερο Κύριο 13, τοῦ λέγει: «Ὁ Κύριος στὰ δεξιά σου συνέτριψε τὴν ἡμέρα τῆς ὀργῆς του τοὺς βασιλεῖς τῆς γῆς». Ὁ Ψαλμὸς αὐτὸς μιλᾶ φυσικὰ γιὰ τὰ τρία πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος μὲ κεντρικὸ ἐκεῖνο τοῦ Ἰησοῦ ὁ ὁποῖος θὰ εἶναι ὁ αἰώνιος Ἀρχιερέας «κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδὲκ» ὅπως λέει ὁ ψαλμός. Ὁ Μελχισεδὲκ ἀποτελεῖ προτύπωση τοῦ Ἰησοῦ ὅπως ρητὰ ἀναφέρει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος στὴν Πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολή του στὸ κέφ. 6,20 «ὅπου πρόδρομος ὑπὲρ ἡμῶν εἰσῆλθεν Ἰησοῦς, κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδὲκ ἀρχιερεὺς γενόμενος εἰς τὸν αἰώνα.». Ὁ Μελχισεδὲκ μάλιστα ἦταν μοναδικὸς ἡγέτης τοῦ Ἰσραὴλ ποὺ διετέλεσε καὶ ἱερέας καὶ βασιλέας στὴν Σαλὴμ (Ἱερουσαλὴμ) καὶ ἔφερε στὸν πατριάρχη Ἀβραὰμ «ἄρτο καὶ οἶνο» εὐλογώντας τον στὸ ὄνομα «τοῦ Θεοῦ τοῦ Ὑψίστου» 14 πράξη ποὺ ἀποτελεῖ προτύπωση τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Οἱ νύξεις αὐτὲς καὶ ἄλλες πολλές, οἱ ἀναφορές, οἱ φανερώσεις καὶ οἱ προτυπώσεις, οἱ ὁποῖες ἀφθονοῦν στὴν Παλαιὰ Διαθήκη καὶ ἀναφέρονται σὲ ὅλο το σχέδιο τῆς Θείας Οἰκονομίας, ἀποτελοῦν μέρος τῆς Ἀποκάλυψης τοῦ Χριστοκεντρικοῦ σχεδίου τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου, Ἀποκάλυψη ἡ ὁποία ὁλοκληρώνεται στὴν Καινὴ Διαθήκη καὶ κατανοεῖται, μὲ τὴν ἁγιαστικὴ παρουσία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἐντός της Ἐκκλησιαστικῆς ἐμπειρίας. Ἑλένη Λιντζαροπούλου Θεολόγος 1. Μάρκ. 12, Μάρκ. 12, Ἄκου, Ἰσραήλ, ὁ Κύριος ὁ Θεός μας, ὁ Κύριος εἶναι ἕνας. (Δεύτ. 6:4) 4. Ἀποδίδεται μὲ τὴν μορφὴ τῆς συνθετικῆς ἑνότητας. 5. Γέν. 1,1. ם י מ ש ה ת א םי ה ל א א ר ב תי שא ר בΓέν.1.6 ץ ר א ה ת א ו 7. Ἄλλα ὀνόματα τοῦ Θεοῦ εἶναι τα: Ἀδωνάϊ, Ἔλ, Ἒλ Ἐλοχίμ, Γιαχβέ, Σαδδαΐ, Ἐλώχ, Ἐλωά, Γιὰ Γιαχβέ, Ἒλ Γιαχβέ, Γιαχβὲ Ἐλοχὶμ κ.α. (βλ. λῆμμα Θεός, στὸ: Μουστάκης Βασίλειος, Λεξικὸ τῆς Ἁγίας Γραφῆς, Ἀθῆναι 1955, σέλ. 73). 8. Ἱερεμία Φούντα, Γόρτυνος καὶ Μεγαλοπόλεως, Γένεσις, Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 2004, σ Γέν. 1, Ἱερεμία Φούντα, Γόρτυνος καὶ Μεγαλοπόλεως, Γένεσις, Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 2004, σ ἀναβλέψας δὲ τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ εἶδε, καὶ ἰδοὺ τρεῖς ἄνδρες εἰστήκεισαν ἐπάνω αὐτοῦ καὶ ἰδὼν προσέδραμεν εἰς συνάντησιν αὐτοῖς ἀπὸ τῆς θύρας τῆς σκηνῆς αὐτοῦ καὶ προσεκύνησεν ἐπὶ τὴν γῆν. καὶ εἶπε κύριε, εἰ ἄρα εὗρον χάριν ἐναντίον σου, μὴ παρέλθης τὸν παῖδά σου 12. ΕΙΠΕΝ ὁ Κύριος τῷ Κυρίω μου κάθου ἐκ δεξιῶν μου, ἕως ἂν θῶ τοὺς ἐχθρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου. 2 ράβδον δυνάμεως ἑξαποστελεῖ σοὶ Κύριος ἐκ Σιῶν, καὶ κατακυρίευε ἐν μέσω τῶν ἐχθρῶν σου. 3 μετά σου ἡ ἀρχὴ ἐν ἡμέρα τῆς δυνάμεώς σου ἐν ταῖς λαμπρότησι τῶν ἁγίων σου ἐκ γαστρὸς πρὸ ἑωσφόρου ἐγέννησά σε. 4 ὤμοσε Κύριος καὶ οὐ μεταμεληθήσεται σὺ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰώνα κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδέκ. 5 Κύριος ἐκ δεξιῶν σου συνέθλασεν ἐν ἡμέρα ὀργῆς αὐτοῦ βασιλεῖς 6 κρινεῖ ἐν τοῖς ἔθνεσι, πληρώσει πτώματα, συνθλάσει κεφαλὰς ἐπὶ γῆς πολλῶν. 7 ἐκ χειμάρρου ἐν ὀδῶ πίεται διὰ τοῦτο ὑψώσει κεφαλήν. 13. Μιχαὴλ Χούλη, Ἡ Πεντηκοστή, τὸ Ἅγιο Πνεῦμα καὶ ὁ Τριαδικὸς Θεός. 14. (Γένεση 14:18-20). Συντακτική ὁμάδα > Ὁμάδα Νεότητας Ἁγίας Τριάδος Πετρουπόλεως > π. Σπυρίδων Ἀργύρης

2 Τό ὄφελος τῆς βραδυνῆς προσευχῆς Η (8ο) μέρος Γιατί ἡ Ἐκκλησία ἀγρυπνᾶ τὴ νύχτα; Γιατί ἐκεῖνες τὶς ὧρες παλεύει μὲ τοὺς δαίμονες, τότε ποὺ ἐπικρατεῖ τὸ σκοτάδι ὡς χαρακτηριστικό τοῦ δικοῦ του βασιλείου, τότε αὐτοὶ πειράζουν τοὺς ἀνθρώπους καὶ τοὺς πλανοῦν ὁδηγώντας τους στὸ κάθε λογῆς κακὸ καὶ γιατί ὄχι καὶ σ' αὐτὸ τὸ ἔγκλημα. Τὶς ὧρες αὐτὲς ὑποφέρουν οἱ ἄρρωστοι, βλέπουν ἐφιάλτες ἢ ἔχουν διάφορες ἄλλες ἐπήρειες οἱ ἀδύναμοι, ταλαιπωροῦνται οἱ ἁμαρτωλοί. Ὅμως, ἀδελφοί μου, αὐτὲς εἶναι οἱ ὧρες ἡσυχίας ποὺ τὸ Πανάγιο καὶ Ζωαρχικὸ Πνεῦμα φωτίζει τὸν ἄνθρωπο καὶ ἀγαπάει νὰ μιλάει καὶ νὰ ἐπικοινωνεῖ μαζί του. Γι' αὐτὸ τὶς ὧρες αὐτὲς εἰδικὰ ὀφείλουμε νὰ μᾶς βρίσκει ὁ Θεὸς ξύπνιους σὲ ἐπιφυλακή, σὲ προσευχὴ, σὲ συνομιλία μαζί Του ἐντέλει. Τότε καὶ μόνο τότε θὰ καταφέρει ὁ μικρὸς καὶ ἀδύναμος ἄνθρωπος νὰ βγεῖ νικητὴς κατὰ τοῦ κακοῦ, τοῦ διαβόλου καὶ τῶν ὑπηρετούντων αὐτὸν γενικά. Ἡ ἀγρυπνία μας, ἡ προσευχή μας ἡ βραδινὴ γιὰ νὰ δώσει τὰ ὀφέλη ποὺ κρύβει, γιὰ νὰ ἀποδώσει σωτήριους καρποὺς πρέπει νὰ γίνεται μὲ τὸν τρόπο ποὺ ζητάει ἡ Ἐκκλησία, μὲ τὶς μεθόδους ποὺ μᾶς κατέλειπαν οἱ ἅγιοι πατέρες καὶ ὄχι μὲ ὅτι νομίζουμε ἐμεῖς πιὸ σωστὸ καὶ ἀποδοτικό. Πολλὲς γιὰ νὰ μὴν πῶ μᾶλλον πάμπολλες φορὲς αὐτὸ ποὺ θεωροῦμε ἐμεῖς ὅτι εἶναι τὸ καλύτερο πνευματικὰ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ὑπερβολὲς τὶς ὁποῖες ἔρχεται καὶ ἐκμεταλλεύεται ὁ ἐχθρός τοῦ ἀνθρωπίνου γένους καὶ ὄχι μόνο δὲν κερδίζουμε ἀπ' τὴν προσευχὴ μας αὐτὴ ὅπως νομίζουμε ἀλλὰ στὸ τέλος βλαπτόμεθα. Γι' αὐτὸ χρειάζεται ἰδιαίτερη προσοχὴ σὲ τέτοιες καταστάσεις ἢ γενικὰ καταχρήσεις. Αὐτὸ ποὺ πρέπει νὰ ἐπιζητοῦμε ἁπλὰ καὶ ταπεινὰ εἶναι ἡ εὐφροσύνη καὶ ἀγαλλίαση τῆς καρδιᾶς καὶ τοῦ εἶναι μας, ἡ ὁποία ἔχει μεγαλύτερη ἀξία καὶ ἀπὸ θεοφάνειες ἢ διάφορες τέτοιου εἴδους ἐμπειρίες. Αὐτὸ ποὺ ἄφησα στὸ τέλος ἀλλὰ ἴσως πιὸ σημαντικὸ ἀπ' ὅλα ὅσα ἀναφέραμε μέχρι τώρα γιὰ τὰ ὀφέλη τῆς βραδινῆς - νυχτερινῆς προσευχῆς καὶ τὸ ὁποῖο ἐπιβάλλεται νὰ ζητᾶμε ἀπ' τὸν Θεὸ νὰ μᾶς χαρίσει γιατί μόνοι μας δὲν μποροῦμε νὰ τὸ ἀποκτήσουμε εἶναι τὸ πῦρ φλέγον, ὁ Θεὸς εἶναι ὁ ποιῶν τοὺς λειτουργοὺς αὐτοῦ πυρὸς φλόγα, ὅπως λέει ὁ ἱ. ψαλμωδὸς στὸν 103,4. Τὸ πῦρ αὐτὸ εἶναι ἡ φωτιὰ ποὺ μονάχα ὁ Θεὸς μπορεῖ νὰ ἀνάψει μέσα μας. Νὰ μᾶς ἀνοίξει καὶ σὲ μᾶς τὴν ὄρεξη ὥστε νὰ ἐπιδιώκουμε καθημερινὰ νὰ ἀγρυπνοῦμε, ὄχι ἁπλὰ νὰ ἀντέχουμε ἀλλὰ νὰ εὐχαριστιόμαστε τόσο ποὺ νὰ μὴν θέλουμε νὰ σταματήσουμε ἢ νὰ διακόψουμε τὴν βραδινή μας αὐτὴ προσευχή. Ὅταν ἔρχεται ἡ ὥρα νὰ τελειώσουμε γιατί πρέπει νὰ ξεκουραστοῦμε ἐφ' ὅσον οἱ ὑποχρεώσεις τὴν ἡμέρα ποὺ ξημερώνει μᾶς καλοῦν νὰ τὶς καλύψουμε καὶ νὰ ἀνταποκριθοῦμε, ἐμεῖς ὅμως πονᾶμε ποὺ φτάνει στὸ τέλος της ἡ ἀγρυπνία μας. Ἐπειδὴ πλέον εἴμαστε βέβαιοι στὸ ἀκέραιο χωρὶς ἀμφιβολίες ὅτι ἐπιτελώντας τὴ δική μας βραδινὴ προσευχὴ τὰ πάντα εἶναι τακτοποιημένα, διευθετημένα, καμωμένα, γιατί Αὐτὸς ποὺ κατοικεῖ πιὰ στὴν ψυχή μας, στὴ ζωή μας, στὸν ὕπνο καὶ στὴν ἀγρυπνία μας εἶναι Ὁ Τά Πάντα Πληρῶν. Κλείνοντας ἀδελφοί μου αὐτὸ ποὺ ἔχουμε χρέος καὶ ὑποχρέωση νὰ κάνουμε πρὸς ὄφελος ὅλων μας εἶναι νά βάλουμε "πλάτη" στὰ πνευματικά μας, νὰ γεμίσουμε τὶς πνευματικές μας καταθέσεις γιατί καὶ αὐτὲς ἄδειασαν ὅπως καὶ οἱ τραπεζικές μας καὶ νά παρακαλέσουμε μέσα ἀπ' τὴν καρδιὰ μας τὸν Πανάγαθο Θεό μας νὰ κάνει πυρφόρα τὴν προσευχή μας καὶ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τῆς πνευματικῆς μας ζωῆς ὥστε σιγὰ - σιγὰ ὅλη ἡ βιωτή μας νὰ γίνει μία φωτιά. Μιὰ φωτιὰ σὰν καὶ Ἐκεῖνον ποὺ θὰ καίει καθετὶ κακὸ ἀλλὰ ταυτόχρονα θὰ φωτίζει καὶ θὰ διαλύει τὰ σκοτάδια ποὺ ὑπάρχουν στὶς μέρες μας καὶ στοιχειώνουν τὶς ψυχὲς καὶ τὶς καρδιὲς ὅλων μας. Ἀμὴν! Γένοιτο!!! (τέλος) Καλὸ ὑπόλοιπο Σαρακοστῆς!!! Πρωτοπρ. π. Ἀντώνιος Μπαφαλοῦκος Πολεμικὴ προσφορὰ στὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 Ἀνυπολόγιστης ἀξίας εἶναι καὶ ἡ καθαρῶς πολεμικὴ προσφορὰ τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ 1575 κήρυξε ἐπανάσταση στὴ Μάνη ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἐπιδαύρου Μακάριος Μελισίδης, καὶ τὸ 1770 στὸ Αἴγιο ὁ Μητροπολίτης Πατρῶν Παρθένιος καὶ στὴν Κόρινθο ὁ Μητροπολίτης Μακάριος Νοταρᾶς. Τὸ 1600 καὶ τὸ 1609 ἔκανε ἐπαναστατικὸ κίνημα ὁ Διονύσιος Φιλόσοφος, Μητροπολίτης Τρικάλων, ὁ ὁποῖος τελικὰ βρῆκε μαρτυρικὸ θάνατο στὰ Γιάννενα τὸ Τὸ 1684 ὁ Μητροπολίτης Ἄμφισσας Φιλόθεος πολέμησε κοντὰ στὴν Κόρινθο μὲ δικό του σῶμα ἐναντίον τῶν Τούρκων, ὅπου καὶ τραυματίστηκε θανάσιμα. Τὸν ἴδιο χρόνο ὁ Μητροπολίτης Κεφαλληνίας Τιμόθεος Τυπάλδος συγκρότησε ἐπαναστατικὸ σῶμα μὲ 150 κληρικοὺς κι ἔλαβε μέρος σὲ ἀπελευθερωτικὲς προσπάθειες. 0ἱ Μητροπολίτες Σαλώνων Τιμόθεος, Θηβῶν Ἰερόθεος, Λάρισας Μακάριος, Εὔβοιας Ἀμβρόσιος, διετέλεσαν ὁπλαρχηγοί. Ὁ Παπαβλαχάχας ἦταν ἀρχηγὸς τῶν ἁρματολῶν τῶν Χασίων. Βρῆκε, μάλιστα, τραγικὸ θάνατο ἀπὸ τὸν Ἀλὴ Πασὰ στὰ Γιάννενα. Ὁ διάκος τοῦ Πατριάρχη Γρηγορίου τοῦ Ε' Νικηφόρος Ρωμανίδης, ἀφοῦ χειροτονήθηκε ἱερέας καὶ χειροθετήθηκε καὶ Ἀρχιμανδρίτης, ὑπηρέτησε καὶ διακρίθηκε ὡς ναυμάχος κάτω ἀπὸ τὶς διαταγὲς τοῦ Α. Μιαούλη. Ὁ Ἠσαΐας Σαλώνων κήρυξε τὴν ἐπανάσταση στὶς στὴν περιφέρειά του, μέσα στὸ Μοναστήρι τοῦ ὁσίου Λουκᾶ Βοιωτίας. Ἡ Μονὴ τοῦ ὁσίου Λουκᾶ, μετὰ τὴ σύσκεψη τοῦ Δεσπότη Σαλώνων στὰ μέσα τοῦ Μάρτη τοῦ 1821 μὲ τοὺς ὁπλαρχηγοὺς τῆς περιφέρειας Ἀθ. Διάκο, κ.ἄ., ἔγινε κέντρο ἐπαναστατικὸ καὶ κατασκευῆς φυσεκιῶν. Ο Δ. Ὑψηλάντης εἶχε τὸ ἀρχηγεῖο του στὸ Μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Νικολάου Πέτρας. Ὁ Ἀρχιστράτηγος τῆς Ρούμελης Γ. Καραϊσκάκης εἶχε τ' ὁρμητήριό του στὴ Μονὴ Προυσοῦ τῆς Εὐρυτανίας. Ὁ Ἱερομόναχος Σεραφεὶμ ἀπὸ τὸ Φανάρι Θεσσαλίας ἡγήθηκε τῆς ἐπανάστασης τῶν Ἀγραφιωτῶν. Τὸ Μοναστήρι τοῦ Ὀμπλοῦ Πατρῶν ἦταν στρατηγεῖο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς περιοχῆς. Ὁ Ἄνθιμος Ἀργυρόπουλος, ἱερομόναχος, δέχτηκε στὸ Μοναστήρι του τὴν 2 3

3 οἰκογένεια Μπότσαρη καὶ τὴν περιέθαλψε, μετὰ τὴν ἅλωση τοῦ Σουλίου. Ὁ ἴδιος στὴ Ζάκυνθο, κατὰ τὸν ἱστοριογράφο Π. Χιώτη, ὅρκισε μέλη τῆς Φιλικῆς Ἐταιρίας τὸ Θ. Κολοκοτρώνη, τοὺς Β. καὶ Κ. Πετιμεζὰ καὶ τὸν Νικηταρά. Ἐργάστηκε δὲ ὡς παράγοντας μὲ ἀσυνήθιστο ζῆλο γιὰ τὴν εὐόδωση τῆς Ἐπανάστασης. Ὁ Χρύσανθος Πηγᾶς, Μητροπολίτης Μονεμβασίας καὶ Καλαμάτας, τὸ 1819 μπῆκε στὴ Φιλικὴ Ἐταιρία κι ἐργάστηκε ἐντατικὰ γιὰ τὴν προετοιμασία τῆς Ἐπανάστασης. Αὐτὸ εἶχε σὰν ἀποτέλεσμα τὴ σύλληψή του ἀπὸ τοὺς Τούρκους, τὸ κλείσιμό του στὶς φυλακὲς τῆς Τρίπολης, ὅπου μαζὶ μὲ ἄλλους φυλακισμένους Μητροπολίτες πέθανε κι αὐτὸς ἀπὸ τὶς κακουχίες τῆς φυλακῆς. Στὴ Φ. Ἐταιρία εἶχαν μυηθεῖ ὅλοι σχεδὸν οἱ μητροπολίτες καὶ πολλοὶ διακεκριμένοι ἱερεῖς καὶ μοναχοὶ καὶ ἰδιαίτερα οἱ ἁγιορεῖτες. Τὴν Ἐπανάσταση τοῦ '21, ὅπως εἶναι γνωστό, τὴν κήρυξε Μητροπολίτης, ὁ Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανός, μέσα στὸ Μοναστήρι τῆς ἅγιας Λαύρας. Ἔστω κι ἂν ἡ ἡρωικὴ Καλαμάτα, ποὺ κήρυξε τὴν ἐπανάσταση στὶς 23 τοῦ Μάρτη καὶ ποὺ τὴν εὐλόγησαν 24 κληρικοί, διεκδικεῖ τὰ πρωτεῖα, γεγονὸς εἶναι ὅτι τὰ παλληκάρια τῆς περιοχῆς ὁρκίστηκαν μέσα στὴν ἱστορικὴ Μονή. Ὁ Διάκος, ὁ Παπαφλέσσας κι ὁ Σαμουὴλ εἶναι ἀνεπανάληπτες κληρικὲς μορφὲς τοῦ '21. Ὁ Ὑψηλάντης ἔλεγε γιὰ τὸν Παπαφλέσσα ὅτι «εἶναι τὸ ἄλλο μου ἐγώ». Ἐπίσης, εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ὁ Ὑψηλάντης ξεκίνησε τὸν ἀπελευθερωτικό του ἀγώνα ἀπὸ τὴν ἐκκλησία. Μέσα στὸν ἱ. ναὸ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν τοῦ Ἰασίου ἔλαβε τὸ πολεμικὸ ξίφος ἀπὸ τὸ Μητροπολίτη Μολδαυΐας Βενιαμὶν Κωστάκη, ὁ ὁποῖος εὐλόγησε καὶ τὴ σημαία τοῦ ἀγώνα του. Ἀκόμα, πολλὰ Μοναστήρια καταστράφηκαν ἀπὸ τοὺς Τούρκους γιατί λάβαιναν μέρος σ' ἀπελευθερωτικὰ κινήματα. Ἀναφέρουμε μόνο ἕνα γιὰ παράδειγμα, τὴ Μονὴ Στροφάδων ποὺ κατέστρεψε ὁ Σουλεϊμᾶν Β' ( ). Καὶ γενικὰ οἱ Τοῦρκοι κάθε τόσο ζητοῦσαν ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία τὶς εὐθύνες γιὰ κάθε ἀπελευθερωτικὸ κίνημα. Αὐτὴν αἱματοκυλοῦσαν γιατί αὐτὴν θεωροῦσαν πνευματικὴ καὶ ἐθνικὴ Ἀρχὴ τοῦ Ἔθνους. Καὶ μόνο αὐτὴ ἡ στάση τῶν Τούρκων ἀπέναντι στὴν Ἐκκλησία, τῆς ὁποίας πολλὲς φορὲς σκότωναν τοὺς φορεῖς της, τὰ λέει ὅλα. Εἶναι χαρακτηριστικὴ καὶ ἡ σχετικὴ ὁμολογία τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὴν τεράστια προσφορὰ τῶν Μοναστηριῶν στὸν ἀγώνα: «...Τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἐπανάστασής μας... Οἱ περισσότεροι καλόγεροι σκοτώθηκαν εἰς τὸν ἀγώνα». Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἦταν τὸ Α καὶ τὸ Ω γιὰ τὸ ὑπόδουλο γένος. Τὸ ράσο ἐπίκαιρα κόλπωνε μέσα του τὴ ρωμιοσύνη καὶ ἡ ρωμιοσύνη κολπωνόταν μέσα στὸ ράσο. Αὐτὸ δὲν μπορεῖ νὰ τὸ ἀνατρέψει καμιὰ δύναμη. Ἡ ρωμιοσύνη καὶ ἡ ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καὶ στὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας πορεύτηκαν ἀντάμα τὸ δρόμο τοῦ μαρτυρίου τους, τὸ δρόμο τῆς σταυρικῆς τους πορείας κι' ἐπιβίωσαν χάρις στὴν πίστη τους στὴν Τριαδικὴ Θεότητα. Χάρις στὴν ὀρθόδοξη παράδοση μὲ τὶς ἄπειρες καὶ παντοδύναμες διαστάσεις της. Μέσα ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ εἰκόνα καὶ τὸ ἐκκλησιαστικὸ μέλος, μέσα ἀπὸ τὰ συναξάρια τῶν ἁγίων καὶ μέσα ἀπὸ τὴ ζωὴ τῶν ἀρχαίων ἡρώων κρατήθηκε ἡ ἑλληνικὴ ψυχὴ ὄρθια ὡς ὅτου βρῆκε τὴ δύναμη καὶ τίναξε ἀπὸ πάνω της τὸν τουρκικὸ ζυγό. Ὅσες προπαγάνδες κι ἂν θελήσουν ν' ἀλλοιώσουν αὐτὴ τὴν ἱστορικὴ πραγματικότητα δὲν θὰ τὸ κατορθώσουν, γιατί μιλοῦν τὰ ἴδια τὰ γεγονότα. Ἐδῶ ὅμως πρέπει νὰ σταματήσουμε, γιατί ἂν ἐπεκταθοῦμε πιὸ πολὺ σὲ πρόσωπα καὶ σὲ γεγονότα, σχετικὰ μὲ τὴ συμβολὴ τῆς Ἐκκλησίας στὸν ἀγώνα τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἔθνους, δὲν θὰ μᾶς φτάσουν, ὅπως εἴπαμε καὶ στὴν ἀρχή, τόμοι ὁλόκληροι. Πιστεύουμε ὅμως ὅτι ὅσα δειγματικὰ ἀναφέραμε εἶναι ἱκανὰ νὰ πείσουν κάθε ἀντικειμενικὸ κριτή, σχετικὰ μὲ τὸν πρῶτο ρόλο τῆς Ἐκκλησίας κατὰ τὴ μακραίωνη τούρκικη σκλαβιὰ καὶ κατὰ τὴν ἐθνεγερσία τοῦ '21. Θὰ 'ταν ὅμως παράλειψη κι ἐδῶ ἂν στὸ κεφάλαιο αὐτὸ δὲν ἀναφέραμε δύο ἀντιπροσωπευτικὲς γνῶμες Φιλελλήνων καὶ ξένων περιηγητῶν, ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερη σημασία γιὰ τὴν ἀντικειμενικότητά τους. Ὁ Ἄγγλος Humphreys γράφει ὅτι «Ἀνάμεσα στοὺς στρατιῶτες βρίσκονταν καὶ μεγάλος ἀριθμὸς παπάδων. Αὐτοὶ ἦταν οἱ πρωτεργάτες τοῦ ξεσηκωμοῦ». Ὁ Κορσικανὸς Πρόξενος τῆς Ὀλλανδίας στὴν Ἀθήνα Domenico Origone λέει πὼς «Οἱ Τοῦρκοι στὴν Ἀθήνα κάνουν τὰ πάντα γιὰ νὰ συλλάβουν παπάδες, γιατί, ὅπως διαδίδεται, οἱ παπάδες εἶναι ἀρχηγοὶ τῶν ἐπαναστατῶν. Ἀκόμα καὶ τὸ πιὸ καταπληκτικό: Τὸ βιβλίο τῆς Γ Λυκείου τῆς Τουρκίας γράφει: «ὁ Πατριάρχης καὶ ὁ ἀνώτερος Κλῆρος τῶν Ρωμιῶν ἦταν ἐπικεφαλῆς τοῦ Ἔθνους τῶν Γραικῶν σ' αὐτὴ τὴν Ἐπανάσταση, μαζὶ μὲ τοὺς καλόγερους». Καὶ μία ἀνάλογη βεβαίωση ἀπὸ τὴ μακρυνὴ Ἀμερική, ἡ ὁποία παρὰ τὴν ἀπόστασή της, βοήθησε τὸν ἀγώνα ὑλικὰ καὶ ἠθικά. Στὶς 16 Ἰουνίου 1821 ἡ ἐφημερίδα «Γκαζὲττ» τῆς Μασαχουσέτης πληροφοροῦσε τοὺς ἀναγνῶστες της ὅτι «... στὸ Μοριὰ ἔνοπλοι... μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν ΚΛΗΡΟ ἐξεγέρθησαν ἐναντίον τῶν Τούρκων...» Καὶ ἃς ξανατονιστεῖ ὅτι ἡ συμβολὴ τοῦ κλήρου στὸν ἀγώνα ἦταν βαθειὰ συνείδηση τοῦ γένους, ποὺ τὴν ἔκφραζε καὶ στὰ δημοτικά του τραγούδια. Χαρὰ ποὺ τόχουν τὰ βουνὰ τὰ κάστρα περηφάνια, Γιατί γιορτάζει ἡ Παναγιὰ γιορτάζει κι ἡ Πατρίδα, Σὰν βλέπουν διάκους μὲ σπαθιὰ παπάδες μὲ τουφέκι, Σὰν βλέπουν καὶ τὸν Γερμανὸ τῆς Πάτρας τὸν Δεσπότη νὰ εὐλογάει τ' ἅρματα νὰ εὔχεται τοὺς λεβέντες. Μιλοῦν τὰ γεγονότα ΕΚΚΛΗΣΙΑ -ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ - 21 ΤΙΜΟΘΕΟΥ Κ. ΚΑΛΙΦΗ Α' ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ 3

4 ἐνοριακά Ἡ Ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ Γ. Ν. Φίλιας, Ἀπὸ Οἱ Θεομητορικὲς Ἑορτὲς στὴ Λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, Ἔκδ. ΓΡΗΓΟΡΗ, Ἀθήνα Ἡ δημιουργία τῆς ἑορτῆς Ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου στὶς 25 Μαρτίου εἶναι ἡ μόνη θεομητορική, τὰ γεγονότα τῆς ὁποίας μαρτυροῦνται ἀπὸ βιβλικὸ κείμενο, τὸ Λκ. A', (1), συγχρόνως δὲ ἀπὸ τὴν ἀπόκρυφη πηγὴ τοῦ Πρωτευαγγελίου τοῦ Ἰακώβου (2). Δύο παραμέτρους τῆς ἑορτῆς θὰ προσπαθήσουμε ἀρχικῶς νὰ διερευνήσουμε: τὴν ἐποχὴ συστάσεώς της καὶ τὴν αἰτία καθορισμοῦ της στὶς 25 Μαρτίου. (i) Ἡ ἐποχὴ συστάσεως Ὁ Εὐαγγελισμὸς (3) ἀποτελεῖ τὸ σωτηριῶδες γεγονὸς τῆς ἀναγγελίας καὶ συλλήψεως τοῦ Κυρίου. Εἶναι σφάλμα νὰ ταυτίζουμε τὸ γεγονὸς αὐτὸ μὲ τὴν ἑορτή. Ἡ διήγηση τοῦ κατὰ Λουκᾶν εἶναι παροῦσα στὰ ἀρχαιότερα Σύμβολα τῆς πίστεως (ἤδη ἀπὸ τὸ 2ο αἰ.), καθὼς καὶ στὶς παλαιοχριστιανικὲς παραδόσεις, σὲ ἐποχὴ ὅμως κατὰ τὴν ὁποία δὲν ὑφίσταται ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (4). Ἀποτελεῖ, ἄλλωστε, κανόνα τῆς ἱστορίας τῶν ἑορτῶν ἡ ὕπαρξη ἑνὸς ἱεροῦ γεγονότος στὴ συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας χωρὶς νὰ συνοδεύεται ἐξ ἀρχῆς ἀπὸ τὴν ἐορτολογικὴ θεσμοθέτηση. Σύνηθες, ἐπίσης, φαινόμενο στὴν ἑορτολογία ἀποτελεῖ τὸ γεγονὸς προελεύσεως μιᾶς ἑορτῆς ἀπὸ τὴν ὕπαρξη ναοῦ σχετικοῦ μὲ τὰ γεγονότα τῆς ἑορτῆς. Γνωρίζουμε ὅτι ἡ ἁγ. Ἑλένη εἶχε ἀνεγείρει βασιλικὴ στὴ Ναζαρέτ, ἐκεῖ ὅπου κατὰ τὴν παράδοση βρισκόταν ὁ οἶκος στὸν ὁποῖο πραγματοποιήθηκε ὁ Εὐαγγελισμὸς (5). Εἶναι προφανὲς ὅτι περὶ τὸ ναὸ αὐτὸ θὰ εἶχε διαμορφωθεῖ κάποια τιμὴ πρὸς τὴ Θεοτόκο καὶ τὸ γεγονὸς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἡ ὁποία ὅμως δὲ θὰ συνιστοῦσε θεσμοθετημένη ἡμερολογιακῶς ἑορτή, ὁπωσδήποτε δὲ ἡ ὕπαρξή της θὰ ἑξαντλεῖτο στὰ ὅρια τῆς πόλεως. Ἂν ὄχι γιὰ τὸν συγκεκριμένο τόπο, φαίνεται πάντως ὅτι στὴ Ναζαρὲτ ὑφίστατο τιμὴ τῆς Θεοτόκου, ὅπως ἀπέδειξαν οἱ ἀνασκαφὲς στὰ θεμέλια τῆς βυζαντινῆς βασιλικῆς, ὅπου ἀνακαλύφθηκε στήλη ἐπὶ τῆς ὁποίας ἤσαν χαραγμένες οἱ λέξεις «χαῖρε Μαρία» (6). Ἐφόσον οἱ ἐξελίξεις αὐτὲς ἐπισυμβαίνουν διαρκοῦντος τοῦ 4ου αἰ., τὸ ἐνδιαφέρον μας στρέφεται πρὸς τὴ μοναδικὴ πηγὴ τοῦ τέλους τοῦ 4ου αἰ., στὴν ὁποία καταγράφονται ἑορτὲς τῶν Ἱεροσολύμων καί, εὐρύτερον, τῆς χριστιανικῆς Παλαιστίνης: τὸ «Ὁδοιπορικό τῆς Αἰθερίας».Ἡ προσκυνήτρια Αἰθερία καταγράφει ἀναλυτικότατα ἑορτὲς καὶ ἀκολουθίες. Ἐὰν ἡ περὶ τὴ βασιλική της Ναζαρὲτ τιμὴ τῆς Θεοτόκου εἶχε θεσμοθετηθεῖ ἡμερολογιακῶς, ἡ Αἰθερία θὰ ἀναφερόταν ὁπωσδήποτε. Ὅπως, ὅμως, προαναφέρθηκε στὰ πλαίσια μελέτης προηγούμενων θεομητορικῶν ἑορτῶν, ἀπὸ τὴ διήγηση τῆς Αἰθερίας ἐλλείπει τὸ τμῆμα τῆς πρὸ τῶν Χριστουγέννων περιόδου. Θὰ μποροῦσε νὰ ὑπάρχει κατὰ τὸ ἐν λόγω τμῆμα κάποια ἑορτὴ τιμῆς τῆς συλλήψεως τοῦ Κυρίου; Σὲ παρόμοια ὑποψία μᾶς εἰσάγει ὁ Θεόδωρος Πέτρας, ὁ ὁποῖος βιογραφώντας περὶ τὸ 530 Θεοδόσιο τὸν Κοινοβιάρχη ἀναφέρει ὅτι, κατὰ περίοδον, ἅπαξ τοῦ ἐνιαυτοῦ, τῆς Θεοτόκου μνήμην ἐπιτελοῦμεν (7), ἀναφερόμενος ἐμμέσως σὲ Κυριακὴ πρὸ τῶν Χριστουγέννων( 8). Ἡ μαρτυρία αὐτὴ ὁδήγησε κάποιους νὰ ὑποστηρίξουν -ὄχι χωρὶς ἐρείσματα- ὅτι ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ὡς τιμὴ τοῦ γεγονότος τῆς συλλήψεως τοῦ Χριστοῦ, ἦταν συνυφασμένη μὲ τὴ Γέννησή του, προφανῶς δὲ ἡ ἀπὸ τοῦ 4ου αἰ. καὶ ἐκ τῆς βασιλικῆς τῆς Ναζαρὲτ προελθοῦσα τιμὴ τῆς Θεοτόκου θὰ πρέπει νὰ συνυφαίνεται μὲ τὴν ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων (9), χωρὶς ὅμως νὰ γνωρίζουμε τὴν ἀκριβῆ ἐπιτέλεσή της (ἐὰν δηλαδὴ ἐτελεῖτο πρὸ ἢ μετὰ τὰ Χριστούγεννα). Μελετώντας τὶς ἑορτὲς στὴν Ἐκκλησία τῆς Ἀντιοχείας μετὰ τὸν 4ο αἰ., ὁ A. Baumstark ἀποδεικνύει ὅτι ἐκεῖ ὑφίστατο ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ πρὸ τῶν Χριστουγέννων (10). Ἡ Ἀντιόχεια ἐδέχετο τὴν ἄμεση ἐπίδραση ἀπὸ τὰ Ἱεροσόλυμα ὡς πρὸς τὴ Λατρεία. Θὰ ἦταν, ἑπομένως, ἀπολύτως νόμιμο νὰ συμπεράνουμε ὅτι ὁ παλαιότερος ἑορτασμὸς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ στὸ περιβάλλον τῆς Παλαιστίνης τοποθετεῖται κατὰ τὴν πρὸ τῶν Χριστουγέννων περίοδο. Ὁ Μ. Jugie ἀπέδειξε ὅτι τὸ ἴδιο ἴσχυε στὶς ἀρχὲς τοῦ 5ου αἰ. στὴν Κωνσταντινούπολη (11), ἐνῶ τὸ ἴδιο διαπιστώνουμε σὲ μεταγενέστερα ἑορτολόγια τῆς Δύσεως (ὅπως τὸ Μοζαραβικὸ καὶ τὸ Ἀμβροσιανό), σύμφωνα μὲ τὰ ὁποῖα ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τοποθετεῖται στὶς 18 Δεκεμβρίου (12). Περὶ τοῦ θέματος ἑορτασμοῦ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ κατὰ τὴν πρὸ τῶν Χριστουγέννων περίοδο θὰ πρέπει νὰ ἀξιολογηθοῦν δύο ἀπὸ τὶς ἀρχαιότερες θεομητορικὲς Ὁμιλίες ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, ἀμφότερες τοῦ 5ου αἰ.: πρόκειται περὶ τῆς Ὁμιλίας «Εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίαν τὴν Θεοτόκον» τοῦ ἱεροσολυμίτη πρεσβυτέρου Χρυσίππου (13) (+πρῶτο ἥμισυ 5ου αἰ.) καθὼς καὶ περὶ τῆς ἀντιστοίχου «Εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίαν τὴν Θεοτόκον καὶ εἰς τὴν ἁγίαν του Χριστοῦ Γέννησιν» τοῦ Θεοδότου Ἀγκύρας ( ) (14) ἐν λόγω Θεοδοτὸς ὑπῆρξε ἐξέχον μέλος τῆς Γ' Οἰκουμενικῆς Συνόδου (15), ἑπομένως ἐκ τῶν Πατέρων οἱ ὁποῖοι ἀγωνίσθηκαν γιὰ τὴν περὶ Θεοτόκου ὀρθόδοξη διδασκαλία. Στὴν Ὁμιλία του μᾶς προϊδεάζει ἤδη ἀπὸ τὸν τίτλο περὶ συνάφειας κάποιων γεγονότων περὶ τὴν «ἁγία Μαρία» (ἐπεξηγεῖ σαφῶς ὅτι πρόκειται περὶ τῶν γεγονότων τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (16) καὶ τοῦ γεγονότος τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ. Χωρίς, ἑπομένως, νὰ παρέχει πληροφορίες γιὰ ἰδιαίτερη ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ὑποδηλώνει ὅτι τὰ δύο γεγονότα (Εὐαγγελισμὸς καὶ Χριστούγεννα) ἑορτάζονταν μὲ χρονικὴ ἐγγύτητα. Ἀλλὰ καὶ ὁ Χρύσιππος συνδέει τὸν ἑορτασμὸ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ μὲ τὰ Χριστούγεννα, τὰ ὁποῖα θεωρεῖ ὡς τὸν κατάλληλο χρόνο συνάφειας μὲ τὰ γεγονότα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (17). Μαζὶ μὲ τὸ Θεοδοτὸ Ἀγκύρας ἀπηχοῦν τὴν παλαιὰ παράδοση περὶ ἑορτασμοῦ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ σὲ συνάφεια μὲ τὴν ἑορτὴ τῆς Γεννήσεως τοῦ Κυρίου. Ἡ σύλληψη τοῦ Χριστοῦ (Εὐαγγελισμὸς) καὶ Ἡ Γέννησή του εὑρίσκοντο στὸ σύνδεσμο δύο ἀλληλοδιαδόχων γεγονότων. Καὶ ἐνῶ ἡ λογικὴ θὰ ἐτοποθετοῦσε τὴ σύλληψη ἐννέα μῆνες πρὸ τῆς Γεννήσεως, αὐτὸ φαίνεται ὅτι δὲν ἴσχυσε κατὰ τὰ πρῶτα στάδια ἐπιτελέσεως τῆς ἑορτῆς, ἀλλὰ ἀπετέλεσε μεταγενέστερη ἑορτολογικῆ παράμετρο. Τὰ συμπεράσματα περὶ ἑνὸς ἑορτασμοῦ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ κατὰ τὴν πρὸ τῶν Χριστουγέννων περίοδο διαρκοῦντος τοῦ 4ου καὶ 5ου αἰ. ἀμφισβήτησε ὁ Dom Cabrol. Παρατηρώντας τὴν ἀναφορὰ τοῦ «Ὁδοιπορικοῦ της Αἰθερίας» (τέλη 4ου αἰ.) σὲ τέλεση Λειτουργίας στὴ Βηθλεὲμ -καὶ συγκεκριμένως στὸ σπήλαιο τῆς Γεννήσεως- κατὰ τὸν ἑορτασμὸ τῆς Ἀναλήψεως, διετύπωσε τὴν ἄποψη ὅτι πρόκειται περὶ συνεορτασμοῦ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, μὴ μαρτυρούμενου κατὰ τρόπο ἄμεσο ὑπὸ τῆς Αἰθερίας (18). Τὸ συμπέρασμα τοῦ Cabrol στερεῖται τεκμηριώσεως, πολὺ περισσότερο ἐφόσον ἡ Αἰθερία δὲν συνηθίζει νὰ ἀποκρύπτει ἑορτὲς καὶ ἀκολουθίες οἱ ὁποῖες ὑφίσταντο. Πουθενά, ἄλλωστε, κατὰ τοὺς 4ο καὶ 5ο αἰ. δὲν μαρτυρεῖται ἑορτασμὸς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τὴν περίοδο τῆς ἀνοίξεως (περίπου τότε τοποθετεῖται ἡ ἑορτὴ τῆς Ἀναλήψεως), παρὰ μόνο στὴν ἑορτολογικὴ παράδοση τῆς Ἀρμενικῆς Ἐκκλησίας, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ὀνομάζεται «Ἀβεδοὺκ» καὶ τελεῖται στὶς 7 Ἀπριλίου, ἐννέα μῆνες δηλαδὴ πρὸ τῶν Θεοφανίων (ἡμερομηνίας ἑορτασμοῦ τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ κατὰ τὴν ἀρμενικὴ παράδοση) (19). Μικρὴ σύνοψη ὅλων τῶν παραπάνω: μετὰ τὴν ἀνέγερση ναοῦ στὴ Ναζαρὲτ ἀπὸ τὴν ἁγ.ἑλένη ἐνεργοποιεῖται ἡ τιμὴ τοῦ γεγονότος τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, χωρὶς ὅμως νὰ ὑπάρχει ἀκόμα συγκεκριμένος κατ' ἔτος ἑορτασμός. Ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 5ου αἱ. ὑπάρχουν ἐνδείξεις ὅτι παρόμοιος ἑορτασμὸς συνδυάζεται μὲ τὴν ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων, χωρὶς ὅμως πάλι νὰ γίνεται λόγος «expressis verbis» περὶ ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Ὁ 51ος κανόνας τῆς συνόδου τῆς Λαοδικείας (4ος αἰ.) ἀπαγορεύει τὴν κατὰ τὴ Μεγάλη Τεσσαρακοστὴ τέλεση θείας Λειτουργίας σὲ ἡμέρες ἑορτῶν, ἐκτὸς Σαββάτου καὶ Κυριακῆς (20). Στὶς ἑορτὲς αὐτές, ὅμως, δὲν γίνεται μνεία τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, γεγονὸς εὐνόητο περὶ τοῦ 4ου αἰ. Σὲ ἀναλόγου περιεχομένου, ὅμως, κανόνα, τὸν 52ο τῆς ἐν Τρούλλω (692) καθορίζεται ὅτι «κατὰ τὴν ἡμέρα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ δὲν τελεῖται Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων» (21). Στὸ χρονικὸ διάστημα μεταξύ τῶν δύο Συνόδων (Λαοδικείας καὶ ἐν Τρούλλῳ) θεσμοθετεῖται ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἐφόσον τὸν 4ο αἰ. δὲν ἀναφέρεται κατὰ τὴ Μεγάλη Τεσσαρακοστή, ἐνῶ τὸν 7ο αἰ. ὑφίσταται. Ἡ ἑορτή, ἑπομένως, εἶναι μεταγενέστερή του 4ου αἰ., γι αὐτὸ καὶ θεωροῦνται ὡς μὴ γνήσιες οἱ περὶ Εὐαγγελισμοῦ Ὁμιλίες προγενεστέρων συγγραφέων, ὅπως Γρηγορίου τοῦ Θαυματουργοῦ (3ος αἰ.) καὶ Μ. Ἀθανασίου (4ος αἰ.) (22). Πόσο περισσότερο συγκεκριμένοι μποροῦμε νὰ γίνουμε ὡς πρὸς τὴν ἐποχὴ τῆς θεσμοθετήσεως; Θὰ θέλαμε νὰ συμμεριστοῦμε τὴ βεβαιότητα τοῦ Β. Στεφανίδη ὅταν γράφει ὅτι, «ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἀπαντᾶ κατὰ τὴν 6η ἑκατονταετηρίδα στὴν Ἀνατολή, ἱδρυθεῖσα πιθανῶς ἐν Μικρὰ Ἀσία, σύμφωνα μὲ τὸ σχετικὸ ἐγκώμιο τοῦ Ἀβραὰμ Ἐφέσου» (23). Ὁ Ἀβράμιος Ἐφέσου γράφει περὶ τὸ , ἀφήνοντας νὰ ἐννοηθεῖ ὅτι πρὸ αὐτοῦ δὲν ὑπάρχει κάποιος 4 5

5 ἐνοριακά συγγραφέας περὶ τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (24). Ὁ Ἀβράμιος, ὅμως, ἔζησε στὰ Ἱεροσόλυμα, ὅπου καὶ ἐξεφώνησε τὴ σχετικὴ Ὁμιλία του στὸν Εὐαγγελισμὸ (θὰ ἀποτελέσει παρακάτω ἀντικείμενο μελέτης). Ἡ μαρτυρία του εἶναι ἀπὸ τὶς πρῶτες περὶ τῆς ἑορτῆς (25), χωρὶς ὅμως νὰ ἀποδεικνύεται ὅτι «ἱδρύθηκε ἀπὸ αὐτόν», κατὰ τὴν ἔκφραση τοῦ Β. Στεφανίδη. Ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ δὲν μπορεῖ νὰ ἔχει συγκεκριμένο ἱδρυτὴ σὲ συγκεκριμένη χρονικὴ στιγμή, ἐφόσον κατὰ τὰ φαινόμενα ὑπῆρξε ἀποτέλεσμα «ἱστορικῶν διεργασιῶν». Ὁ Ἀβράμιος Ἐφέσου, ἄλλωστε, ἀναφέρεται σὲ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἀλλὰ ὄχι σὲ συγκεκριμένη ἡμερομηνία. Μήπως, ἑπομένως, ἀπηχεῖ ἀκόμα τὴν παράδοση τοῦ 5ου αἰ. περὶ ἑορτασμοῦ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ πρὸ τῆς περιόδου τῶν Χριστουγέννων; Ἡ σαφὴς μαρτυρία -καὶ συγχρόνως ἡ πρώτη χρονολογικῶς- περὶ ἑορτασμοῦ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τὴν 25η Μαρτίου παρέχεται ἀπὸ τὸ «Πασχάλιο χρονικὸ» (624), στὸ ὁποῖο παρέχεται ἡ πληροφορία ὅτι ἡ ἑορτὴ «συνεστήθη τὴν 25η Μαρτίου ὑπὸ τῶν ἁγίων Πατέρων» (26). Εἶναι ἀδύνατον νὰ καθορισθεῖ ἐπακριβῶς τὸ ποιοὶ εἶναι οἱ μνημονευόμενοι «ἅγιοι Πατέρες». Προφανῶς ἡ ἀναφορὰ δὲν γίνεται σὲ Πατέρες κάποιας Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Γι' αὐτὸ εἶναι ὀρθότερη ἡ παρατήρηση τοῦ Δ. Μωραΐτη -σὲ σχέση μὲ τὴν τοῦ Β. Στεφανίδη- ὅτι ὑπῆρξε σταδιακὴ διαμόρφωση τῆς ἑορτῆς ἀπὸ τὰ μέσα του 5ου αἰ. (27), γεγονὸς τὸ ὁποῖο δικαιολογεῖ τὴ μαρτυρία τοῦ «Χρονικοῦ» περὶ συστάσεως τῆς ἑορτῆς ἀπὸ ποικίλους ἐκκλησιαστικοὺς ἄνδρες. Ἐὰν στὰ δεδομένα αὐτὰ προσθέσουμε τὴν παρατήρηση τοῦ Καλογήρου, ὅτι «ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ σχετίζεται μὲ τὴν ἐκ τοῦ περιεχομένου αὐτῆς προέλευση τοῦ Ἀκάθιστου Ὕμνου, διὰ τῆς ἀναπτύξεως τοῦ σχετικοῦ κοντακίου τοῦ Ρωμανοῦ Μελωδοῦ» (28), θέση τὴν ὁποία ἐπιβεβαιώνει ἡ ἐξειδικευμένη μελέτη τοῦ Fletcher (29), θὰ πρέπει νὰ δεχθοῦμε τὴν θεσμοθέτηση τῆς ἑορτῆς κατὰ τὴν 25η Μαρτίου στὸ μεταίχμιο 6ου-7ου αἱ. (ii) Ἡ ἡμερομηνία τῆς 25ης Μαρτίου Εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι, ὅταν ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἐμφανίζεται στὴ Ρώμη περὶ τὸν 7ο αἰ. (30), λαμβάνει τὸν τίτλο «Annunciatio Domini» («ἀναγγελία τοῦ Κυρίου») (31). Ὁ τίτλος αὐτὸς εἶναι ἐνδεικτικός του περιεχομένου τῆς ἑορτῆς, ὅτι δηλαδὴ ἑορτάζεται ἡ σύλληψη τοῦ Κυρίου, ἡ ἀναγγελία τῆς μετὰ ἐννεάμηνο Γεννήσεώς του. Ἐπισημάναμε τὴν παραπάνω διάσταση διότι ἀποτελεῖ τὴν αἰτία καθορισμοῦ τῆς 25ης Μαρτίου ὡς ἡμερομηνίας ἑορτασμοῦ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Εὔλογο εἶναι, ἑπομένως, ἕνα πρῶτο συμπέρασμα ὅτι, μετὰ τὸν κατὰ τὰ τέλη τοῦ 4ου αἰ. καθορισμὸ τῶν Χριστουγέννων τὴν 25η Δεκεμβρίου ὑπολογίσθηκε ἡ κατὰ ἐννέα μῆνες ἐνωρίτερον σύλληψις τοῦ Κυρίου, δηλαδὴ ὁ Εὐαγγελισμός. Οὐδόλως, ἑπομένως, ἐκπλησσόμαστε ἀπὸ τὴν μαρτυρία τοῦ Αὐγουστίνου στὶς ἀρχὲς τοῦ 5ου αἰ. ὅτι ὁ ἑορτασμὸς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἐτελεῖτο στὶς 8 Ἀπριλίου τοῦ Ἰουλιανοῦ ἡμερολογίου (25η Μαρτίου τοῦ Γρηγοριανοῦ) (32). Ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ὁ ἡμερολογιακὸς καθορισμὸς εἶχε ἀρχίσει νὰ παγιώνεται, ἐνῶ ἀκόμα δὲν εἶχε διαδοθεῖ ὁ ἑορτασμὸς (33). Φαίνεται ὅτι ὑφίστανται, τελικῶς, τρία στάδια διαμορφώσεως τῆς ἑορτῆς: ἡ παλαιοχριστιανικὴ τιμὴ πρὸς τὴ Θεοτόκο καὶ τὰ γεγονότα τῆς ζωῆς της (ἑπομένως καὶ πρὸς τὸ γεγονὸς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἰδίως μετὰ τὴν ἀνέγερση τοῦ ναοῦ στὴ Ναζαρὲτ ἀπὸ τὴν ἁγ. Ἑλένη), ὁ καθορισμὸς τῆς 25ης Μαρτίου ὡς ἡμέρας συλλήψεως τοῦ Κυρίου, ἐννέα μῆνες πρὸ τῆς κατὰ τὸν 4ο αἰ. καθορισθείσας στὶς 25 Δεκεμβρίου Γεννήσεως τοῦ Κυρίου καί, τέλος, ἡ ὁριστικὴ θεσμοθέτηση καὶ διάδοση τῆς ἑορτῆς στὰ τέλη τοῦ 6ου-ἀρχὲς τοῦ 7ου αἰ. Μία ἄλλη ἑρμηνευτική τῆς 25ης Μαρτίου παράδοση εἶναι τὸ θέμα τῆς συλλήψεως τοῦ Προδρόμου. Ὁ πατέρας τοῦ Προδρόμου, ὁ Ζαχαρίας, εἰσῆλθε στὰ ἅγια τῶν ἁγίων κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς σκηνοπηγίας. Ἦταν τότε ἡ μοναδικὴ περίσταση εἰσόδου στὰ ἄδυτα τοῦ ναοῦ, τοῦτο δὲ συνέβαινε κατὰ μήνα Ὀκτώβριο. Ἐφόσον, ἑπομένως, ἡ σύλληψη τοῦ Προδρόμου ἐπισυμβαίνει κατὰ μήνα Ὀκτώβριο, ὁ δὲ Πρόδρομος εἶναι ἕξι μῆνες μεγαλύτερος τοῦ Χριστοῦ, τὸ γεγονὸς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τοποθετεῖται κατὰ μήνα Μάρτιο (34). Ὁ Ἀβράμιος Ἐφέσου (6ος αἰ.) σημειώνει ὅτι, κατὰ τὰ τέλη τοῦ Σεπτεμβρίου πραγματοποιεῖτο στὸ ναὸ τῶν Ἱεροσολύμων «ἐναλλαγὴ ἐφημερίας», γιὰ τὸν λόγο δὲ αὐτὸ ὁ Ζαχαρίας εὑρίσκετο στὰ ἅγια τῶν ἁγίων. Ὁ Ἀβράμιος σχολιάζει τὴ φράση τοῦ ἀγγέλου πρὸς τὴ Θεοτόκο κατὰ τὸν Εὐαγγελισμὸ «Καὶ οὗτος μὴν ἕκτος ἐστὶν αὐτὴ τὴ καλούμενη στείρα» (ἀφορᾶ στὴν Ἐλισάβετ), καταλήγοντας: «Ἀρίθμησαν οὒν φιλομαθέστατε, ἐκ τοῦ ὀκτωβρίου μηνὸς ἄχρι τοῦ Μαρτίου καὶ αὐτοῦ, καὶ εὐρήσεις τῶν ἐξ μηνῶν τὸν χρόνον συμπεραιούμενον» (35). Ἄς σημειωθοῦν δύο ἀκόμα ἑρμηνεῖες: (α) Σύμφωνα μὲ ἀπόκρυφη παράδοση, ὁ Κύριος ἀπέθανε τὴν 25η Μαρτίου, ἐπειδὴ δὲ ὑπῆρχε ἡ παράδοση περὶ «τελείου βίου» τοῦ Κυρίου (δηλαδὴ περὶ τοῦ ὅ,τι ἀπέθανε τὴν ἡμέρα κατὰ τὴν ὁποία συνελήφθη), καθορίσθηκε ἡ 25η Μαρτίου καὶ ὡς ἡμερομηνία τῆς συλλήψεως (36). (β) Κάποια ἄλλη ἀπόκρυφη παράδοση ἐθεωροῦσε τὴν 25η Μαρτίου ὡς τὴν πρώτη ἡμέρα τοῦ κόσμου. Συνέπεια τοῦ γεγονότος αὐτοῦ ἦταν ἡ θεώρηση τῆς συλλήψεως τοῦ Κυρίου ὡς συμπίπτουσα μὲ τὴν πρώτη αὐτὴ ἡμέρα ὁλόκληρης τῆς δημιουργίας (37). Στὰ τέλη τοῦ 6ου αἰ., ὁ Ἀναστάσιος Ἀντιοχείας σημειώνει ὅτι, ἡ περίοδος αὐτὴ τοῦ τέλους τοῦ Μαρτίου εἶναι χαρακτηριστική της ἀναγεννήσεως τῆς φύσεως, προσθέτει δὲ ὅτι κατὰ τὴν περίοδο αὐτὴ ὁ Θεὸς ἐδημιούργησε τὸν κόσμο. Γι' αὐτό, καταλήγει ὁ Ἀναστάσιος, ὁ Θεὸς συλλαμβάνεται στὴ μήτρα τῆς Θεοτόκου τὴν ἡμερομηνία αὐτή, ὡς δεύτερος Ἀδὰμ λαμβάνων σάρκα τὴν ἴδια ἐποχὴ μὲ τὸν πρῶτο Ἀδὰμ (38). 2. Οἱ περὶ τῆς ἑορτῆς μαρτυρίες ἐκ τῶν πανηγυρικῶν ἢ ἐγκωμιαστικῶν Ὁμιλιῶν (i) Τὸ ἑορτολογικὸ περιεχόμενο τοῦ Εὐαγγελισμοῦ Ἡ βιβλικὴ διήγηση περὶ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (Λκ. 1, 26-38) καταγράφει τὰ γεγονότα μὲ τὴν ἀκόλουθη σειρά: (α) Ὁ ἄγγελος Γαβριὴλ ἐμφανίζεται στὴν Παρθένο Μαρία στὸν τόπο διαμονῆς της ὡς ἀρραβωνιασμένης μὲ τὸν Ἰωσὴφ (στὴ Ναζαρὲτ τῆς Γαλιλαίας), κατὰ τὸν ἕκτο μήνα ἐγκυμοσύνης τῆς Ἐλισάβετ, μητέρας τοῦ Προδρόμου, (β) Ὁ Γαβριὴλ ἀπευθύνει χαιρετισμὸ πρὸς τὴ Θεοτόκο, ἡ ὁποία ταράζεται καὶ προσπαθεῖ νὰ ἑρμηνεύσει τὴν αἰτία τοῦ χαιρετισμοῦ, (γ) Ὁ Γαβριὴλ ἀναγγέλλει τὰ τῆς Γεννήσεως τοῦ Κυρίου, (δ) Στὴν ἀμφιβολία τῆς Παρθένου περὶ τῶν ἐξαγγελιῶν, ὁ Γαβριὴλ ἐπισημαίνει ὅτι ἡ ἑξαγγελόμενη σύλληψη τοῦ Κυρίου θὰ πραγματοποιηθεῖ διὰ τῆς ἐπελεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Πληροφορεῖ, ἐπίσης, τὴ Θεοτόκο περὶ τῆς ἐγκυμοσύνης τῆς συγγενοῦς τῆς Ἐλισάβετ, (ε) Ἡ Θεοτόκος συγκατατίθεται στὰ ἐξαγγελόμενα. Ἡ περὶ Εὐαγγελισμοῦ διήγηση τοῦ Πρωτευαγγελίου ἐμφανίζει ὁρισμένες παραλλαγὲς σὲ σχέση μὲ τὴ βιβλική: (α) Ἡ Θεοτόκος εὑρίσκεται ἐκτός της οἰκίας γιὰ νὰ ἀντλήσει ὕδωρ. Ἐκεῖ δέχεται τὸ χαιρετισμὸ τοῦ ἀγγέλου, τὸν ὁποῖο ὅμως δὲν βλέπει. Ἔντρομη ἀπὸ τὴν ἄγνωστη φωνή, ἐπιστρέφει στὴν οἰκία καὶ συνεχίζει τὸ ἐργόχειρό της. (β) Ὁ ἄγγελος ἐμφανίζεται, τὴν καθησυχάζει καὶ τῆς ἀναγγέλλει τὴ σύλληψη τοῦ Σωτῆρος. (γ) Στὴν ἀπορία τῆς Θεοτόκου περὶ τῆς πραγματοποιήσεως τῶν ἑξαγγελομένων (39), ὁ ἄγγελος ἀπαντᾶ ὅτι ὅλα θὰ πραγματοποιηθοῦν μὲ τὴν ἐπέλευση τοῦ ἁγίου Πνεύματος. (δ) Ἡ Θεοτόκος συγκατατίθεται στὶς ἐξαγγελίες. Ὁρισμένοι ἀπὸ τοὺς ἐγκωμιάζοντες τὸ γεγονὸς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς διασώζουν τὴ λιτὴ διήγηση τόσον τοῦ κατὰ Λουκᾶν, ὅσον καὶ τοῦ «Πρωτευαγγελίου». Ὁ Βασίλειος Σελευκείας (+458) σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ ἀρχαιότερα κείμενα περὶ τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (40), καταγράφει τὰ γεγονότα τοῦ χαιρετισμοῦ τοῦ ἀγγέλου, τῆς ἀμφιβολίας τῆς Θεοτόκου καὶ τοῦ καθησυχασμοῦ της ἀπὸ τὸν ἄγγελο (41). Ἀπὸ τὴ βιβλικὴ διήγηση παραλλάσσει μόνο ἡ ἐξαγγελία τῆς σαρκώσεως (42). Τὴν ἴδια ἐποχὴ ὁ Ἀντιπατρὸς Βόστρων (+460) στὴν Ὁμιλία του «Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου» (43) παραθέτει μὲ πιστότητα τὴ διήγηση τοῦ Λουκᾶ, προσθέτοντας περὶ τῆς ταραχῆς τῆς Παρθένου ὅταν ἄκουσε τὸν ἄγγελο, ὅτι ἡ Παρθένος ταράχθηκε διότι δὲν εἶχε συνηθίσει νὰ δέχεται «ἀνδρικὸ ἀσπασμὸ» (44). Παρομοίως λιτὸς ὡς πρὸς τὴ διήγηση τῶν γεγονότων εἶναι ὁ Ἀναστάσιος Ἀντιοχείας στοὺς δύο Λόγους του «Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς παναχράντου καὶ Θεοτόκου Μαρίας» (45). Ὡς πρὸς τὴ βιβλικὴ καὶ τὴν ἀπόκρυφη διήγηση περὶ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ὁ Ἀναστάσιος ἐπιφέρει μία σημαντικὴ προσθήκη: τονίζει ὅτι «ἡ σάρκωση τοῦ Λόγου» ἐπισυμβαίνει κατὰ τὴ στιγμὴ τοῦ ἀσπασμοῦ τῆς Θεοτόκου ἀπὸ τὸν ἄγγελο(46). Ἡ ἐπισήμανση αὐτὴ θὰ ἐπαναληφθεῖ ἀπὸ μεταγενέστερους συγγραφεῖς. Σημαντικότερες εἶναι οἱ προσθῆκες στὴ βιβλικὴ διήγηση περὶ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, τὶς ὁποῖες ἐπιφέρει ἡ ἐκκλησιαστικὴ γραμματεία ἀπὸ τοῦ 7ου αἰ., μὲ πρῶτο τὸν κατὰ τὴν ἐποχὴ 5

6 ἐνοριακά ἐκείνη συγγράψαντα Ἠσύχιο Ἱεροσολύμων (47). Οἱ καινοτομίες τῆς διηγήσεως τοῦ Ἠσυχίου ἑστιάζονται στὸ διάλογο τῆς Θεοτόκου μὲ τὸν ἄγγελο: ἡ Παρθένος συγκλονίζεται ἀπὸ τὰ ἐξαγγελθέντα καὶ ἐγκαλεῖ τὸν ἄγγελο διότι εἰσῆλθε στὴν οἰκία «μεμνηστευμένης γυναικός», διερωτᾶται πῶς μπορεῖ νὰ τεκνοποιήσει χωρὶς ἄνδρα καὶ καταλήγει μὲ σαφῆ ἀμφισβήτηση (Πῶς πιστεύσω σοὶ πρὸς ἐμὲ κωμωδούντι;) (48). Πρόκειται περὶ σημαντικῆς προσθήκης, ἐφόσον στὰ λόγια τῆς Παρθένου ἐκφράζεται ἡ ἄποψή της ὅτι ὁ ἄγγελος τὴν ἐμπαίζει. Ἡ ἀμφισβήτησή της αὐτή, βεβαίως, ἐξαλείφεται στὴ συνέχεια καὶ μετὰ ἀπὸ τὶς διαβεβαιώσεις τοῦ ἀγγέλου περί, δράσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἤδη, ὅμως, οἱ διηγήσεις περὶ Εὐαγγελισμοῦ ἔχουν ἀρχίσει νὰ καινοτομοῦν ὡς πρὸς τὶς ἀντίστοιχες τῆς Καινῆς Διαθήκης καὶ τοῦ Πρωτευαγγελίου. Ὁ Ἀνδρέας Κρήτης (+675) στὸ λόγο του «Εἰς τὸν εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου» (49) ἐμφανίζει τὸν ἄγγελο νὰ διερωτᾶται -πρὸ τῆς ἐξαγγελίας του στὴ Θεοτόκο- μὲ ποῖο τρόπο θὰ φέρει εἰς πέρας τὴν ἀποστολὴ του (50). Ὁ προβληματισμὸς τοῦ ἀγγέλου ἔγκειται κυρίως στὸ περιεχόμενο τῆς ἐξαγγελίας, καθόσον καὶ ὁ ἴδιος θεωρεῖ ὡς δυσερμήνευτο μυστήριο τὴν ὑπὸ τῆς Παρθένου σύλληψη τοῦ Σωτῆρος. Οἱ καινοτομίες τῆς διηγήσεως τοῦ Ἀνδρέα συνεχίζονται μὲ τὴν παράθεση τῆς ἀπόψεως τῆς Θεοτόκου ὅταν δέχθηκε τὸ χαιρετισμὸ τοῦ ἀγγέλου: ἐθεώρησε τὸ φαινόμενο ὡς «κληδονισμὸ» (μαγεία) (51). Οἱ καινοτομίες τῆς ἐν λόγω διηγήσεως ὁλοκληρώνονται μὲ τὴν αὐστηρὴ ἀπάντηση τοῦ ἀγγέλου πρὸς τὴ Θεοτόκο (52) καὶ μὲ τὴν ἐπισήμανση ὅτι ἡ Παναγία δέχθηκε τὸ χαρμόσυνο ἄγγελμα «μᾶλλον τῷ τοῦ ἐνοικοῦντος φωτὶ διαυγασθεῖσα τὸν νοῦν» ὅτι, δηλαδή, ἡ ἀποδοχὴ τῶν λόγων τοῦ ἀγγέλου ὑπῆρξε συνέπεια τοῦ θείου φωτισμοῦ) (53). Οἱ καινοτομίες τῆς ἐκκλησιαστικῆς γραμματείας ὡς πρὸς τὴν περὶ Εὐαγγελισμοῦ διήγηση σὲ σχέση μὲ τὴν ἀντίστοιχη βιβλικὴ καὶ ἀπόκρυφη κορυφώνονται στὸ Λόγο τοῦ Γερμανοῦ Α' Κωνσταντινουπόλεως (+715) «Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου» (54). Καταγράφουμε τὰ στάδια τῆς διηγήσεως τοῦ Γερμανοῦ, ὥστε νὰ ἀξιολογηθοῦν στὸ σύνολό τους: (α) Ὁ ἄγγελος διαμηνύει στὴ Θεοτόκο τὴν κύηση τοῦ Λυτρωτῆ, προτρέποντάς την νὰ «ὁπλισθεῖ μὲ τὴν παρουσία τοῦ Χριστοῦ» (δηλαδὴ νὰ λάβει δύναμη ἀπὸ τὸν ὑπ'αὐτῆς κυοφορούμενο) (55), (β) Ἡ Παρθένος, προφανῶς αἰφνιδιασμένη, τὸν παρακαλεῖ νὰ φύγει ἀπὸ τὸ δωμάτιό της καὶ τὴν πόλη της. (γ) Ὁ ἄγγελος ἀπαντᾶ ὅτι ὁ Θεὸς «κατὰ τὴν ἀρχαία βουλὴ του» θέλησε νὰ σώσει τὸν ἄνθρωπο καὶ καταλήγει μὲ τὴν ἔκφραση τοῦ παραπόνου του (ΤΙ λοιπὸν τὸν ἐμὸν οὐ προσδέχη ἀσπασμὸν ἡ κεχαριτωμένη;) (56). (δ) Ἡ Θεοτόκος τοῦ ἁπαντὰ ὅτι φοβήθηκε μήπως τὴν πλανήσει μὲ τo «ἀξιογράφιστον κάλλος» του καὶ μὲ τὴν «τοῦ χαρακτῆρος αὐγηρὸν θεωρίαν» (57). (ε) Ὁ ἄγγελος ἀπαντᾶ ὅτι μᾶλλον ὁ ἴδιος ἔχει καταπλαγεῖ ἀπὸ τὸ «θεογράφιστον κάλλος» τῆς Παρθένου(58), (στ) Ἡ Θεοτόκος ἀπαντᾶ, μὲ τὴ σειρά της, ὅτι ἄκουσε «γλώσσαν ἣν οὐκ ἔγνω» καὶ ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ ἐκπλήσσεται ἡ ἴδια διότι, ἐνῶ εἶναι μνηστευμένη, συνομιλεῖ μὲ κάποιον ξένο(59), (ζ) Ὁ ἄγγελος τὴν προτρέπει νὰ δεχθεῖ «ἀγγελίας χαρὰν ἀξιάκουστον»: ὅτι τὸ «ἐξ αὐτῆς τεχθησόμενο» θὰ εἶναι «Υἱὸς τοῦ Ὑψίστου» (60), (η) Ἡ Θεοτόκος συνεχίζει νὰ ἐκφράζει τὸ φόβο της ὅτι ὁ ἄγγελος προσπαθεῖ νὰ τὴν παραπλανήσει ὅπως κάποτε ὁ διάβολος τὴν Εὕα. Ἐρωτᾶ τὸν ἄγγελο πῶς ἀσπάζεται «κόρη τὴν ὁποία δὲν γνωρίζει ἐκ τῶν προτέρων». Ὁ ἄγγελος ἀπαντᾶ ὅτι τὴν ἀσπάσθηκε ἐπειδὴ «εὐαγγελίζεται χαρᾶς εὐαγγέλια» καί, προσθέτει, ὅτι ἡ πορφύρα τὴν ὁποία ὕφαινε ἡ Θεοτόκος κατὰ τὴ στιγμὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ «προμηνύει τὸ βασιλικό της ἀξίωμα» (61), (θ) Ἡ Θεοτόκος συνεχίζει νὰ ἀμφιβάλλει καὶ κατηγορεῖ τὸν ἄγγελο ὅτι ἦλθε νὰ τῆς «ἐξουθενώσει τὸ παρθενικὸ ἀξίωμα» καὶ νὰ «λυπήσει τὸ μνηστήρα της». Τότε ὁ ἄγγελος τὴν προτρέπει νὰ ἀπευθυνθεῖ στοὺς συγγενεῖς της, τὸ Ζαχαρία καὶ τὴν Ἐλισάβετ, ὥστε νὰ πληροφορηθεῖ κάποια πράγματα τὰ ὁποῖα θὰ τὴν διαφωτίσουν. Ἡ Θεοτόκος ἐπιμένει ὅτι φοβᾶται τὴν κακὴ φήμη τῆς «ἀταξίας», ἡ ὁποία θὰ πλήξει τὸ «εὐγενέστατο καὶ ἄμεπτο ζεῦγος» τῶν γονέων της Ἰωακεὶμ καὶ Ἄννας» (62), (ι) Ὁ ἄγγελος τῆς ἀπαντά ὅτι θὰ ἀντιληφθεῖ τὰ πάντα ὅταν πραγματοποιηθοῦν τὰ ἐξαγγελόμενα. Ἡ Θεοτόκος, ὅμως, ἐκφράζει καὶ πάλι τὴν ἀπορία της περὶ τοῦ πῶς θὰ ὑποδεχθεῖ στὴ μήτρα της τὸν «ἅγιον Ἰησοῦ» (63). (ια) Ὁ ἄγγελος τῆς ἁπαντὰ ὅτι τοῦτο θὰ πραγματοποιηθεῖ διότι ἡ ἴδια ἔχει ἤδη ἐπιλεγεῖ ὡς «βασιλικὴ καθέδρα»(64), (ιβ) Συνεχίζεται ἡ ἔνσταση τῆς Θεοτόκ ου: «Πῶς τὸ ὑπὲρ ἥλιον φῶς ἐκεῖνο καὶ ἀψηλάφητον ψηλαφίσει σὰρξ πηλίνη; Ἀμήχανα κηρύττεις, νεανίσκε, εὐαγγέλια. Ὁ ἄγγελος τὴν ἐπιτιμὰ γιὰ τὴ δυσπιστία της καὶ δηλώνει ὅτι δὲν εἶναι ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος ἐπλάνησε τὴν Εὕα (65) (ιγ) Ἡ Παρθένος δικαιολογεῖται ὅτι δὲν μπορεῖ νὰ δεχθεῖ τὸν «τοιοῦτον εὐαγγελισμὸν» ἐπειδὴ φοβεῖται τὴν «πολυσχημάτιστον ὄψιν» τοῦ ἀγγέλου καὶ δυσπιστεῖ πρὸς τὰ «πολυθαύμαστα ρήματα». Ὁ ἄγγελος, ὅμως, τῆς ἁπαντὰ ὅτι γιὰ τὰ «ρήματα» αὐτὰ θὰ μακαρίζεται ἀπὸ ὁλόκληρη τὴ γῆ. Ἡ Θεοτόκος διερωτᾶται πῶς θὰ πραγματοποιηθοῦν ὅλα τά ἐξαγγελόμενα ἐφόσον τυγχάνει «παρθένος ἀθαλάμευτος» (66). (ιδ) Ὁ ἄγγελος ἀνακοινώνει τὴ γέννηση τοῦ Ἰωάννη ἀπὸ τὴ συγγενῆ τῆς Παρθένου, τὴν Ἐλισάβετ, ἡ ὁποία εὑρίσκεται σὲ ἡλικία γήρατος. Ἡ Θεοτόκος διερωτᾶται καὶ πάλι ἐὰν πρόκειται περὶ ἀγγέλου ἢ περὶ ἀνθρώπου, ὁ δὲ ἄγγελος τῆς ἀποκαλύπτει ὅτι εἶναι ὁ Γαβριὴλ καὶ ὅτι τὸν ἔχει ξαναδεῖ στὰ ἅγια τῶν ἁγίων τοῦ ναοῦ, ὅταν τῆς ἔφερνε τροφὴ (67). (ιε) Ἡ Θεοτόκος καὶ πάλι ἐνίσταται: δὲν μπορεῖ «κατὰ μόνας» νὰ συνομιλεῖ μὲ κάποιον ἄγνωστο ἐφόσον ἔχει μνηστήρα «σώφρονα» καὶ «ἅγιο». Τότε ὁ ἄγγελος ἀνακοινώνει ὅτι ἡ Παρθένος θὰ γεννήσει τὸν «Βασιλέα τῶν Βασιλέων»(68). (ιστ) Ἡ Παρθένος ἀρχίζει νὰ ἀποδέχεται τὴν ἀλήθεια τῶν ἑξαγγελομένων, ἐκφράζει ὅμως τὸ φόβο ὅτι θὰ κριθεῖ «ἔκδοτος» ἀπὸ τὸν Ἰωσὴφ(69), (ιζ) Ὁ ἄγγελος διακηρύσσει τὸ σεβασμό του πρὸς τὴ Θεοτόκο ὡς μέλλουσα μητέρα τοῦ Κυρίου. Ἡ Θεοτόκος, ὅμως, συνεχίζει νὰ ἀντιτείνει ὅτι ὁ ἄγγελος τὴν πλησίασε ὡς «παιδίσκη» καὶ ὄχι ὡς βασίλισσα. Τότε ὁ ἄγγελος ἀνακοινώνει τὸ ἐπιτελεσθὲν θαῦμα: «τὴν ὥρα κατὰ τὴν ὁποία ὁμιλοῦσες», «ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης ἐνώκησε ἐν τῇ σὴ βασιλίδι» (70) (ιη) Ἐδῶ τίθεται ὑπὸ τοῦ Γερμανοῦ ἡ βιβλικὴ στιχομυθία (Πῶς ἐσται μοὶ τοῦτο.../πνεῦμα ἅγιον ἐπελεύσεται...) (71). (ιθ) Ὁ ἄγγελος τὴν προτρέπει νὰ ἀποβάλει «τὴν ἄπιστο γνώμη» καὶ ἐπαναλαμβάνει ὅτι, ἤδη κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ διαλόγου των ἡ «κοιλία τῆς βαστάζει ὄγκο». Ἡ Θεοτόκος ἐκφράζει φόβο περὶ ἑνὸς «καρποῦ ἐκ ρίζης ἀλλοτρίας» ἀπὸ αὐτὸν τοῦ Δαβίδ, ἀπὸ ὅπου κατάγεται (72), (κ) Ὁ ἄγγελος τὴν διαβεβαιώνει ὅτι θὰ γεννήσει τὸ σωτήρα τοῦ κόσμου. Ἡ Θεοτόκος ἀπαντᾶ ὅτι τὰ εὐαγγελιζόμενα εἶναι παράδοξα ἀκόμα καὶ γιὰ τοὺς ἴδιους τους ἀγγέλους (73) (κα) Ὁ ἄγγελος διακηρύσσει ὅτι ὅλα θὰ ἐπιτελεστοῦν «οὐκ ἐκ θελήματος σαρκός, ἀλλ' ἐκ θελήματος Θεοῦ». Ἡ Παρθένος διερωτᾶται περὶ τοῦ ποιὸς θὰ πληροφορήσει περὶ ὅλων αὐτῶν τὸν Ἰωσήφ. Ὁ ἄγγελος δὲν ἀπαντᾶ στὸ ἐρώτημα, ἀλλὰ συνεχίζει τὸ μακαρισμὸ τῆς Θεοτόκου (74), (κβ) Ἡ Θεοτόκος συνεχίζει νὰ διερωτᾶται: «Πῶς Χριστόν, τὸ φῶς τοῦ κόσμου ἐναγκαλίσομαι»; Ὁ ἄγγελος συνεχίζει τοὺς μακαρισμούς του, ἐνῶ ἐκείνη φοβᾶται τὴν ἀντίδραση τοῦ Ἰωσὴφ καὶ σκέπτεται νὰ καταφύγει στὸν οἶκο τοῦ συγγενοῦς της Ζαχαρία (75), (κγ) Ὁ ἄγγελος συνεχίζει τοὺς μακαρισμοὺς χωρὶς νὰ ἀπαντᾶ στὴ Θεοτόκο. Ἐκείνη φαίνεται φοβισμένη ἐνώπιον τῶων γεγονότων: «Καὶ παρθένος λοιπὸν τυγχάνουσα, πῶς ἐγὼ μήτηρ ἀκούσω τοῦ παιδός μου»; Ὁ ἄγγελος τότε ἀπαντᾶ ὅτι «ὁ Ὕψιστος δὲν βρῆκε ἄλλη γιὰ μητέρα» (76), (κδ) Ἡ Θεοτόκος, τότε, μακαρίζει τὸ Θεό, ἐνῶ ὁ ἄγγελος τὴν ἐξυμνεῖ ἐκ νέου. Ὁ διάλογος κατακλείεται μὲ τὴ γνωστὴ φράση ἐκ τῆς βιβλικῆς διηγήσεως (Ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου...) (77). Ἕνα πρῶτο ἀξιοσημείωτο θέμα στὴ διήγηση τοῦ Γερμανοῦ εἶναι ἡ ἀμφιβολία τῆς Θεοτόκου ἀπέναντι τόσο στὴν παρουσία τοῦ ἀγγέλου, ὅσο καὶ στὰ ὑπ' αὐτοῦ ἐξαγγελόμενα. Ἡ Παρθένος, μάλιστα, ὑποπτεύεται τὸν ἄγγελο γιὰ τὰ χειρότερα: ὅτι ἦλθε νὰ ἀπειλήσει τὴν παρθενία της ἢ νὰ τὴν πλανήσει ὅπως τὴν Εὕα (τὸν θεωρεῖ δηλαδὴ ὡς δαίμονα, ἂν καὶ θαυμάζει τὸ «ἀξιογράφιστο κάλλος» τοῦ προσώπου του). Ἡ καχυποψία τῆς Παρθένου σχετίζεται καὶ μὲ τὰ ἐξαγγελθέντα, τὰ ὁποῖα ἡ Θεοτόκος χαρακτηρίζει «ἀνερμήνευτη γλώσσα». Ὁ φόβος τῆς Παρθένου ἐκφράζεται σχεδὸν καθ' ὅλη τὴ διάρκεια τοῦ διαλόγου της μὲ τὸν ἄγγελο: φοβεῖται ὅτι τὸ ἐπιφαινόμενο σκάνδαλο θὰ ἀμαυρώσει τὴν καλὴ φήμη τῶν γονέων της, διερωτᾶται ποὺ θὰ καταφύγει ὅταν θὰ γνωστοποιηθεῖ ἡ κύησή της καὶ δὲν μετριάζει τὴν ἀμφιβολία της οὔτε ὅταν ὁ Γαβριὴλ τῆς ὑπενθυμίζει τὴν παλαιότερη «γνωριμία» τους κατὰ τὴν παραμονὴ τῆς Θεοτόκου στὰ ἅγια τῶν ἁγίων τοῦ ναοῦ. Στοὺς φόβους αὐτοὺς ὁ ἄγγελος ἀπαντᾶ διὰ τῶν ἐξαγγελιῶν περὶ τῆς σαρκώσεως τοῦ Σωτῆρος ἀλλὰ καὶ διὰ τῆς ἐξυμνήσεως τοῦ προσώπου τῆς Θεοτόκου (εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι αὐτὴ ἡ ἐξύμνηση ἀποτελεῖ -σὲ κάποιες περιπτώσεις- τὴν ἀπάντηση τοῦ ἀγγέλου στὰ ἀγωνιώδη ἐρωτήματα τῆς Θεοτόκου). Ἐκ τοῦ ὑπὸ τοῦ Γερμανοῦ καταγραφομένου διαλόγου τῆς Θεοτόκου μὲ τὸν ἄγγελο πρέπει νὰ ἐξαρθοῦν δύο ἀκόμα καινοτομίες σὲ σχέση μὲ τὴν προηγούμενη ἐκκλησιαστικὴ γραμματεία: ὁ τονισμὸς τῆς πραγματοποιήσεως τῆς σαρκώσεως κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ διαλόγου καὶ ἡ διακήρυξη τοῦ ἀγγέλου ὅτι ὁ «Ὕψιστος» δὲν βρῆκε ἄλλη ἀξιότερη γιὰ μητέρα του ἀπὸ τὴ Μαρία. Ὅλα αὐτὰ τὰ στοιχεῖα ἐγείρουν τὸ ἐρώτημα περὶ τῶν πηγῶν τῆς διηγήσεως τοῦ Γερμανοῦ. Ποιὰ εἶναι ἡ (ἄγνωστη) παράδοση, τὴν ὁποία ἐπεξεργάζεται; Διότι, ἀκόμα καὶ ἐὰν ἀποδώσουμε ἕνα τμῆμα τῆς διηγήσεώς του στὴ συγγραφική του ἔμπνευση (78), ὑφίστανται ὅμως στοιχεῖα τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ ἔχουν παλαιότερη βάση. Ἂν καὶ δὲν ὑπάρχει βεβαῖα ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα περὶ τῶν πηγῶν τοῦ Γερμανοῦ, εἶναι ὅμως σαφὲς ὅτι ἡ διήγησή του δὲν ἀποτελεῖ μυθοπλασία. Φαίνεται ὅτι ἡ 6 7

7 περὶ τῆς Θεοτόκου θεολογικὴ παράδοση ἦταν πολὺ καλὰ γνωστὴ στὸ Γερμανό, ὁ ὁποῖος τὴν ἐντάσσει στὴ στιχομυθία τῆς Παρθένου μὲ τὸν ἄγγελο. Ἐδῶ, ἀκριβῶς, ἔγκειται ἡ ἱκανότητα τοῦ συγγραφέα, στὸ γεγονὸς ὅτι ἀνακεφαλαιώνει τὴ Μαριολογία τῆς Ἐκκλησίας κατὰ τρόπο λογοτεχνικὸ καὶ χαρίεντα. Οἱ μεταγενέστεροί του Γερμανοῦ ἐκκλησιαστικοὶ συγγραφεῖς ἐπαναλαμβάνουν τὴ διάσταση τοῦ φόβου τῆς Θεοτόκου ἔναντί των ὑπὸ τοῦ ἀγγέλου ἐξαγγελομένων. Ὁ Ἰωάννης Γεωμέτρης (10ος αἰ.) σὲ Λόγο του στὸν Εὐαγγελισμὸ (79) ἀναφέρει ὅτι ἡ Θεοτόκος «ἔτρεμε τὴ θεία ὁμιλία» (τὰ λόγια τοῦ ἀγγέλου) καὶ αἰσθανόταν ὡς «πορνική» (!) καὶ «ἄτοπη» τὴ συνομιλία ἑνὸς «ἀνδρὸς» μὲ μία κόρη (80). Ἐξαιρετικὸς μαρτυρεῖται ὁ φόβος τῆς Παρθένου καὶ ἀπὸ τὸ Γρηγόριο Παλαμὰ (81), ἐνῶ τὸ ἴδιο μαρτυρεῖται στὴ διήγηση τοῦ μοναχοῦ Ἰακώβου (+1099), ἡ ὁποία ὅμως περιέχει καὶ ἄλλες ἀξιομνημόνευτες πτυχὲς (82): Σύμφωνα μὲ τὴν ἐν λόγω διήγηση, ὁ «τό ἀπόρρητον οἰκονομῶν Δεσπότης» ἀπηύθυνε ἐντολὴ πρὸς τὸν Γαβριὴλ νὰ ἀναγγείλει τὰ περὶ σαρκώσεως τοῦ Σωτῆρος στὴν «ἐκλελεγμένη» πρὸς τοῦτο Παρθένο (83). Στὸ σημεῖο αὐτὸ ἡ διήγηση τοῦ Ἰακώβου ἐμφανίζει μοναδικὴ καινοτομία σὲ σχέση μὲ τὶς ὑπόλοιπες: ἐμφανίζει τὸν Γαβριὴλ νὰ προβληματίζεται περὶ τοῦ τρόπου, μὲ τὸν ὁποῖο θὰ ἀπευθυνθεῖ στὴ Θεοτόκο, μάλιστα δὲ νὰ «σκέπτεται ἐν ἑαυτῷ» περὶ τοῦ πρακτέου, καθὼς εἰσήρχετο «ἀσχημάτιστος» (ἀόρατος) στὴν οἰκία τοῦ Ἰωσὴφ (84). Ὁ Γαβριὴλ ἐμφανίζεται στὴν Παρθένο ἐνῶ ἐκείνη εὑρίσκεται ἐκτός τῆς οἰκίας της (85). Ἐκείνη, τότε, καταλαμβάνεται ἀπὸ φόβο καὶ «ὑποχωρεῖ πρὸς τὴν οἰκία της» ἐνῶ «τὰ μέλη της τρέμουν ἀπὸ φόβο». Ὁ Γαβριήλ, τότε, λαμβάνει μορφὴ ἀνθρώπου καὶ χαιρετίζει τὴ Θεοτόκο (86). Τὸ κείμενο σημειώνει ὅτι «ἀσώματος ἐξηχεῖτο φωνὴ καὶ ὁ τοῦ Θεοῦ ἀσχημάτιστος Υἱὸς τὴν σωματικὴν ὑπεδύετο φύσιν» (87). Ὁ φόβος τῆς Παρθένου κορυφώνεται ἐπειδὴ βλέπει «μορφὴ ἀνθρώπινη» νὰ τῆς ἐξαγγέλει μηνύματα ὑπερανθρώπινα (88). Ἡ καινοτομία τῆς διηγήσεως τοῦ Ἰακώβου κορυφώνεται στὴν προσωρινὴ ἄρνηση τῆς Θεοτόκου νὰ ἀποδεχθεῖ τὰ ἑξαγγελόμενα, ἐπειδὴ νομίζει ὅτι καλεῖται νὰ ἀνταλλάξει τὴν παρθενία της μὲ τὴν κυοφορία ἑνὸς τέκνου (89). Ἀκόμα καὶ ὅταν ὁ ἄγγελος τὴν διαβεβαιώνει ὅτι ὅλα θὰ συντελεσθοῦν διὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἐκείνη ἐπιμένει ὅτι «τῆς εἶναι ἀπηγορευμένο νὰ ἔλθει εἰς κοινωνία μὲ ἄνδρα» (90) (ὅπερ σημαίνει ὅτι δὲν πείθεται ἢ δὲν ἀντελήφθη τοὺς λόγους τοῦ ἀγγέλου). Φαίνεται, ὅμως, ὅτι ἡ ἀμφιβολία ἔχει ἀρχίσει νὰ σχετικοποιεῖται καὶ νὰ συνοψίζεται στὸ ἐκφραζόμενο δίλημμα τῆς Παρθένου: «Καὶ τὸ πιστεύειν ἐπίφοβον, καὶ τὸ διαπιστεῖν ἐπικίνδυνον» (91). Οἱ καινοτομίες τῆς διηγήσεως τοῦ Ἰακώβου ὁλοκληρώνονται διὰ τῆς πληροφορίας ὅτι, μετὰ τὴν τελικὴ συγκατάθεση τῆς Θεοτόκου στὰ ἑξαγγελόμενα, οἱ «νοερὲς δυνάμεις», ὁ «οὐρανός», οἱ «νεφέλες» καὶ «σύμπας ὁ κόσμος» ἐχάρησαν «σφόδρα» (92). Ὀλίγον προγενέστερη τῆς διηγήσεως τοῦ Ἰακώβου, μία ἄλλη διήγηση περὶ Εὐαγγελισμοῦ ἐπιφέρει κάποιες καινοτομίες καὶ περιπλέκει τὰ γεγονότα: πρόκειται περὶ τῆς διηγήσεως τοῦ μοναχοῦ Ἐπιφανίου (+1015). Σύμφωνα μὲ τὴν ἐν λόγω διήγηση, σὲ ἡλικία δώδεκα ἐτῶν ἡ Θεοτόκος, εὑρισκόμενη ἀκόμα στὸ ναό, εἶδε κατὰ τὴν ὥρα τῆς προσευχῆς της «ἕνα φῶς λαμπρότερο ἀπὸ τὸν ἥλιο» καὶ «ἄκουσε φωνὴ προερχόμενη ἀπὸ τὸ θυσιαστήριο: θὰ γεννήσεις υἱό». Ἡ διήγηση ἐπισημαίνει ὅτι ἡ Θεοτόκος ἐκράτησε τὸ δράμα αὐτὸ μυστικὸ καὶ τὸ ἀπεκάλυψε μετὰ ἀπὸ τὴν Ἀνάληψη τοῦ Κυρίου (93). Ἡ συγκεκριμένη πληροφορία εἶναι μοναδικὴ στὴν περὶ τῶν θεομητορικῶν ἑορτῶν ἐκκλησιαστικὴ γραμματεία. Δὲν πρόκειται, ὅμως, περὶ τοῦ γεγονότος τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, διότι ὁ Ἐπιφάνιος παραθέτει τὸ γεγονὸς σὲ ἑπόμενα κεφάλαια τοῦ ἔργου τοῦ (94), σὲ μία διήγηση λιτή, μέν, ἀλλὰ πλήρως ἐναρμονισμένη μὲ τὶς ἀντίστοιχες τῆς ἐκκλησιαστικῆς γραμματείας περὶ Εὐαγγελισμοῦ. Τὸ συμπέρασμα ἀπὸ τὰ παραπάνω προδιαγράφει καὶ τὸ τιθέμενο πρόβλημα: στὴ διήγησή του περὶ τοῦ «βίου τῆς Θεοτόκου» ὁ Ἐπιφάνιος καταγράφει δύο περιπτώσεις Εὐαγγελισμοῦ: τὴν πρώτη στὸ ναὸ τοῦ Σολομῶντος κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἐκεῖ παραμονῆς τῆς Παρθένου καὶ τὴ δεύτερη στὸ σπίτι τοῦ Ἰωσὴφ στὴ Ναζαρέτ. Ἡ πρώτη περίπτωση ἐμφανίζεται μᾶλλον εἰσαγωγική: ἡ φωνὴ ἡ ὁποία ἀκούγεται ἁπλῶς ἀναφέρει τὸ γεγονὸς τῆς Γεννήσεως τοῦ Κυρίου, ἡ Θεοτόκος δὲ ἀποδέχεται τὸ περιεχόμενο τῆς ἐξαγγελίας χωρὶς σχολιασμό. Στὴ δεύτερη, ὅμως, περίπτωση τὸ γεγονὸς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ μαρτυρεῖται στὴ συνήθη μορφὴ τοῦ (ἐξαγγελία, ἀμφιβολία τῆς Θεοτόκου καὶ διαβεβαίωση τοῦ ἀγγέλου περὶ πραγματοποιήσεως τῶν ἐξαγγελομένων). Ἡ πρώτη περίπτωση, πάντως, εἶναι πολλαπλῶς ἀκατανόητη, διότι κατὰ τὴν περίοδο παραμονῆς της στὸ ναὸ ἡ Θεοτόκος ἐβίωνε τὴν κατάσταση τῆς ἀφιερώσεως καὶ τῆς παρθενίας ὡς ἐκ τούτου εἶναι ἀδύνατον νὰ μὴν ἀντέδρασε σὲ μία λιτὴ ἐξαγγελία περὶ ἐπικείμενης κυοφορίας της. Φαίνεται ὅτι πρόκειται περὶ παραδόσεως ἐξαιρετικὰ περιορισμένης, τὴν ὁποία θέλησε νὰ καταγράψει ὁ μοναχὸς Ἐπιφάνιος καὶ ἡ ὁποία δὲν διεσώθη λόγω τοῦ ἀντιφατικοῦ χαρακτήρα της. (ii) H σημασία τοῦ ἑορτασμοῦ καὶ τὰ τελετουργικὰ στοιχεῖα τῆς πανηγύρεως Ἡ ἄποψη τοῦ Μιχαὴλ Ψελλοῦ περὶ τῆς σημασίας τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ θὰ πρέπει νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἡ ἀντιπροσωπευτικότερη σὲ σχέση μὲ τὶς ἀντίστοιχες τῆς ἐκκλησιαστικῆς γραμματείας: «Ἀρχὴ δὲ τῶν θείων ἑορτῶν τὲ καὶ πανηγύρεων ἡ τοῦ Εὐαγγελίου ἀγγελία πρὸς τὴν παρθένον καὶ μητέρα τοῦ Λόγου τῆς τοῦ ἀγγέλου φωνῆς» (95). Ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἀποτελεῖ «ἀρχὴ τῶν ἑορτῶν» ἐφόσον ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου ξεκινᾶ ἀπὸ ἐνοριακά τὴ Σάρκωση τοῦ Κυρίου. Ὁ Γερμανὸς Α' Κωνσταντινουπόλεως τὴν ὀνομάζει «ἑορτὴ ἑορτῶν» καὶ «πανήγυρη πανηγύρεων» τῆς ἐλπίδος μας, ἀποκαλεῖ δὲ τὴν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς ὡς «εὔσημο» (96). Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Θεὸς προσέλαβε τὸ «ἡμέτερον φύραμα» (ἔλαβε τὴ σάρκα μας) συνιστᾶ κατὰ τὸν Ἀνδρέα Κρήτης τὴν αἰτία τῆς «φαιδρότητας» (χαρᾶς) κατὰ τὸν ἑορτασμὸ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (97). Ὁ Ἀναστάσιος Ἀντιοχείας ἀναφέρεται στὴν διὰ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ «ἀναγέννηση τῶν πάντων» καὶ στὴν ὑπὸ τοῦ δημιουργοῦ Θεοῦ παροχὴ «τάξεως» στὴ διασαλευμένη ἀπὸ τὴν ἁμαρτία δημιουργία. Ἡ παρεχόμενη «τάξη» προέρχεται ἀπὸ τὴν πρόσληψη τῆς ἀνθρώπινης σάρκας ἀπὸ τὸ Θεὸ καὶ ἀπὸ τὴν διὰ τῆς προσλήψεως αὐτῆς θέωσή της (98). Ἐφόσον ἡ παρακοὴ τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο ἐπέφερε τὴ διάσπαση στὶς σχέσεις ἀνθρώπου-θεοῦ-κτίσεως, ὁ Καβάσιλας τονίζει ὅτι τὸ γεγονὸς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἀποτελεῖ τὴν ἐπαναφορὰ τῆς ἑνότητας «σὲ ἕνα σχῆμα», δηλαδὴ στὴν προπτωτικὴ κατάσταση (99). Πρόκειται, κατ'οὐσίαν, περὶ μιᾶς -παράλληλης μὲ τὴν ἀρχικὴ- δημιουργίας, περὶ ἑορτῆς «συνδρόμου μὲ τὴ δημιουργία» κατὰ τὴ θέση τοῦ Ἰωάννου Γεωμέτρη (100). Ἡ λαμπρότητα κατὰ τὴν ἐπιτέλεση τῆς ἑορτῆς συνδυάζεται μὲ τὰ αἰσθήματα χαρᾶς ἐκ μέρους τῶν ἑορταζόντων. Ἡ γραφίδα τοῦ μοναχοῦ Ἰακώβου περιγράφει παρόμοιες πτυχὲς τοῦ ἑορτασμοῦ: «Χαίρω, τῆς χαρᾶς συνευωχούμενος τὴ αἰτία, ἧς καὶ πρὸ προσώπου μυστικώτερον χορεύων, χαριστηρίους αὐτὴ τοὺς ὕμνους ἐπάδω, ἐπιθαλάμιον τὴν εὐφροσύνην κροτῶ, νυμφικὴν τὴν εὐφημίαν πλέκω» (101). Τὸ «ὑπερβάλλον τοῦ μυστηρίου» (τὸ μέγεθος τοῦ μυστηρίου) τῆς Σαρκώσεως τοῦ Κυρίου ἀποτελεῖ, κατὰ τὸν Ἰωάννη Γεωμέτρη αἰτία ἡ ὁποία καθιστᾶ τὴν ἑορτὴ «μεγαλοδωρότατη», «χαριέστατη» ἀλλὰ καὶ «φρικωδέστατη» (102) Ἡ σημασία τοῦ ἑορτασμοῦ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ αἰτιολογεῖ τὴν πληροφορία τοῦ Δαμασκηνοῦ ὅτι «πανδημεῖ ἐπαθροίζονται» οἱ πιστοὶ διὰ τὴν πανήγυρη (103). Ἀναφέρει, μάλιστα, Ὅτι οἱ πιστοὶ συνάζονται «δίκην μελισσῶν» καὶ «πληθαίνουν τὴν ὑμνολογία» πρὸς τὸ ἑορταζόμενο γεγονός. Ὁ Δαμασκηνὸς εἶναι παραστατικότατος στὴ διήγησή του ὅταν μαρτυρεῖ ὅτι οἱ πιστοὶ συνάζονται «ἀγεληδὸν» στοὺς ναοὺς καὶ τιμοῦν τὴ Θεοτόκο μὲ λαμπρὲς φωνὲς («μεγαλοφώνως») (104). Γὶ αὐτὸ καὶ ἡ πανήγυρη τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, καταλήγει ὁ Δαμασκηνός, εἶναι «λαμπρότερη ἀπὸ τὶς χρυσαυγεῖς ἀκτίνες τοῦ ἡλίου» καὶ συνιστᾶ «φωτοφόρο δοξολογία» τῆς Παρθένου στὴν Ἐκκλησία (105). Πρόκειται περὶ δοξολογικὴς πανηγύρεως ἀντάξιας τῆς «τιμῆς τῆς βασίλισσας», ὅπως ἐπισημαίνει ὁ αὐτοκράτορας Λέων ὁ ΣΤ (106). Οἱ παραπάνω μαρτυρίες ἀποδεικνύουν ὅτι ὑφίστατο λαμπρὸ τελετουργικὸ κατὰ τὴν ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Παρόμοιο τελετουργικὸ μαρτυρεϊται κατὰ τὸ 10 αἰ. ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνο, ὁ ὁποῖος ἐκθέτει τὸ τελετουργικό τοῦ Μ. Σαββάτου ἐπισημαίνοντας, παραλλήλως, τὰ κοινὰ σημεῖα μὲ τὴν ἐπιτέλεση τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (107). Ἡ συγκεκριμένη μαρτυρία ἐπιβεβαιώνει ὅτι ἤδη τὸν 10 αἰ. ἡ ἑορτὴ ὄχι μόνο εἶχε διαδοθεῖ, ἀλλὰ ἐτελεῖτο καὶ μὲ τὴν λαμπρότητα μὲ τὴν ὁποία καταχωρίζεται ἀργότερα στὰ ἔντυπα Μηναῖα. 7