Το Μεταξουργείο. Ιστορική & Πολεοδομική Εξέλιξη από την Αρχαιότητα έως σήμερα. Παναγιώτα Ταξιάρχη

Transcript

1 Το Μεταξουργείο Ιστορική & Πολεοδομική Εξέλιξη από την Αρχαιότητα έως σήμερα Παναγιώτα Ταξιάρχη 1

2 Περιεχόμενα ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ... 3 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟΥ... 3 ΙΣΤΟΡΙΚΗ-ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΘΗΝΑΣ/ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΥ Πρώιμη Αρχαιότητα Κλασική Εποχή ( π.Χ) Ύστερη Αρχαιότητα Μεσαίωνας Νεότεροι χρόνοι Α. Από την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του νεοελληνικού κράτους ως τα τέλη του 19 ου αι Ι. Οι πρώτοι χάρτες των Αθηνών και η πολεοδομική εξέλιξη 13 ΙΙ. Η συνοικία του Μεταξουργείου Β. 20ος αιώνας Ι. Τα σχέδια αναμόρφωσης των Αθηνών και η πολεοδομική εξέλιξη ΙΙ. Η συνοικία του Μεταξουργείου Γ. Το Μεταξουργείο σήμερα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟΥ Η σημερινή συνοικία του Μεταξουργείου βρίσκεται στη θέση του αρχαίου Έξω Κεραμεικού, που χωροθετείτο στην εκτός των τειχών βορειοδυτική περιοχή του αρχαίου άστεως, στα όρια μιας μεταβατικής ζώνης προς τις αγροτικές περιοχές της Αθήνας, τον ελαιώνα του Κηφισού. Ο δήμος κατείχε μια νευραλγική γεωγραφική θέση, στην οποία οφείλεται η ύπαρξη ενός κόμβου που αποτελείται από τέσσερις πολύ σημαντικές οδικές χαράξεις: προς τον Πειραιά, την Ελευσίνα, την Ακαδημία Πλάτωνα και τον Ίππιο Κολωνό. Εκατέρωθεν των παραπάνω οδών, και άρρηκτα συνδεδεμένες με αυτές, αναπτύχθηκαν, από πολύ πρώιμες εποχές, νεκροταφεία, εκ των οποίων το σημαντικότερο ήταν το Δημόσιο Σήμα, το επίσημο νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας, όπου θάπτονταν οι πολιτικοί άνδρες και οι πολεμιστές. Στο δήμο των Κεραμέων είχαν εγκατασταθεί συντεχνίες αγγειοπλαστών και χαλκουργών (δραστηριότητες που εξοβελίζονταν για λόγους υγιεινής εκτός των τειχών της πόλης), λόγω της γειτνίασής του με τον Κηφισό ποταμό. Η έκταση της Αθήνας, καθ όλη τη διάρκεια της μετέπειτα ιστορίας της, είχε σε μεγάλο βαθμό περιοριστεί και η περιοχή παρέμεινε εκτός των τειχών. Η σημασία της σημείωνε σταθερά φθίνουσα πορεία, καθώς τα ίχνη κατοικησης είναι σποραδικά και αμελητέα. Κατά το 18ο αιώνα άρχισε να συντελείται ο κοινωνικοοικονομικός και χωρικός διαχωρισμός της πόλης στις ανατολικές «καλές» συνοικίες, όπου είχαν συγκεντρωθεί ευγενείς παραγωγικές δραστηριότητες, και τις δυτικές περιοχές, οι οποίες καταλαμβάνονταν από οχλούσες δραστηριότητες. Έτσι, στην περιοχή του Κεραμεικού χωροθετούνται κεραμοποιεία, χαλκουργεία, σιδηρουργεία και σαπωνοποιεία, επαναφέροντας τις αρχαίες λειτουργίες στην περιοχή, πλην της ταφικής. Με την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρώτευουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους (1833), άρχισε μία νέα εποχή για τον Κεραμεικό. Καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία της συνοικίας ήταν η πρόταση αφενός των Κλεάνθη και Schaubert για ίδρυση των ανακτόρων στην περιοχή της σημερινής πλατείας Ομόνοιας και αφετέρου του Klenze για χωροθέτησή τους στην περιοχή του Κεραμεικού, προκειμένου να ενσωματωθεί ο ναός του Ηφαίστου στο βασιλικό κήπο. Και στις δύο περιπτώσεις, το σοβαρό ενδεχόμενο της εγγύτητας της περιοχής με το κέντρο εξουσίας προσέλκυσε το ενδιαφέρον εύπορων Ελλήνων και ξένων, οι οποίοι έσπευσαν να επενδύσουν σε ακίνητα της περιοχής και να οικοδομήσουν εκεί τα μέγαρά τους. Η τελική μετάθεση των ανακτόρων στην εκ διαμέτρου αντίθετη πλευρά της πόλης, στη σημερινή πλατεια Συντάγματος, εφόσον αυτή κρίθηκε ως η πλέον υγιεινή και κοινωνικά αποδεκτή συνοικία, είχε ως αποτέλεσμα να διακοπεί η προδιαγεγαμμένη θετική εξέλιξη του Κεραμεικού και να εγκαταλειφθούν πολλά από τα πρώτα εκείνα κτήρια. Σταθμός στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της περιοχής ήταν η ίδρυση του εργοστασίου του μεταξουργείου, το 1852, αρχίκα υπό αγγλική διεύθυνση και εν συνεχεία, από το 1854, από τον Έλληνα επιχειρηματία Αθ. Δουρούτη. Η Σηρική Εταιρία Ελλάδος εγκαταστάθηκε στο μεγάλο κτήριο που, το 1833, οικοδόμησε ο πρίγκιπας Γ. Καντακουζηνός, προκειμένου να λειτουργήσει εμπορικό κέντρο. Έκτοτε, η συνοικία μετονομάζεται σε Μεταξουργείο και ο μικτός μικροαστικός της χαρακτήρας αποκρυσταλλώνεται με την 3

4 εγκατάσταση στην περιοχή εργαστηρίων και εργοστασίων, με σημαντικότερο το εργοστάσιο του φωταερίου. Στα τέλη του 19 ου αι. σημειώνεται μέγαλη εισροή μεταναστών χαμηλών οικονομικά και κοινωνικά τάξεων, οι οποίοι εγκαθίστανται στο Μεταξουργείο και ασκούν παραγωγικές δραστηριότητες, που αφορούν κυρίως τη μηχανουργία. Στις αρχές του 20 ου αι., η λαϊκή αυτή συνοικία της βορειοδυτικής περιοχής της πόλης χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία χρήσεων, ενδεικτική του μικτού της χαρακτήρα (κατοικίαεμπόριο-παραγωγή). Η σταδιακή υποβάθμιση της περιοχής ξεκινάει κατά την περιόδο του Μεσοπολέμου και εν συνεχεία εντείνεται, κατά τη διάρκεια της βίαιης αστικοποίησης της Αθήνας στις δεκαετίες 50 και 60. Παράλληλα προς τον εποικισμό της από εσωτερικούς και εξωτερικούς μετανάστες έχουν αρχίσει να αναδύονται έντονα περιβαλλοντικά προβλήματα και προβλήματα που άπτονται του κτηριακού δυναμικού της περιοχής, γεγονός που απομακρύνει ένα σημαντικό μέρος των παλαιών της κατοίκων, οι οποίοι αντικαθίστανται από ξένους μετανάστες. Η φθίνουσα πορεία που διαγράφηκε από την περιόδο του Μεσοπολέμου και εξής επιχειρείται να ανατραπεί με την εφαρμογή προγραμμάτων σημειακών αναπλάσεων από τα τέλη της δεκαετίας του 90. Το Μεταξουργείο σήμερα χαρακτηρίζεται από μία ιδιαίτερη ταυτότητα, στην οποία συμμετέχουν Έλληνες, οι παλιοι κάτοικοι της περιοχής, και ξένοι μετανάστες, εκ των οποίων το μεγαλύτερο ποσοστό είναι μουσουλμάνοι της Θράκης. Οι κάτοικοι ασκούν ποικίλες παραγωγικές λειτουργίες και διαμένουν σε κτήρια που αντιπροσωπεύουν όλες τις φάσεις της νόετερης ιστορίας του. Παρά τα προβλήματα που παρουσιάζει η συνοικία, και που αφορούν κυρίως το φυσικό και δομημένο περιβάλλον, την κοινωνική σύνθεση και τις ασυμβίβαστες με την κατοικία δραστηριότητες, μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία ζωντανή περιοχή, η οποία παρέχει δυνατότητες αναμόρφωσης. Η τάση αυτή έχει ήδη αρχίσει αν διαγράφεται με την εγκατάσταση χώρων τέχνης, ψυχαγωγίας και διασκέδασης, η οποία ωστόσο αναζητά να ενταχθεί σε ένα πρωτοποριακό και δυναμικό πλαίσιο ανάπλασης. 4

5 ΙΣΤΟΡΙΚΗ-ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΘΗΝΑΣ/ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΥ 1. Πρώιμη Αρχαιότητα Κατά την Ύστερη Νεολιθική Εποχή ( π.Χ.)στην Αθήνα υπήρχε μόνιμα εγκατεστημένος πληθυσμός, ο οποίος διέμενε σε οικίες και σπήλαια πέριξ της Ακρόπολης, ενώ σε περίπτωση κινδύνου χρησιμοποιούσε ως καταφύγιο την κορυφή του κρημνώδους βράχου. Στη μετάβαση από την Πρώιμη ( π.Χ.) στη Μέση Χαλκοκρατία ( π.Χ.) τοποθετείται η βασιλεία του αυτόχθονα Κέκροπα, ο οποίος δημιούργησε κατόπιν συνένωσης τους πρώτους δώδεκα δήμους της Αττικής και οι κάτοικοι χωρίστηκαν σε τέσσερις φυλές. Η κεντρική, πιο ισχυρή και οχυρή κώμη ήταν η Κεκροπία, η οποία βρισκόταν στη θέση της μετέπειτα Αθήνας. Ίχνη κατοίκησης έχουν εντοπιστεί στο λόφο της Ακρόπολης, στην πέριξ αυτού περιοχή ως τον Ιλισό, στη θέση της μετέπειτα Αγοράς, στην περιοχή της Ακαδημίας και στο λόφο του Στρέφη. Η εύρεση μεμονωμένων ταφών και λοιπών ευρημάτων στον Κεραμεικό υποδηλώνει ότι η περιοχή χρησιμοποιείτο ως χώρος ταφής. Στη Μυκηναϊκή περίοδο ( π.Χ.) τοποθετείται η έλευση των Ιώνων, στους οποίους οφείλεται η αναδιάταξη του φυλετικού διαχωρισμού της Αττικής με κριτήριο την επαγγελματική απασχόληση. Στην κατά κώμας οργάνωση του πληθυσμού οφείλεται ο πληθυντικός του ονόματος της πόλης, Αθήναι. Κατά την περίοδο βασιλείας του Θησέα καταλύθηκε η εξουσία των τοπικών αρχόντων που κυβερνούσαν τους δώδεκα δήμους της Αττικής και συνενώθηκαν οι κάτοικοί τους σε ένα κοινό Άστυ με την ίδρυση του Πρυτανείου στην Αθήνα. Η κορυφή του βράχου και τουλάχιστον η Νότια κλιτύς καταλαμβάνεται από τον ηγεμόνα και την άρχουσα τάξη. Από το 14 ο αι.π.χ. ο οικισμός παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη, γεγονός που υποδηλώνεται από την εύρεση νεκροταφείων σε μεγάλες αποστάσεις μεταξύ τους. Η έκταση, που οριζόταν από τους λόφους του Αγοραίου Κολωνού, του Αρείου Πάγου, των Νυμφών και των Μουσών στα Δ, το λόφο της Σικελίας στα Ν, την Αγορά στα Β, τον Ιλισό στα Α και την Ακρόπολη, δεν καταλαμβανόταν από έναν ενιαίο οικισμό, αλλά από μεμονωμένες εγκαταστάσεις με τον κεντρικό πυρήνα πάνω στο βράχο και στη Νότια κλιτύ. Κατά το 13 ο αι.π.χ. η Αθήνα εισέρχεται στην πιο σημαντική φάση ανάπτυξης της προϊστορικής περιόδου. Η έκταση του πολίσματος παραμένει η ίδια, αλλά στην κορυφή του λόφου κτίζεται το Μυκηναϊκό ανάκτορο και λίγο αργότερα ο βράχος οχυρώνεται με την κατασκευή ενός ισχυρού κυκλώπειου τείχους, του Πελαργικού ή Πελασγικού. Ο Θουκυδίδης (ΙΙ, 15, 6) αναφέρει ότι την περίοδο αυτή πόλις ονομαζόταν η Ακρόπολη, ενώ η κάτω πόλη καλείτο άστυ. Η πρόοδος ανακόπτεται στις αρχές του 12 ου αι.π.χ., οπότε παρουσιάζεται δημογραφική συρρίκνωση που αντικατοπτρίζεται στην εγκατάλειψη χώρων κατοίκησης και ταφής. Η κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού δεν άφησε ανεπηρέαστη την Αθήνα, αν και, σύμφωνα με την παράδοση, οι Αθηναίοι ήταν αυτόχθονες, καθώς ουδέποτε καταλήφθηκαν από τα Δωρικά φύλα και οι Αθηναίοι των ιστορικών χρόνων ήταν Ίωνες. Ωστόσο, το τέλος της μυκηναϊκής Αθήνας συνέπεσε με την πτώση των υπόλοιπων κέντρων και αυτήν την εποχή πρέπει να αναζητηθούν οι ρίζες της μετέπειτα συγκρότησης της ανεξάρτητης πόλης-κράτους. Οικιστικά κατάλοιπα από την Υπομυκηναϊκή και την Πρωτογεωμετρική περίοδο ( π.Χ.) έχουν εντοπιστεί στις βόρειες και βορειοδυτικές υπώρειες του Αρείου Πάγου, γεγονός που υποδηλώνει 5 Χάρτης 1 Χάρτης 2

6 μια επέκταση του οικισμού προς την κατεύθυνση της Αγοράς, η οποία πλέον άρχισε να κατοικείται συστηματικά και να χρησιμοποιείται παράλληλα και ως τόπος ταφής. Αυτή την εποχή αναπτύσσονται στην περιοχή του Κεραμεικού δύο νεκροταφεία σε απόσταση περί τα 200μ. μεταξύ τους. Το πρώτο εκτείνεται από τη δυτική πλευρά του Διπύλου ως την Ιερά πύλη και το δεύτερο στα Δ κατά μήκος της οδού Πειραιώς, από την οδό Σαλαμίνας ως την οδό Κολοκυνθούς. Κατά τη Γεωμετρική περίοδο ( π.χ.), σημειώνεται κίνηση προς τα παράλια, με αποτέλεσμα, παρά τη συνολική αύξηση Χάρτης 3 του πληθυσμού της Αττικής, η ύπαιθρος να είναι πιο πυκνοκατοικημένη από την Αθήνα. Στα τέλη του 8 ου αι.π.χ. παρατηρείται μια στασιμότητα στην εξέλιξη, που πιθανόν αποδίδεται σε ξηρασία, η οποία συνοδεύτηκε από επιδημία, που προκάλεσε υψηλή θνησιμότητα. Μέσα στον 8 ο αι.π.χ. δημιουργήθηκε η πόλη-κράτος, ως αποτέλεσμα μια μακράς διαδικασίας κοινωνικοπολιτικών αλλαγών, που ξεκίνησε ουσιαστικά μετά την πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων. Οι περιοχές στα Ν της Ακρόπολης ως το Ολυμπιείο και στα Β ως την οδό Πειραιώς ήταν κατοικημένες, ενώ μεγαλύτερη πυκνότητα παρουσιάζουν στην περιοχή μεταξύ του Αρείου Πάγου και της Αρχαίας Αγοράς. Στην Ακαδημία Πλάτωνος έχουν επίσης βρεθεί λίγα λείψανα κατοικιών μαζί με μία ιερή οικία. Ταφές εντοπίζονται στις βορειοδυτικές υπώρειες της Ακρόπολης και του Αρείου Πάγου, στην Αγορά και στον Αγοραίο Κολωνό. Ένας μεγάλος αριθμός τάφων αποκαλύφθηκαν στην περιοχή του Κεραμεικού, ενώ στα Β και Ν του Ηριδανού στον Έξω Κεραμεικό εμφανίζεται μεγάλο νεκροταφείο. Η Αρχαϊκή περίοδος ( π.χ) χαρακτηρίζεται από τις Χάρτης 4 έντονες κοινωνικοπολιτικές αναταραχές λόγω της δυσαρέσκειας που είχε προκαλέσει το αριστοκρατικό πολίτευμα. Οι πολιτειακές μεταρρυθμίσεις που θεσμοθέτησαν ο Δράκων και ο Σόλων, δεν κατόρθωσαν να εξισορροπήσουν τις αντιθέσεις, με αποτέλεσμα ο Πεισίστρατος να καταλάβει το 561 π.χ την εξουσία πραξικοπηματικά. Η τυραννία κράτησε όλο σχεδόν τον 6 ο αι.π.χ., μέχρι το 508/7 π.χ., οπότε Κλεισθένης επιχείρησε τη διάρρηξη των τοπικών συμφερόντων και των δεσμών ανάμεσα στις οικογένειες των γαιοκτημόνων. Ο Κλεισθένης διαίρεσε την Αττική σε τρεις γεωγραφικές περιφέρειες, το Άστυ, την Παραλία και τα Μεσογαία και τριάντα τριττείς, οι οποίες αποτελούνταν από δέκα δήμους της κάθε περιφέρειας. Μία τριττύ δήμων από κάθε περιοχή, δηλ. συνολικά τρεις τριττείς, αποτελούσαν μία φυλή, οι οποίες συνολικά ήταν δέκα. Η περίοδος κλείνει με την απόκρουση των περσικών εισβολών το 480/79 π.χ., οι οποίες ως αφορμή είχαν την υποστήριξη που παρείχαν οι Αθηναίοι στις επαναστατημένες πόλεις της Ιωνίας και την πυρπόληση των Σάρδεων. Οι περσικές επιδρομές άφησαν σε ερειπιώδη κατάσταση τα οικοδομήματα της Αθήνας, αλλά η επιτυχία των Αθηναίων τούς προσέδωσε κύρος και αναγνώριση, μία κληρονομιά η οποία έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη της πόλης τους την Κλασική εποχή. Κατά την Πρώιμη Αρχαϊκή περίοδο (7 ος αι.π.χ.) η Αγορά του Θησέα συνεχώς αναπτύσσεται και καταλαμβάνει μία έκταση στα Α και ΒΑ της Ακρόπολης, ενώ η πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή πρέπει να ήταν στα Ν, ΝΑ και Α της Ακρόπολης. Κατά τη διάρκεια του 6 ου αι.π.χ. η Ακρόπολη, η οποία κατά τον προηγούμενο αιώνα διέθετε ελάχιστα κτήρια, μετατράπηκε σε ιερό και αφιερώθηκε στη λατρεία της Αθηνάς Πολιάδος, προστάτριας της πόλης. Γύρω στο 600 π.χ., επί Σόλωνος, άρχισε και η διαμόρφωση της μεγάλης πλατείας στα ΒΔ 6

7 του βράχου, προς μετάθεση εκεί της Αγοράς, θέση στην οποία συνηγορούσε η παρουσία οδικών αρτηριών που προϋπήρχαν. Από τα μέσα του 6 ου αι.π.χ. ο Πεισίστρατος και οι γιοι του συμπλήρωσαν την Αγορά με νέα κτήρια και ο δημόσιος χώρος επεκτάθηκε σταδιακά προς τα Α και τα Ν, ενώ στα τέλη του αιώνα η Αγορά συγκέντρωσε ακόμη περισσότερες πολιτικές και διοικητικές δραστηριότητες. Η πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή της πόλης βρίσκεται πλέον στα Β του Αρείου Πάγου, ενώ, μεταξύ της Αγοράς και της Ακαδημίας, υπήρχαν σποραδικές εγκαταστάσεις. Από τον 6 ο αι.π.χ. οι ταφές εντοπίζονται εκατέρωθεν των μεγάλων διατοπικών οδών, εφόσον ο ενταφιασμός εντός των τειχών έχει απαγορευτεί προς αποφυγή μόλυνσης και απώλειας χρήσιμου χώρου. Η ακριβής θέση του αρχαϊκού περιβόλου δεν είναι γνωστή, αλλά το σχήμα του ήταν κυκλικό πέριξ της Ακρόπολης και περιελάμβανε μεγαλύτερη προς Δ και ΒΔ περιοχή, εφόσον προς τα εκεί είχε επεκταθεί η πόλη, αφήνοντας εκτός των ορίων του την περιοχή του Κεραμεικού. Από το β μισό του 6 ου αι.π.χ. το νεκροταφείο που βρίσκεται πλησίον του Διπύλου στον Έξω Κεραμεικό συγκροτείται. Τότε εμφανίζεται μία συστάδα τάφων στη συμβολή των οδών Κεραμεικού και Μυλλέρου, στα Α της οδού που οδηγούσε στον Ίππιο Κολωνό. Σε άμεση γειτνίαση, αλλά εντελώς ανεξάρτητα μεταξύ τους, αναπτύσσονται δύο νεκροταφεία: του Διπύλου, το οποίο με την καθιέρωση του Δημοσίου Σήματος λαμβάνει πολιτική σημασία και των Ήριών πυλών (Διπύλου και Λεωκορείου), το οποίο γίνεται το νεκροταφείο των αστών. 2. Κλασική Εποχή ( π.Χ) Χάρτης 5 Η απόκρουση της περσικής εισβολής σήμανε την εδραίωση της αθηναϊκής ηγεμονίας στον ελλαδικό χώρο. Η Αθήνα τέθηκε επικεφαλής μιας συμμαχίας των ελληνικών πόλεων με σκοπό τη συνέχιση του πολέμου εναντίον των Περσών. Ήταν η εποχή που στο πολιτικό σκηνικό των Αθηνών επικρατούσε ο Κίμων, γόνος της αριστοκρατικής οικογένειας του Μιλτιάδη. Μετά τον οστρακισμό του το 461/60 π.χ., στο ύψιστο πολιτικό αξίωμα αναρριχήθηκε ο Περικλής, ο οποίος διακυβέρνησε κατά τη διάρκεια όλου σχεδόν του γ τετάρτου του 5 ου αι.π.χ. Η υπογραφή της συνθήκης του Καλλία (449 π.χ.) με τους Πέρσες και των Τριακοντούτων Σπονδών με τους Σπαρτιάτες και τους συμμάχους τους σήμανε την αρχή του μεγάλου οικοδομικού προγράμματος της Ακρόπολης, το οποίο διακόπηκε όταν το 432/1 π.χ. ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός πόλεμος και έναν χρόνο μετά πέθανε ο Περικλής, θύμα του λοιμού που στοίχισε τη ζωή στο ένα τέταρτο του πληθυσμού της Αθήνας. Μετά την πανωλεθρία που υπέστη ο αθηναϊκός στόλος στην εκστρατεία της Σικελίας ( π.χ.), της οποίας υποκινητής ήταν ο Αλκιβιάδης, οι Σπαρτιάτες παραβίασαν τη συνθήκη ειρήνης που είχε υπογραφεί το 421 π.χ. και συνέχισαν τον πόλεμο. Η λήξη του πολέμου το 405/4 π.χ. με την ήττα της Αθήνας είχε ως αποτέλεσμα την εμπλοκή των Σπαρτιατών στα πολιτικά πράγματα των Αθηνών και την άνοδο στην εξουσία των Τριάκοντα Τυράννων, αλλά, δύο έτη αργότερα, η δημοκρατία αποκαταστάθηκε. Στην προσπάθεια ανάκτησης της πρωτοκαθεδρίας της η Αθήνα δέχτηκε τη βοήθεια των Περσών και το 378/7 π.χ. ίδρυσε με τη Θήβα τη Β Αθηναϊκή Συμμαχία με σκοπό τον περιορισμό της επιρροής της Σπάρτης. Το 359 π.χ. έλαβε το θρόνο της Μακεδονίας ο Φίλιππος Β, ο οποίος έθεσε ως σκοπό του να μετατρέψει τη Μακεδονία σε μεγάλη δύναμη. Αρχικά ενίσχυσε τη μοναρχική εξουσία και εξασφάλισε τα 7

8 σύνορα με την Ήπειρο και τη Θράκη και κατόπιν έστρεψε τις βλέψεις του προς Ν και Α. Από το 348 π.χ. άρχισε να εκδηλώνει με στρατιωτικές ενέργειες τους σκοπούς του, ώσπου, το 338 π.χ., η ήττα του Αθηναϊκού και Θηβαϊκού στρατού στη Χαιρώνεια έθεσε τον εχθρό προ των πυλών. Η Αθήνα συγκαταλέγεται στις πόλεις εκείνες οι οποίες αναπτύχθηκαν δυναμικά και όχι επί τη βάσει ενός πολεοδομικού σχεδιασμού. Η Ακρόπολη, το κεντρικό στοιχείο της πόλης-κράτους, έπαψε να είναι φρούριο και μετατράπηκε σε ιερό χώρο από τον 6 ο αι.π.χ. Έκτοτε αποτέλεσε το θρησκευτικό κέντρο της πόληςκράτους των Αθηνών. Η πρώτη προσπάθεια για την εφαρμογή ενός πολεοδομικού σχεδίου γύρω από την Ακρόπολη επιτελέστηκε στις αρχές του 6 ου αι.π.χ. από το Σόλωνα, οπότε ιδρύεται η νέα Αγορά, στο χώρο που η παράδοση είχε καθιερώσει την τέλεση αγώνων και άλλων θρησκευτικών εκδηλώσεων. Η ανάπτυξή της σε διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο επιτελέστηκε σταδιακά. Η εφαρμογή ενός ρυμοτομικού σχεδίου στις περιοχές κατοικίας ήταν αδύνατη, λόγω της κατάσταση που είχε δημιουργηθεί ως τότε. Οι οικίες καταλάμβαναν όλη σχεδόν την έκταση που είχε περιοριστεί εντός του θεμιστόκλειου τείχους (478π.Χ.), αλλά η πυκνότητά τους διέφερε. Μεταξύ των τειχών της πόλης και των πλησιέστερων σε αυτά οικιών αφηνόταν μικρός ακατοίκητος χώρος, τα έρημα της πόλεως. Εκτός από τον περίβολο του άστεως, οικοδομούνται τα τείχη του Πειραιά και πραγματοποιείται η σύνδεση των δύο πόλεων με την οικοδόμηση των μακρών τειχών. Τα νεκροταφεία βρίσκονται έξω σχεδόν από όλες τις πύλες του περιβόλου και εκατέρωθεν των διατοπικών οδών. Οι περιοχές κατοικίας συγκεντρώνονται κατά κανόνα εντός των θεμιστόκλειων τειχών, χωρίς ωστόσο να είναι σπάνια η εύρεση λειψάνων κατοικιών εκτός των τειχών και κοντά στις διατοπικές οδούς, όπως η περίπτωση των καταλοίπων επί της οδού Μαραθώνος. Τα κεραμικά εργαστήρια λειτουργούν γενικά εκτός των τειχών και, από το τέλος του 6 ου αι. και καθ όλον τον 5 ο αι.π.χ., αναπτύσσονται κυρίως προς τα ΒΔ, δηλ. στην περιοχή του Κεραμεικού και συχνά σε μεγάλη απόσταση από το άστυ, προς την Ακαδημία Πλάτωνος και τον Ίππιο Κολωνό. Η περιοχή αυτή συγκέντρωνε κάποιες απαραίτητες για την εγκατάσταση εργαστηρίων προϋποθέσεις: δεν χαρακτηριζόταν από μεγάλη οικιστική πυνότητα, διέθετε ένα πυκνό οδικό δίκτυο που εξυπηρετούσε την άμεση διακίνηση των προϊόντων μεταξύ του άστεως και του λιμένος μέσω της Πειραϊκής οδού και επιπλέον το υδάντινο στοιχείο ήταν έντονο, η βλάστηση πυκνή, η καύσιμη υλή ήταν προσιτή από την περιοχή και τα βουνά της Πάρνηθας και ο πηλός πλούσιος, λόγω των αποθέσεων του Κηφισού. Η οργάνωση των εργαστηρίων γινόταν σε μικρές συνοικίες κεραμέων κοντά στις μεγάλες οδικές αρτηρίες. Κεραμικά εργαστήρια της Αρχαϊκής και Κλασικής περιόδου έχουν εντοπιστεί σε όλη την περιοχή ΒΔ της πόλης και εκτός των τειχών της μέχρι την Ακαδημία Πλάτωνος. Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα της περιοχής του Κεραμεικού είναι η ανασκαφή επί της οδού Μαραθώνος 2 και Αγησιλάου, τριών αποθετών που ανήκουν στο κεραμικό εργαστηρίου του Βρύγου και χρονολογούνται στο α τέταρτο του 5 ου αι.π.χ. Κεραμικό εργαστήριο του 4 ου αι π.χ. έχει ανασκαφεί στη συμβολή των οδών Μυλλέρου και Κεραμεικού. Ο δήμος των Κεραμέων Ο σημαντικότερος δήμος της βορειοδυτικής περιοχής του άστεως ήταν ο Κεραμεικός, ο οποίος εκτεινόταν τουλάχιστον από τη Χάρτης 6 Εικόνα 1 8

9 ΒΔ πλευρά της Αγοράς ως το άλσος του Ακαδήμου, τη μετέπειτα Ακαδήμεια του Πλάτωνα. Το κάλλιστον προάστειον (Θουκυδίδης, ΙΙ, 34) της αρχαίας Αθήνας έλαβε το όνομά του από τα αγγειοπλαστικά εργαστήρια που υπήρχαν εκεί, αλλά και λόγω του ότι προσέφεραν θυσίες σε κάποιον ήρωα επ ονόματι Κέραμος, ο οποίος ήταν ο επώνυμος ήρωας του δήμου. Ο δήμος των Κεραμέων ανήκε στην Ακαμαντίδα φυλή και στο εσωτερικό του Διπύλου υπήρχε ένας βωμός αφιερωμένος στον επώνυμα ήρωα της φυλής, Ακάμαντα. Η αναφορά του Θουκυδίδη στον Έξω Κεραμεικό (VI 57), όπου ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων επιχείρησαν να δολοφονήσουν τον Ιππία, υποδηλώνει ότι αρχικά ο δήμος βρισκόταν όλος έξω από τα αρχαία τείχη και ότι μετά την οικοδόμησή τους ένα τμήμα βρέθηκε εντός του άστεως και το άλλο αποτελούσε προάστιο. Στην περιοχή του Έξω Κεραμεικού αναπτύχθηκε το επίσημο νεκροταφείο της πόλης, το Δημόσιο Σήμα, ενώ στα ΒΑ αυτού οι βιομηχανικές και εμπορικές συνοικίες διαδέχονταν η μία την άλλη και αυτές με τη σειρά τους εναλλάσσονταν με αγροτικές περιοχές ακόμη βορειότερα, εφόσον σε αυτήν την κατεύθυνση βρισκόταν το πεδίον των Αθηνών, η εύφορη κοιλάδα του Κηφισού. Το δήμο διέσχιζε ο Ηριδανός με κατεύθυνση ΝΑ-ΒΔ, του οποίου η υγρή κοιλότητα πρέπει ανέκαθεν να ήταν βαλτώδης, γεγονός που θα καθιστούσε την περιοχή ακατάλληλη για μόνιμη εγκατάσταση. Επιπλέον, στην ύπαρξη στην ευρύτερη περιοχή δύο ακόμη ποταμών, του Κηφισού, και του Κυκλοβόρου, οφείλεται η συσσώρευση μεγάλης ποσότητας ποτάμιων επιχώσεων, οι οποίες μπορεί να φθάνουν και το βάθος των 8μ. Στον Έσω Κεραμεικό κτίστηκαν κρατικά κτήρια, στοές και ιερά, ενώ από τις πηγές αναφέρεται ως τόπος που σύχναζαν εταίρες, όπου συνάπτονταν δάνεια και γίνονταν πωλήσεις κρασιού. Το δήμο των Κεραμεών διέσχιζαν τρεις από τις κεντρικότερες οδικές αρτηρίες των Αθηνών. Η Ιερά οδός, η οποία διερχόμενη της Ιεράς πύλης ακολουθούσε κατεύθυνση προς Δ, προς την Ελευσίνα, και πλαισιωνόταν, σε όλο της σχεδόν το μήκος, από νεκροταφεία. Ο Κεραμεικός ή Έξω Δρόμος, ο οποίος συνέδεε το άστυ με το άλσος του Ακαδήμου, ξεκινούσε από το Δίπυλο και εκατέρωθεν της οδού είχε αναπτυχθεί ένα ευρύ νεκροταφείο, το Δημόσιο Σήμα, στο οποίο ενταφιάζονταν ξεχωριστά, από τον 6 ο ήδη αι.π.χ., οι πολιτικοί άνδρες των Αθηνών, οι αθηναίοι πολεμιστές σε κοινό τάφο κατά φυλές, καθώς και οι σύμμαχοί τους. Η ανατολικότερη από τις τρεις βασικές οδικές αρτηρίες που βρίσκονταν στην περιοχή του Έξω Κεραμεικού ήταν αυτή που οδηγούσε από τις θεωρούμενες ως "Ήριες" πύλες στο λόφο του Ίππιου Κολωνού και πλαισιωνόταν επίσης από ταφές σε μικρές συστάδες. Μια δεύτερη οδός οδηγούσε επίσης στην Ακαδημία, συνιστώντας διακλάδωση της Ιεράς οδού, και ακολουθούσε πορεία παράλληλη με την οδό που ένωνε το Δίπυλο με την Ακαδημία, όντας σε μικρή απόσταση στα δυτικά αυτής. Η οδός πλαισιωνόταν από τάφους και ήταν αμαξιτή. Διακλάδωση της Ιεράς οδού συνιστούσε και η οδός που οδηγούσε από την περιοχή του Κεραμεικού στον Πειραιά. Τέλος, σημειώνεται η ύπαρξη τεσσάρων εγκάρσιων οδών που ένωναν την οδό προς την Ακαδημία με την οδό προς τον Ίππιο Κολωνο, εκ των οποίων η μία έχει αποκαλυφθεί στην περιοχή του Κεραμεικού και οι δύο επόμενες στο Μεταξουργείο. 3. Ύστερη Αρχαιότητα Οι άκαρπες προσπάθειες του Φιλίππου και μετέπειτα του Αλεξάνδρου να προσεταιριστούν την Αθήνα είχαν ως αποτέλεσμα την Χάρτης 7 9

10 εξέγερση, γνωστή ως Λαμιακός πόλεμος (322/1 π.χ.), των ελληνικών πόλεων, μεταξύ των οποίων και της Αθήνας, ενάντια στη μακεδονική κυριαρχία. Η αποτυχία της εξέγερσης σήμανε το τέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας και την αρχή μιας περιόδου κατά την οποία η Αθήνα υπήρξε το μήλον της έριδος μεταξύ των Μακεδόνων βασιλέων. Μετά από μία περίοδο αριστοκρατικής διακυβέρνησης με το Δημήτριο Φαληρέα ως τύραννο, η δημοκρατία αποκαταστάθηκε το 307/6 π.χ. από το Δημήτριο τον Πολιορκητή. Οι αγώνες επικυριαρχίας μεταξύ των ελληνιστικών βασιλείων συνεχίστηκαν και το 200 π.χ. ο Φίλιππος Ε, αφού απέτυχε να καταλάβει την Αθήνα, προέβη σε συστηματική καταστροφή των μνημείων της. Η Ελληνιστική εποχή (338-86π.Χ.) κλείνει με την άμεση επέμβαση της Ρώμης, η οποία νίκησε το Φίλιππο Ε και εγκαινίασε μία περίοδο σχετικής ανεξαρτησίας για την Αθήνα. Στην αρχή της περιόδου η οικονομική άνοδος της Αθήνας, κυρίως λόγω της εκμετάλλευσης των μεταλλείων του Λαυρίου, αντικατοπτρίζεται στην οικοδομική δραστηριότητα στη Νότια κλιτύ, την περιοχή του Ιλισού και την Πνύκα. Ο 3 ο αι.π.χ. χαρακτηρίζεται από ανακοπή στην πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης, εφόσον ουσιαστικά σε κανένα τμήμα της πόλης δεν εντοπίζονται νέα ιδιωτικά και δημόσια κτήρια. Το 2 ο αι.π.χ. παρατηρείται μια προσωρινή ανάκαμψη, όπως υποδηλώνουν τα μεγάλα δημόσια οικοδομήματα που αναγείρονται με χρηματοδοτήσεις ξένων ευεργετών από τους βασιλικούς οίκους της Ανατολής. Την περίοδο αυτή χρονολογείται η επισκευή όλων των τειχών του άστεως και του Πειραιά και η οικοδόμηση νέου διατειχίσματος στο λόφο της Πνύκας. Για την Αγορά η περίοδος αυτή συνιστά σημαντική φάση αναγέννησης και λαμβάνει κανονικότερο σχήμα περιβαλλόμενη από στοές, στο πρότυπο των ελληνιστικών αγορών των πόλεων της Μικράς Ασίας. Σημειώνεται ότι στην ευρύτερη περιοχή του Κεραμεικού και του Μεταξουργείου έχουν ανασκαφεί τάφοι ελληνιστικής επόχης. Το 146 π.χ. ο Ρωμαίος στρατηγός Μόμμιος συνέτριψε την Αχαϊκή Συμπολιτεία και έκτοτε η Ελλάδα κυβερνιόταν ως ρωμαϊκή επαρχία. Ωστόσο, η αρχή της Ρωμαϊκής εποχής (86π.Χ.-267μ.Χ.) για την Αθήνα θεωρείται ότι ήλθε μετά την πολιορκία και την καταστροφή της από το Σύλλα, το έτος 86 π.χ., ο οποίος, ωστόσο, σεβόμενος τη δόξα των Αθηνών, της παραχώρησε αυτονομία και σχετική ανεξαρτησία. Κατά τη διάρκεια του 1 ου αι.π.χ όλες οι εμφύλιες διαμάχες των Ρωμαίων έλαβαν χώρα σε ελληνικό έδαφος, γεγονός στο οποίο οφείλεται η έλευση πολλών Ρωμαίων αυτοκρατόρων στην Αθήνα. Ο αυτοκράτορας, το όνομα του οποίου συνδέθηκε περισσότερο με την Αθήνα, ήταν ο Αδριανός (117 μ.χ.). Η επόμενη μεγάλη καταστροφή της Αθήνας επιτελέσθηκε από τους Ερούλους το 267 μ.χ., τους οποίους οι Αθηναίοι τελικά κατάφεραν να εκδιώξουν καθοδηγούμενοι από τον Ερέννιο Δέξιππο. Μέχρι την επιδρομή του Σύλλα η Αθήνα είχε διατηρήσει όλη τη λαμπρότητα των Κλασικών και Ελληνιστικών χρόνων. Ωστόσο, η άλωση της πόλης συνοδεύτηκε από καταστροφή των μνημείων, των τειχών και των κήπων της. Από την εποχή του Ιούλιου Καίσαρα (μέσα 1 ου αι.π.χ.), τον ευεργετικό ρόλο των ελληνιστικών μοναρχιών της προηγούμενης εποχής αναλαμβάνουν οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, οι οποίοι αναγείρουν κυρίως ιδρύματα πολιτιστικού και εκπαιδευτικού χαρακτήρα, καθώς και μία Αγορά σε μεγάλη εγγύτητα με την αρχαία, η οποία πλέον χάνει τη σημασία της και η πλατεία της καταλαμβάνεται από μεγάλα οικοδομήματα. Στη Ρωμαϊκή Αγορά μεταφέρεται η εμπορική κίνηση της πόλης. Όλο τον 1 ο αι.μ.χ. η οικοδομική δραστηριότητα ήταν πολύ περιορισμένη, ενώ από το 2 ο Χάρτης 8 10

11 αι.μ.χ. εγκαινιάζεται μία νέα περίοδος ευημερίας για την πόλη, η οποία συνεχίζεται και επιτείνεται από τον Αδριανό. Η πόλη παραμένει ανοχύρωτη μέχρι το τέλος του 1 ου ή τις αρχές του 2 ου αι.μ.χ., οπότε η επέκτασή της προς Α από τον Αδριανό έδωσε την αφορμή για την επισκευή του θεμιστόκλειου περιβόλου και την οικοδόμηση νέου τείχους που συμπεριέλαβε τη Νέα Αθήνα. Στα μέσα του 3 ου αι.μ.χ. ο επικείμενος κίνδυνος εισβολής των Γότθων και των Ερούλων ώθησε τον αυτοκράτορα Βαλεριανό να μεριμνήσει εκ νέου για την οχύρωση της πόλης και της Ακρόπολης. Η επιδρομή των Ερούλων, το 267 μ.χ., προξένησε εκτεταμένες καταστροφές στα οικοδομήματα της πόλης, μεταξύ των οποίων και στις αποθήκες και τα εργαστήρια του Κεραμεικού. Τα νεκροταφεία του Κεραμεικού και των Ηρίων πυλών εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται, ενώ κατοικίες οικοδομούνται πλέον και έξω από τα τείχη. Μετά την καταστροφή της πόλης τους από τους Ερούλους, οι Χάρτης 9 Αθηναίοι δεν κατόρθωσαν να ανοικοδομήσουν ξανά την πόλη τους και τα τείχη και στις αρχές της Υστερορρωμαϊκής περιόδου ( μ.Χ.) προσέφυγαν στην οχύρωση μίας πολύ μικρότερης περιοχής στα Β της Ακρόπολης (υστερορρωμαϊκό τείχος), η οποία κατελάμβανε μόλις το ένα δέκατο τέταρτο της έκτασης της αρχαίας πόλης. Η Ακρόπολη, η οποία διέφυγε της καταστροφής, μετατράπηκε ξανά σε οχυρό φρούριο. Η σχετική ακμή που απέκτησε η Αθήνα οφειλόταν στη φήμη των φιλοσοφικών της σχολών. Η εύνοια των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου οδήγησε στην επέκταση της πόλης εκτός των ορίων του υστερορρωμαϊκού τείχους, οπότε κατά το β μισό του 4 ου αι.μ.χ. ο αρχαίος εξωτερικός περίβολος επισκευάστηκε και περιέκλεισε την πόλη. Στα ερείπια των κτηρίων Β και Ν του Ηριδανού εγκαθίστανται κάμινοι και εργαστήρια αγγειοπλαστών και μεταλλουργών, που παρέμειναν στην ίδια θέση μέχρι τον 6 ο αι.μ.χ. Παρά το γεγονός ότι ήδη από τα μέσα του 1 ου αι. σχηματίστηκε στην Αθήνα χριστιανική κοινότητα, ωστόσο η ανέγερση των πρώτων Χάρτης 10 χριστιανικών ναών, οι οποίοι εγκαινιάζουν την έλευση της Παλαιοχριστιανικής εποχής ( μ.Χ.) στην Αθήνα και την επικράτηση του Χριστιανισμού, ανάγεται στα μέσα του 5 ου αι., οπότε με τα διατάγματα του Θεοδοσίου του Β επιβάλλεται η μετατροπή των αρχαίων ναών σε χριστιανικούς. Οι ναοί αυτοί, καθώς και τα άλλα οικοδομήματα της προηγούμενης περιόδου, Γυμνάσια, ιδιωτικές σχολές, λουτρά, οικίες, αναγείρονται στην εκτός του υστερορρωμαϊκού τείχους περιοχή, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι και την περίοδο αυτή εξακολουθούσε να υπάρχει ο εξωτερικός περίβολος και να ορίζει την έκταση της πόλης. Η επισκευή τόσο του υστερορρωμαϊκού όσο και του αρχαίου εξωτερικού τείχους, το οποίο εξακολουθούσε να υπάρχει ως την κατάληψη της πόλης από τους Φράγκους, αποδίδεται στον Ιουστινιανό ( μ.Χ.). Η ταφή των νεκρών εξακολουθούσε να γίνεται, με λίγες εξαιρέσεις, εκτός των τειχών και χριστιανικό νεκροταφείο των μέσων του 4 ου αι.μ.χ. εντοπίζεται στην περιοχή του Κεραμεικού, μεταξύ της Ιεράς και της Πειραϊκής οδού. 4. Μεσαίωνας Μετά την κατάργηση των φιλοσοφικών σχολών από τον Ιουστινιανό, η πόλη, σε όλη τη Βυζαντινή περίοδο ( μ.Χ.), περιέπεσε σε περίοδο παρακμής. Κατά τον 6 ο και 7 ο αι. ίχνη κατοικήσης εντοπίζονται, εκτός από το χώρο που ορίζει ο υστερορρωμαϊκός περίβολος, και στο χώρο που κατελάμβανε η αρχαία Χάρτης 11 11

12 αγορά. Ωστόσο, από τα τέλη του 7 ου ως τις αρχές του 9 ου αι. η ζωή είχε περιοριστεί εντός υστερορρωμαϊκού τείχους και στο οχυρό της Ακρόπολης, το Κάστρο. Από τον 9 ο ως το 12 ο αι. η ανέγερση πολλών εκκλησιών μεταξύ του υστερρορωμαϊκού και του εξωτερικού περιβόλου, καθώς και οι εύρεση βυζαντινών οικιών στο χώρο που ορίζεται από τους δύο περιβόλους μαρτυρεί την επέκταση της πόλης σε ολόκληρη αυτή την έκταση. Στο β μισό του 12 ου αι., και πριν την επιδρομή των Σαρακηνών πειρατών (μεταξύ 1154 και 1182), η άμυνα της πόλης ενισχύθηκε με την κατασκευή ενός τρίτου τείχους, του Ριζοκάστρου το οποίο περιέβαλλε το Κάστρο στη ρίζα του λόφου. Κατά τον 11 ο και το 12 ο αι. στον Κεραμεικό, ο οποίος ως τότε διατηρούσε το αρχαίο του όνομα, χωροθετούνται εγκαταστάσεις σαπωνοποιίας και το προϊόν πιθανότατα προοριζόταν για την ακμάζουσα βιοτεχνία μεταξωτών υφασμάτων της Θήβας. Την καταστροφή των Αθηνών από το Λέοντα Σγουρό, ο οποίος δεν κατάφερε να πολιορκήσει την Ακρόπολη παρά μόνο την κάτω πόλη, ακολούθησε η κατάληψη των Αθηνών από τους Φράγκους, στο τέλος του Η περίοδος της Φραγκοκρατίας ( ) υπήρξε μία μακρά περίοδος παρακμής, καθώς οι Φράγκοι ηγεμόνες, και κυρίως οι Γάλλοι Δούκες των οίκων De la Roche και Brienne ( ) και οι Καταλανοί τοποτηρητές των Ισπανών Δουκών ( ), δεν επέδειξαν καμία οικοδομική δραστηριότητα και ενδιαφέρον για ανάπτυξη της πόλης, σε αντίθεση με τους Φλωρεντίνους Δούκες του οίκου των Acciajuoli ( ), οι οποίοι παρέδωσαν πολλά έργα. Η Αθήνα περιορίστηκε στην έκταση που περιέκλειε το υστερορρωμαϊκό τείχος και το Ριζόκαστρο, καθώς ο εξωτερικός περίβολος εγκαταλήφθηκε πλήρως μετά την καταστροφή του από το Λέοντα Σγουρό. Η πρώτη περίοδος της Τουρκοκρατίας ( ) ξεκινάει με την κατάληψη της Αθήνας από τον τούρκο στρατηγό Ομάρ. Για πρώτη και μοναδική φορά στην ιστορία των Αθηνών, της κατάληψης δεν επακολούθησε καταστροφή, γεγονός το οποίο συνέβη το 1464 με τη ληστρική επιδρομή των Ενετών. Αρχικά η πόλη δεν εκτεινόταν έξω από το υστερορρωμαϊκό τείχος, αλλά λίγο αργότερα, με την εγκατάσταση νέων κατοίκων, Ελλήνων και Αρβανιτών, άρχισε η επέκτασή της προς τα Β, τα ΒΑ και ΒΔ της Ακρόπολης. Μέσα στον 17 ο αι. το υστερορρωμαϊκό τείχος και το Ριζόκαστρο, εκτός από το τμήμα που βρίσκεται στη νότια κλιτύ, καταστρέφεται και η πόλη προφυλάσσεται μόνο από έναν περίβολο που σχηματίζεται από τους μανδρότοιχους και τις εξωτερικές πλευρές των ακραίων οικιών. Η Ακρόπολη, η οποία κατοικείται από Τούρκους, υφίσταται εκτεταμένες καταστροφές στο β μισό του 17 ου αι. Το 1645 με την έκρηξη πυρίτιδας που ήταν αποθηκευμένη στα Προπύλαια, τις παραμονές της επίθεσης του Μοροζίνη με την κατασκευή κανιονοστασίου μπροστά από τα Προπύλαια από αρχιτεκτονικό υλικό του ναού της Αθηνάς Νίκης, αλλά κυρίως με το συστηματικό βομβαρδισμό κατά τη διάκρεια της πολιορκίας από το Μοροζίνη το Οι Ενετοί παρέμειναν στην Αθήνα μόλις πέντε μήνες και κατά την αποχώρησή τους τούς ακολούθησαν και πολλοι Χριστιανοί κάτοικοι των Αθηνών φοβούμενοι τα αντίποινα των Τούρκων. Για τρία χρόνια η Αθήνα ήταν έρημη πόλη, αλλά από το 1690 άρχισε η επάνοδος των Τούρκων και των Ελλήνων, οι οποίοι ενισχύουν τα τείχη του Κάστρου και κατασκευάζουν ένα δεύτερο τείχος προ της εισόδου της Ακρόπολης, το τείχος της Υπαπαντής. Κατά τη δεύτερη περίοδο της Τουρκοκρατίας ( ) σημειώνονται συχνές επιθέσεις Τουρκαλβανών και τότε οικοδομείται ένα νέο τείχος, το Χάρτης 13 Χάρτης 14 12

13 τείχος του Χασεκή, το οποίο περιβάλλει ολόκληρη την πόλη. Οι πύλες ανοίγονται είτε ακριβώς πάνω στις πύλες των αρχαιότερων περιβόλων είτε σε σημεία που διέρχονταν αρχαίες οδοί οι οποίες κατέληγαν σε κάποια από τις αρχαίες πύλες. Έτσι, την Πόρτα του Μωριά (στη σημερινή οδό Σαρρή), στα Δ του ναού των Αγίων Ασωμάτων, διέσχιζε μία οδός η οποία κατέληγε στη Στακτοθήκη, όπου βρισκόταν το αρχαίο Δίπυλο, και εν συνεχεία συναντούσε την αρχαία Ιερά οδό. Ο κοινωνικός διαχωρισμός της Αθήνας σε δύο όχι τυχαία τμήματα είχε συντελεστεί από αυτήν ήδη την εποχή. Το βορειοανατολικό τμήμα τής πόλης ήταν υγιεινότερο δεδομένου ότι βρισκόταν σε ύψωμα (στο διάσελο Λυκαβηττού-Υμηττού) και εκεί κατοικούσαν οι παλιές βυζαντινές οικογένειες (Μπενιζέλοι, Καλλιφρονάδες κ.α.), ενώ στο βορειοδυτικό τμήμα, το εγγύτερο στο κοίλωμα του Κηφισού, διέμεναν οι οικονομικά χαμηλότερες τάξεις. Οι βιοτεχνίες βρίσκονταν μακριά από την αγορά, στην περιφέρεια της πόλης ή και εκτός του περιβόλου της. Τα κεραμοποιεία ήταν χωροθετημένα κοντά στην Ιερά οδό στην περιοχή του Κηφισού, ενώ στην περιοχή του Μεταξουργείου, στη διασταύρωση των οδών Μεγ. Αλεξάνδρου και Κολοκυνθούς, βρίσκονταν τα Αλώνια της οικογένειας Σκλέπα. Η τοπωνυμία Στακτοθήκη είναι μεσαιωνική και προέκυψε από το λόφο που είχε σχηματιστεί στην περιοχή λόγω της απόρριψης της στάκτης από τα σαπωνοποιεία. Στην οδό Ηφαίστου, προεκτεινόμενη (μέσω των οδών Άστιγγος και Λεωκορίου) ως την Πόρτα του Μωριά, ήταν συγκεντρωμένα τα σαγματοποιεία και τα «γύφτικα» (σιδηρουργεία και χαλκουργεία), απ όπου προέκυψε η τοπωνυμία Γύφτικα σε όλη την περιοχή Β του ναού των Αγίων Ασωμάτων γύρω από τις οδούς Σαρρή και Τουρναβίτη, αλλά και η ονομασία Γύφτικη Πόρτα (Πόρτα του Μωριά). Σε αντίθεση με τη δυτική πλευρά της πόλης, η οποία καταλαμβανόταν από οχλούσες δραστηριότητες, στην ανατολική πλευρά είχαν συγκεντρωθεί ευγενείς παραγωγικές δραστηριότητες. 5. Νεότεροι χρόνοι Α. Από την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του νεοελληνικού κράτους ως τα τέλη του 19 ου αι. Ι. Οι πρώτοι χάρτες των Αθηνών και η πολεοδομική εξέλιξη Η επάνοδός των Αθηναίων στην πόλη τους από τα νησιά του Σαρωνικού, όπου είχαν καταφύγει μετά την κατάληψη της Αθήνας από τον Κιουταχή το Μάιο του 1827, αρχίζει το Φεβρουάριου του 1830, μετά την υπογραφή του πρωτοκόλλου της ανεξαρτησίας, οπότε η πόλη παρουσίαζε την εικόνα ενός εκτεταμένου ερειπιώνα. Στις 31 Μαρτίου του 1833, ο Τούρκος φρούραρχος Οσμάν εφέντης παρέδωσε την Ακρόπολη σε τμήμα του Βαυαρικού στρατού, εφόσον, λίγο πριν, ο πρίγκιπας της Βαυαρίας Όθων είχε ανακυρηχθεί βασιλιάς των Ελλήνων. Την 29 η Ιουνίου 1833, η Αθήνα εκλέγεται πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και η συρροή σε αυτή νέων κατοίκων 13

14 γίνεται τώρα εντονότερη. Οι πρώτοι σχεδιασμοί για την Αθήνα είχαν σκοπό να προσδώσουν στην πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους την αίγλη των παρελθόντων αιώνων, σε μία περίοδο που στην Ευρώπη ανθούσε το κίνημα του νεοκλασσικισμού. Η σύνταξη του τοπογραφικού σχεδίου των Αθηνών ανατέθηκε στους αρχιτέκτονες Σ.Κλεάνθη και E.Schaubert και εγκρίθηκε, το 1833, μετά από μία σειρά τροποποιήσεων. Στο σχέδιο περιελαμβανόταν, εκτός από την τειχισμένη πόλη, και μεγάλη έκταση πέριξ αυτής. Οι κάτοικοι της παλιάς πόλης, αν και νωρίτερα είχαν συμφωνήσει να παραχωρήσουν εκτάσεις που τους ανήκαν προκειμένου για την ανέγερση δημοσίων κτηρίων και τη ρυμοτόμηση του εδάφους, εν συνεχεία αντέδρασαν έντονα στο σχέδιο, στάση η οποία υποδαυλίστηκε και από την αδυναμία του υπολοχαγού W.von Weiler να χαράξει τις γραμμές του σχεδίου στο έδαφος με τον ισχυρισμό ότι αυτές δεν προσδιορίζονταν επακριβώς. Στον τοπογραφικό χάρτη του Weiler σημειώνονται τα οικοδομημένα οικόπεδα, τα οποία δεν ξεπερνούν τα χίλια. Ετσι, το Σεπτέμβριο του 1834, μετακλήθηκε ένας άλλος αρχιτέκτονας, ο L.von Klenze, ο οποίος, με σκοπό να κατευνάσει τα πνεύματα και να μειώσει το κόστος των απαλλοτριώσεων, περιέλαβε τροποποιήσεις, μερικές από τις οποίες αφορούσαν το πλάτος των οδών, το μέγεθος των πλατειών και την έκταση της αρχαιολογικής ζώνης. Η σημαντικότερη, ωστόσο, αλλαγή που πρότεινε το σχέδιο Klenze και είχε άμεση επίδραση στη μετέπειτα εξέλιξη της πόλης και ιδιαίτερα στο δυτικό τμήμα αυτής, ήταν ότι μετέθετε τα ανάκτορα από τη σημερινή πλατεία Ομονοίας, όπου χωροθετούνταν στο σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert, στην περιοχή του Κεραμεικού και τον Αγοραίο Κολωνό, στον κήπο των οποίων περιελαμβανόταν και το Θησείο. Αξίζει να σημειωθεί και η πρόταση του K.Schinkel για ανέγερση των ανακτόρων πάνω στο λόφο της Ακρόπολης, που απορρίφθηκε από το βασιλιά Λουδοβίκο. Οι προτάσεις των Κλεάνθη- Schaubert και του Klenze απορρίφθηκαν για λόγους υγιεινής αλλά και για λόγους κοινωνικής τοπογραφίας. Η ευρύτερη δυτική περιοχή μαστιζόταν από ελώδεις πυρετούς λόγω του Κηφισού και των στάσιμων υδάτων και παράλληλα γειτνίαζε με τις φτωχογειτονιές και τα εργαστηρια της προεπανασταικής περιόδου. Τελικά, επικράτησε η γνώμη του F.von Gärtner και τα ανάκτορα τοποθετήθηκαν στην ανατολική πλευρά της πόλης, στη σημερινή πλατεία Συντάγματος, σε μία περιοχή ιδανική τοπογραφικά, κλιματικά και κοινωνικά. Βρισκόταν στο διάσελο Λυκαβηττού- Ακρόπολης, όπου τα ρεύματα του Υμηττού καθάριζαν την περιοχή, ο Ιλισσός δεν είχε τη στασιμότητα του Κηφισού και επιπλέον η περιοχή αποτελούσε συνέχεια της αρχοντικής συνοικίας της Πλάκας. Στα τέλη του 1835, ο F.Stauffert συνέταξε κτηματολογικό χάρτη των Αθηνών, από την Ακρόπολη ως την οδό Σταδίου και την Πειραιώς, τον οποίο ενημέρωνε συνεχώς ως το 1843, όπου διαφαίνεται η ταχεία οικοδόμηση και ανάπτυξη της πόλης. Στο σχέδιο της πόλης που συντάχθηκε το 1837 από τον F.Altenhoven, αλλά και στο χάρτη του Chenavard (1843), διακρίνεται σαφώς η ανάπτυξη της Αθήνας πάνω στα ίχνη της παλιάς πόλης και προς την κατεύθυνση των ανακτόρων. Από το 1840 και εξής η πόλη οργανώνεται και αποκτά πιο συγκεκριμένη μορφή, ιδίως στη βόρεια της οδού Αδριανού έκταση, ενώ με πιο αργούς ρυθμούς οικοδομείται και η βορειοδυτική πλευρά, η οποία γι αυτό το λόγο ονομάτηκε Νεάπολις. Το 1847 συντάχθηκε από την επί της συμπληρώσεως του σχεδίου των Αθηνών επιτροπή ένα γενικό σχέδιο, εφόσον ως τότε ήταν σε χρήση όλα τα σχέδια που είχαν συνταχθεί, καθώς και οι Χάρτης 15 Χάρτης 16 Χάρτης 17 Χάρτης 18 Χάρτης 19 Χάρτης 20 Χάρτης 21 14

15 Χάρτης 22 τροποποιήσεις τους. Η περιοχή του Κεραμεικού και Μεταξουργείου εμφανίζεται να έχει ρυμοτομηθεί σύμφωνα με το σχέδιο του Klenze, αλλά με τρόπο απλούστερο και προσαρμοσμένο αφενός στην τοπογραφία της περιοχής και αφετέρου στις αξιώσεις της αρχαιολογίας. Μετά την ένταση της οικοδόμησης που παρατηρήθηκε κατά την πρώτη δεκαετία της σύστασης της πρωτεύουσας του νεοελληνικού κράτους, ο ρυθμός της δόμησης εκδηλώθηκε με βραδύτερους ρυθμούς και αφορούσε κυρίως τη συνοικία της παλιάς πόλης που οριζόταν από την οδό Αδριανού και δευτερευόντως τη δυτική πλευρά της πόλης, η οποία πλέον είχε παύσει να ονομάζεται Νεάπολις και είχε μετονομαστεί σε Μεταξουργείο, λόγω της εγκατάστασης εκεί, από το 1852, του εργοστασίου μεταξουργείας του Wrampe. Η τάση αυτή απεικονίζεται σε χάρτη του Γαλλικού Επιτελείου Στρατού του Με σχέδιο που συντάχθηκε το 1860 από τον Εμμ.Καλλέργη η ρυμοτομία επεκτεινόταν προς τα δυτικά μέχρι την οδό Σαλαμίνας. Με βάση τις γενικές γραμμές αυτού του σχεδίου, το , η Διεύθυνση Μηχανικού του Στρατού ανασυγκρότησε και επέκτεινε τη ρυμοτομία ως την οδό Σαλαμίνας, ενώ φυσικό όριο αυτού του τμήματος αποτέλεσε το ρέμα του Κυκλοβόρου (σημερινή οδό Αχιλλέως). Τα τρία εγκριθέντα φύλλα του σχεδίου αποτέλεσαν το βασικό ρυμοτομικό σχέδιο της κεντρικής περιοχής των Αθηνών, στο οποίο βασίστηκε η οικοδόμηση για πάνω από επτά δεκαετίες. Στο διάστημα των τεσσάρων δεκαετιών που πέρασαν από τη σύσταση της νεοελληνικής πρωτεύουσας, η φυσιογνωμία της Αθήνας του 1870 είχε αλλάξει πολύ. Η περιοχή εκτός της παλαιάς πόλης είχε πλέον σε μεγάλο ποσοστό οικοδομηθεί, ενώ είχε αποκρυσταλλωθεί η διχοτόμηση της πόλης, που διατηρείται και ως σήμερα, στις «καλές» αστικές ζώνες κατοικίας με τα νεόκτιστα σπίτια του νεοκλασσικού ρυθμού και τα μνημειώδη ιδρύματα στα ανατολικά και τις λαϊκές συνοικίες κατοικίας και εργασίας στα δυτικά με τα ταπεινά σπίτια, τα εργοστάσια και τις μικρές βιοτεχνίες. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1870 ανέκυψε μεγάλη αγοραστική ζήτηση οικοπέδων και οικιών, καθώς και ζήτημα επέκτασης της ρυμοτομίας, κυρίως προς τη βόρεια και ανατολική πλευρά της πόλης, όπως φαίνεται στο χάρτη του J.E.Masson του 1876 και στο χάρτη της «Riunione Adriatica di Sicurta» που συντάχθηκε το Στον τοπογραφικό χάρτη του J.Kaupert, του 1890, διαφαίνεται η επέκταση της πόλης στα Δ και ΒΔ ως τα όρια του εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου, ενώ πέραν αυτού η οικοδόμηση ήταν αραιότερη. Επομένως, ως τα τέλη του 19 ου αι. ολόκληρη η έκταση της παλιάς πόλης είχε οικοδομηθεί ενώ προς το Κολωνάκι, τη λεωφ. Αμαλίας, τη Νεάπολη και το Μεταξουργείο υπήρχαν ακόμη αδόμητα οικόπεδα. Χάρτης 23 Χάρτης 24 Χάρτης 25 Χάρτες 26,27 Χάρτης 28 ΙΙ. Η συνοικία του Μεταξουργείου Μετά από μία μακρά περίοδο που η μεσαιωνική συνοικία Χεζολίθαρο ή, μετέπειτα, Χρυσωμένη Πέτρα παρέμεινε στην αφάνεια, ακολουθώντας την πορεία της πόλης των Αθηνών, με την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτος γνωρίζει εκ νέου ανάπτυξη. Τα επάλληλα ρυμοτομικά σχέδια πρότειναν ένα κανονικό σύστημα κάθετων και παράλληλων δρόμων, εφόσον η οικοδόμηση στην περιοχή ήταν πολύ αραιή, με αποτέλεσμα η περιοχή να διαχωρίζεται πλήρως από τη γειτονική συνοικία του Ψυρρή και το σύνολο της παλιάς πόλης, το οποίο ήταν οικοδομημένο με βάση το ακανόνιστο σύστημα, ανάγοντας την καταγωγή του στην Εικόνα 2 15

16 αρχαιότητα. Καθοριστικής σημασίας για τη μετέπειτα εξέλιξη του Μεταξουργείου συνιστά η επισήμανση ότι κατά τα πρώτα σχέδια των Αθηνών δεν είχαν προβλεφθεί χώροι που θα προορίζονταν για παραγωγικές δρστηριότητες. Λύση στο αδιέξοδο έδωσε η ίδια η τοπική κοινωνία, η οποία μετατόπισε το ενδιαφέρον της προς της νέες επεκτάσεις της πόλης, όπου εγκαταστάθηκαν μεταποιητικές δραστηριότηες σε χώρους που δεν υπήρχαν προσχεδιασμένες χρήσεις και η αξία της γης ήταν χαμηλότερη. Θέση της περιοχής στο σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert Στο σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert, η περιοχή του σημερινού Μεταξουργείου αποτελεί γεωμετρικά ισότιμη πτέρυγα του ισοσκελούς τριγώνου που ορίζεται από τις οδούς Πειραιώς-Σταδίου-Ερμού με διχοτόμο την οδό Αθηνάς και τα ανάκτορα επί της πλατείας Ομονοίας. Σύμφωνα με το ίδιο σχέδιο, το Μεταξουργείο οριοθετείτο στα ΒΑ από το δυτικό Βουλεβάριο, στα ΝΑ από την οδό Πειραιώς ως την πλατεία Κέκροπος (όπου το πρώην εργοστάσιο φωταερίου), στα Δ από μία οδό η οποία κατέληγε σε μία πλατεία στα Δ της σημερινής πλατείας Μεταξουργείου και στα ΒΔ από μία οδό η οποία κατέληγε στη ΒΔ πλατεία των κήπων του ανακτορικού συγκροτήματος. Οι οδοί του σύγχρονου Μεταξουργείου που είχαν προβλεφθεί από το ρυμοτομικό σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert, είναι οι εξής: Πειραιώς, Κεραμεικού (ονομαζόταν Πραξιτέλους), Μεγάλου Αλεξάνδρου (Απελλού), Σαλαμίνος (Πολυγνώτου), Θερμοπυλών (Ικτίνου), Μυλλέρου (Φειδίου) και μικρό τμήμα της Κολουκυνθούς (Μύρωνος). Επίδραση της πρότασης Klenze για χωροθέτηση των ανακτόρων στον Κεραμεικό Η πρόταση του Klenze να αναγερθούν τα ανάκτορα στην περιοχή του Κεραμεικού είχε ως έρεισμα την ενσωμάτωση του Θησείου στους κήπους του ανακτόρου. Ωστόσο, το σχέδιο βρήκε μοναδικούς υποστηρικτές εκείνους που είχαν σπεύσει να αγοράσουν ιδιοκτησίες στην περιοχή, μεταξύ των οποίων πολλοί πλούσιοι Φαναριώτες, εφόσον αφενός η θέση ήταν σε χαμηλότερο επίπεδο σε σχέση προς την υπόλοιπη πόλη και αφετέρου ήταν ανθυγιεινή, λόγω της γειτνίασής της με τα έλη που δημιουργούνταν στις εκβολές του Κηφισού και των λοιπών ρεμάτων της δυτικής πλευράς της Αθήνας. Εξάλλου, η συγκεκριμένη χωροθέτηση σε καμία περίπτωση δεν ήταν δυνατό να συσχετιστεί με το αρχικό σχέδιο των Κλεάνθη και Schaubert, που τοποθετούσε τα ανάκτορα στη θέση της πλατείας Ομονοίας. Η κομβική χωροθέτησή του με το πυκνό οδικό δίκτυο της περιοχής σε συνδυασμό με την πρόταση Klenze για ανέγερση των ανακτόρων στον Κεραμεικό, επηρέασε πρόσκαιρα την ανάπτυξη της περιοχής, καθώς τα παραπάνω στοιχεία προμήνυαν μια εξέλιξη της περιοχής σε ζώνη κεντρικών αστικών λειτουργιών. Από τους πρώτους Έλληνες του εξωτερικού που έσπευσαν να επωφεληθούν από την υποφαινόμενη ανάπτυξη της περιοχής ήταν οι πρίγκιπες Καντακουζηνοί από τη Βλαχία, γόνοι της βυζαντινής φαναριώτικης οικογένειας των Καντακουζηνών, οι οποίοι είχαν διατελέσει ηγεμόνες της Βλαχίας μέχρι την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης. Το 1834, ο Γεώργιος Καντακουζηνός, έμπορος και επιχειρηματίας, αγόρασε μία μεγάλη έκταση που ορίζεται από τις σημερινές οδούς Κολοκυνθούς, Μεγ. Αλεξάνδρου, Θερμοπυλών και Λεωνίδου και ανέθεσε στον Ch. Hansen την οικοδόμηση ενός εμπορικού κέντρου, με καταστήματα στο ισόγειο και κατοικίες εμπόρων στον όροφο και την ιδιωτική του κατοικία στην ανατολική πλευρά του συγκροτήματος. Το σπίτι βρισκόταν στην πλατεία των Γυμνασίων και το έλεγαν το Κάστρο (die Burg), προφανώς λόγω του μεγέθους του και της θέσης του στην πλατεία. Είναι άγνωστο Χάρτης 29 Εικόνα 3 16

17 άν ή πόσο διέμεινε σε αυτή την οικία ο Γ. Καντακουζηνός, καθώς, μετά την αποπεράτωσή της το 1835 και πριν το 1842, η οικία νοικιαζόταν κατά όροφο. Το κτήριο αυτό κατεδαφίστηκε μεταξύ των ετών Το μεγάλο γωνιακό κτηριακό συγκρότημα που οικοδομήθηκε με σκοπό να στεγάσει εμπορικό κέντρο αποτελεί την πρώτη απόπειρα δημιουργίας στεγασμένου εμπορικού κέντρου στην πρωτεύουσα, σύμφωνα με τα αντίστοιχα πρότυπα των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων. Κατά τη διάρκεια των οικοδομικών εργασιών διαφωνίες υπήρξαν μεταξύ του ιδιοκτήτη και του αρχιτέκτονα, γεγονός που οδήγησε στην παραίτηση του δευτερου. Εν τω μεταξύ, η μεταφορά των ανακτόρων στην ανατολική πλευρά της πόλης ματαίωσε τα σχέδια του επιχειρηματία και το κτήριο εγκαταλείφθηκε ημιτελές. Στο Panorama von Athen του Fr.Stademann απεικονίζεται ολόκληρο το κτηριακό συγκρότημα και η κατοικία του πρίγκιπα στη θέση Χεζολίθαρο, η οποία διατηρούσε ακόμη τον αγροτικό της χαρακτήρα. Παράλληλα και άλλοι εύποροι Έλληνες του εξωτερικού, καθώς και αρκετοί ξένοι, επένδυσαν στην περιοχή οικοδομώντας τις οικίες τους ή αγοράζοντας οικόπεδα κοντά στον αρχαίο Κεραμεικό και την οδό Πειραιώς, πλησίον δηλ. του νέου κέντρου εξουσίας. Ένας από αυτούς ήταν και ο Βαυαρός γλύπτης και αρχιτέκτονας Ch.E.Siegel, ο οποίος είχε στην κατοχή του κάποιες εκτάσεις που συνόρευαν με το κτήμα του Καντακουζηνού, στου οποίου την οικία διέμενε ο ίδιος και την υπενοίκιαζε σε τρίτους. Ο πρίγκιπας Ι. Καρατζάς έκτισε την οικία του κοντά στο ναό των Αγίων Ασωμάτων. Ο ποστέλνικος της Βλαχίας Κ.Βλαχούτσης έκτισε δύο οικίες στη βόρεια πλευρά της οδού Πειραιώς στη συμβολή της με την οδό Κολοκυνθούς, όπου στεγάστηκαν τα γραφεία του προέδρου της Αντιβασιλείας, κόμητος Αρμανσμπεργκ. Ο σπαθάριος Γ.Βλαχούτσης, έκτισε ακριβώς απέναντι μία οικία, η οποία αρχικά ενοικιάσθηκε για να στεγάσει τα γραφεία της Αντιβασιλείας, εν συνεχεία μέχρι το 1871 στέγασε το Πολυτεχνείο και τέλος το κεντρικό τμήμα του Ωδείου Αθηνών. Στη συμβολή των οδών Μυλλέρου και Πειραιώς, εκεί που αργότερα οικοδομήθηκε το Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα, η Δούκισσα της Πλακεντίας είχε κτίσει το την προσωρινή της κατοικία, ένα ξύλινο μέγαρο, το οποίο καταστράφηκε από πυρκαγιά το Στη γωνία των οδών Κεραμεικού και Μυλλέρου, βρίσκεται η οικία του Νεγρεπόντε και μετέπειτα του στρατηγού Αθ. Μπότσαρη. Όταν εγκαταλείφθηκε από τους ιδιοκτήτες του, στεγάστηκε εκεί η διοίκηση του Πυροβολικού και κατόπιν έγινε γραφείο του Πυροσβεστικού Λόχου. Άλλα μέγαρα της εποχής είναι η οικία Χατζηπέτρου και η οικία του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου. Συνέπειες από τη μετατόπιση των ανακτόρων στην πλατεία Συντάγματος Τελικά, η απόφαση (1836) για την ανέγερση των ανακτόρων στην εκ διαμέτρου αντίθετη πλευρά της πόλης διέκοψε την προδιαγεγραμμένη εξέλιξη του Μεταξουργείου και άφησε πολλά από τα παραπάνω κτήρια ημιτελή, όπως το εμπορικό κέντρο του Καντακουζηνού, ενώ μερικές από τις μεγάλες αστικές οικίες που είχαν οικοδομηθεί εγκαταλείφθηκαν από τους αρχικούς ιδιοκτήτες τους μέσα στην επόμενη τετραετία, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στο χώρο του νέου ανακτόρου, στις βόρειες και βορειοανατολικές συνοικίες. Αντιθέτως, το τμήμα της οδού Πειραιώς και ο Κεραμεικός βρίσκεται πλέον εκτός κέντρου. Από τους έλαχιστους επιζόντες σήμερα μάρτυρες αυτής της περιόδου είναι η οικία του Μπότσαρη (πρώην Νεγρεπόντι και μετέπειτα Προβελέγγιου) στη συμβολή των οδών Κεραμεικού και Μυλλέρου. Ωστόσο, οι κατοικίες Εικόνα 4 Εικόνα 5 Εικόνα 6 17

18 που είχαν ανεγερθεί, οι οποίες ενοικιάζονταν, σε συνδυασμό με την απουσία εγκατάστασεων παραγωγικών δραστηριοτήτων κράτησαν για είκοσι περίπου χρόνια ανοιχτή την προοπτική για μετατροπή της περιοχής σε ζώνη κατοικίας. Η στασιμότητα αυτή επιβεβαιώνεται από τη σύγκριση του χάρτη του Altenhoven (1837) με ένα γαλλικό χάρτη του 1854, όπου διπιστώνεται ότι ο αριθμός Χάρτης 30 των κατειλημμένων οικοπέδων παραμένει ο ίδιος (4), μόνο που προστίθεται ο κήπος του μεταξουργείου. Τα οικόπεδα αυτά βρίσκονται εκατέρωθεν της οδού Μυλλέρου (τότε ονομαζόταν Κεραμεικού), η οποία συνιστούσε συνέχεια ενό παλαιότερου αγροτικού δρόμου που οδηγούσε στα Σεπόλια. Δεν είναι τυχαίο επομένως ότι η οδός Μυλλέρου αποτέλεσε το πρώτο σημείο εγκατάστασης στην περιοχή επειδή η νέα χάραξη συνδυαζόταν με παλαιότερο οδικό άξονα. Το εργοστάσιο του μεταξουργείου και η εκβιομηχάνιση της περιοχής Το 1852, η εταιρεία A. Wrampe & Co του Άγγλου εμπόρου Εικόνα 7 A.Wrampe αγόρασε από τον Γ. Καντακουζηνό την οικία του και το γωνιακό ημιτελές κτήριο, ενώ από τον Siegel αγόρασε δύο μεγάλα γειτονικά οικόπεδα, προκειμένου να ιδρύσει ένα μεταξουργείο. Η επιλογή της συγκεκριμένης θέσης οφειλόταν στο γεγονός ότι η περιοχή εκείνη την εποχή ήταν αδιαμόρφωτη και επομένως η νέα χρήση δε θα ερχόταν σε σύγκρουση με ένα ήδη διαμορφωμένο χαρακτήρα. Ωστόσο, παρά τις αρχικά ευοίωνες προοπτικές, το μεταξουργείο δε λειτούργησε ποτέ, καθώς λίγους μήνες μετά την αγορά του ακινήτου η εταιρεία κήρυξε πτώχευση. Το ακίνητο μαζί με τα οικόπεδα πέρασαν τότε στην ιδιοκτησία του Γάλλου βιομήχανου-μηχανουργού L.Roeck. Εν συνεχεία, για λίγους μήνες μέσα στο 1854 το κτήριο μετατράπηκε σε Νοσοκομείο Χολεριώντων, σε μία περίοδο που στην Αθήνα είχε εξαπλωθεί επιδημία χολέρας. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου ο Roeck πούλησε το μεγαλύτερο τμήμα του Καταστήματος και του Αμπελοπεριβόλου σε έξι Έλληνες Εικόνες 8,9 επιχειρηματίες, μεταξύ των οποίων ο Αθανάσιος Δουρούτης, ηπειρώτης στην καταγωγή, και από οικογένεια εμπόρων και βιομηχάνων. Οι επτά επιχειρηματίες ίδρυσαν τη Σηρική Εταιρία Ελλάδος με την επωνυμία Αθανάσιος Γ. Δουρούτης και Σία, με σκοπό τη λειτουργία εργοστασίου παραγωγής και επεξεργασίας μεταξιού. Έκτοτε, το εργοστάσιο έδωσε το όνομά του στη συνοικία, της οποίας η επίσημη ονομασία από το 1834 ήταν Νέα Σφαίρα». Η συνοικία Μεταξουργείο άρχιζε από την πλατεία Ελευθερίας ή Κουμουνδούρου και έφθανε ως το περιβόλι του Χασεκή, στη σημερινή Γεωπονική Σχολή. Το προσωπικό του εργοστασίου αποτελούσαν κυρίως νεαρές κοπέλες, γεγονός που προσέλκυσε στην περιοχή πολλούς παράγοντες του υποκόσμου (κουτσαβάκηδες, μόρτηδες, τραμπούκοι κ.α.), οι οποίοι παρενοχλούσαν τις εργάτριες από την οδό Κεραμεικού (σημερινή Μυλλέρου), με αποτέλεσμα το προσωρινό κλείσιμο της οδού ως το Στο διάστημα μεταξύ , η Σηρική Εταιρεία αγόρασε αρκετά γειτονικά οικόπεδα, τα οποία βρισκόντουσαν εντός του σχεδίου πόλης και εγκατέστησε σε αυτά ελαιοτριβείο, αλευρόμυλο, ελαιοτριβείο και ξυλουργείο. Ωστόσο, την ίδια εποχή άρχισαν να δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα στη λειτουργία του εργοστασίου και οικονομικές δυσχέρειες, που σχετίζονταν με τη δυσκολία στη διάθεση νέων μετοχών. Η εγκατάσταση του Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα, το 1856, αρχικά Εικόνα 10 στην οικία Ν.Κύκλου, επί της οδού Κεραμεικού, και στη συνέχεια στην οικία Βράνη, στη γωνία Μυλλέρου και Πειραιώς, συνιστά τη δεύτερη σημαντική ενέργεια προς μία κατεύθυνση διαμόρφωσης του σύνθετου χαρακτήρα του Μεταξουργείου. Το Ορφανοτροφείο, με 18

19 πρότυπα τα βικτοριανά poor houses, προκειμένου για την επαγγελματική κατάρτιση των τροφίμων του, ίδρυσε εργαστήρια ραπτικής και υποδηματοποιίας και αργότερα ένα σιδηρουργείο, το οποίο μετατράπηκε σε εργοστάσιο. Περαιτέρω ώθηση προς την εκβιομηχάνηση της περιοχής έδωσε η εγκατάσταση του εργοστασίου παραγωγής φωταερίου, το , στη δυτική πλευρά της οδού Πειραιώς, γεγονός που αποτέλεσε το πρώτο βήμα για τη μετατροπή της οδού Πειραιώς στο μεγάλο άξονα οχλουσών χρήσεων που είναι και σήμερα. Το κατάστημα του Μεταξουργείου με τα παραρτήματά του και τα δύο οικόπεδα περιήλθε, από το 1865, στην κυριότητα των αδελφών Κωνσταντίνου και Αθανασίου Δουρούτη. Τώρα κατασκευάζονται ένα αρτοποιείο, στάβλοι και αμαξοστάσιο, αλλά η επιχείρηση δεν καταφέρνει, για μια ακόμη φορά να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της εποχής, με αποτέλεσμα, το 1875, το πρώτο ατμοκίνητο εργοστάσιο της πρωτεύουσας να σταματήσει οριστικά τη λειτουργία του, έχοντας εν τω μεταξύ συμβάλλει καθοριστικά στο χώρο της μεταξοκλωσίας. Νέος ιδιοκτήτης του πρώην Καταστήματος του Μεταξουργείου γίνεται, ο γιός του Αθανασίου, Γεώργιος Δουρούτης, ο οποίος στα τέλη της δεκαετίας του 1880, παραίτηθηκε από κάθε προσπάθεια βιομηχανικής αξιοποίησης του ακινήτου και προσανατολίστηκε στη μετατροπή τους σε κατοικίες. Η αποκρυστάλλωση του μικτού μικροαστικού χαρακτήρα της συνοικίας Εικόνα 11 Το συμπλεγμα μεταξουργείο-γκάζι-εργαστήρια ορφανοτροφείου αποτέλεσε τον πρώτο πόλο έλξης των παραγωγικών δραστηριοτήτων στη δυτική πλευρά της πόλης, εφόσον η χωροθέτησή τους κατά τη β περίοδο της τουρκοκρατίας σε κεντρικότερες περιοχές της ιστορικής πόλης με κατευθυνση Β-Ν ήταν πλέον ανεπαρκής. Με τη διάνοιξη των οδών Ερμού, Αιόλου και Αθηνάς η ζώνη παραγωγής ανασυντάχθηκε πάνω σε αυτούς τους άξονες με κατεύθυνση πλέον Α- Δ, για να καταλάβουν όλη την περιοχή της παλιάς πόλης, το Μοναστηράκι, τη συνοικιά του Ψυρρή και το τρίγωνο Ερμού-Αθηνάς- Ευριπίδου, όπου και το σημερινό εμπορικό κέντρο. Η επέκταση των παραγωγικών δραστηριοτήτων προς τα Β και Α, δηλ. την κατεύθυνση που αρχικά αναπτύχθηκε η νέα πόλη, εμποδιζόταν από τις «καλές» συνοικίες της Ομόνοιας και του Συντάγματος. Επομένως, η μοναδική ευνοϊκή διέξοδος ήταν προς τη δυτική πλευρά της πόλης, η οποία, εκτός από το παραπάνω σύμπλεγμα, διέθετε ένα συνεχώς διευρυνόμενο συγκοινωνιακό κόμβο, όπου κατέληγαν όλα τα οδικά μεταφορικά μέσα και οι άμαξες που έρχονταν από τον Πειραία, ενώ από το 1869 εγκαταστάσθηκε στην πλατεία Αγίων Ασωμάτων ο σταθμός του σιδηροδρόμου Αθήνας-Πειραιώς, ενώ το 1882 κατασκευάζεται ακόμη δυτικότερα και η σιδηροδρομική γραμμή Πελοποννήσου, η οποία, μαζί με τη λεωφόρο Κωνσταντινουπόλεως, διχοτομεί τη συνοικία στα δύο. Η ευρύτερη περιοχή ΝΑ της οδού Πειραιώς συγκέντρωνε τότε καταστήματα που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των μεταφορών, όπως σαγματοποιεία, σανοπωλεία, αμαξοποιεία, ξυλουργεία και εργαστήρια μετάλλου. Η σταδιακή μεταφορά των καταστημάτων αυτών προς τα δυτικά της οδού Πειραιώς, και κυρίως επί της οδού Μυλλέρου, εγκαινιάστηκε με την εγκατάσταση, δίπλα στο μεταξουργείο, του «Ελληνικού αμαξοπηγείου του κ.γαλιάνι» τουλάχιστον από το Η έντονη αυτή τάση για εγκατάσταση εμπορικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων στην περιοχή σε συνδυασμό με την ισχυροποίηση του τομέα των μεταφορών δρουν για πρώτη φορά αποτρεπτικά για την επέκταση των ζωνών κατοικίας στη δυτική περιοχή. 19

20 Το κλίμα αυτό ανατράπηκε κατά τη δεκαετία από το 1875 ως το 1885, όταν σημειώθηκε αλματώδης αύξηση του πληθυσμού, καθώς μάζες μεταναστών κατέφθασαν στην Αθήνα από την ύπαιθρο και αναζήτησαν χώρους κατοικίας στην υποβαθμισμένη, σε σχέση με τις κεντρικές και ανατολικές συνοικίες της πόλης, ευρύτερη περιοχή που οριζόταν στα Ν από το Γκάζι και στα Δ από το ρέμα του Κυκλοβόρου. Έτσι, στη στροφή του αιώνα, είχε σχηματιστεί στο Μεταξουργείο μία λαϊκή συνοικία που έκτιζε ταπεινά σπίτια και ασχολιόταν με χειρωνακτικές εργασίες. Έκτοτε, οι παραγωγικές λειτουργίες, με βασικότερο άξονα την οδό Μυλλέρου και κυρίαρχη λειτουργία τα αμαξοποιεία, συνυπάρχουν με τους χώρους κατοικίας. Άλλη σημαντική λειτουργία της περιοχής ήταν τα μηχανουργεία, με σημαντικότερα των αδελφών Κοντέκα («ο Ήφαιστος») στην οδό Κολοκυνθούς και των «Βλαχάνη, Πετρόπουλου & Σίας» στην οδό Λένορμαν. Στη δεκαετία του 1890, η διάνοιξη της οδού Γερμανικού διχοτομεί το κτήριο του πρώην μεταξουργείου και η διάνοιξη της οδού Γιατράκου οδήγησε στην κατεδάφιση του βορειότερου άκρου του κτηρίου με όψη επί της οδού Μεγ. Αλεξάνδρου. Οι παραπάνω ρυμοτομήσεις διαχώρισαν το συγκρότημα σε δύο οικοδομικά τετράγωνα και κατά μήκος των δύο οδών δημιουργήθηκαν όψεις βοηθητικών κτηρίων, ενώ τα κτίσματα της ανατολικής πλευράς του Μεταξουργείου κατεδαφίστηκαν. Τότε, το κτήριο μετατράπηκε σε ανεξάρτητες διώροφες κατοικίες με εξώστη στον όροφο, μορφή την οποία διατηρεί ως σήμερα, προκειμένου να καλυφθούν οι στεγαστικές ανάγκες της Αθήνας. Μάλιστα, στο βορειοανατολικό τμήμα της πτέρυγας, επί της οδού Μεγ. Αλεξάνδρου, κατόπιν ριζικών μετασκευών, κατασκευάστηκε η μεγάλη ενιάια οικία του Α. Δουρούτη, ενώ στο ισόγειο στεγάστηκαν καταστήματα. Γενικά, οι ισόγειοι χώροι αξιοποιήθηκαν από το Δουρούτη για δημιουργία αποθηκευτικών χώρων και καταστημάτων χωρίς ιδιαίτερες κτηριακές αξιώσεις, αρκετά από τα οποία σώζονται επί της οδού Λεωνίδου και Γιατράκου (μία από τις αποθήκες της οδού Γιατράκου χρησιμοποίησε η Μαρίκα Κοτοπούλη ως αποθήκη του θεάτρου της). Στη βόρεια πτέρυγα, επί της οδού Μεγ. Αλεξάνδρου (πρώην Πανεπιστημίου), το χαμηλότερο τμήμα διατηρεί την παλαιότερη μορφή του αρχικού κτηρίου, ενώ σε γενικές γραμμές το σχέδιο του γωνιακού εμπορικού κτηρίου του Hansen διατηρεί την αρχική του μορφή. Εικόνες Εικόνα 16 Β. 20ος αιώνας Ι. Τα σχέδια αναμόρφωσης των Αθηνών και η πολεοδομική εξέλιξη Στην αυγή του 20 ου αι., οι ρυμοτομημένες περιοχές της πρωτεύουσας είχαν επεκταθεί σε μεγάλο βαθμό και στα προάστια. Ωστόσο, τα σχέδια των επεκτάσεων δεν τα εκπονούσε πάντα η υπηρεσία Δημοσίων Έργων, αλλά τις περισσότερες φορές τα υπέβαλλαν έτοιμα οι ενδιαφερόμενοι ιδιοκτήτες, επιχειρηματίες ή κτηματίες, με αποτέλεσμα η πολεοδομία της πόλης να καθίσταται έρμαιο των μικροπολιτικών συμφερόντων. Στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20 ου αι., συντάχθηκε δύο σχέδια (Mawson, Hoffman) με σκοπό την πολεοδομική αναμόρφωση της πόλης, κανένα εκ των οποίων δεν πραγματοποιήθηκε. Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου το πρόβλημα της αυθαίρετης δόμησης έξω από τα όρια του εγκεκριμένου σχεδίου πόλης είχε ενταθεί, με αποτέλεσμα να έχουν σχηματιστεί ολόκληρες συνοικίες, Χάρτης 31 Χάρτης 32 20