Η ΠΛΑΙΣIΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚHΣ

Transcript

1 Η ΠΛΑΙΣIΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚHΣ ΚΡIΣΗΣ. ΜΙΑ ΑΝAΛΥΣΗ ΔΗΜOΣΙΩΝ ΑΝΤΙΛHΨΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚH ΚΡIΣΗ Ανάλυση λόγου σε συνεντεύξεις από επιλεγμένες ομάδες (διαμορφωτές πολιτικής και κοινής γνώμης) Αναστασία Παπακωνσταντίνου Αθήνα, Σεπτέμβριος

2 Περίληψη Από το ξέσπασμα της ελληνικής κρίσης ( ) έχουν υιοθετηθεί δύο Μνημόνια και δύο Μεσοπρόθεσμα Πλαίσια Δημοσιονομικής Στρατηγικής ( , νόμος 4093/2012). Το κοινωνικό κόστος του πακέτου οικονομικής πολιτικής που η Ελλάδα υποχρεούται να εφαρμόσει αποδείχθηκε πολύ υψηλό. Η χώρα έχει κάνει σημαντικά βήματα για να επαναφέρει τα οικονομικά της σε τροχιά. Οι πολιτικές επιλογές όμως των κυβερνήσεων και της τρόικας (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Ευρωπαϊκή Επιτροπή και Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα) επιβάρυναν σημαντικά τους Έλληνες. Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν είναι νέα φαινόμενα στην ελληνική κοινωνία: η Ελλάδα είχε πάντοτε ένα από τα υψηλότερα ποσοστά φτώχειας στην Ευρώπη, υψηλά ποσοστά κοινωνικού αποκλεισμού και ένα κοινωνικό κράτος που διατηρεί (εάν δεν εντείνει) τις κοινωνικές ανισότητες, αντί να τις αμβλύνει. Σε αυτό το πλαίσιο η έρευνά μας, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας διενεργήθηκε στα μέσα του 2014 ενώ ένα μικρό μέρος της το 2015, αναζητεί να εξετάσει τις αντιλήψεις των ελίτ για την κρίση στην Ελλάδα. Σκοπός είναι να κατανοήσουμε και να εντάξουμε σε πλαίσιο τις αντιλήψεις των ελίτ για την ελληνική κρίση και τη συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Γερμανίας ειδικότερα στη διαχείρισή της. 2

3 Περιεχόμενα Περίληψη Εισαγωγή Μεθοδολογία Όρια στην πραγματοποίηση έρευνας βάσει προσωπικών συνεντεύξεων Ανάλυση των δημοσίων αντιλήψεων για την ελληνική κρίση Το φαινόμενο της κρίσης και πώς αυτό εννοιολογείται Οι συνδέσεις της κρίσης με τη φτώχεια στην Ελλάδα Οι αιτίες της κρίσης Οι αιτίες για τη σημερινή κατάσταση της χώρας Ο αντίκτυπος της κρίσης Τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζει η ελληνική κοινωνία ως αποτέλεσμα της κρίσης Ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Ο ρόλος της Γερμανίας στη διαχείριση της κρίσης Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

4 Κατάλογος γραφημάτων Γράφημα 1. Οι αιτίες της ελληνικής κρίσης σύμφωνα με τους πολιτικούς Γράφημα 2. Οι αιτίες της ελληνικής κρίσης σύμφωνα με τους τεχνοκράτες Γράφημα 3. Οι αιτίες της ελληνικής κρίσης σύμφωνα με τους εκπροσώπους συνδικαλιστικών και άλλων φορέων Γράφημα 4. Οι αιτίες της ελληνικής κρίσης σύμφωνα με τους διευθυντές εφημερίδων και τους δημοσιογράφους Γράφημα 5. Η στάση των πολιτικών έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από την κρίση Γράφημα 6. Η στάση των πολιτικών έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το ξέσπασμα της κρίσης Γράφημα 7. Η αξιολόγηση των πολιτικών για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Γράφημα 8. Η στάση των τεχνοκρατών έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από την κρίση Γράφημα 9. Η στάση των τεχνοκρατών έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το ξέσπασμα της κρίσης Γράφημα 10. Η αξιολόγηση των τεχνοκρατών για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Γράφημα 11. Η στάση των εκπροσώπων συνδικάτων και οργανώσεων έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από την κρίση Γράφημα 12. Η στάση των εκπροσώπων συνδικάτων και οργανώσεων έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το ξέσπασμα της κρίσης Γράφημα 13. Η αξιολόγηση των εκπροσώπων συνδικάτων και οργανώσεων για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Γράφημα 14. Η στάση διευθυντών εφημερίδων και δημοσιογράφων έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από την κρίση Γράφημα 15. Η στάση διευθυντών εφημερίδων και δημοσιογράφων έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το ξέσπασμα της κρίσης Γράφημα 16. Η αξιολόγηση διευθυντών εφημερίδων και δημοσιογράφων για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Γράφημα 17. Η αξιολόγηση των πολιτικών για τον ρόλο της Γερμανίας στη διαχείριση της κρίσης Γράφημα 18. Η αξιολόγηση των τεχνοκρατών για τον ρόλο της Γερμανίας στη διαχείριση της κρίσης Γράφημα 19. Η αξιολόγηση των εκπροσώπων συνδικάτων και οργανώσεων για τον ρόλο της Γερμανίας στη διαχείριση της κρίσης Γράφημα 20. Η αξιολόγηση των διευθυντών εφημερίδων και των δημοσιογράφων για τον ρόλο της Γερμανίας στη διαχείριση της κρίσης 4

5 1. Εισαγωγή Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος ενός ερευνητικού προγράμματος για τις αντιλήψεις ως προς την προέλευση, τον κοινωνικό αντίκτυπο και τον χειρισμό μιας βαθιάς οικονομικής κρίσης. Την άνοιξη του 2010 η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) συνεργάστηκαν για να δημιουργήσουν ένα πακέτο οικονομικής διάσωσης ύψους 110 δισεκατομμυρίων ευρώ για την Ελλάδα, η οποία έγινε έτσι η πρώτη χώρα της ευρωζώνης που διασώθηκε. Το πακέτο αυτό παρείχε οικονομική στήριξη σε μια χώρα που βρισκόταν στα πρόθυρα της χρεοκοπίας και πολιτική στήριξη σε μια κυβέρνηση που αντιμετώπιζε πλήθος οικονομικών προβλημάτων. Σε αντάλλαγμα για την οικονομική στήριξη η Ελλάδα δέχθηκε να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα αυστηρής λιτότητας. Μετά από μια πενταετία, δύο ανολοκλήρωτα Μνημόνια Συνεννόησης και την πρόσφατη υπογραφή ενός τρίτου διακρίνουμε ότι το κοινωνικό κόστος του πακέτου οικονομικών πολιτικών που αναγκάστηκε να εφαρμόσει η Ελλάδα ήταν πολύ υψηλό. Το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΔΝΤ δεν μπόρεσε να χειριστεί τις ιδιαίτερες διαρθρωτικές αδυναμίες της χώρας. Οι Έλληνες αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα: μια οικονομία η οποία μετά από μια εξαετία ύφεσης και μια μικρή ανάπαυλα μεγέθυνσης το 2014 βρίσκεται ενώπιον της προοπτικής μιας ακόμη υφεσιακής διετίας, ένα εξαιρετικά υψηλό ποσοστό ανεργίας (που υπερέβαινε το 27% κατά την έξαρσή του το 2013), συντελεστές φορολόγησης και εισφορών κοινωνικής ασφάλισης που συγκαταλέγονται μεταξύ των υψηλότερων στην Ευρώπη και διαρκείς εικασίες για το κατά πόσον η χώρα θα αναδιαρθρωθεί ή θα χρεοκοπήσει ή ακόμη θα επιστρέψει στη δραχμή. Η Ελλάδα έκανε σημαντικά βήματα για να θέσει εκ νέου σε τροχιά τα δημόσια οικονομικά της. Οι επιλογές πολιτικής ωστόσο των κυβερνήσεων και της τρόικας (του ΔΝΤ, της Ε.Ε. και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας) έχουν εναποθέσει μεγάλα βάρη στους Έλληνες. Ο κοινωνικός αντίκτυπος της κρίσης είναι εμφανής με ποικίλους τρόπους: επίπεδα ρεκόρ στην ανεργία, εργασιακή ανασφάλεια, μείωση εισοδημάτων, κλείσιμο επιχειρήσεων και ένας όλο και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων που αντιμετωπίζουν φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισμό. Παρότι η ελληνική κοινωνία έχει αντιδράσει με σημαντική ανθεκτικότητα, παρατηρείται εντεινόμενη αποξένωση 5

6 μεταξύ της κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος. 1 Τα μέτρα πολιτικής που έχουν εφαρμοστεί έως τώρα έχουν αποδειχθεί αναποτελεσματικά ως προς τον χειρισμό σημαντικών ζητημάτων: την κατανομή των βαρών και τη δίκαιη κατανομή του κόστους του πακέτου λιτότητας, τη μεταρρύθμιση του ελληνικού δημόσιου τομέα και την οξυμένη και συχνά κακοπροαίρετη πολιτική διαμάχη για την υπέρβαση της κρίσης. Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν είναι νέα φαινόμενα στην ελληνική κοινωνία. Η Ελλάδα είχε πάντοτε ένα από τα υψηλότερα ποσοστά φτώχειας στην Ευρώπη, υψηλά ποσοστά κοινωνικού αποκλεισμού και ένα κοινωνικό κράτος που διατηρεί (εάν δεν επιτείνει) τις κοινωνικές ανισότητες, αντί να τις μειώνει. Από το 2010 οι πολιτικές που εφαρμόζονται ως αντίδραση στις αρνητικές κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης είναι εσφαλμένες, ανεπαρκείς ή και τα δύο. 2 Οι περισσότερες περικοπές δαπανών έγιναν αδιακρίτως, με αποτέλεσμα να προκαλέσουν δυσκολίες και προβλήματα στη δημόσια υγεία και στις κοινωνικές υπηρεσίες. Η απορρύθμιση της αγοράς εργασίας καθοδηγήθηκε από την πεποίθηση ότι η μείωση της αποζημίωσης των εργαζομένων και η αποδυνάμωση των θεσμών της αγοράς εργασίας ήταν το κλειδί για την αποκατάσταση της ανταγωνιστικότητας. Το αποτέλεσμα ήταν να επιδεινωθούν οι συνθήκες αμοιβής και εργασίας των εργαζομένων, ενώ η μεταρρύθμιση της δημόσιας διοίκησης περιορίστηκε απλώς στη μείωση του μεγέθους της δημοσιοϋπαλληλίας. 3 Σε αυτό το πλαίσιο η έρευνά μας επιδιώκει να εξετάσει τις αντιλήψεις για την κρίση. Στόχος αυτού του άρθρου είναι να κατανοήσει και να θέσει εντός πλαισίου το πώς προσδιορίζεται η κρίση και να εντοπίσει ποιες είναι οι αντιλήψεις των ελίτ για τόσο για αυτή όσο και για τη διαχείρισή της από τους θεσμούς και τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ιδιαιτέρως δε από τη Γερμανία. Για τον σκοπό αυτόν εξετάζουμε τα εξής ερωτήματα: 1. Ποιες είναι οι έννοιες και οι διαστάσεις της κρίσης στην πολιτική συζήτηση; 2. Ποιες νέες (εφόσον υπάρχουν) έννοιες σε σχέση με την κρίση εισήχθησαν στη δημόσια συζήτηση μετά την έναρξή της; 3. Η υιοθέτηση ενός πακέτου σωτηρίας και η ένταξη της Ελλάδας στον μηχανισμό στήριξης ήταν ο μόνος τρόπος υπέρβασης της κρίσης; 1 Malkoutzis (2011) [accessed: ]. 2 Matsaganis (2013) [accessed: ]. 3 Στο ίδιο. 6

7 4. Ποιες είναι οι αντιλήψεις των ελίτ για τις πολιτικές που εφάρμοσαν τα μνημόνια; 5. Ποιες είναι οι αντιλήψεις των ελίτ αναφορικά με τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τον ρόλο της Γερμανίας στον χειρισμό της κρίσης; Η έκθεση αυτή συζητά και αναλύει συνεντεύξεις που διενεργήθηκαν με ένα δείγμα από μέλη τεσσάρων ομάδων-στόχων της ελίτ. Η πρώτη ομάδα απαρτίζεται από πολιτικούς, μέλη της κυβέρνησης και μέλη του κοινοβουλίου. Η δεύτερη περιλαμβάνει τεχνοκράτες και συμβούλους πολιτικής. Στην τρίτη ομάδα μετέχουν εκπρόσωποι των μεγαλύτερων ελληνικών συνδικαλιστικών οργανώσεων ενώ στην τέταρτη περιλαμβάνονται δημοσιογράφοι και διευθυντές εφημερίδων. Η ανάλυση των στάσεων και των αντιλήψεων των ελίτ συμπληρώνει άλλες αναλύσεις για τον δημόσιο λόγο και τα μέσα ενημέρωσης, στο πλαίσιο του δεύτερου πακέτου εργασίας. Πιο συγκεκριμένα αυτή η ανάλυση λειτουργεί συμπληρωματικά ως προς την ανάλυση με τίτλο «Αποτίμηση της εικόνας της Γερμανίας στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης. Οπτική ανάλυση αναφορών των ελληνικών μέσων ενημέρωσης για τον ρόλο της Γερμανίας στην ελληνική κρίση» και ως προς εκείνη που τιτλοφορείται «Έκθεση ανάλυσης λόγου επίσημων και πολιτικών εγγράφων για την Ελλάδα: ανάλυση δημόσιου λόγου για την ελληνική κρίση. Η περίπτωση των αντιλήψεων των ελλήνων πολιτικών για τους Γερμανούς και τα σχόλια των διαδικτυακών αναγνωστών για τις επισκέψεις της καγκελαρίου Merkel στην Αθήνα». Η εξέταση των αντιλήψεων των ελίτ θεωρήθηκε σημαντική καθώς αυτές διαμορφώνουν τον αντίκτυπο που έχουν οι πολιτικές αποφάσεις στους πολίτες και στην πραγματικότητά τους. Ως σημείο εκκίνησης θεωρούμε ότι μεταξύ άλλων οι ελληνικές ελίτ εκφράζουν «ποιοι είμαστε», ποιες είναι οι νόρμες και τα ιδανικά «μας» και πώς διαφέρουμε «εμείς» από άλλες κοινότητες. Σε αυτό το πλαίσιο η ανάλυση των αντιλήψεων των ελίτ για την ελληνική κρίση, για τη διαχείρισή της από την Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς και για τον ρόλο της Γερμανίας παρέχει ενδιαφέρουσες νέες διαπιστώσεις. Στόχος μας είναι να εντοπίσουμε τους δεσμούς μεταξύ των αντιλήψεων των ελίτ για την κρίση και των μεταγενέστερων προτιμήσεών τους ως προς τις πολιτικές και δράσεις το πώς οι ελίτ ορίζουν, πλαισιώνουν, κατανοούν και τοποθετούν όσα αντιλαμβάνονται για τις απειλές της κρίσης στο ευρύτερο πλαίσιο των εφαρμοζόμενων πολιτικών. 7

8 Η έκθεση διαρθρώνεται ως εξής: το πρώτο μέρος περιγράφει τη μεθοδολογία της έρευνας, το δεύτερο αναφέρεται στην ανάλυση των αντιλήψεων των τεσσάρων ομάδων ελίτ για την ελληνική κρίση και το τρίτο συνοψίζει τα συμπεράσματα της ανάλυσης. 8

9 2. Μεθοδολογία Η μελέτη χρησιμοποιεί τη μέθοδο της ποιοτικής ανάλυσης περιεχομένου προκειμένου να δημιουργήσει μια τυπολογία που αντικατοπτρίζει και αναλύει διάφορες όψεις του λόγου περί κρίσης στην Ελλάδα. Αυτό το τμήμα της μελέτης μας στηρίζεται στη μέθοδο της «συνέντευξης» με τη χρήση ενός σχεδίου ημι-δομημένης συνέντευξης. Η εν λόγω ερευνητική τεχνική κρίθηκε ιδανική, καθόσον προσφέρει σημαντική ευελιξία στον ερευνητή. Επιπροσθέτως είναι ιδιαίτερα κατάλληλη για να αποσπάσει και να διευθετήσει μεγάλη ποσότητα σχετικών πληροφοριών για τις αντιλήψεις των ερωτώμενων. Διενεργήσαμε συνεντεύξεις πρόσωπο-με-πρόσωπο στα γραφεία όσων απαρτίζουν το δείγμα μας. Ορισμένες από αυτές ηχογραφήθηκαν, ωστόσο η πλειοψηφία των ερωτωμένων δεν συγκατατέθηκε στην ηχογράφηση. Στις συνεντεύξεις, το ερωτηματολόγιο των οποίων ήταν κοινό για όλους τους συμμετέχοντες, περιλαμβάνονταν ανοικτά ερωτήματα καθώς και κλειστές ερωτήσεις με καθορισμένες απαντήσεις. Οι περισσότερες από τις συνεντεύξεις (53) διενεργήθηκαν μεταξύ του Ιουνίου και του Αυγούστου του 2014 ενώ άλλες 14 συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν τον Φεβρουάριο, τον Ιούνιο και τον Αύγουστο του Όλες οι συνεντεύξεις έγινα στην Αθήνα. Συνολικά διενεργήθηκαν 67 συνεντεύξεις εκ των οποίων 19 με μέλη της κυβέρνησης, βουλευτές και στελέχη πολιτικών κομμάτων, 14 με τεχνοκράτες ή συμβούλους πολιτικής, 17 με εκπροσώπους συνδικαλιστικών, επαγγελματικών και εργοδοτικών οργανώσεων (ακολούθως τα μέλη αυτής της ομάδας αποκαλούνται και εκπρόσωποι των κοινωνικών εταίρων) και με 17 δημοσιογράφους και διευθυντές εφημερίδων (οι οποίοι αποκαλούνται επίσης διαμορφωτές της κοινής γνώμης). Σε μια προσπάθεια να είναι το δείγμα μας όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτικό, σε ό,τι αφορά την ομάδα των πολιτικών διενεργήσαμε συνεντεύξεις με έξι βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας, του κύριου κόμματος της κυβέρνησης συνεργασίας ως τον Ιανουάριο του 2015, με πέντε βουλευτές από τον Σύριζα, το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης μέχρι τον Ιανουάριο του 2015 και κάτοχο της εξουσίας έκτοτε, με τέσσερις βουλευτές του ΠΑΣΟΚ, κόμματος που μετείχε στην κυβέρνηση συνεργασίας ως τον Ιανουάριο του 2015, έναν βουλευτή από το Ποτάμι, κόμμα που δημιουργήθηκε την άνοιξη του 2014, έναν βουλευτή της 9

10 Δημοκρατικής Αριστεράς (ΔΗΜΑΡ), η οποία μετείχε στην κυβέρνηση μαζί με τη Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ ως τον Ιούνιο του 2013, έναν πολιτικό της Κοινωνικής Συμφωνίας, ενός μικρού πολιτικού κόμματος, και έναν από το ΛΑΟΣ, πολιτικό κόμμα το οποίο μετείχε στην κυβέρνηση συνεργασίας που σχηματίστηκε τον Νοέμβριο του Στην ομάδα-στόχο της ελίτ των τεχνοκρατών πραγματοποιήσαμε συνεντεύξεις με πέντε συμβούλους πολιτικής, πέντε πρώην συμβούλους που εργάζονται για την κυβέρνηση και τέσσερα μέλη δεξαμενών σκέψης και ερευνητές σε ερευνητικά κέντρα και ινστιτούτα. Στην ομάδα των εκπροσώπων συνδικαλιστικών, επαγγελματικών και εργοδοτικών οργανώσεων περιλαμβάνονται έξι μέλη συνδικαλιστικών οργανώσεων, έξι εκπρόσωποι επαγγελματικών οργανώσεων και πέντε άλλων κοινωνικών ομάδων. Τέλος στην ομάδα των δημοσιογράφων και διευθυντών εφημερίδων, προσπαθήσαμε να καλύψουμε όσο το δυνατόν περισσότερους τύπους μέσων. Πήραμε συνέντευξη από οκτώ δημοσιογράφους και διευθυντές έξι εφημερίδων μεγάλης κυκλοφορίας, από πέντε δημοσιογράφους που εργάζονται στον ηλεκτρονικό Τύπο, από δύο που απασχολούνται σε τηλεοπτικά κανάλια και από δύο ελεύθερους επαγγελματίες που καλύπτουν πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα καθώς και θέματα επιχειρηματικότητας και καινοτομίας. Ζητήσαμε επίσης από τους ερωτώμενους να αυτοτοποθετηθούν σε μια κλίμακα από το 0 έως το 10, όπου 0 είναι η Αριστερά και 10 η Δεξιά. Θεωρούμε την τοποθέτηση από το 0 έως το 3 αριστερή, από το 4 έως το 6 κεντρώα και από το 7 έως το 10 δεξιά. Το υλικό των συνεντεύξεων μας παρείχε ποσοτικά όσο και ποιοτικά δεδομένα. Είναι αλήθεια πως υπάρχουν πάμπολλα επιχειρήματα υπέρ ή κατά ποσοτικών ή ποιοτικών ερευνητικών μεθόδων παρότι ορισμένοι πρεσβεύουν ότι τα ποσοτικά δεδομένα είναι πιο αντικειμενικά και «αξιόπιστα» από τα ποιοτικά, οι υποστηρικτές των μεθόδων ποιοτικής έρευνας βρίσκουν τα δεύτερα «έγκυρα» και αξιόπιστα. Τα ποιοτικά δεδομένα μπορούν να συνδράμουν στην ανάπτυξη πολύ δύσκολων ερωτημάτων ή ζητημάτων, ιδιαίτερα εκεί όπου η υποκειμενικότητα και οι ποικίλες απόψεις είναι αναγκαίες για να γίνει αντιληπτό το νόημα της κοινωνικής δράσης. Ως προς την ανάλυση αποφασίσαμε να χρησιμοποιήσουμε την προσέγγιση της θεματικής ανάλυσης (μιας ποιοτικής ερευνητικής μεθόδου) για να καταλήξουμε σε συμπεράσματα αναφορικά με τις αντιλήψεις των ελίτ για την ελληνική κρίση και την 10

11 εμπλοκή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Γερμανίας στη διαχείρισή της. Επιλέξαμε επίσης να παρουσιάσουμε ποσοτικά δεδομένα όπου αυτό ήταν αναγκαίο. Η θεματική ανάλυση είναι ένας τρόπος να δούμε αλλά και μια διαδικασία κωδικοποίησης ποιοτικών πληροφοριών. 4 Αναζητήσαμε αλληλοσυνδέσεις μεταξύ της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Μεταγράψαμε τα δεδομένα των συνεντεύξεων, κωδικοποιήσαμε ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά τους και τα κατηγοριοποιήσαμε. Τα ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά των δεδομένων κωδικοποιήθηκαν με συστηματικό τρόπο και σε όλο το σύνολο των δεδομένων, με την καταχώριση των δεδομένων που σχετίζονταν με κάθε κωδικό. Ακολούθησε η καταχώριση των κωδικών σε θέματα, με αποτέλεσμα να συγκεντρωθούν όλα τα δεδομένα που σχετίζονται με κάθε θέμα. Δημιουργήθηκε ένας «θεματικός» χάρτης της ανάλυσης. Εφαρμόσαμε διαρκή ανάλυση για την εκλέπτυνση των εξειδικεύσεων κάθε θέματος και της συνολικής ιστορίας που μας λέει η ανάλυση και αναλύσαμε τα δεδομένα των συνεντεύξεων χρησιμοποιώντας ανάλυση διασταύρωσης περιπτώσεων. 2.1 Όρια στην πραγματοποίηση έρευνας βάσει προσωπικών συνεντεύξεων Ο χρόνος διεξαγωγής της έρευνας αποτέλεσε πρόκληση. Επειδή τον Μάιο του 2014 πραγματοποιήθηκαν εκλογές για την τοπική αυτοδιοίκηση αλλά και για το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, την περίοδο πριν και μετά από τις εκλογές ήταν δύσκολο να προσεγγίσει κανείς πολιτικούς, μέλη της κυβέρνησης και δημοσιογράφους. Επιπροσθέτως οι περισσότεροι επαγγελματίες απουσιάζουν το καλοκαίρι με άδεια. Υπήρξαν δε περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι με τους οποίους επιδιώκαμε μια συνάντηση μας αντιμετώπισαν με άρνηση και καχυποψία. Επιπροσθέτως λόγω των εθνικών εκλογών του Ιανουαρίου 2015 αντιμετωπίσαμε και πάλι δυσκολίες αντίστοιχες με εκείνες του προηγούμενου Μαΐου. 4 Boyatzis (1998). 11

12 3. Ανάλυση των δημοσίων αντιλήψεων για την ελληνική κρίση 3.1 Το φαινόμενο της κρίσης και πώς αυτό εννοιολογείται Πολιτικοί Η πρώτη ομάδα στόχος αποτελείται από πολιτικούς. Στην αρχή της συνέντευξης ζητήσαμε από κάθε συνομιλητή μας να περιγράψει την κρίση με σκοπό να καταγράψουμε την αυθόρμητη απάντησή του για το πώς την αντιλαμβανόταν. Η πλειοψηφία των πολιτικών (11 από τους 19, από όλα τα κόμματα) συμφώνησαν ότι η κρίση δεν είναι μόνο οικονομική αλλά είναι και κρίση κοινωνικών αξιών. Συμφώνησαν επίσης ότι η ελληνική κοινωνία πρέπει να ανακτήσει την εμπιστοσύνη της στους θεσμούς και να ανακαλύψει εκ νέου τις χαμένες αξίες της. «Οικονομική κρίση, κρίση αξιών που επηρεάζει όλα τα κοινωνικά στρώματα της χώρας μας [ ]» (βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας). «Τα χαρακτηριστικά της κρίσης είναι κοινά για όλα τα μέλη της κοινωνίας. Οι έλληνες πολίτες έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους στους θεσμούς» (βουλευτής του ΠΑΣΟΚ). «Η κρίση ξεκίνησε ως οικονομική, έχει όμως μεταμορφωθεί σε κρίση αξιών, πολιτισμική και ηθική κρίση, πράγμα που σημαίνει ότι έχει κάνει τον λαό να συμβιβάζεται εύκολα» (βουλευτής του Σύριζα). «Η ελληνική κρίση σημαίνει κοινωνικό αποκλεισμό, οικονομικό αποκλεισμό, φτώχεια, αποσύνθεση του κοινωνικού ιστού, κρίση αξιών» (μέλος του ΛΑΟΣ). «Η ελληνική κρίση είναι οικονομική, πολιτική, κοινωνική και κρίση αξιών» (βουλευτής της ΔΗΜΑΡ). Τέσσερις από τους 19 ερωτηθέντες πολιτικούς υποστήριξαν ότι η κρίση λειτούργησε αποκαλυπτικά: ανέδειξε τις διαρθρωτικές αδυναμίες και ανεπάρκειες της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Η κρίση βρήκε στο πολιτικό σύστημα ανέτοιμο, καθώς αυτό υποστηριζόταν επί δεκαετίες από το υπάρχον πελατειακό σύστημα και τις πελατειακές σχέσεις των πολιτικών ελίτ με συγκεκριμένες ομάδες. 12

13 «Η κρίση χρέους καθιστά εμφανείς και επιδεινώνει τις παραμορφώσεις της ελληνικής κοινωνίας μετά τη Μεταπολίτευση: καταναλωτισμός, συνδικάτα, δάνεια, χαμηλή παραγωγικότητα, επιχειρηματικότητα που στηρίζεται στον κρατισμό, διαφθορά, δάνεια για την κάλυψη των διαμαρτυριών» (πολιτικός, Ποτάμι). «Η ελληνική οικονομική κρίση αντικατοπτρίζει τη διάβρωση της παραγωγικής βάσης της οικονομίας. Τα αυξημένα εισοδήματα και ο καταναλωτισμός των δύο τελευταίων δεκαετιών χρηματοδοτήθηκαν από δανεικά χρήματα και επομένως οδήγησαν στην κρίση χρέους» (πολιτικός, Κοινωνική Συμφωνία). Δύο από τα πρόσωπα που ερωτήθηκαν σε αυτή την ομάδα-στόχο παρουσίασαν ένα γενικότερο πλαίσιο για την ελληνική κρίση. Υποστήριξαν ότι η κρίση ήταν αποτέλεσμα της αποτυχίας του νεοφιλελεύθερου μοντέλου το οποίο έχει επηρεάσει τους δημοκρατικούς θεσμούς επίσης ότι πρόκειται για κρίση του καπιταλιστικού συστήματος. Πρέπει να επισημανθεί ότι οι δύο αυτοί πολιτικοί ανήκουν σε αντίπαλα πολιτικά κόμματα: στη Νέα Δημοκρατία και στον Σύριζα. Συνολικά αυτό που παρατηρήσαμε είναι ότι οι απόψεις των βουλευτών και των πολιτικών είναι αρκετά ομοιογενείς σε ό,τι αφορά τις αντιλήψεις τους για την κρίση. Πολιτικοί από όλα τα κόμματα αναφέρθηκαν στην κρίση αξιών, στην οικονομική, θεσμική και πολιτισμική κρίση καθώς και σε κρίση του οικονομικού μοντέλου. Η άποψη ορισμένων πολιτικών της Νέας Δημοκρατίας ταυτίστηκε με απόψεις βουλευτών του Σύριζα, όπως και βουλευτών του ΠΑΣΟΚ και της ΔΗΜΑΡ. Τεχνοκράτες Ενώ η πλειοψηφία των πολιτικών του δείγματος αναφέρθηκαν σε κρίση αξιών, μόνο τρεις από τους 14 ερωτηθέντες τεχνοκράτες συνέδεσαν την οικονομική με μια ηθική κρίση και οι τρεις δε αυτοτοποθετούνται στο κέντρο του πολιτικού φάσματος. «Η κρίση αξιών οδήγησε στην οικονομική κρίση. Πρέπει να σταματήσουμε να εστιάζουμε στην κρίση και να αρχίσουμε να μιλάμε για νέα γεγονότα» (αναλυτής που εργάζεται για την κυβέρνηση, κεντρώος). 13

14 «Κρίση αξιών και κρίση εμπιστοσύνης στους πολιτικούς θεσμούς» (σύμβουλος πολιτικής, κεντρώος). Έντεκα από τους 14 τεχνοκράτες αυτοτοποθετούνται στο κέντρο του πολιτικού φάσματος ενώ δύο μέλη δεξαμενών σκέψης δήλωσαν ο ένας δεξιός και ο άλλος αριστερός τέλος ένας σύμβουλος πολιτικής απέφυγε να τοποθετηθεί. Η πλειοψηφία των τεχνοκρατών (11 κεντρώοι από τους 14) συμφώνησαν ότι η αποκαλούμενη «ελληνική κρίση» σχετίζεται με τη διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας, με την «ψεύτικη» ανάπτυξή της κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών και με τις μεγάλες διαφορές που έχει το ελληνικό οικονομικό μοντέλο σε σχέση με τα αντίστοιχα άλλων κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «Η αρχιτεκτονική της ευρωζώνης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κρίση στην Ελλάδα, και θα ήθελα να αναφερθώ στον πολύ περιορισμένο ρόλο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας στη χρηματοδότηση των κρατών-μελών και των παραγωγικών επενδύσεων, στην εγγύηση της σταθερότητας του τραπεζικού συστήματος» (μέλος δεξαμενής σκέψης, αριστερός). «Η κρίση κατέστησε προφανές πόσο απροετοίμαστοι ήμασταν, καθώς δεν υπήρχε δίχτυ ασφαλείας για την αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού» (σύμβουλος πολιτικής, κεντρώος). Ένας από τους τεχνοκράτες που μετείχαν στο δείγμα αναφέρθηκε στη διασύνδεση μεταξύ της οικονομικής και της πολιτικής κρίσης. Υποστήριξε ότι: «Με τον καιρό η πολιτική κρίση εξελίχθηκε σε κρίση ανταγωνιστικότητας κατά την τελευταία πενταετία, λόγω του ελλείμματος στο ισοζύγιο του προϋπολογισμού το Η οικονομική κρίση σχετίζεται με το πολιτικό ρίσκο. Το πολιτικό ρίσκο προκαλεί κύματα ύφεσης και η πολιτική κρίση επιδεινώνει την οικονομική κρίση» (μέλος δεξαμενής σκέψης, κεντρώος). Δύο από τους ερωτηθέντες αυτής της ομάδας-στόχου συνέδεσαν ευθέως την κρίση με τον αντίκτυπό της στους πολίτες και στην αγορά: 14

15 «Κρίση είναι η απουσία προσανατολισμού με κοινωνικούς και οικονομικούς όρους» (αναλυτής που εργάζεται για την κυβέρνηση, κεντρώος). «Η κρίση διαταράσσει τις προσδοκίες που έχει κάποιος για την επόμενη χρονιά. Προκαλεί εισοδηματικά σοκ και αναστατώνει τον τρέχοντα σχεδιασμό και προσδοκίες» (μέλος δεξαμενής σκέψης, δεξιός). Ένας από τους ερωτηθέντες αυτής της ομάδας (σύμβουλος πολιτικής, κεντρώος) υποστήριξε ότι η ελληνική κρίση στο μικρο-επίπεδο είναι «κρίση του τρόπου με τον οποίο οι πολίτες αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα», ενώ στο μακρο-επίπεδο αναφέρεται στον οικονομικό και στον πολιτικό τομέα. Οι απαντήσεις των μελών αυτής της ομάδας-στόχου δεν διαφέρουν βάσει της ιδεολογικής τοποθέτησης των ερωτηθέντων. Παρατηρήσαμε ότι αναλυτές που εργάζονται για την κυβέρνηση έδιναν έμφαση στην πολιτισμική-θεσμική πλευρά της κρίσης. Οι πέντε αναλυτές που μετείχαν στο δείγμα ανέφεραν ότι η κρίση, πέραν της οικονομικής διάστασής της, είναι επίσης κοινωνική καθώς και ηθική και θεσμική. Από την άλλη πλευρά παρατηρήσαμε ότι τα τέσσερα μέλη των δεξαμενών σκέψης που ρωτήσαμε αναφέρθηκαν στην οικονομική πλευρά της κρίσης, πέραν της διαφορετικής ιδεολογικής προέλευσής τους (δύο κεντρώοι, ένας δεξιός και ένας αριστερός). Όλοι μίλησαν για το αναποτελεσματικό οικονομικό μοντέλο της Ελλάδας, για την έλλειψη ανταγωνιστικότητας που το χαρακτηρίζει καθώς και για την κρίση χρέους. Δύο από τους πέντε συμβούλους πολιτικής που ερωτήθηκαν επισήμαναν την ηθική/θεσμική πλευρά της κρίσης, ενώ οι υπόλοιποι εστίασαν στην οικονομική της διάσταση ως κρίσης χρέους και στην αναποτελεσματικότητα του μοντέλου ανάπτυξης. Εκπρόσωποι συνδικαλιστικών οργανώσεων και ενώσεων Η κρίση αξιών είναι ζήτημα το οποίο αναφέρουν συχνά οι εκπρόσωποι των κοινωνικών εταίρων: των συνδικαλιστικών και των επαγγελματικών οργανώσεων. Θεωρείται στοιχείο που θέτει σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή, καθώς πλήττει κυρίως 15

16 ένα ορισμένο κοινωνικό στρώμα: τη μεσαία τάξη. Η κρίση αξιών συνδέεται με ένα έλλειμμα κοινωνικού κεφαλαίου, την έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ κράτους και πολιτών. Η κρίση αξιών συνδέεται επίσης με την απουσία κοινωνικής αλληλεγγύης και την εγκατάλειψη του κοινωνικού χαρακτήρα του κράτους. Μόνο τρεις από τους 17 εκπροσώπους συνδικαλιστικών και κοινωνικών οργανώσεων περιέγραψαν την κρίση με οικονομικούς όρους. «Θα έλεγα ότι βιώνουμε μια κρίση του στρεβλού μοντέλου ανάπτυξης που ακολουθούσαμε και της έλλειψης ανταγωνιστικότητας» (εκπρόσωπος κοινωνικών εταίρων, δεξιός). «Πιστεύω ότι η κρίση την οποία βιώνουμε είναι κάτι περισσότερο από κάμψη. Πιστεύω ότι ο όρος ύφεση είναι καταλληλότερος για να περιγράψει την κρίση στην Ελλάδα. Αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα δεν έχει προηγούμενο για μη αποτυχημένο κράτος» (εκπρόσωπος εργοδοτικής οργάνωσης, αριστερός). «Η ελληνική κρίση συνιστά οργανωμένο σχέδιο των υποστηρικτών του μετανεοφιλελευθερισμού προκειμένου να σωρευθεί ο παραγόμενος πλούτος σε λιγότερα χέρια» (εκπρόσωπος κοινωνικών εταίρων, αριστερός). Στην ίδια ομάδα ερωτώμενων εκείνοι που περιγράφουν την κρίση ως πολιτική εστιάζουν στη σημασία που έχει η εφαρμογή ενός διαφορετικού μοντέλου ανάπτυξης και η αναδιοργάνωση του παραγωγικού τομέα και των δομών της χώρας και η στήριξη της μεσαίας τάξης. «Πολλά μπορούν να ειπωθούν για την ελληνική κρίση. Είναι κυρίως κρίση του μοντέλου ανάπτυξης με έντονα πολιτικά χαρακτηριστικά» (συνδικαλιστής, αριστερός). Στην ίδια ομάδα ερωτώμενων αναδείχθηκαν αρκετά κοινά θέματα: προστασία της κοινωνικής συνοχής, καταπολέμηση της διαφθοράς και αλλαγή των εργασιακών σχέσεων ήταν οι προτάσεις των εκπροσώπων συνδικάτων και οργανώσεων, ενώ μόνο ένας από αυτούς αναφέρθηκε στον όρο «ανθρωπιστική κρίση». Αξίζει να σημειωθεί 16

17 ότι δεν υπήρχαν μεγάλες διαφορές μεταξύ των απόψεων των ερωτώμενων σε σχέση με τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Διευθυντές εφημερίδων και δημοσιογράφοι Οι απαντήσεις των διευθυντών εφημερίδων και των δημοσιογράφων στις ερωτήσεις μας δεν διαφέρουν σημαντικά από εκείνες των πολιτικών. Δημοσιογράφοι κάθε πολιτικής ένταξης επισήμαναν την ψυχολογική διάσταση της κρίσης. Η πλειοψηφία τους αναφέρθηκε επίσης στην κρίση ως διαδικασία συνολικής υποβάθμισης της ελληνικής κοινωνίας, η οποία έχει καταλήξει σε ανεργία, αστέγους και κοινωνική περιθωριοποίηση. Οκτώ από τους 17 δημοσιογράφους, οι περισσότεροι κεντρώοι, χαρακτήρισαν την κρίση πολιτική, ως αποτυχία του πολιτικού συστήματος και των ελίτ να κεφαλαιοποιήσουν τα πλεονεκτήματα της ελληνικής οικονομίας κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών, όπως την «εύκολη και φθηνή» χρηματοδότηση. «Η οικονομική κρίση είναι συνέπεια και αιτία της κοινωνικής και της πολιτικής κρίσης. Μια μεγάλη περίοδος μετά τη Μεταπολίτευση του 1974 τελείωσε επίπονα με την οικονομική κατάρρευση λόγω της κακής διαχείρισης της προηγούμενης περιόδου» (δημοσιογράφος, κεντρώος). «Η κρίση είναι πολιτική. Η απουσία συστήματος ελέγχων και εξισορροπήσεων οδήγησε στο οικονομικό πρόβλημα» (δημοσιογράφος, κεντρώος). Στις απαντήσεις των δημοσιογράφων περιλαμβάνονταν κυρίως προτάσεις, όπως η ανάγκη να επιτευχθεί συναίνεση για τις διαρθρωτικές αλλαγές, να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή, να ανακοπεί η απόσυρση του κράτους από την οικονομία και την κοινωνική πολιτική και να αντιμετωπιστεί η παράτυπη μετανάστευση. Παρά το γεγονός ότι οι απαντήσεις των δημοσιογράφων ήταν σε μεγάλο βαθμό ομοιογενείς, ορισμένους από αυτούς φαίνεται να τους απασχολεί περισσότερο ο ψυχολογικός αντίκτυπος της κρίσης. Αυτοί, αριστεροί στην πλειοψηφία τους, υπογράμμισαν ότι μεγάλος αριθμός πολιτών πάσχουν από κατάθλιψη, ενώ οι νεότεροι έχουν καταλήξει να μην έχουν ελπίδες ή αισιοδοξία για το μέλλον. 17

18 «Πρέπει να δημιουργηθεί η αίσθηση ότι υπάρχει μέλλον πέραν της συλλογικής κατάθλιψης» (δημοσιογράφος, αριστερός). «Η κύρια πρόκληση είναι να βρούμε την ψυχολογική μας ισορροπία [ ] και να αποφύγουμε τις κοινωνικές συγκρούσεις» (δημοσιογράφος, αριστερός). «Πλήρης στέρηση του ονείρου. Αυτό σημαίνει η κρίση για μένα. Το όνειρο συνδέεται με ανάπτυξη. Εδώ υπάρχει έλλειψη στόχων. Σε σύγκριση με τις προηγούμενες γενιές, οι νέοι σήμερα είναι βυθισμένοι στην κατάθλιψη» (δημοσιογράφος, αριστερός). 3.2 Οι συνδέσεις της κρίσης με τη φτώχεια στην Ελλάδα Επιχειρώντας να κατανοήσουμε καλύτερα τις αντιλήψεις των εκπροσώπων των ερωτηθέντων αναφορικά με την κρίση τους ρωτήσαμε εάν υπάρχει σύνδεση μεταξύ της κρίσης και της φτώχειας. Πολιτικοί Η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτικών του δείγματος απάντησαν ότι υπάρχει μια ισχυρή, άμεση σύνδεση μεταξύ των δύο. Η κύρια διαφορά που παρατηρείται στις απαντήσεις τους είναι ότι κάποιοι πολιτικοί υποστήριξαν πως εκείνη που αύξησε τη φτώχεια δεν ήταν η ίδια η κρίση αλλά η διαχείρισή της, με αποτέλεσμα αυτή να διαχυθεί καθέτως σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και κυρίως στη μεσαία τάξη. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι πολιτικοί αυτοί έχουν διαφορετική ιδεολογική προέλευση. «Η προσπάθεια αντιμετώπισης της κρίσης δημιούργησε φτώχεια και έλλειψη μετρητών ακόμη και για τα μη φτωχά κοινωνικά στρώματα» (βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας, πρώην υπουργός). «Οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν για τον χειρισμό της κρίσης, η πολιτική αυστηρής λιτότητας, η δημοσιονομική προσαρμογή παράλληλα με τις πολιτικές υποτίμησης μείωσαν απότομα την αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών, αύξησαν δραματικά την ανεργία και οδήγησαν στο κλείσιμο τεράστιο αριθμό μικρομεσαίων επιχειρήσεων, στη φτωχοποίηση μεγάλου 18

19 μέρους της μεσαίας τάξης και την περιθωριοποίηση των ευάλωτων ομάδων» (μέλος της Κοινωνικής Συμφωνίας, πρώην υπουργός). Η πλειονότητα των πολιτικών συμφώνησαν ότι υπήρχε φτώχεια στην Ελλάδα πολύ πριν από την κρίση, αυτή όμως αποκαλύφθηκε μετά την εκδήλωση της τελευταίας, καθόσον μεγεθύνθηκε και επηρέασε ευρύτερες ομάδες. Τέσσερις από τους πέντε βουλευτές του Σύριζα και μόνον ένας από τους έξι βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας που ερωτήθηκαν επιχειρηματολόγησαν ότι η φτώχεια στην Ελλάδα είναι αποτέλεσμα του ξεσπάσματος της κρίσης, καθώς μεγάλος αριθμός πολιτών κατάληξε άνεργος. Δύο από τους τέσσερις βουλευτές του ΠΑΣΟΚ απάντησαν ότι η κρίση επέφερε τη φτωχοποίηση χιλιάδων πολιτών, εκτίμηση στην οποία συμφώνησαν και τέσσερις από τους πέντε βουλευτές του Σύριζα. Μόνον ένας βουλευτής του Σύριζα ισχυρίστηκε ότι η κρίση μεταμόρφωσε τη φτώχεια. «Η κρίση έδωσε στη φτώχεια στην Ελλάδα οξύτερα χαρακτηριστικά, έχουμε πλέον να αντιμετωπίσουμε φαινόμενα ακραίας φτώχειας» (βουλευτής του Σύριζα). Παρατηρούμε ότι οι απαντήσεις των πολιτικών δεν διαφέρουν σημαντικά με άξονα την πολιτική και ιδεολογική τους προέλευση. Πολιτικοί που ανήκουν στο ίδιο κόμμα δεν μοιράζονται τις ίδιες ιδέες, ενώ διαπιστώνουμε ότι υπάρχει ενίοτε συμφωνία απόψεων με πολιτικούς που ανήκουν σε αντίπαλο κόμμα. Τεχνοκράτες Οι απαντήσεις των τεχνοκρατών που μετείχαν στην έρευνα δεν διάφεραν σημαντικά από τις προαναφερθείσες απόψεις των πολιτικών. Δύο από τους τεχνοκράτες ένας κεντρώος σύμβουλος πολιτικής και ένας αριστερός, μέλος δεξαμενής σκέψης συνέδεσαν την κρίση με τη φτώχεια μέσω της αύξησης της ανεργίας και της απώλειας θέσεων εργασίας. Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα ανήκε πάντοτε στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τα υψηλότερα ποσοστά φτώχειας και κοινωνικών ανισοτήτων, οι 19

20 μεταβλητές αυτές έχουν επιδεινωθεί ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριών-τεσσάρων ετών. Η εν λόγω επιδείνωση συνδέεται με τον αντίκτυπο της κρίσης στην ελληνική κοινωνία και οικονομία. Για την πλειοψηφία των ερωτηθέντων τεχνοκρατών η φτώχεια συνδέεται με την αύξηση της ανεργίας καθώς επίσης και με την υπερβολική φορολόγηση και τις περικοπές μισθών και συντάξεων. Ενώ ένας μόνο από τους τεχνοκράτες του δείγματος απάντησε ότι η φτώχεια είναι απόρροια της κρίσης στην Ελλάδα (σύμβουλος πολιτικής, κεντρώος), η πλειοψηφία των ερωτηθέντων αυτής της ομάδας θεωρούν ότι η φτώχεια αυξήθηκε λόγω της κρίσης, χωρίς ωστόσο να επηρεάσει όλα τα κοινωνικά στρώματα με τον ίδιο τρόπο. Άνθρωποι που ανήκουν σε ειδικές κοινωνικές κατηγορίες επηρεάζονται περισσότερο από άλλους. Μόνον ένας από τους ερωτώμενους τεχνοκράτες δεν αναφέρθηκε σε συσχετισμό μεταξύ της φτώχειας και της κρίσης, τονίζοντας ότι: «Στην Ελλάδα υπήρχε πάντοτε σωρευμένος πλούτος. Προφανώς όταν ανακόπτεται η εισροή εισοδήματος προκαλείται σοκ» (μέλος δεξαμενής σκέψης, δεξιός). Ένας άλλος τεχνοκράτης επισήμανε: «Υπάρχει ένας φαύλος κύκλος μεταξύ της φτώχειας και της κρίσης. Όσο περισσότερο παραμένει κάποιος σε κατάσταση φτώχειας, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να μείνει σε αυτή την κατάσταση για ένα απροσδιόριστο διάστημα. Ακόμη και εάν αυτός ο άνθρωπος κατορθώσει να βρει εργασία, είναι πολύ πιθανό να ξαναβρεθεί στην ίδια κατάσταση (φτώχεια)» (σύμβουλος πολιτικής, κεντρώος). Παρατηρήσαμε ότι οι σύμβουλοι που εργάζονταν για την κυβέρνηση εστίαζαν στην «ορατότητα» της φτώχειας στην κοινωνία. Αναφέρονταν στο «δίχτυ ασφαλείας» της κοινωνίας και στον υποστηρικτικό ρόλο της οικογένειας και τόνιζαν την αναποτελεσματικότητα του κράτους πρόνοιας καθώς και τον μεγαλύτερο αντίκτυπο της κρίσης σε ορισμένα στρώματα. Οι σύμβουλοι πολιτικής φαίνεται να συμφωνούν ότι η κρίση επηρέασε περισσότερο τη μεσαία τάξη, επισήμαναν όμως την πτώση στο βιοτικό επίπεδο περισσότερο από την αύξηση της φτώχειας. Τα μέλη των δεξαμενών 20

21 σκέψης που αυτοτοποθετούνται στο κέντρο και στα αριστερά του πολιτικού φάσματος επικεντρώθηκαν στην αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων ως αποτέλεσμα της κρίσης. Εκπρόσωποι των συνδικαλιστικών και άλλων οργανώσεων Η πλειονότητα των εκπροσώπων των κοινωνικών εταίρων (13 από τους 17) συμφώνησαν ότι η κρίση αποκάλυψε και ενέτεινε τη φτώχεια και υποστήριξαν ότι υπάρχει μια σχέση μεταξύ των δύο. Τα ποσοστά της φτώχειας ήταν πάντοτε αρκετά υψηλά στην Ελλάδα, αφ' ης όμως ξέσπασε η κρίση αυτά αυξήθηκαν δραματικά. «Η κρίση αποκάλυψε τη δυναμική της φτώχειας που υπήρχε πάντοτε στην Ελλάδα» (εκπρόσωπος εργοδοτικής οργάνωσης, αριστερός). «Όσο βαθαίνει η κρίση, η φτώχεια διαχέεται» (εκπρόσωπος εργοδοτικής οργάνωσης, κεντρώος). Δύο από τους 17 εκπροσώπους των κοινωνικών εταίρων τόνισαν τη σχέση μεταξύ της κρίσης και της ανεργίας και κατά συνέπεια της φτώχειας. «Η κρίση έπληξε βαθιά την αγορά εργασίας και επομένως η σχέση της με τη φτώχεια είναι απόλυτη» (συνδικαλιστής, αριστερός). «Το ευρωπαϊκό κεκτημένο είχε επιτύχει να κάμψει την ανεργία και το επίπεδο της φτώχειας διατηρείτο σε ανεκτά επίπεδα. Στην Ελλάδα ήμασταν πάντοτε εξοικειωμένοι με υψηλά ποσοστά ανεργίας (9%) και με μεγάλα τμήματα του πληθυσμού να ζουν σε φτώχεια ακόμη και πριν από την κρίση. Τώρα όμως που η ανεργία έχει φτάσει στο 40%, υπάρχει πραγματικό πρόβλημα κοινωνικής συνοχής» (συνδικαλιστής, αριστερός). Τρεις από τους 17 εκπροσώπους των κοινωνικών εταίρων υποστήριξαν ότι η κρίση επέφερε τη φτωχοποίηση της ελληνικής κοινωνίας, ενώ ένας συνδικαλιστής χρησιμοποίησε τη νέα έννοια του «εργαζόμενου φτωχού» για να αναφερθεί στη σχέση μεταξύ φτώχειας και κρίσης: 21

22 «Η στατιστική φτώχεια υπήρχε πριν από την κρίση. Υπάρχει μια αύξηση στη φτώχεια, περισσότεροι από 15% των εργαζόμενους είναι εργαζόμενοι φτωχοί» (συνδικαλιστής, κεντρώος). Διευθυντές εφημερίδων και δημοσιογράφοι Οι ερωτώμενοι αυτής της ομάδας συμφώνησαν ότι η φτώχεια και η κρίση είναι άμεσα συνδεδεμένες. Μόνον τρεις από τους 17 δημοσιογράφους και διευθυντές του δείγματος δήλωσαν ότι η κρίση προκάλεσε τη φτώχεια, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία ισχυρίστηκαν ότι η κρίση αύξησε την ήδη υπάρχουσα φτώχεια και επηρέασε ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας. «Όσο περνά ο καιρός, η κρίση βαθαίνει τη φτώχεια. Είναι πιο ορατή στη μεσαία τάξη και οι άνθρωποι που βρίσκονταν σε κίνδυνο φτώχειας είναι πλέον κάτω από τη γραμμή φτώχειας. Η κρίση επηρέασε περισσότερο εκείνους που δεν ήταν πλήρως ενταγμένοι στην κοινωνία» (δημοσιογράφος, κεντρώος). «Οι φτωχοί έχουν γίνει φτωχότεροι και ο αριθμός τους έχει αυξηθεί» (δημοσιογράφος, αριστερός). Οι δημοσιογράφοι συνέδεσαν επίσης τη φτώχεια με τα αποτελέσματα της κρίσης. Για παράδειγμα συνέδεσαν τη φτώχεια με την αύξηση της ανεργίας, τις περικοπές μισθών και συντάξεων, την υπερφορολόγηση και την αύξηση του κόστους ζωής, αναφερόμενοι στην αύξηση του κόστους των λογαριασμών, των εισιτηρίων και των αγαθών. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο είναι η έμφαση στον αντίκτυπο της κρίσης στη μεσαία τάξη. Η πλειονότητα των δημοσιογράφων, όλοι κεντρώοι ή αριστεροί σύμφωνα με την αυτοτοποθέτησή τους, τόνισαν ότι μεγάλος αριθμός ανθρώπων που ανήκουν στη μεσαία τάξη υποβλήθηκαν σε καθοδική κοινωνική κινητικότητα. 3.3 Οι αιτίες της κρίσης 22

23 Επιχειρώντας να κατανοήσουμε καλύτερα τις αντιλήψεις των εκπροσώπων των ομάδων-στόχων αναφορικά με την κρίση, τους ρωτήσαμε ποιες είναι οι υποκείμενες αιτίες της κρίσης και ποια από αυτές συνέβαλε περισσότερο στο ξέσπασμά της. Πολιτικοί Οι εκπρόσωποι της πρώτης ομάδας στόχου, δηλαδή οι πολιτικοί, συμφωνούν ότι στο ξέσπασμα της κρίσης συνέβαλαν σημαντικά η παγκόσμια οικονομική κρίση και οι πολιτικές των τραπεζών, φαίνεται όμως να συναινούν και στο ότι οι αιτίες της κρίσης ήταν βαθύτερες. Μόνο δύο βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας και ένας πολιτικός από το Ποτάμι δήλωσαν ότι οι τράπεζες είχαν μηδαμινή ευθύνη για το ξέσπασμα της ελληνικής κρίσης. Ως προς άλλες αιτίες, οι βουλευτές της Ν.Δ., εκείνοι του ΠΑΣΟΚ καθώς ο ερωτώμενος εκπρόσωπος του Ποταμιού, διαφώνησαν όλοι ότι η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση είχε κάποια σχέση με το ξέσπασμα της κρίσης. Μαζί τους συντάχθηκε και η πλειοψηφία των βουλευτών του Σύριζα εκτός από δύο. Ο πολιτικός του ΛΑΟΣ δήλωσε ότι η ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ε. συνέβαλε σημαντικά. Παρά τις απαντήσεις τους αναφορικά με τον ρόλο της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η πλειοψηφία των πολιτικών συμφώνησαν ότι οι πολιτικές της Ε.Ε. είχαν ως αποτέλεσμα σε έναν ορισμένο βαθμό το ξέσπασμα της κρίσης. Για τους βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας ο αντίκτυπος αυτός ήταν μικρός, ενώ για εκείνους του ΠΑΣΟΚ, που συμφώνησαν με τους βουλευτές του Σύριζα και τον βουλευτή της ΔΗΜΑΡ, ο αντίκτυπος των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν σημαντικός. Επιπροσθέτως μόνο δύο πολιτικοί, ένας βουλευτής από τον Σύριζα και ο εκπρόσωπος του ΛΑΟΣ, δήλωσαν καθαρά ότι η συμμετοχή της Ελλάδας στην ευρωζώνη ευθύνεται σημαντικά για το ξέσπασμα της κρίσης. Μόνο τέσσερις πολιτικοί, δύο βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας, ένας του ΠΑΣΟΚ και ο εκπρόσωπος του Ποταμιού, δήλωσαν ότι η συμμετοχή στην ευρωζώνη είναι τελείως άσχετη με την κρίση. Οι υπόλοιποι βουλευτές θεωρούν ότι υπάρχει κάποιος συσχετισμός μεταξύ της κρίσης και της συμμετοχής στην ευρωζώνη, όχι όμως σημαντικός. Οι κυβερνήσεις της περιόδου και θεωρήθηκαν υπεύθυνες για τον τεράστιο αντίκτυπο που είχε η ελληνική κρίση. Παρατηρήσαμε ότι ενώ οι βουλευτές της Ν.Δ. θεωρούν ότι οι κυβερνήσεις του κόμματός τους ( ) και του ΠΑΣΟΚ ( ) ευθύνονται σημαντικά για την κρίση, οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ ισχυρίζονται ότι η κυβέρνηση της περιόδου δεν είχε αντίκτυπο. Από την 23

24 πλευρά τους οι βουλευτές του Σύριζα απέδωσαν ευθύνες εξίσου και στις δύο κυβερνήσεις. Όλοι οι πολιτικοί που ερωτήθηκαν, ακόμη και οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ και της Νέας Δημοκρατίας, συμφώνησαν ότι και τα δύο κόμματα που βρίσκονται στην εξουσία όπως και οι πολίτες ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για το ξέσπασμα της κρίσης οι βουλευτές του Σύριζα από την πλευρά τους δήλωσαν ότι οι πολίτες δεν φέρουν ευθύνη. Γράφημα 1. Οι αιτίες της ελληνικής κρίσης σύμφωνα με τους πολιτικούς Έλληνες πολίτες 5.3% Κόμματα εξουσίας Έλληνες πολιτικοί 52.6% 47.4% Κυβέρνηση % Κυβέρνηση % Πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης 21.1% Συμμετοχή στην ευρωζώνη 5.3% Ένταξη στην Ε.Ε. 0.0% Τεράστια ευθύνη Μεγάλη ευθύνη Αρκετή ευθύνη Μικρή ευθύνη Καμία ευθύνη Τράπεζες Παγκόσμια χρηματοπιστωτική 36.8% 47.4% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Τεχνοκράτες Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων τεχνοκρατών φαίνεται να αποδίδει ευθύνες για το ξέσπασμα της κρίσης περισσότερο στους έλληνες πολιτικούς και τα κόμματα εξουσίας και λιγότερο στις πολιτικές της Ε.Ε. ή στη συμμετοχή της Ελλάδας στην ευρωζώνη. Οι τεχνοκράτες μέλη του δείγματος δήλωσαν ότι η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η συμμετοχή στην ευρωζώνη δεν σχετίζονται με την ελληνική κρίση μόνο δύο από αυτούς, ένας σύμβουλος πολιτικής και ένας αναλυτής που εργάζεται για την κυβέρνηση, και οι δύο κεντρώοι, δήλωσαν ότι μπορεί να υπάρχει κάποια σύνδεση μεταξύ της συμμετοχής στην ευρωζώνη και στο ξέσπασμα της κρίσης. Η πλειονότητα 24

25 0% 20% 40% 60% Discourse Analysis of Interviews from Selected Groups (Policy and Opinion Makers) των τεχνοκρατών συμφώνησαν επίσης ότι οι πολιτικές των τραπεζών έχουν μερίδιο ευθύνης, εκτός από δύο κεντρώους συμβούλους πολιτικής που έχουν την πεποίθηση πως οι τράπεζες δεν είχαν καμία σχέση με την κρίση. Η πλειοψηφία των συμβούλων πολιτικής οι τέσσερις στους πέντε, όλοι κεντρώοι, τα τέσσερα μέλη των δεξαμενών σκέψης (δύο κεντρώοι, ένας αριστερός και ένας δεξιός) και δύο από τους πέντε συμβούλους πολιτικής (και οι δύο κεντρώοι) θεώρησαν σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη για το ξέσπασμα της κρίσης την κυβέρνηση του διαστήματος Οι υπόλοιποι από τους τεχνοκράτες, επίσης κεντρώοι, τη θεώρησαν εν μέρει υπεύθυνη. Σε ό,τι αφορά την κυβέρνηση της περιόδου οι απαντήσεις ήταν περισσότερο διαφοροποιημένες. Μόνον τρεις από τους τεχνοκράτες ένας σύμβουλος πολιτικής (χωρίς δηλωμένη πολιτική τοποθέτηση), ένας αναλυτής που εργάζεται για την κυβέρνηση (κεντρώος) και ένα μέλος δεξαμενής σκέψης (δεξιός) απέδωσαν ευθύνες στην κυβέρνηση Η πλειοψηφία των τεχνοκρατών θεωρούν ότι αυτή είχε μικρή ευθύνη και σαφώς μικρότερη από την προηγούμενή της. Γράφημα 2. Οι αιτίες της ελληνικής κρίσης σύμφωνα με τους τεχνοκράτες Έλληνες πολίτες 50.0% Κόμματα εξουσίας 42.9% Έλληνες πολιτικοί 50.0% Κυβέρνηση % Κυβέρνηση % Πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης 0.0% Συμμετοχή στην ευρωζώνη 0.0% Ένταξη στην Ε.Ε. 0.0% Τεράστια ευθύνη Μεγάλη ευθύνη Αρκετή ευθύνη Μικρή ευθύνη Καμία ευθύνη Τράπεζες 14.3% Παγκόσμια χρηματοπιστωτική 7.1% 80% 100% 25

26 Εκπρόσωποι συνδικαλιστικών οργανώσεων και ενώσεων Οι εκπρόσωποι των κοινωνικών εταίρων συμφωνούν ότι οι κυβερνήσεις των περιόδων και καθώς και οι έλληνες πολιτικοί και τα κόμματα που κατείχαν την εξουσία στο παρελθόν είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για το ξέσπασμα της κρίσης. Μικρότερη ευθύνη αποδίδουν στην παγκόσμια οικονομική κρίση ή στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Φαίνεται επίσης να αποδίδουν ευθύνες στους έλληνες πολίτες που αποδέχονταν και προωθούσαν την πατρωνία και τις πελατειακές σχέσεις, πράγμα που απέτρεψε την επιβολή των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων στην οικονομία και το κράτος πρόνοιας. Παρατηρήσαμε ότι οι απαντήσεις αυτής της ομάδας-στόχου δεν ήταν ομοιογενείς. Δεν διαφοροποιήθηκαν ωστόσο βάσει της ιδεολογικής τους τοποθέτησης ούτε βάσει του ποιον κοινωνικό εταίρο εκπροσωπούσαν. Οι συνδικαλιστές και οι εκπρόσωποι επαγγελματικών οργανώσεων που αυτοτοποθετούνται στα αριστερά του πολιτικού φάσματος έδωσαν αντίθετες απαντήσεις αναφορικά με την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση ή τη συμμετοχή στην ευρωζώνη. Μόνο ένας εκπρόσωπος άλλων κοινωνικών οργανώσεων αριστερός απέδωσε ευθύνες στην ένταξη της χώρας στην Ε.Ε., ενώ η πλειοψηφία των εκπροσώπων όλων των κοινωνικών εταίρων απέρριψαν κάθε συσχετισμό μεταξύ της ένταξης και του ξεσπάσματος της κρίσης στη χώρα. Μόνο δύο κεντρώοι εκπρόσωποι επαγγελματικών οργανώσεων και ένας αριστερός εκπρόσωπος άλλης κοινωνικής οργάνωσης απέδωσαν ευθύνες στη συμμετοχή της Ελλάδας στην ευρωζώνη. Από την άλλη πλευρά όλοι οι ερωτηθέντες σε αυτή την ομάδα θεώρησαν υπεύθυνα τα κόμματα εξουσίας διαχρονικά καθώς και τους έλληνες πολιτικούς. Συνολικά και ανεξαρτήτως των πολιτικών τους απόψεων επέρριψαν ευθύνες περισσότερο στην κυβέρνηση του διαστήματος παρά σε εκείνη των ετών

27 Γράφημα 3. Οι αιτίες της ελληνικής κρίσης σύμφωνα με τους εκπροσώπους συνδικαλιστικών και άλλων φορέων Έλληνες πολίτες 17.6% Κόμματα εξουσίας Έλληνες πολιτικοί 70.6% 76.5% Κυβέρνηση % Κυβέρνηση % Πολιτικές της Ευρωπαϊκής 35.3% Συμμετοχή στην ευρωζώνη 11.8% Ένταξη στην Ε.Ε. 0.0% Τράπεζες 29.4% Παγκόσμια χρηματοπιστωτική 29.4% Τεράστια ευθύνη Μεγάλη ευθύνη Αρκετή ευθύνη Μικρή ευθύνη Καμία ευθύνη 0.0% 20.0% 40.0% 60.0% 80.0% 100.0% Διευθυντές εφημερίδων και δημοσιογράφοι Και οι εκπρόσωποι αυτής της ομάδας συμφωνούν ότι οι κυβερνήσεις των περιόδων και όπως και οι έλληνες πολιτικοί και τα κόμματα που κυβέρνησαν τη χώρα φέρουν μεγάλες ευθύνες για την έλευση της κρίσης. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο είναι η ομοφωνία στις απαντήσεις τους παρά τις διαφορετικές ιδεολογικές και πολιτικές τους προτιμήσεις. Αποδίδουν ευθύνες στην παγκόσμια οικονομική κρίση ή στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε μικρότερο βαθμό. Προκύπτει επίσης ότι θεωρούν υπεύθυνους τους έλληνες πολίτες διότι αποδέχονται και προωθούν την πατρωνία και τις πελατειακές σχέσεις, γεγονός που απέτρεψε την εφαρμογή των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων στην ελληνική οικονομία και στο κράτος πρόνοιας. 27

28 Γράφημα 4. Οι αιτίες της ελληνικής κρίσης σύμφωνα με τους διευθυντές εφημερίδων και τους δημοσιογράφους Έλληνες πολίτες 35.3% Κόμματα εξουσίας 64.7% Έλληνες πολιτικοί 76.5% Κυβέρνηση % Κυβέρνηση % Πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης 17.6% Συμμετοχή στην ευρωζώνη 0.0% Τεράστια ευθύνη Μεγάλη ευθύνη Αρκετή ευθύνη Μικρή ευθύνη Καμία ευθύνη Ένταξη στην Ε.Ε. 0.0% Τράπεζες Παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση 23.5% 17.6% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 3.4 Οι αιτίες για τη σημερινή κατάσταση της χώρας Ρωτήσαμε τους μετέχοντες στην έρευνα για τους παράγοντες που έχουν συμβάλει στη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα. Τους ζητήσαμε να προσδιορίσουν κατά πόσο θεωρούν ότι η τρέχουσα κατάσταση είναι αποτέλεσμα της επιλογής πολιτικών από την αρχή της κρίσης ή εάν είναι αποτέλεσμα εξωτερικών παραγόντων. Πολιτικοί Μόνο δύο πολιτικοί, ένας βουλευτής του Σύριζα και το μέλος του ΛΑΟΣ, συμφώνησαν ότι η τρέχουσα κατάσταση στην Ελλάδα είναι αποτέλεσμα των εθνικών 28

29 αποφάσεων μετά το ξέσπασμα της κρίσης. Ένας βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας και ο εκπρόσωπος του Ποταμιού συμφώνησαν ότι η πολιτικές επιλογές του παρελθόντος πριν από το ξέσπασμα της κρίσης οδήγησαν στη σημερινή κατάσταση. Δύο βουλευτές του ΠΑΣΟΚ δήλωσαν ότι η τρέχουσα κατάσταση είναι αποτέλεσμα εξωτερικών παραγόντων, ενώ η πλειοψηφία των ερωτώμενων 13 από τους 19 δήλωσαν ότι η κατάσταση αυτή είναι αποτέλεσμα τόσο πολιτικών αποφάσεων στο εσωτερικό της χώρας όσο και εξωτερικών παραγόντων. Δώδεκα από αυτούς τους 13 πολιτικούς, καθώς και οι δύο βουλευτές του ΠΑΣΟΚ που προαναφέρθηκαν, περιέλαβαν στους εξωτερικούς παράγοντες την παγκόσμια οικονομική κρίση, την κερδοσκοπία των παγκόσμιων αγορών, τη διαχείριση της κρίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα εθνικά συμφέροντα συγκεκριμένων κρατών-μελών της Ε.Ε., ιδιαίτερα εκείνα της Γερμανίας. Τεχνοκράτες Μόνο τέσσερις από τους 14 τεχνοκράτες τρεις αναλυτές που εργάζονται για την κυβέρνηση και ένα μέλος δεξαμενής σκέψης συμφώνησαν ότι η σημερινή κατάσταση της Ελλάδας είναι αποτέλεσμα εσωτερικών πολιτικών αποφάσεων μετά την έλευση της κρίσης. Η πλειοψηφία των τεχνοκρατών δέκα από τους 14 δήλωσαν ότι στη διαμόρφωση της τρέχουσας κατάστασης έχουν συντελέσει τόσο εσωτερικοί όσο και εξωτερικοί παράγοντες. Έξι από τους δέκα αυτούς ερωτώμενους δήλωσαν ότι η σημερινή κατάσταση της χώρας είναι αποτέλεσμα του συνολικού αντίκτυπου της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, της κερδοσκοπίας των παγκόσμιων αγορών, της διαχείρισης της κρίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση, του ρόλου του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και των συμφερόντων κρατών-μελών της Ε.Ε., ιδιαίτερα εκείνων της Γερμανίας. Μόνο ένας κεντρώος σύμβουλος πολιτικής απέδωσε ευθύνες αποκλειστικά στην παγκόσμια οικονομική κρίση, ενώ ένας άλλος, επίσης κεντρώος σύμβουλος πολιτικής δήλωσε ότι η τρέχουσα κατάσταση είναι αποτέλεσμα των κακών πολιτικών επιλογών του παρελθόντος, πριν από το ξέσπασμα της κρίσης. 29

30 Εκπρόσωποι συνδικάτων και άλλων οργανώσεων Η πλειονότητα των εκπροσώπων των κοινωνικών εταίρων 15 από τους 17 επισήμαναν ότι η τρέχουσα κατάσταση στην Ελλάδα είναι αποτέλεσμα τόσο εσωτερικών όσο και εξωτερικών παραγόντων. Ένας συνδικαλιστής και δύο εκπρόσωποι επαγγελματικών οργανώσεων, όλοι κεντρώοι, δήλωσαν ότι η κατάσταση είναι αποτέλεσμα πολιτικών που εφαρμόστηκαν μετά το ξέσπασμα της κρίσης. Εννέα από τους υπόλοιπους 12 ερωτώμενους αυτής της ομάδας στόχου που συμφώνησαν ότι για την τρέχουσα κατάσταση ευθύνονται τόσο εσωτερικοί όσο και εξωτερικοί παράγοντες (τέσσερις αριστεροί, τρεις κεντρώοι και δύο που απέφυγαν να αναφερθούν στην ιδεολογική τους ένταξη) περιέλαβαν στους εξωτερικούς παράγοντες την παγκόσμια οικονομική κρίση, τη διαχείριση της κρίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση, τα συμφέροντα συγκεκριμένων μελών της Ε.Ε. και ιδιαίτερα εκείνα της Γερμανίας, τον ρόλο του ΔΝΤ και την κερδοσκοπία στις διεθνείς αγορές. Ένας αριστερός και ένας κεντρώος εκπρόσωπος επαγγελματικών οργανώσεων απέρριψαν τη διεθνή οικονομική κρίση ως εξωτερικό παράγοντα. Τέλος ένας εκπρόσωπος άλλης κοινωνικής οργάνωσης δήλωσε ότι η Ελλάδα έχει αποτύχει να γίνει ευρωπαϊκό κράτος και ότι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο βρισκόμαστε σε τέτοια (αρνητική) κατάσταση σήμερα. Διευθυντές εφημερίδων και δημοσιογράφοι Οι απόψεις των δημοσιογράφων και των διευθυντών εφημερίδων φαίνεται να διίστανται. Οκτώ από τους 17 δημοσιογράφους υποστηρίζουν ότι η τρέχουσα κατάσταση είναι αποτέλεσμα εσωτερικών πολιτικών αποφάσεων που εφαρμόστηκαν στη χώρα, ενώ οι άλλοι εννέα, κάθε ιδεολογικής ένταξης, απάντησαν ότι η σημερινή κατάσταση διαμορφώθηκε τόσο από εσωτερικές πολιτικές αποφάσεις όσο και από εξωτερικούς παράγοντες. Σε ό,τι αφορά τους τελευταίους, μόνο δύο από τους δημοσιογράφους ένας κεντρώος και ένας δεξιός περιέλαβαν σε αυτούς τους παράγοντες την παγκόσμια οικονομική κρίση. Η πλειοψηφία αυτών των εννέα δημοσιογράφων δήλωσε ότι οι παράγοντες που έχουν επηρεάσει την τρέχουσα κατάσταση στην Ελλάδα είναι η διαχείριση της κρίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα συμφέροντα συγκεκριμένων κρατών-μελών της, ιδιαίτερα εκείνα της Γερμανίας. 30

31 Συμφώνησαν επίσης ότι υπάρχει συμβολή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, όχι όμως μεγάλης έκτασης. 3.5 Ο αντίκτυπος της κρίσης Επιχειρώντας να κατανοήσουμε καλύτερα τις αντιλήψεις των εκπροσώπων των ομάδων στόχων αναφορικά με την κρίση, τους ζητήσαμε να απαντήσουν κατά πόσον συμφωνούν ή όχι με έξι χαρακτηριστικές φράσεις που συντάξαμε για αυτή. Από τους ερωτώμενους ζητήθηκε να πουν εάν συμφωνούν απολύτως, μάλλον συμφωνούν, μάλλον διαφωνούν ή διαφωνούν απολύτως με κάθε μία από τις ακόλουθες φράσεις. Πρώτη δήλωση: «Η κρίση έχει προκαλέσει σημαντική επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της χώρας». Ο αριθμός των τεχνοκρατών και των διαμορφωτών γνώμης (δημοσιογράφοι, διευθυντές εφημερίδων) που διαφωνούν με τη δήλωση αυτή είναι υψηλότερος από ό,τι σε άλλες ομάδες ερωτώμενων. Περαιτέρω ο αριθμός των πολιτικών που συμφωνούν ή μάλλον συμφωνούν είναι ιδιαίτερα υψηλός, πράγμα που υποδεικνύει μια ανακολουθία μεταξύ των αντιλήψεών τους και των εφαρμοζόμενων πολιτικών. Η πλειοψηφία των πολιτικών, τεχνοκρατών, συμβούλων πολιτικής, εκπροσώπων των κοινωνικών εταίρων (συνδικαλιστικών και επαγγελματικών οργανώσεων) καθώς και των δημοσιογράφων συμφωνούν πλήρως με αυτή τη δήλωση. Δεύτερη δήλωση: «Ο αριθμός των ανθρώπων που ανήκουν στα φτωχά στρώματα της κοινωνίας έχει παραμείνει ο ίδιος». Η μεγάλη πλειοψηφία των ερωτωμένων από όλες τις ομάδες συμφωνούν ότι η φτώχεια έχει αυξηθεί στην Ελλάδα. Το μερίδιο των πολιτικών που διαφωνούν απολύτως με αυτή τη δήλωση είναι το υψηλότερο, ενώ των τεχνοκρατών που διαφωνούν το χαμηλότερο. Μεταξύ των τελευταίων ορισμένοι επιχειρηματολογούν ότι η φτώχεια δεν είναι τόσο υψηλή όσο θα αναμενόταν βάσει του υψηλού ποσοστού της ανεργίας και της ύφεσης. Πράγματι, δοθέντος ότι την ώρα που συντάσσεται αυτή η έκθεση ο απόλυτος αριθμός των ανέργων υπερβαίνει τα 1,3 εκατομμύρια, οι μισοί 31

32 εκ των οποίων είναι μακροχρόνια άνεργοι, θα περίμενε κανείς η φτώχεια να είναι περισσότερο εκτεταμένη μετά την έλευση της κρίσης. Τρίτη δήλωση: «Υπήρχαν ομάδες ανθρώπων που επηρεάστηκαν περισσότερο από την κρίση». Δεκαέξι από τους 19 πολιτικούς, όλοι οι ερωτώμενοι τεχνοκράτες, σύμβουλοι πολιτικής και εκπρόσωποι των κοινωνικών εταίρων και όλοι οι δημοσιογράφοι και διευθυντές εφημερίδων συμφώνησαν απολύτως με αυτή τη δήλωση. Αυτή η σχεδόν απόλυτη ομοφωνία αντικατοπτρίζει κατά πάσα πιθανότητα τη συνειδητοποίηση ότι μικρές ορατές ομάδες που ανήκουν στην επιχειρηματική τάξη και τα ελεύθερα επαγγέλματα καθώς και τμήματα υψηλά ιστάμενων δημόσιων υπαλλήλων όπως δικαστές, διπλωμάτες, μάνατζερ και μεσαία στελέχη επιχειρήσεων του δημόσιου τομέα επηρεάστηκαν πολύ λιγότερο από την κρίση σε σύγκριση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Τέταρτη δήλωση: «Τα πλούσια κοινωνικά στρώματα δεν επηρεάστηκαν εμφανώς από την κρίση». Αυτό που έχει ενδιαφέρον στις απαντήσεις των ερωτώμενων είναι η ποικιλία στις απόψεις μεταξύ μελών της ίδιας ομάδας. Σχεδόν οι μισοί από τους πολιτικούς που ρωτήθηκαν μάλλον συμφώνησαν ότι οι πλούσιοι δεν έχουν θιγεί σημαντικά από την κρίση, ενώ οι άλλοι μισοί θεωρούν αντιθέτως ότι έχουν πληγεί σημαντικά. Παρατηρήσαμε ότι οι πολιτικοί της Νέας Δημοκρατίας είτε έτειναν να διαφωνήσουν είτε διαφωνούσαν απολύτως με την παραπάνω δήλωση. Η πλειοψηφία των πολιτικών του Σύριζα είτε συμφώνησαν απολύτως είτε μάλλον συμφώνησαν με τη δήλωση εκτός από έναν που έτεινε να διαφωνεί. Στην περίπτωση των εκπροσώπων του ΠΑΣΟΚ τα δεδομένα είναι πιο σύνθετα: δύο από τους ερωτώμενους μάλλον διαφωνούν, ένας συμφώνησε απολύτως και οι άλλοι μάλλον συμφωνούν. Παρατηρήσαμε ότι, ενώ σύμφωνα με κάποιους από τους βουλευτές που στηρίζουν την κυβέρνηση συνεργασίας από την κρίση έχουν επηρεαστεί και οι πλούσιοι, για τους αριστερούς βουλευτές κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί. 32

33 Πέμπτη δήλωση: «Ο αριθμός των αστέγων έχει αυξηθεί απότομα» Ενώ οι πολιτικοί, οι τεχνοκράτες, οι συνδικαλιστές και οι εκπρόσωποι των κοινωνικών εταίρων, όπως και η πλειονότητα των ερωτηθέντων δημοσιογράφων υποστήριξαν ότι ο αριθμός των αστέγων έχει αυξηθεί σημαντικά, εντύπωση προκάλεσε το γεγονός ότι ένας- αν και περιορισμένος- αριθμός δημοσιογράφων δήλωσαν ότι μάλλον διαφωνούν ή διαφωνούν απολύτως με αυτή τη δήλωση, κάτι που δεν παρατηρήθηκε στις απαντήσεις των υπόλοιπων ομάδων. Δυστυχώς δεν υπάρχουν πρόσφατα επίσημα δεδομένα αναφορικά με τον αριθμό των αστέγων στην Ελλάδα. Μια επίσημη καταγραφή διενεργήθηκε για πρώτη (και τελευταία) φορά το 2009, από το υπουργείο Υγείας. Σύμφωνα με εκείνα τα στοιχεία υπήρχαν τότε περίπου άστεγοι στη χώρα. 5 Τα τελευταία χρόνια, μετά τον Απρίλιο-Μάιο του 2010, έχουν δημοσιευθεί άρθρα που αναφέρονται σε μια αύξηση του αριθμού των αστέγων. Σύμφωνα με ανεπίσημα στοιχεία και αποσπασματικά δεδομένα που δίνουν ΜΚΟ, ο αριθμός των αστέγων στη χώρα έχει φτάσει τις ή και τις Εκείνο που δεν είναι σαφές είναι κατά πόσον τα δεδομένα αυτά περιλαμβάνουν πέραν όσων δεν έχουν πρόσβαση σε στέγη και τον αριθμό εκείνων των οποίων η πρόσβαση σε στέγη είναι επισφαλής. Είναι προφανές πως λόγω της έλλειψης δεδομένων ο αριθμός των αστέγων δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθούν τα λεγόμενα ενός δημοσιογράφου, μέλους του δείγματος, ο οποίος πραγματοποίησε έρευνα πεδίου για το θέμα και μας δήλωσε ότι ο αριθμός των αστέγων δεν έχει αυξηθεί δραματικά. Εν πάση περιπτώσεις 15 από τους 19 πολιτικούς συμφώνησαν απολύτως ότι ο αριθμός των αστέγων έχει αυξηθεί, ενώ από τους υπόλοιπους τρεις μάλλον συμφώνησαν και ένας μάλλον διαφώνησε με τη δήλωση αυτή. Η πλειοψηφία των τεχνοκρατών και των συμβούλων πολιτικής μάλλον συμφωνούν, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία των εκπροσώπων των κοινωνικών εταίρων συμφωνούν. Η πλειοψηφία των δημοσιογράφων συμφώνησαν απολύτως ότι ο αριθμός των αστέγων έχει αυξηθεί δραματικά από τους δε υπόλοιπους δύο μάλλον διαφωνούν και δύο διαφωνούν απολύτως. 5 Ministry of Health, Homeless Recording Report 2009, [accessed on ] 6 Caritas Europa (2013) [accessed: ] 33

34 Έκτη δήλωση: «Λόγω της κρίσης έχει αποσυντεθεί η κοινωνική συνοχή». Συνολικά οι δημοσιογράφοι διαφωνούν με τη δήλωση, σε αντίθεση με τους πολιτικούς και τους τεχνοκράτες. Δεν είναι σαφές πώς αντιλαμβάνονται οι ερωτώμενοι την κοινωνική συνοχή. Κάποιοι από τους δημοσιογράφους αρνήθηκαν ότι η κρίση την έχει επηρεάσει αρνητικά, επιχειρηματολογώντας ότι τοπικές πρωτοβουλίες αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας έχουν εξισορροπήσεις τις αρνητικές συνέπειες της κρίσης. Σε ό,τι αφορά τις άλλες τρεις ομάδες: η πλειοψηφία των πολιτικών μάλλον συμφωνούσε, οι περισσότεροι τεχνοκράτες και σύμβουλοι πολιτικής μάλλον διαφωνούσαν, ενώ οι εκπρόσωποι των κοινωνιών εταίρων μάλλον συμφωνούσαν ότι η κοινωνική συνοχή έχει αποσυντεθεί. Εκείνο που παρατηρήσαμε είναι ότι οι απαντήσεις των ερωτώμενων ήταν αρκετά ομοιογενείς, παρά τις διαφοροποιήσεις στην ιδεολογική τοποθέτησή τους. Εξ αυτού δεν ήταν δυνατό να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα βάσει της πολιτικής ένταξης. 3.6 Τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζει η ελληνική κοινωνία ως αποτέλεσμα της κρίσης Πολιτικοί Και οι 19 πολιτικοί που μετείχαν στην έρευνα συμφώνησαν ότι η ανεργία είναι ένα από τα βασικά προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει η ελληνική κοινωνία την περίοδο της κρίσης. Για τους 17 από αυτούς η ανεργία βρίσκεται στην πρώτη θέση του καταλόγου ενώ οι άλλοι δύο ένας βουλευτής του ΠΑΣΟΚ και ένας βουλευτής του Σύριζα την τοποθέτησαν στη δεύτερη θέση μετά την ανασφάλεια και τη φοροδιαφυγή αντιστοίχως. Η μεγάλη πλειοψηφία των βουλευτών του Σύριζα θεωρούν τη διαφθορά ως το δεύτερο σημαντικότερο πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας, ενώ η πλειοψηφία των βουλευτών του ΠΑΣΟΚ και της Νέας Δημοκρατίας επισήμαναν την ανασφάλεια και την έλλειψη αξιοκρατίας. 34

35 Τεχνοκράτες Και οι 14 τεχνοκράτες που μετείχαν στο δείγμα συμφωνούν ότι η ανεργία είναι ένα από τρία κύρια προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας και για 11 από αυτούς βρίσκεται στην πρώτη θέση του σχετικού καταλόγου. Εννέα από τους 14 επισήμαναν τη φοροδιαφυγή ως το δεύτερο πιο σημαντικό πρόβλημα και οκτώ από τους 14 σημείωσαν ότι η ανασφάλεια και η έλλειψη αξιοκρατίας πρέπει επίσης να βρίσκονται στην πρώτη θέση του καταλόγου των πιο σημαντικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η ελληνική κοινωνία. Εκπρόσωποι συνδικάτων και ενώσεων Δεκατέσσερις από τους 17 εκπροσώπους συνδικαλιστικών και άλλων κοινωνικών οργανώσεων συμφωνούν ότι το σημαντικότερο ζήτημα που αντιμετωπίζει σήμερα η ελληνική κοινωνία είναι το υψηλό ποσοστό της ανεργίας. Οι άλλοι τρεις, που δήλωσαν ότι είναι κεντρώοι, θεώρησαν μεγαλύτερα προβλήματα τις πελατειακές σχέσεις και την έλλειψη αξιοκρατίας. Εννέα από τους 17 εκπροσώπους αυτής της ομάδας-στόχου αναφέρθηκαν επίσης στα υψηλά ποσοστά φοροδιαφυγής και διαφθοράς. Διευθυντές εφημερίδων και δημοσιογράφοι Δεκαπέντε από τους 17 διευθυντές εφημερίδων και δημοσιογράφους συμφώνησαν ότι μεταξύ των μεγαλύτερων προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας στην εποχή της κρίσης είναι το υψηλό ποσοστό της ανεργίας και η πλειοψηφία των ερωτώμενων (εννέα από τους 15) έθεσαν την ανεργία στην πρώτη θέση του καταλόγου των κοινωνικών ζητημάτων. Η δεύτερη δημοφιλέστερη απάντηση ήταν η διαφθορά και η φοροδιαφυγή. 35

36 3.7 Ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Πολιτικοί Η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτικών που μετείχαν στην έρευνά μας είχαν θετική στάση έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από το ξέσπασμα της κρίσης. Μόνο δύο από τους ερωτώμενους, ένας βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας και ένας του Σύριζα, δήλωσαν ότι είχαν αρνητική στάση απέναντί της. Παρότι η στάση του πρώτου μεταστράφηκε σε θετική λόγω της κρίσης, ο βουλευτής του Σύριζα δήλωσε ότι εξακολουθεί να έχει αρνητική άποψη για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πέντε βουλευτές που απάντησαν ότι είχαν θετική άποψη για την Ένωση, δήλωσαν ότι η στάση τους άλλαξε μετά την κρίση, όμως μόνο ένας από αυτούς δήλωσε ότι τώρα έχει αρνητική στάση έναντι αυτής. Οι υπόλοιποι τέσσερις είπαν ότι πλέον σκέφτονται λιγότερο θετικά για την Ένωση. Αναφορικά με τα κίνητρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διαχείριση της κρίσης, η πλειοψηφία των βουλευτών απάντησαν ότι η Ένωση ενδιαφερόταν πρωτίστως να διασώσει και να διασφαλίσει την ευρωζώνη. Δύο βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας δήλωσαν ότι το κίνητρο της Ε.Ε. ήταν το γενικό συμφέρον της Ευρώπης, ενώ τέσσερις από τους βουλευτές του Σύριζα θεωρούν ότι ήταν η διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων των κρατών-μελών της Ένωσης και η διάσωση των τραπεζών. Μόνο δύο βουλευτές, ένας της Νέας Δημοκρατίας και ένας του ΠΑΣΟΚ, συμφώνησαν ότι το κίνητρο της Ε.Ε. ήταν η αλληλεγγύη προς ένα κράτος που βρισκόταν σε κρίση. Όλοι οι βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας και η πλειοψηφία των βουλευτών του ΠΑΣΟΚ απάντησαν ότι συμφωνούν/μάλλον συμφωνούν ότι οι ευρωπαίοι εταίροι και οι δανειστές επιθυμούσαν ειλικρινά να βοηθήσουν την Ελλάδα από την άλλη πλευρά οι βουλευτές του Σύριζα δήλωσαν ότι διαφωνούν/μάλλον διαφωνούν με αυτή τη δήλωση. Ωστόσο κανένας από τους ερωτώμενους βουλευτές και πολιτικούς δεν θεώρησε τη διαχείριση της κρίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση θετικά. Οι πολιτικοί που μετείχαν στο δείγμα αξιολογούν τη διαχείριση της κρίσης από την Ε.Ε. ως αρνητική ή μάλλον αρνητική, με τρεις μόνο από τους ερωτώμενους να δίνουν μια μάλλον θετική αξιολόγηση χωρίς ωστόσο να θεωρούν τη διαχείριση από την Ευρωπαϊκή Ένωση απολύτως θετική. 36

37 Γράφημα 5. Η στάση των πολιτικών έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από την κρίση Αρνητική 10.5% Καμία απάντηση 5.3% Θετική 84.2% Γράφημα 6. Η στάση των πολιτικών έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το ξέσπασμα της κρίσης Αρνητική 10.5% Ουδέτερη 15.8% Θετική 73.7% Γράφημα 7. Η αξιολόγηση των πολιτικών για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Θετικός 0.0% Αρνητικός 31.6% Μάλλον θετικός 26.3% Μάλλον αρνητικός 42.1% Θετικός Μάλλον θετικός Μάλλον αρνητικός Αρνητικός 37

38 Τεχνοκράτες Οι απαντήσεις των τεχνοκρατών δεν διαφέρουν σημαντικά από εκείνες των πολιτικών. Η μεγάλη πλειοψηφία των κεντρώων τεχνοκρατών απάντησαν ότι πιστεύουν πως οι δανειστές της Ελλάδας επιθυμούν ειλικρινά να βοηθήσουν τη χώρα, οι ίδιοι όμως δεν αξιολογούν θετικά τη διαχείριση της κρίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Δώδεκα από τους 14 τεχνοκράτες θεωρούν ότι η διαχείριση αυτή ήταν μάλλον αρνητική και μόνον ένας δεξιός, μέλος δεξαμενής σκέψης την αξιολόγησε ότι μάλλον θετική. Όλοι οι εκπρόσωποι αυτής της ομάδας στόχου δήλωσαν ότι είχαν θετική στάση για την Ε.Ε. πριν από την κρίση. Μόνον δύο από τους ερωτώμενους (σύμβουλοι πολιτικής, κεντρώοι) δήλωσαν ότι η στάση τους έναντι της Ένωσης έχει διαφοροποιηθεί μετά την κρίση, παραμένοντας ωστόσο θετική. Όλοι οι τεχνοκράτες συμφώνησαν ότι το κίνητρο για τη διαχείριση της κρίσης ήταν τα εθνικά συμφέροντα των κρατών-μελών και η διάσωση της ευρωζώνης, ενώ ένα μέλος δεξαμενής σκέψης (δεξιός) δήλωσε ότι το κίνητρο ήταν η τιμωρία των εντόνως χρεωμένων κρατών και ένας σύμβουλος πολιτικής (κεντρώος) ότι το κριτήριο για τη διαχείριση της κρίσης ήταν η προστασία των κρατών του ευρωπαϊκού Νότου. Γράφημα 8. Η στάση των τεχνοκρατών έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από την κρίση Θετικός 100.0% 38

39 Γράφημα 9. Η στάση των τεχνοκρατών έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το ξέσπασμα της κρίσης Αρνητική 0.0% Λιγότερο θετική Ουδέτερη 7.1% 7.1% Θετική 85.7% Γράφημα 10. Η αξιολόγηση των τεχνοκρατών για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Καμία απάντηση 7.1% Θετικός 0.0% Αρνητικός 14.3% Μάλλον Θετικός 28,6% Μάλλον Αρνητικός 50.0% 39

40 Εκπρόσωποι των συνδικάτων και άλλων οργανώσεων Οκτώ από τους 17 εκπροσώπους των κοινωνικών εταίρων και των οργανώσεων που μετείχαν στην έρευνά μας, όλοι κεντρώοι, δήλωσαν ότι οι ευρωπαίοι εταίροι μας και δανειστές ήθελαν ειλικρινά να βοηθήσουν την Ελλάδα, ενώ μόνο τρεις δήλωσαν ότι μάλλον διαφωνούν με αυτή τη δήλωση. Η πλειοψηφία των εκπροσώπων των κοινωνικών εταίρων έχουν παραμείνει θετικοί έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το ξέσπασμα της κρίσης, ενώ και πάλι τρεις, όλοι αριστεροί, έχουν υιοθετήσει αρνητική στάση απέναντί της. Η πλειοψηφία των ερωτώμενων αυτής της ομάδας συμφωνούν ότι το κίνητρο για τη διαχείριση της κρίσης ήταν η σωτηρία της ευρωζώνης και μόνο τρεις από αυτούς, και οι τρεις αριστεροί, δήλωσαν ότι κίνητρο ήταν ο καθησυχασμός των αγορών. Ένας δεξιός εκπρόσωπος σε αυτή την ομάδα στόχο αξιολόγησε τη διαχείριση της κρίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως θετική, ενώ η ευρεία πλειοψηφία την αξιολογεί αρνητικά ή μάλλον αρνητικά. Γράφημα 11. Η στάση των εκπροσώπων συνδικάτων και οργανώσεων έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από την κρίση 0.0% 5.9% 0.0% Θετική Αρνητική Ουδέτερη Καμία απάντηση 94.1% 40

41 Γράφημα 12. Η στάση των εκπροσώπων συνδικάτων και οργανώσεων έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το ξέσπασμα της κρίσης Λιγότερο Θετική 5.9% Ουδέτερη 17.6% Αρνητική 23.5% Θετική 52.9% Γράφημα 13. Η αξιολόγηση των εκπροσώπων συνδικάτων και οργανώσεων για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Θετικός 0.0% Μάλλον Θετικός 11.8% Αρνητικός 35.3% Μάλλον Αρνητικός 52.9% 41

42 Διευθυντές εφημερίδων και δημοσιογράφοι Η μεγάλη πλειοψηφία των ερωτηθέντων δημοσιογράφων και διευθυντών συμφωνούν/μάλλον συμφωνούν με τη δήλωση ότι οι ευρωπαίοι εταίροι και δανειστές επιθυμούσαν ειλικρινά να βοηθήσουν την Ελλάδα, ενώ διαφώνησαν με τη δήλωση τέσσερις από τους ερωτώμενους (αριστεροί). Δεκατρία από τα μέλη αυτής της ομάδας είχαν θετική στάση έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από την κρίση και επτά από αυτούς (τρεις αριστεροί και τέσσερις κεντρώοι) έχουν τώρα διαφορετική (αρνητική) στάση. Έντεκα από τα μέλη της ομάδας θεωρούν κίνητρο για τη διαχείριση της κρίσης από την Ε.Ε. τη διάσωση της ευρωζώνης, ενώ μόνο ένας δημοσιογράφος (κεντρώος) υποστήριξε ότι κίνητρο ήταν η επίδειξη αλληλεγγύης με ένα κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης που βρισκόταν σε κρίση. Δέκα από τους 17 ερωτώμενους αυτής της ομάδας-στόχου αξιολογούν αρνητικά τη διαχείριση της κρίσης από την Ε.Ε., ενώ τέσσερις δημοσιογράφοι τη βρίσκουν αρκούντως θετική. Γράφημα 14. Η στάση διευθυντών εφημερίδων και δημοσιογράφων έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης πριν από την κρίση Αρνητική 5.9% Θετική 94.1% 42

43 Γράφημα 15. Η στάση διευθυντών εφημερίδων και δημοσιογράφων έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το ξέσπασμα της κρίσης Λιγότερο Θετική 5.9% Ουδέτερη 11.8% Αρνητική 11.8% Θετική 70.6% Γράφημα 16. Η αξιολόγηση διευθυντών εφημερίδων και δημοσιογράφων για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση της κρίσης Θετικός 0.0% Αρνητικός 23.5% Μάλλον Θετικός 35.3% Μάλλον Αρνητικός 41.2% 3.8 Ο ρόλος της Γερμανίας στη διαχείριση της κρίσης Η μεγάλη πλειοψηφία των ερωτηθέντων στην έρευνα απάντησε ότι η Γερμανία είχε κύριο ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής για την αντιμετώπιση της κρίσης. Δύο 43

44 εκπρόσωποι κοινωνικών οργανώσεων, απάντησαν ότι δεν γνώριζαν ποιος ήταν ο ρόλος της Γερμανίας. Πολιτικοί Δύο βουλευτές από τη Νέα Δημοκρατία, δύο από το ΠΑΣΟΚ και ένας πολιτικός από το Ποτάμι ήταν εκείνοι που απάντησαν ότι θεωρούν τον ρόλο της Γερμανίας στη διαμόρφωση της σχετικής πολιτικής θετικό. «Ακόμη και με καθυστέρηση, η Γερμανία άσκησε πίεση ώστε να μη διαλυθεί η ευρωζώνη» (βουλευτής της Ν.Δ., πρώην υπουργός). «Παρότι οι πολιτικές σωτηρίας που εφαρμόστηκαν είχαν πολλούς εσφαλμένους υπολογισμούς και έναν τρομακτικό αντίκτυπο στην ελληνική κοινωνία, επιτύχαμε τον κύριο στόχο μας, που ήταν η διατήρηση της ευρωζώνης» (βουλευτής της Ν.Δ., υπουργός). «Η Γερμανία αισθάνθηκε τη μεγάλη ευθύνη να διασώσει την ευρωζώνη, επιβεβαιώνοντας ταυτόχρονα τον δικό της ηγετικό ρόλο στην ευρωπαϊκή ένωση και έτσι στήριξε τα δικά της συμφέροντα μέσω της διατήρησης της ευρωζώνης» (βουλευτής του ΠΑΣΟΚ, πρώην υπουργός). «Δεν είμαι αρνητικός έναντι του ρόλου της Γερμανίας, διότι εάν δεν ήταν η Γερμανία και οι λύσεις που αυτή πρότεινε, η χώρα μας και άλλες χώρες δεν θα υπήρχαν πλέον» (βουλευτής του ΠΑΣΟΚ, υπουργός). Οι υπόλοιποι εκπρόσωποι αυτής της ομάδας στόχου αξιολόγησαν τον ρόλο της Γερμανίας ως μάλλον αρνητικό/απολύτως αρνητικό, χρησιμοποιώντας λίγο-πολύ τα ίδια επιχειρήματα ανεξαρτήτως του κόμματος στο οποίο ανήκουν. «Η Γερμανία υπήρξε υπερβολικά ανάλγητη αναφορικά με τις συνέπειες της λιτότητας» (βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας). «Χρειάστηκε υπερβολικά πολύς χρόνος στην Ευρωπαϊκή Ένωση για να αντιδράσει και δεν άμβλυνε αποφασιστικά τον κοινωνικό αντίκτυπο. Η 44

45 Γερμανία είχε ηγετικό ρόλο στους ευρωπαϊκούς θεσμούς» (βουλευτής της ΝΔ). «Πιστεύω ότι η Γερμανία ενδιαφέρθηκε για τα βραχυπρόθεσμα συμφέροντά της αντί για τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της Ε.Ε. στα οποία περιλαμβάνεται η ευημερία των πολιτών της Ένωσης» (βουλευτής του ΠΑΣΟΚ, πρώην υπουργός). «Το κίνητρο της Γερμανίας ήταν η διασφάλιση των συμφερόντων των τραπεζών της» (βουλευτής του Σύριζα). «Τα πλεονάσματα της Γερμανίας ήταν τα ελλείμματα του Νότου. Μετά από δύο Παγκόσμιους Πολέμους η Γερμανία κατόρθωσε να παίξει τον ρόλο του ηγέτη στην Ευρώπη, προκαλώντας οικονομική και κοινωνική κρίση. Αυτή η πολιτική όμως είναι ένα αμφισβητούμενο όραμα για την Ευρώπη» (βουλευτής του Σύριζα). «Η Γερμανία έχει ωφεληθεί οικονομικά από την κρίση. Νέοι έλληνες επιστήμονες μεταναστεύουν σήμερα στη Γερμανία, ενώ οι Γερμανοί αμελούν την ίδια την ιστορία τους για το χρέος και τη διαχείρισή του το 1953» (βουλευτής της ΔΗΜΑΡ). Γράφημα 17. Η αξιολόγηση των πολιτικών για τον ρόλο της Γερμανίας στη διαχείριση της κρίσης Θετικός 5.26% Μάλλον Θετικός 21.05% Αρνητικός 63.16% Μάλλον Αρνητικός 10.53% 45