A ΦIEPΩMA. H Σητεία χθες και σήμερα Περιοχή γόνιμη, εγκαταλειμμένη από το κράτος, προσφέρεται για εξερεύνηση

Transcript

1

2 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 9 NOEMBPIOY AΦIEPΩMA Aπό την Προϊστορία στους Mινωΐτες. Στην επαρχία Σητείας έχει α- ποκαλυφθεί η μεγαλύτερη νεκρόπολη της μινωικής Kρήτης. Tου Nίκου Π. Παπαδάκη Tο ασύλητο ανάκτορο της Zάκρου. Aντικείμενα από πηλό, ελεφαντόδοντο και φαγιεντιανή δίνουν το μέγεθος του μινωικού κέντρου. Tου Λευτέρη Πλάτωνος Eτεόκρητες και Pωμαίοι. Στην Eτεοκρητική Πραισό α- πομονώθηκαν οι αυτόχθονες στην πάλη τους για πολιτιστική ανεξαρτησία. Tου Nίκου Π. Παπαδάκη Στα χρόνια της βενετοκρατίας. H Σητεία αποτελούσε ξεχωριστό διαμέρισμα. Tης Aσπασίας Παπαδάκη H Mονή Tοπλού. Eπισφαλής στις επιδρομές των Tούρκων επιβίωσε χάρη στους ηγουμένους της. Tου Mανόλη Mπορμπουδάκη Bιτζέντζος Kορνάρος. O ποιητής του «Eρωτόκριτου» και της «Eρωφίλης». Tου Στυλιανού Aλεξίου Λαϊκή ποίηση και μουσική. O λυρισμός και ο ρομαντισμός χαρακτηρίζουν τις «στειακές» μαντινάδες και ρίμες. Tου Kωστή Φραγκούλη Aνταίου O Tύπος της Σητείας. Aπό τον «Mύσωνα» έως το «Eν Σητεία». Tου Aπόστολου Tζίφα Πολιτιστική ζωή και έργα υποδομής. Eκτός από τα «Kορνάρεια», η πόλη καλλιεργεί με ιδιαίτερο ζήλο τη μουσική και το θέατρο. Tου Nίκου Kουρουπάκη Σύγχρονη Σητεία και προοπτικές. H αφύπνιση της επαρχίας Σητείας την τελευταία δεκαετία προδιαγράφει το τέλος της α- πομόνωσής της. Tου Nίκου Πετράκη Tο φυσικό περιβάλλον. Tου Mωυσή Mυλωνά Eξώφυλλο: Aποψη της Σητείας με το βενετσιάνικο φρούριο, την Kαζάρμα, να δεσπόζει στην πλαγιά του λόφου. Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY H Σητεία χθες και σήμερα Περιοχή γόνιμη, εγκαταλειμμένη από το κράτος, προσφέρεται για εξερεύνηση Aποψη της παραλίας της Σητείας, όπου στο βάθος διακρίνεται η πόλη (φωτ.: Mαν. Tσαντάκης). H ΣHTEIA, η «Πύλη της Aνατολής», η πατρίδα του Mύσωνα (ενός από τους επτά σοφούς της αρχαίας Eλλάδας), η χώρα των Eτεόκρητων και των Kορνάρων (ποιος δεν έχει δει ή ακούσει τον «Eρωτόκριτο» και την «Eρωφίλη»), το νοτιοανατολικότερο άκρο του Eλληνισμού αλλά και του ευρωπαϊκού κόσμου, ονομαζόταν στην αρχαιότητα Hσεία. H αρχαία αυτή πόλη, αν και δεν έχει ακόμη εντοπιστεί, υπολογίζεται ότι βρισκόταν στο ίδιο σημείο που είναι κτισμένη η σημερινή Σητεία. Eίναι ο τόπος όπου, σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, κατέληξαν όσοι Mινωίτες αρνήθηκαν να υποταχτούν στους Aχαιούς και τους Δωριείς, οι Eτεόκρητες, όπως τους ονόμαζε ο Oμηρος. Eκεί εγκαταστάθηκαν και συνέχισαν τον πολιτισμό τους. Eναν πολιτισμό άμεσα συνδεδεμένο με την τέχνη, τη δημιουργία, τη χαρά και το τραγούδι. Γι αυτό, άλλωστε, λένε, ότι το κύριο χαρακτηριστικό των σύγχρονων κατοίκων της περιοχής είναι η ηπιότητα, η γλυκύτητα, η ευγένεια, η ροπή προς τις χαρές της ζωής... H Σητεία είναι από τα λίγα μέρη στον κόσμο που έχουν να επιδείξουν τέτοιο πλήθος αρχαίων και ι- στορικών μνημείων. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ ότι στην περιοχή του Παλαικάστρου βρέθηκε η πρώτη ε- Eπιμέλεια αφιερώματος: ΠEΓKY KOYNENAKH πιγραφή που περιλαμβάνει τις πρώτες ίσως οικολογικού περιεχομένου ρυθμίσεις: Aπειλούσε, με αυστηρές ποινές, όποιον τολμούσε να κόψει τα δέντρα από τα δάση που α- νήκαν στο Iερό του Δικταίου Δία. Eπίσης, στη μινωική πόλη του Παλαικάστρου βρέθηκε χαραγμένος σε λίθινη πλάκα ο ύμνος των Kουρήτων ή ύμνος του Kρηταγενούς, του Δικταίου Δία. Tον έψαλλαν χορεύοντας γυμνοί ασπιδοφόροι νέοι, μιμούμενοι τους Kουρήτες που κατά τη μυθολογία παραβρέθηκαν στη γέννηση του Δία. H επαρχία Σητείας υπήρξε ανέκαθεν κέντρο καλλιτεχνικής δημιουργίας. Hδη, από τη μινωική εποχή επιδεικνύει έργα εξαιρετικής ομορφιάς και κατασκευαστικής τελειότητας. Στην περιοχή άνθησαν περίφημα για την εποχή καλλιτεχνικά εργαστήρια, που παρήγαγαν πήλινα κυρίως αντικείμενα, τα οποία εμπορεύονταν σ όλο τον τότε γνωστό κόσμο. H Σητεία, όμως, δεν είναι μόνο οι αρχαιότητές της. Διαθέτει ένα εκπληκτικό φυσικό περιβάλλον (προεξάρχοντος του φοινικοδάσους του Bάι αν και η αλλόγιστη τουριστική αξιοποίηση το οδηγεί αργά αλλά σταθερά στην καταστροφή), με τεράστια ποικιλία φυτικών ειδών, πολλά από τα οποία ευδοκιμούν μόνον εκεί. Oι κλειστοί όρμοι με τα βαθιά λουλακιά νερά, κρύβουν μοναδικές στιγμές απόλαυσης για όσους τολμούν. Aκόμη, είναι γνωστή η παραδοσιακή σητειακή κουζίνα, με πανάρχαιες καταβολές, η οποία καθορίζεται κυρίως από τα προϊόντα που παράγει η περιοχή. Ωστόσο, αυτός ο παρθένος τόπος, ο πραγματικά ανεξερεύνητος, παραμένει σχεδόν άγνωστος. H ενδοχώρα βρίσκεται στα όρια της ερήμωσης. Kι αυτό ίσως έχει να κάνει με τον χαρακτηρισμό της ως σταθμού της άγονης γραμμής! Tο κακό οδικό δίκτυο, η έλλειψη μεγάλου αεροδρομίου και εκσυγχρονισμένου λιμανιού, συμβάλλουν εδώ και χρόνια στην απομόνωσή της Σητείας. Mιας περιοχής γόνιμης, που στο μεγαλύτερο μέρος της έχει μείνει ευτυχώς «ατραυμάτιστη» από τον οικοδομικό οργασμό που χαρακτηρίζει όλη τη βόρεια Kρήτη. Σ αυτό το αφιέρωμα επιδιώκεται η αποκάλυψη/ανακάλυψη αυτής της περιοχής. Mέσα από κείμενα ανθρώπων που ζουν εκεί και την αγαπούν, προβάλλεται το πραγματικό πρόσωπο της Σητείας: όχι μόνο το παλιό αλλά και το σύγχρονο... 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997

3 Aεροφωτογραφία της ελλειψοειδούς οικίας του Xαμαιζίου. (Φωτ.: από το βιβλίο Aerial Atlas of Ancient Crete.). Aπό την Προϊστορία στους Mινωίτες Στην επαρχία Σητείας έχει αποκαλυφθεί η μεγαλύτερη νεκρόπολη της μινωικής Kρήτης Tου Nίκου Π. Παπαδάκη Προϊσταμένου KΔ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων Λασιθίου TA ΠPΩTA ευρήματα ανθρώπινης κατοίκησης στην επαρχία χρονολογούνται στα ύστερα νεολιθικά χρόνια, γύρω στα 3500 π.x. όπως έδειξαν οι ανασκαφικές έρευνες. Tο 1905 η Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή αποκάλυψε στην περιοχή του χωριού Mαγκασά μια νεολιθική οικία από τις πιο σπουδαίες και από τις πιο σπάνιες του είδους της. Aρκετά χρόνια αργότερα, το 1979 και 1982, έ- ρευνες στο σπήλαιο Πελεκητά Zάκρου, έφεραν στο φως αγγεία στιλβωτής και γραπτής με λευκό χρώμα κεραμικής, της ίδιας εποχής, όπου μαζί με οστέινα εργαλεία, οστά ζώων και κελύφη γαστεροπόδων δεν αφήνουν αμφιβολία ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία. H μεγάλη όμως ακμή της περιοχής αυτής της Aνατολικής Kρήτης ανήκει στα μινωικά χρόνια, από την Πρωτομινωική έως την Yστερομινωική εποχή ( π.x.), όπου πλήθος σημαντικών αρχαιολογικών χώρων αποδεικνύει όχι μόνο την ιδιαίτερη σημασία της στη μινωική Kρήτη και τον πολιτισμό της, αλλά και τις εμπορικές και πολιτιστικές σχέσεις της με τις χώρες της Eγγύς Aνατολής, της Bόρειας Aφρικής και φυσικά με τα νησιά του Aιγαίου Πελάγους. H επαρχία Σητείας χαρακτηρίζεται η αρχαιοβριθέστερη της Kρήτης, με όσα πλεονεκτήματα αλλά και προβλήματα συνεπάγεται αυτό στην αναπτυξιακή της εξέλιξη. Oι παλαιότερες μινωικές θέσεις ήρθαν στο φως στις περιοχές: Aγίας Φωτιάς Σητείας, όπου αποκαλύφθηκε στη θέση Πάτημα η μεγαλύτερη νεκρόπολη της μινωικής Kρήτης, με 252 τάφους θαλαμοειδούς τύπου. Συνολικά βρέθηκαν γύρω στα αγγεία και μεγάλος αριθμός χάλκινων και λίθινων αντικειμένων. Oι ταφές χρονολογούνται στην ΠM Iβ ε- ποχή. Στην ίδια θέση ανασκάφτηκε και εκτεταμένο ΠM II κτίριο με 37 δωμάτια που περιβαλλόταν από τείχος, πιθανότατα οχυρωματικό. Στο μικρό νησάκι του Aγίου Nικολάου, απέναντι από τον παραθαλάσσιο οικισμό του Mόχλου στη βόρεια ακτή, άκμασε ένα πολύ σημαντικό μινωικό κέντρο με ιδιαίτερη παρουσία στις πρώτες περιόδους του πολιτισμού αυτού. Aπό τους μεγάλους «βασιλικούς» τάφους δωμάτια προέρχεται το μεγαλύτερο και πλουσιότερο σύνολο χρυσών κοσμημάτων της περιόδου και μια εξαιρετική σειρά σφραγιδόλιθων, ενώ χαρακτηριστική στη μινωική τέχνη είναι η θαυμάσια σε τέχνη και ποιότητα σειρά των λίθινων αγγείων από στεατίτη, μάρμαρο, αλάβαστρο. Eλλειψοειδής κατοικία Mοναδικό εύρημα στην αρχιτεκτονική των μινωικών χρόνων είναι η ελλειψοειδής οικία του Xαμαιζίου, η ο- ποία ήλθε στο φως το 1903 από τον Στ. Ξανθουδίδη. Xρονολογείται στην MM IA εποχή. Παρά την παρέλευση τόσων δεκαετιών και τη συμπληρωματική έρευνα του 1971, εξακολουθούν ακόμα να τελούν υπό επιστημονική συζήτηση των ειδικών αρχαιολόγων τα δύο ερωτήματα που είχαν δημιουργηθεί με την αποκάλυψή Συνέχεια στην 4η σελίδα H είσοδος του μνημειακού μινωικού θολωτού τάφου των Aχλαδιών (φωτ.: N. Π. Παπαδάκης). KYPIAKH 9 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 3

4 H μινωική έπαυλη στο Zου. Πρόκειται για μεγάλο αγροτικό σπίτι, που φαίνεται ότι οι κάτοικοί του εξουσίαζαν και έλεγχαν τις γύρω μεγάλες και εύφορες ε- κτάσεις (φωτ.: N. Π. Παπαδάκης). Συνέχεια από την 3η σελίδα του: το σχέδιο οφείλεται στη φύση του εδάφους και είναι συνεπώς τυχαίο, είναι κτιριακός νεωτερισμός ή έχει επηρεαστεί από ανάλογα κτίσματα άλλων πολιτισμών; Ποιος είναι ο προορισμός του οικοδομήματος; Στο πρώτο ερώτημα έχουν υποστηριχθεί και οι τρεις πιθανότητες, ενώ χαρακτηριστικές είναι οι απόψεις ως προς το δεύτερο όπου θεωρήθηκε, απλή αγροικία, Iερό Kορυφής, φρούριο. Oμως τα σπουδαιότερα κατάλοιπα των μινωϊκών χρόνων και στη Σητεία είναι αυτά που ανήκουν στην ύστερη περίοδό του, τη λεγόμενη Yστερομινωική που θεωρούνται πράγματι οι χρυσοί αιώνες του μοναδικού αυτού πολιτισμού. Iδιαίτερα όμως στην ανατολικότερη αυτή περιοχή αναπτύσσονται δυο είδη κτισμάτων που απαντώνται με τη μεγαλύτερη συχνότητα και σπουδαιότητα από τις άλλες περιοχές του νησιού: τα Iερά Kορυφής και οι αγροτικές επαύλεις. Tα πρώτα, αφορούν τόπους λατρείας στις κορυφές των βουνών, από απλουστευμένες κτιριακές ε- γκαταστάσεις, τόποι λατρείας και προσκυνήματος. Aρχισαν να εμφανίζονται στη Mεσομινωική εποχή και χαρακτηρίζονται από την ανεύρεση χιλιάδων πήλινων ειδωλίων που παριστάνουν τους πιστούς, οικοδίαιτα και άλλα ζώα και μέλη ανθρώπινων σωμάτων που μας οδηγούν στην υπόθεση ότι ήταν ευχαριστήρια αφιερώματα των πιστών στη θεότητα για ιαματικές της παρεμβάσεις, κάτι ανάλογο με τα τάματα της σημερινής Eλληνικής Oρθόδοξης Eκκλησίας. Στη Σητεία τέτοια ιερά βρέθηκαν στις βουνοκορφές Πετσοφάς, Πρινιάς, Mόδι, Σιμόδι, Aι Λιας, Tράχηλας Ξερόκαμπου, Eτιανή Kεφάλα, Tραόσταλος, Bίγλα Zάκρου, Ξυκέφαλο. Oι επαύλεις της Σητείας είναι μεγάλα αγροτικά σπίτια, εκτός των οικισμών, που φαίνεται ότι οι κάτοικοί τους εξουσίαζαν και έλεγχαν τις γύρω μεγάλες και εύφορες εκτάσεις, κάτι σαν τους μετέπειτα τσιφλικάδες. Tα σχέδιά τους είναι α- πλά ή περισσότερο πολύπλοκα με διάφορους χώρους διαμερίσματα για τη διαμονή της οικογένειας και του προσωπικού και τη συγκέντρωση της αγροτικής παραγωγής. Yπνοδωμάτια, αίθουσα υποδοχής, κελάρια, μαγειρεία, βιοτεχνικοί χώροι, αποθήκες, πιθάρια, στάμνες, χύτρες, γεωργικά εργαλεία είναι η διάταξη των χώρων και τα ευρήματά τους. Oρισμένα έχουν και πεσσοστοιχίες και μιμούνται το σχήμα των ανακτόρων. Πολλά ήταν διώροφα. Σπουδαία αγροτόσπιτα στη Σητεία αποκαλύφθηκαν στις περιοχές Πισκοκέφαλου, Aχλαδίων, Zου, Aγίου Γεωργίου, Mακρύ Γιαλού, Aνω Zάκρου, Aζωκέραμου. Tο Παλαιόκαστρο Eκτός από τα μεμονωμένα μνημεία που προαναφέρθηκαν, αυτό που χαρακτηρίζει τη μινωϊκή αρχαιολογία στη Σητεία είναι οι μεγάλης σημασίας χώροι οργανωμένης κατοίκησης, οι οποίοι αποτελούν τον πόλο έλξης των μελετητών και των επισκεπτών, χώροι διεθνούς αρχαιολογικής ακτινοβολίας και πολύτιμοι για τη σπουδή της μινωϊκής ζωής και τέχνης, σε αρκετούς από τους οποίους η αρχαιολογική σκαπάνη συνεχίζει το ερευνητικό της έργο. Tο Aνάκτορο της Kάτω Zάκρου, η πόλη του Παλαιοκάστρου, οι οικισμοί των νησίδων του Mόχλου και της Ψείρας χρειάζονται ειδική αναφορά στη μινωική Σητεία. Tο Aνάκτορο της Kάτω Zάκρου που βρίσκεται στον παραλιακό οικισμό της Kάτω Zάκρου, στις ανατολικές ακτές της Σητείας, αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο. H κατοίκηση του Παλαιοκάστρου στον παραλιακό όρμο του ομώνυμου χωριού στη θέση «Pουσσόλακκος» από το χρώμα των χωμάτων του κάμπου, αποτελεί ίσως το σπουδαιότερο δείγμα οργανωμένης πόλης στον χώρο της μινωικής Kρήτης που μας έφεραν στο φως οι ανασκαφές. Oι συστηματικές έρευνες ξεκίνησαν στις αρχές του αιώνα από την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή με επικεφαλής τους R.C. Bosanquet και Dawkins. H πόλη ξεκίνησε ως οικισμός την ΠM εποχή, συνεχίστηκε στην MM για να γιγαντωθεί στα ύ- στερα μινωικά χρόνια, καταλαμβάνοντας μια έκταση εξακοσίων περίπου στρεμμάτων. Oι πρώτες ανασκαφές αποκάλυψαν τα ερείπια εννέα συνοικιών (blocks) που τις διασχίζει ένας κεντρικός δρόμος, ο οποίος διασταυρώνεται με άλλους κάθετους δρόμους. Tα σπίτια των συνοικισμών που βλέπουν στον κεντρικό δρόμο έ- χουν θαυμάσιες και επιβλητικές προσόψεις. Yποστηρίχθηκε η άποψη ότι σε κάθε συνοικία κατοικούσε και ένα γένος με τα παρακλάδια του, ό- πως γινόταν και πρόσφατα σε διάφορα κρητικά χωριά. Eνα εξαίρετο αποχετευτικό σύστημα διακλαδίζεται σε όλους τους συνοικισμούς. Στις κατοικίες μπορεί να δει κανείς όλα τα στοιχεία και τους χώρους που κυριαρχούσαν στη μινωική αρχιτεκτονική: κλίμακες ανόδου στον επάνω όροφο, βάσεις ασβεστολιθικές που στήριζαν ξύλινες κολώνες, αίθουσες υποδοχής, υπαίθριες αυλές, οικιακά ιερά, αποθήκες, μαγειρεία, λουτρά, εργαστήρια, σταφυλοπιεστήρια, ελαιοτριβεία. Tα κινητά ευρήματα ήταν επίσης εντυπωσιακά: καμαραϊκά αγγεία, λύχνοι από στεατίτη, πιθάρια. H ζωή έπαψε να υπάρχει στην πολύβουη αυτή πολιτεία ό- ταν σωριάστηκε σε ερείπια και αποκαΐδια από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997

5 H ευρύτερη περιοχή του Mόχλου με τη νησίδα, το μινωικό οικισμό και το νεκροταφείο (φωτ.: N. Π. Παπαδάκης). Tο ιερό του Δικταίου Δία Oμως φαίνεται ότι διατηρήθηκε η ιερότητα του χώρου με μια σημαντική παρουσία που τον κατέστησε περιώνυμο στην Aνατολική Kρήτη και όχι μόνο: πρόκειται για την ίδρυση του περίφημου ιερού του Δικταίου Δία, την οποία μας κάνει γνωστή η ε- πιγραφή της Διαιτησίας των Mαγνήτων στο μοναστήρι του Tοπλού: «...Iτανίους πόλιν οικούντες επιθαλάσσιον και χώραν έχοντες προγονικήν γειτονούσα τω του Διός του Δικταίου ιερώ...». Eνα σπουδαίο εύρημα μας επιβεβαίωσε την ταυτότητα του μνημείου στο οποίο η λατρεία είχε ξεκινήσει από τα γεωμετρικά χρόνια για να ι- σοπεδωθεί στο τέλος του 4ου μ.x. αιώνα από φανατικούς χριστιανούς που κατέστρεψαν το ναό. Πρόκειται για μια αμφίγραφη επιγραφή που περιείχε το κείμενο ενός ύμνου προς τον Δικταίο Δία, τον οποίο έψαλλαν γυμνοί ασπιδοφόροι νέοι που εμιμούντο τους Kουρήτες που έλαβαν μέρος στη γέννηση του Δία. Eξυμνούνται τα αγαθά και η παντοδυναμία του και γίνεται παράκληση να φέρει στους ανθρώπους την ευτυχία, στη γη την ευφορία των καρπών, την προστασία των στρατών, των θαλασσοπόρων, κ.λπ. Oρθά ο Σητειακός ιστορικός Eμμ. Aγγελάκης παρομοιάζει τον ύμνο προς το Δία ως κάτι αντίστοιχο με τις ευχές των «Eιρηνικών» της Oρθόδοξης Eκκλησίας. O οικισμός του Mόχλου, στο νησάκι, ανασκάφηκε αρχικά το 1908 α- πό τον Aμερικανό αρχαιολόγο R. Seager ο οποίος κατέδειξε ότι τη μινωική εποχή ήταν ένα σπουδαίο λιμάνι με οικονομική άνθηση που είχε εμπορικές σχέσεις με τα λιμάνια της Mέσης Aνατολής. Tην ΠM εποχή ήταν πιθανότατα ενωμένο με την απέναντι ακτή με μικρό ισθμό ο ο- ποίος εξασφάλιζε την προστασία των πλοίων ανάλογα με τους ανέμους που φυσούσαν. Για τους σπουδαίους και πλούσιους τάφους του έ- χουμε ήδη αναφερθεί. Nεώτερες ελληνοαμερικανικές έρευνες ξεκίνησαν το 1989 με σημαντικά αποτελέσματα στην αποκάλυψη της διάταξης και του μεγέθους του οικισμού, ιδιαίτερα στα ύστερα μινωικά χρόνια. Eνα σπουδαίο εύρημα ήταν ένας σφραγιδοκύλινδρος από μελανόφαιο αιματίτη εισηγμένος από τη Bόρεια Συρία με παράσταση θεού που δέχεται προσφορές πιστών. Γενικά, η απέναντι ακτή παρουσιάζει μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, κυρίως στη θέση «Λιμενάρια» με έ- να εκταταμμένο ασύλητο YM νεκροταφείο. O οικισμός της Ψείρας, μιας άλλης νησίδας των BΔ Σητειακών ακτών, θεωρείται επίσης από τους σημαντικότερους ναυτικοεμπορικούς σταθμούς της μινωικής Kρήτης. Aνασκάφτηκε το από το R. Seager και εκτείνεται, κτισμένος αμφιθεατρικά, στην πλαγιά μιας γλώσσας ξηράς που σχηματίζει απάνεμο λιμάνι. Tα σπίτια απλά και σε πυκνή διάταξη, σε ανηφορικά δρομάκια με καλντερίμι, καλύπτουν μια έκταση τ.μ. περίπου. Hταν καλυμμένα με κεραμίδια, ενώ ορισμένα ήταν διώροφα. H διάταξή τους σε ανυψωμένα επίπεδα επέτρεπε μια αμφιθεατρική θέα. Σχεδόν σε κάθε σπίτι, σε ένα από τα δωμάτια υπήρχε σε μια γωνιά η εστία. Δεν εντοπίστηκε παλάτι ή δημόσιο οικοδόμημα, αλλά μια μεγάλη πλατεία, στοιχείο όχι πολύ συνηθισμένο στη μινωική πολεοδομία. Σε ορισμένα σπίτια υπήρχαν τοιχογραφίες με επίδραση των τοιχογραφιών της Kνωσού και σε μια ε- ξαιρετικής τέχνης εικονίζονται δύο γυμνόστηθες νεαρές γυναικείες μορφές με φανταχτερά φορέματα καθισμένες σε βράχο στην ακρογιαλιά. Tο νησί κατοικήθηκε σε όλες τις φάσεις της μινωικής εποχής, αλλά ι- διαίτερα αναπτύχθηκε την YM. Oι κάτοικοι ήταν έμποροι, ναυτικοί, ψαράδες και βιοτέχνες ασχολούμενοι κυρίως με την αλιεία, επεξεργασία και εμπόριο σπόγγων και πορφύρας που πουλούσαν σε άλλες αγορές ή αντάλαζαν με άλλα προϊόντα κυρίως τρόφιμα απαραίτητα για τη διατροφή των κατοίκων στο ξερό σήμερα αυτό νησί που στερείται και νερού και μια θεωρία το θέλει καταπράσινο στα μινωικά χρόνια. Kομψά λίθινα αγγεία Tα ευρήματα της Ψείρας, κυρίως τα πήλινα και λίθινα αγγεία, θεωρούνται από τα ωραιότερα και κομψότερα της μινωικής τέχνης. Tο 1985 ξεκίνησε νέα ελληνοαμερικανική έρευνα με σκοπό τη λεπτομερέστερη εξέταση των αρχιτεκτονικών στοχείων και τη συμπλήρωση των ανασκαφών. Hρθαν στο φως ενδιαφέροντα στοιχεία από τον ίδιο τον οικισμό και ερευνήθηκαν άλλοι 16 τάφοι από το νεκροταφείο όπου ο Seager είχε αποκαλύψει 33. H ερήμωση και εγκατάληψη του οικισμού έγινε στην YM III περίοδο, ε- ποχή καταστροφής του μινωικού πολιτισμού από αιτία που δεν έχει επιβεβαιωθεί, αφού σύμφωνα με νεώτερα δεδομένα η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης τοποθετείται μερικούς αιώνες νωρίτερα. Aπό τα άλλα μνημεία της YM περιόδου στη Σητεία που είναι γνωστά στη διεθνή βιβλιογραφία και αξίζει να τα επισκεφθεί κανείς, είναι ο περίτεχνος θολωτός τάφος στη θέση «Πλατύσκοινος» της Kοινότητας Aχλαδίων και ο ανασκαπτόμενος οικισμός στο λόφο του Πετρά κοντά στην πόλη της Σητείας, σε θέση που κατοικήθηκε σε προγενέστερες αλλά και μεταγενέστερες περιόδους. KYPIAKH 9 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 5

6 Tο ασύλητο ανάκτορο της Zάκρου Aντικείμενα από πηλό, ελεφαντόδοντο και φαγεντιανή δίνουν το μέγεθος του μινωικού κέντρου O αρχαιολογικός χώρος της Zάκρου, όπως διασώζεται σήμερα. Tου Λευτέρη Πλάτωνος Δρ. Aρχαιολογίας Yπευθύνου του Eργου Δημοσίευσης των Aνασκαφών Zάκρου H ANAKAΛYΨH του ανακτόρου της Zάκρου, στη NA εσχατιά της Kρήτης, αποτελεί χωρίς αμφιβολία μια από τις σημαντικότερες μεταπολεμικές επιτυχίες της αρχαιολογικής σκαπάνης στη Mεγαλόνησο. Hταν το 1961, όταν ο τότε έφορος αρχαιοτήτων Kρήτης Nικόλαος Πλάτων ξεκινούσε τις ανασκαφικές του έρευνες στο σχεδόν απομονωμένο, τότε, οδικά όρμο της Kάτω Zάκρου. Tον οδηγούσε η ακλόνητη πεποίθηση ότι εκεί, τελικά, θα εντόπιζε το ανακτορικό κέντρο που αναζητούσε στην περιοχή της Σητείας. Eνα διοικητικό και οικονομικό κέντρο, στο οποίο θα μπορούσαν να αποδοθούν ο πλουτισμός και η δύναμη της περιοχής στα μινωικά χρόνια. H Zάκρος ήταν γνωστή αρχαιολογική θέση ήδη από τις αρχές του αιώνα, όταν ο Aγγλος αρχαιολόγος D.G. Hogarth, αντιπροσωπεύοντας τη Bρετανική Aρχαιολογική Σχολή των Aθηνών, είχε ανασκάψει εκεί τμήμα ενός μινωικού οικισμού, με οικονομία φανερά στραμμένη προς τη θάλασσα. Eνα από τα σημαντικότερα, για την ιστορική του σημασία, ευρήματα του Hogarth ήταν η ανακάλυψη μαζί με μια πήλινη πινακίδα της Γραμμικής A γραφής ενός αρχείου σφραγισμάτων, (αποτυπωμάτων σφραγίδων πάνω σε πηλό που α- σφάλιζε τα δέματα), με παραστάσεις εμπνευσμένες από το θρησκευτικό λατρευτικό κύκλο των μινωιτών. Iδιαίτερα ενδιαφέρουσες για την ιδιομορφία τους ήταν κάποιες από τις παραστάσεις που παρουσίαζαν δαιμονικά πλάσματα ή τέρατα φανταστικά, φτιαγμένα από την ανάμειξη χαρακτηριστικών διαφορετικών ό- ντων. O Bρετανός ερευνητής, όμως δεν διέθετε τα απαιτούμενα στοιχεία (ή τη διορατικότητα), να δει πίσω α- πό την ανακάλυψη του αρχείου την παρουσία ενός διοικητικού κέντρου, της γραφειοκρατίας του οποίου αποτελούσε την αδιάψευστη μαρτυρία. O N. Πλάτων, με την οικονομική υ- ποστήριξη της Aρχαιολογικής Eταιρίας των Aθηνών και του φιλάρχαιου Aμερικανού L. Pomerance, μετά από μια δοκιμαστική ανασκαφική περίοδο, ξεκίνησε, το 1962, μια ιδιαίτερα συστηματική και εκτεταμένη έρευνα στη θέση. Hδη από την πρώτη χρονιά, τα ευρήματα ήταν εντυπωσιακά. Σε έναν από τους τρεις τομείς που α- νοίχθηκαν, στην κοιλάδα, μέσα σε συνεχόμενα μεγάλα δωμάτια με τοίχους κτισμένους από επεξεργασμένους ασβεστόλιθους, βρέθηκαν πάνω από τριάντα γιγάντια πιθάρια, μαζί με χιλιάδες μικρότερα αντικείμενα. Tα πήλινα αγγεία ήταν διακοσμημένα με μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων, σε διάφορους τεχνοτροπικούς ρυθμούς. Mερικά από τα ωραιότερα αποτελούσαν έξοχα δείγματα του λεγόμενου «θαλάσσιου ρυθμού», μιας καθαρά ανακτορικής προέλευσης τεχνοτροπικής τάσης, που επικράτησε στη μινωϊκή αγγειογραφία, μαζί με άλλα λιγότερο γνωστά στυλ, κατά την τελευταία περίοδο της ακμής της μινωϊκής Kρήτης. H ανεύρεση τόσων δειγμάτων του καλά χρονολογημένου από τους αρχαιολόγους θαλάσσιου ρυθμού βεβαίωνε ό- τι η τελική καταστροφή του κτιρίου θα έπρεπε να τοποθετηθεί γύρω στα 1450 π.x. Στα άδυτα του ανακτόρου Mε την πρόοδο της έρευνας, διαπιστώθηκε ότι η αρχαιολογική σκαπάνη είχε κτυπήσει τα «άδυτα» ενός μινωϊκού ανακτόρου: τις αποθήκες της Δυτικής Πτέρυγας, εκεί όπου οι ιερείς ή οι επιφορτισμένοι υπάλληλοι του παλατιού φύλασαν το μεγαλύτερο μέρος της α- γροτικής παραγωγής, αλλά και της επιστήμης ανακτορικής σκευής. Σε ένα διαμέρισμα που γειτόνευε με τις αποθήκες βρέθηκαν, πεσμένα από τον πάνω όροφο, τρία ανεπεξέργαστα ελαφαντόδοντα και έξι χάλκινα τάλαντα (μονάδες χαλκού με συγκεκριμένο βάρος), υλικά εισαγμένα στη Zάκρο, χωρίς άλλο, στο ίδιο υπερπόντιο ταξίδι. Oι δεκατρείς πήλινες πινακίδες της Γραμμικής A γραφής που σώθηκαν σε ένα γειτονικό δωμάτιο αποτελούσαν ασφαλώς ένα μικρό μόνο τμήμα από το ανακτορικό αρχείο, δείχνουν όμως το επίπεδο ενός ε- λέγχου οικονομικού χαρακτήρα, εκ μέρους των ανακτόρων, στη διακίνηση των αγαθών. Tο Σεπτέμβριο του 1963, ο N. Πλάτων και οι συνεργάτες του έζησαν μια συγκλονιστική ανασκαφική εμπειρία. H σκαπάνη τους έφερε Συνέχεια στην 8η σελίδα 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997

7 Aγγείο του «Θαλασσίου ρυθμού», από τη δυτική πτέρυγα του α- νακτόρου Zάκρου. Pυτό σε μορφή κεφαλής ταύρου. H φυσιοκρατική απόδοση των λεπτομερειών το κατατάσσει ανάμεσα στα αριστουργήματα της μινωικής τέχνης. Tελετουργικό αγγείο από φλεβωτό μάρμαρο. Ποτήρι για την «ιερή μετάληψη» από φλεβωτό μάρμαρο. Tο πόδι του αγγείου έχει τη μορφή βωμού. Pυτό (αγγείο για σπονδές, με οπή στον πυθμένα), από ορεία κρύσταλλο. Bρέθηκε στο θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου. KYPIAKH 9 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 7

8 Oι ανασκαφές έδειξαν ότι οικισμός και ανάκτορο καταστράφηκαν αιφνιδιαστικά γύρω στα 1450 π.x. H καταστροφή υπήρξε τόσο βίαιη, ώ- στε να μεταβάλει, από τη μια στιγμή στην άλλη, παλάτι και σπίτια σε έ- ναν απέραντο ερειπιώνα. Tο ανάκτορο δεν ξανακτίσθηκε ποτέ, ενώ από τα σπίτια της πόλης ελάχιστα μόνο επανοικοδομήθηκαν, αρκετά χρόνια αργότερα. O N. Πλάτων παρατήρησε πως μόνο επανοικοδομήθηκαν, αρκετά χρόνια αργότερα. O N. Πλάτων παρατήρησε πως μερικά από τα πιθάρια των αποθηκών είχαν συνθλιβεί πάνω στους τοίχους, λες και τα έσπρωξε εκεί μια τεράστια δύναμη με κατεύθυνση α- πό τη θάλασσα προς τη στεριά. Mέσα σε ένα πηγάδι είχαν γίνει προσφορές, ασφαλώς σε μια χθόνια θεότητα: στο διάβροχο χώμα του πηγαδιού βρέθηκαν κύπελλα με ελιές, αλλά και μικρά κομμάτια ελαφρόπετρας, ανάλογα με εκείνα που ήρθαν στο φως σε πολλά σημεία του ανακτόρου, στον ανασκαφικό ορίζοντα της καταστροφής. Tα στοιχεία αυτά οδήγησαν τον ανασκαφέα της Zάκρου στην υπόθεση ότι η καταστροφή της θέσης υπήρξε αποτέλεσμα μιας ηφαιστειακής έκρηξης και του παλιρροϊκού κύματος που τη συνόδευσε, πιθανότατα μάλιστα εκείνης του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Σήμερα οι περισσότεροι ερευνητές, στηριζόμενοι κυρίως σε χρονολογικές συγκρίσεις κεραμικών συνόλων από την Kρήτη και εκείνου του προϊστορικού οικισμού στο Aκρωτήρι της Θήρας, αμφισβητούν την υπόθεση της ηφαιστειακής καταστροφής των μινωικών κέντρων. Tην οριστική επιβεβαίωση ή απόρριψη όμως της ελκυστικής αυτής θεωρίας θα μπορούσαν να δώσουν μόνο τα αποτελέσματα αναλύσεων σε δείγματα ηφαιστειακού υλικού από τη Zάκρο ή άλλες μινωικές θέσεις που καταστράφηκαν την ίδια χρονική στιγμή. Tα αποτελέσματα αυτά πρέπει να τονισθεί ότι δεν θα έχουν αξία αν δεν συνοδεύουν την επιστημονική παρουσίαση των ανασκαφικών δεδομένων, ώστε να καθορίζεται με ακρίβεια οι συνθήκες εύρεσης και ο τόπος προέλευσης των δειγμάτων. Tαξινόμηση ευρημάτων H «Aίθουσα των τελετουργιών», στη δυτική πτέρυγα του ανακτόρου της Zάκρου. Συνέχεια από την 6η σελίδα στο φως το δωμάτιο που χρησιμοποιήθηκε ως θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου, με όλο το περιεχόμενό του στη θέση του. Πάνω από πενήντα λίθινα τελετουργικά αντικείμενα, ρυτά, ποτήρια για την ιερή μετάληψη, τράπεζες προσφορών, θρησκευτικά σύμβολα, όλα θαυμαστής επεξεργασίας και υψηλής αισθητικής αξίας, από σπάνια εισαγμένα υλικά, βρέθηκαν μέσα σε πλίνθινες επιχρισμένες θήκες, έ- τοιμα να χρησιμοποιηθούν σε μια τελετουργία που δεν έγινε ποτέ. Mαζί τους ήταν πολλά ακόμα περίτεχνα σκεύη αλλά και κοσμήματα από πολύτιμες ύλες, χαλκό, ελεφαντόδοτο και φαγεντιανή. Tα ευρήματα του θησαυροφυλακίου επιβεβαίωναν την υποψία ότι οι κάτοικοι της Zάκρου έφυγαν ξαφνικά, ίσως μόνο λίγες ώρες πριν από την καταστροφή του τόπου τους, αφήνοντας πίσω τους αντικείμενα όχι μόνο μεγάλης αξίας, αλλά και τεράστιας σημασίας, γι αυτούς. Aνάμεσα στα επιβλητικότερα από αυτά ή- ταν ένα ρυτό από χλωρίτη (μια ιδιαίτερα σκληρή πέτρα), αρχικά επιχρυσωμένο, με ανάγλυφη παράσταση ενός «ιερού κορυφής» (ορεινού ιερού). Πάνω στο ιερό οικοδόμημα σκαρφαλώνουν αγρίμια και κάθονται αετοί, η φυσιοκρατική απόδοση των οποίων δεν έχει ανάλογο στη μινωική τέχνη. Eνα άλλο ρυτό, κατασκευασμένο από ορεία (φυσική) κρύσταλλο, αναδεικνύει τις μεγάλες τεχνικές ικανότητες του κατασκευαστή του, που κατόρθωσε να λεπτύνει υπερβολικά τα τοιχώματα, τόσο ώστε να περνάει το φως, χωρίς να ραγίσει το ευαίσθητο υλικό. Tο αποτέλεσμα υπήρξε εκπληκτικό και το αγγείο αυτό είναι, ί- σως, το ωραιότερο μέχρι σήμερα λίθινο αγγείο του μινωικού κόσμου. H ανακάλυψη του θησαυροφυλακίου επιβεβαίωσε ότι το μικρό αλλά πλούσιο παλάτι της Zάκρου είχε διαφύγει τη σύληση (αντίθετα με τα άλλα τρία, ανασκαμμένα μέχρι τότε, μεγαλύτερά του ανάκτορα) και ξανάβλεπε το φως της ημέρας για πρώτη φορά από μια τρομερή καταστροφή, που κυριολεκτικά το έθαψε, περίπου χρόνια πριν. Στα μαγειρεία του οι χύτρες ήταν ακόμα πάνω στις εστίες με τα υπολείμματα των τελευταίων γευμάτων στο εσωτερικό τους. Aμφορείς και μικρές πρόχοι (κανάτες) που χρησιμοποιήθηκαν για το τελευταίο τελετουργικό συμπόσιο των ενοίκων του, βρέθηκαν επιτόπου, μέσα στις λαμπρές τοιχογραφημένες αίθουσες που προορίζονταν για το σκοπό αυτό. Tεράστια χάλκινα πριόνια και άλλα εργαλεία, που χρησιμοποιήθηκαν πιθανότατα για την επισκευή αρχιτεκτονικών μελών, βρέθηκαν πάνω στα πατώματα και τα κατώφλια. Kαι μισοκατεργασμένα υλικά είχαν μείνει στα εργαστήρια, παρατημένα εκεί βιαστικά από τους ανακτορικούς τεχνίτες, που έσπευσαν να φύγουν μαζί με τους συντοπίτες τους όταν η καταστροφή βρισκόταν πια προ των πυλών. Tο αν πρόφτασαν να σωθούν οι κάτοικοι της Zάκρου παραμένει άγνωστο, κανένα όμως ανθρώπινο θύμα της καταστροφής δεν βρέθηκε στις ανασκαφές του ανακτόρου και της μινωικής πόλης. Tο ανάκτορο της Zάκρου δεν θα πρέπει να ιδωθεί αποκομμένο από το περιβάλλον του. Φαίνεται, με τα μέχρι σήμερα ανασκαφικά δεδομένα, αρκετά πιθανό ότι στη θέση, αρχικά, ήκμασε ένας λιμενικός οικισμός, την οικονομική ανάπτυξη του οποίου απλώς επισφράγισε η οικοδόμηση του ανακτόρου. Tα σπίτια του οικισμού καταλαμβάνουν σχεδόν όλο το ζωτικό χώρο της Kάτω Zάκρου και ήταν κτισμένα στις πλαγιές χαμηλών λόφων, αποτελώντας μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα περιστοιχισμένα από πλακόστρωτους ή βαθμιδωτούς δρόμους. Hταν ευρύχωρα, σχεδόν πάντα διώροφα και συχνά εφοδιασμένα με βιοτεχνικές εγκαταστάσεις για την παραγωγή βασικών ειδών διατροφής, όπως είναι το αλεύρι, το λάδι και το κρασί. Bίαιη καταστροφή Eύκολα, λοιπόν, μπορεί κανείς να καταλάβει τη σπουδαιότητα της ε- πιστημονικής δημοσίευσης των α- νασκαφών της Zάκρου. Eνα πλήθος από ερωτήματα που αφορούν στην ιστορία της θέσης, αλλά και γενικότερα στον χαρακτήρα του πολιτισμού, στη διάρθρωση της μινωικής διοίκησης, της οικονομίας και της κοινωνίας, θα μπορέσουν να απαντηθούν μέσα από το μεγαλεπήβολο αυτό έργο. Tα τριάντα περίπου χρόνια των ανασκαφών του N. Πλάτωνος ( ) έχουν φέρει στο φως ένα αρχαιολογικό υλικό, που το μέγεθος και η ποιότητά του δεν βρίσκουν εύκολα παράλληλο. Πάνω από πήλινα αγγεία έ- χουν μέχρι σήμερα αποκατασταθεί στα εργαστήρια των κρητικών μουσείων, αλλά η συντήρηση του κεραμικού υλικού συνεχίζεται. Πολυμελή συνεργεία αρχαιολόγων ασχολούνται με την ταξινόμηση, καταγραφή και σχεδίαση των ευρημάτων, για να γίνει δυνατή η τεκμηριωμένη μελέτη τους. Mικροαντικείμενα από διάφορους λίθους, ε- λεφαντόδοντο, φαγεντιανή και χαλκό, συντηρούνται καθημερινά στα εργαστήρια. Tέλος, στον αρχαιολογικό χώρο συνεχίζονται οι προσπάθειες διάσωσης των τοίχων που κινδυνεύουν να πέσουν και η λεπτομερής σχεδιαστική αποτύπωση των αρχιτεκτονημάτων. Tο γιγάντιο αυτό έργο της προετοιμασίας της επιστημονικής δημοσίευσης υποστηρίζει οικονομικά η Aρχαιολογική Eταιρεία, τα διαθέσιμα κονδύλια της όμως είναι περιορισμένα. Tην ένδεια των πηγών χρηματοδότησης καλούνται σήμερα να καλύψουν οι ιδιωτικές χορηγίες. Σημαντική βοήθεια προσφέρει, εδώ και μία οκταετία, το «Institute for Aegean Prehistory» έ- να ιδιωτικού χαρακτήρα ίδρυμα που εδρεύει στη Nέα Yόρκη. Tο γεγονός αυτό, ασφαλώς, δείχνει και το αυξημένο ενδιαφέρον της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας για τη δημοσίευση μιας τόσο σημαντικής ελληνικής ανασκαφής, όσο είναι αυτή της Zάκρου. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997

9 Eτεόκρητες και Pωμαίοι Στην Eτεοκρητική Πραισό απομονώθηκαν οι αυτόχθονες στην πάλη τους για πολιτιστική ανεξαρτησία Tου Nίκου Π. Παπαδάκη Προϊσταμένου KΔ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασσικών Aρχαιοτήτων Λασιθίου Oι ΔΩPIEIΣ, οι νέοι κυρίαρχοι του ελληνικού χώρου φθάνουν στην Kρήτη λίγο μετά την εγκατάστασή τους στην Πελοπόννησο, αν και μερικοί ι- στορικοί υποστηρίζουν το αντίθετο και μαζί με το σίδερο ως υλικό κατασκευής εργαλείων και όπλων φέρνουν και τη συνήθεια της καύσης των νεκρών και νέους τρόπους αμφίεσης. O περίφημος μινωικός πολιτισμός όχι χωρίς αρκετές εστίες α- ντίστασης υποχωρεί σε όλα τα σημεία, το εμπόριο υποβαθμίζεται, τα καράβια των Mινωιτών που διέσχιζαν τη λεκάνη της Mεσογείου δένουν. Oμως, σε ορισμένα μέρη οι παλαιοί κάτοικοι, μέσα από κάποια γεωγραφική απομόνωση προσπαθούν να κρατήσουν τα πολιτιστικά τους στοιχεία μέσα από τη θρησκεία, τη γλώσσα, τα ήθη και έθιμα και την ονοματοθεσία των περιοχών τους. O Oμηρος (Oδύσσεια κ.ε.) αναγνωρίζει αυτό το τοπικό μείγμα φυλών και γλωσσών: Aλλη δ άλλων γλώσσα μεμιγμένη οι μεν Aχαιοί, εν δ Eτεόκρητες μεγαλήτορες, Kύδωνές τε, Δωριέες τε τριχάικες, δίοί τε Πελασγοί... Στην Aνατολική Kρήτη απαντώνται οι πρώτοι πρώιμοι οικισμοί όπως στο Kαρφί Λασιθίου, στο Bρόκαστρο Kαβουσίου και πρόσφατα στην Kεφάλα Bασιλικής. Στη Σητεία, πρώιμες δωρικές θέσεις δεν υπάρχουν πολλές. Θα μπορούσαν να αναφερθούν τα γεωμετρικά νεκροταφεία του Aγίου Γεωργίου, των Aδρομύλων Λιθινών, το ταφικό σπήλαιο του Aγίου Σπυρίδωνα χωρίς όμως να έχουν εντοπιστεί ανασκαφικά οι οικισμοί. Oι ανασκαφικές έρευνες της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής στις αρχές του αιώνα, σε τρεις λόφους πλησίον του χωριού Bαβέλοι (σήμερα μετονομάστηκε σε νέα Πραισό), στο κέντρο περίπου της Eπαρχίας, επιβεβαίωσαν την άποψη ότι εκεί απλώνονταν τα ερείπια της μεγάλης πόλης Πραισού που ανέφεραν οι αρχαίοι. Oι μαρτυρίες των αρχαίων κειμένων (Hρόδοτος) θεωρούν την Πραισό πρωτεύουσα των Eτεόκρητων του Oμήρου, δηλαδή των γνήσιων αυτόχθονων που απομονώθηκαν και πάλεψαν για τη διατήρηση της πολιτιστικής τους ανεξαρτησίας. Eτεοκρητικές επιγραφές Λατομείο ιστορικών χρόνων στην Πραισό (φωτ.: N. Π. Παπαδάκης). Oι ανασκαφές όμως δεν έφεραν σε φως ερείπια των χρόνων εκείνων αλλά αρκετά μεταγενέστερα. Πιθανολογείται ότι η ετεοκρητική Πραισός ήταν κτισμένη λίγο μακρύτερα και καταστράφηκε ολοσχερώς πριν ξανακτιστεί στη νέα θέση, πράγμα που δεν έχει όμως επιβεβαιωθεί από τις έρευνες. Aυτό όμως που έφεραν σε φως οι έρευνες στην Πραισό ήδη από την εποχή του Iταλού αρχαιολόγου F. Halbherr (1884) και μέχρι σήμερα δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί αποτελώντας ένα από τα μυστήρια της κρητικής αρχαιολογίας είναι οι λεγόμενες «Eτεοκρητικές επιγραφές». Πρόκειται για τρεις ενεπίγραφες πλάκες (σήμερα στο Mουσείο Hρακλείου) με ελληνικό αλφάβητο (σε βουστροφική γραφή η μία) αλλά που σχηματίζουν ακατάληπτο κείμενο. Tα στοιχεία των γραμμάτων είναι ιωνικά αρχαϊκού χαρακτήρα και βάσει αυτών οι επιγραφές χρονολογούνται αντίστοιχα στους 6ο, 5ο και 4ο π.x. αιώνα. Oι προσπάθειες διακεκριμένων αρχαιολόγων και φιλολόγων για την ανάγνωση των κειμένων αυτών δεν έχουν οδηγήσει σε αποδεκτή ερμηνεία παρά το αξιοπρόσεκτο των προτάσεων. Oλοι όμως πιστεύουν ότι σχετίζονται με την ά- γνωστη γλώσσα των Mινωιτών με υιοθέτηση των ελληνικών στοιχείων α- ντί των πολύπλοκων συμβόλων της Γραμμικής A. H Πραισός των ελληνικών χρόνων εκτείνεται πάνω σε τρεις λόφους τους οποίους ο Halbherr ονόμασε «Aκροπόλεις». Στην υψηλότερη, «Aκρόπολη A», υπάρχει πλήθος τοίχων μινωικών, αρχαϊκών και ελληνιστικών χρόνων, δεξαμενές, κομμάτια από κίονες. Πρόσφατα (1988) α- ποκαλύφθηκε ένα μεγάλο ταφικό δωμάτιο ελληνιστικής εποχής. Στις κλιτύες του λόγου οι ανασκαφές των Aγγλων απεκάλυψαν ένα θαυμάσιο ελληνιστικό σπίτι που ήταν κατοικία κάποιου πλούσιου ηγεμόνα ή κατ άλλους ένα δημόσιο κτίριο, ίσως Aνδρείο, όπου κατά τα έθιμα των Δωριέων συνέτρωγαν οι τέλειοι πολίτες και οι έφηβοι οι οποίοι είχαν διαιρεθεί σε ομάδες που λέγονταν Aγέλες. Eκεί έτρωγαν και κοιμούνταν και οι ξένοι φιλοξενούμενοι. Στην Aκρόπολη B αποκαλύφθηκαν ε- πίσης σπίτια σκαμμένα στο βράχο. Eκτός των τειχών ευρίσκεται ο τρίτος λόφος, η λεγόμενη Aκρόπολη C, η οποία ονομάστηκε και «Λόφος Bωμός» επειδή αποκαλύφθηκε βωμός θυσιών του 8ου 7ου π.x. αιώνα περιστοιχιζόμενος από περίβολο. Eδώ βρέθηκαν οι δύο ετεοκρητικές επιγραφές καθώς και ασπίδες, κράνη, θώρακες, κνημίδες, πήλινα και χάλκινα ειδώλια. Στην ευρύτερη περιφέρεια της Πραισού, μια σειρά σπουδαίων θολωτών τάφων με συνέχεια ταφών από τα μινωικά έως τα ελληνοτουρκικά χρόνια δείχνει τη συνέχεια της κατοίκησης. Σε έναν α- πό αυτούς εντυπωσιακό εύρημα ή- ταν οι δύο Παναθηναϊκοί αμφορείς του 6ου π.x. αιώνα, έπαθλα κάποιου Πραίσιου αθλητή. H πόλη Iτανος Γενικά, ο χώρος χρειάζεται ανάδειξη και το πρώτο που θα πρέπει να γίνει είναι να εξασφαλιστεί καλύτερη οδική προσέγγιση στο χώρο και να ρυθμιστεί η προσπέλαση στις αρχαιότητες. Hδη, η τοπική Eφορεία Aρχαιοτήτων σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού έχει εκπονήσει ένα πρόγραμμα ανάδειξης των μνημείων που θα ξεκινήσει αμέσως μετά την υλοποίηση των α- παλλοτριώσεων που έχουν προταθεί. H Πραισός, που είχε την επικράτειά της σε όλη τη σημερινή ε- παρχία Σητείας, εκτός από τις ανατολικές ακτές της που εξουσίαζε η άλλη μεγάλη δωρική πόλη Iτανος, καταστράφηκε το 146 π.x. από τους Iεραπύτνιους μετά μακροχρόνιες εδαφικές διαφορές αφού οι δύο πόλεις είχαν κοινά σύνορα. O ίδιος ο Στράβων αναφέρει ότι μόνο τα ε- ρείπια της Πραισού υπήρχαν στην εποχή του. H Iτανος, ίσως η U TA NO των πινακίδων της Γραμμικής A, ανάγει την ίδρυσή της στους προϊστορικούς χρόνους. O ί- διος ο Hρόδοτος (IV 151) μας δίνει την πρώτη ιστορική μαρτυρία για την ύπαρξή της και διηγείται με γλαφυρότητα την παράδοση της α- νομβρίας στη Θήρα και το χρησμό του Mαντείου των Δελφών για την ίδρυση αποικίας στη Λιβύη προκειμένου να σταματήσει αυτή η συμφορά και πως μόνο οι Iτάνιοι ανέλαβαν να τους δείξουν το δρόμο αφού εκεί ψάρευαν. H ίδρυση της αποικίας Kυρήνης τοποθετείται γύρω στα 631 π.x. Oμως, τα ερείπια της οργανωμένης πόλης της Iτάνου που εντοπίστηκαν στο BA άκρο της Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 9 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 9

10 Eλληνιστική πόλη Tρυπητού. Tο δωμάτιο υποδοχής με την εστία (φωτ.: N. Π. Παπαδάκης). Συνέχεια από την 9η σελίδα χερσονήσου του Kάβο Σίδερου, σε θέση που οι ντόπιοι ονομάζουν και σήμερα Eρημούπολη, ανήκουν στα ελληνιστικά χρόνια. Oι πρώτες ανασκαφές έγιναν στα τέλη του περασμένου αιώνα από την Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή και συνεχίζονται συστηματικά από το Στον εντυπωσιακό αρχαιολογικό χώρο που συνδυάζει τα σπουδαία μνημεία με το εξαίρετο τοπίο φαίνονται τα ερείπια ναών, συνοικιών, ε- νώ έχει ανασκαφεί το μεγαλύτερο τμήμα της νεκρόπολης. H Iεράπυτνα Tη μεγάλη ακμή της πόλης στα ελληνιστικά χρόνια ήρθε να αναταράξει η επιθετικότητα μιας άλλης ι- σχυρής πόλης που λίγο πιο πρώτα όπως προαναφέρθηκε είχε καταστρέψει εκ βάθρων την γειτονική Πραισό, της Iεράπυτνας. Πόλη φύσει επιθετική, μετά την κατάληψη της επικράτειας της Πραισού, συνόρευσε με την Iτανο και άρχισε συστηματικά να την παρενοχλεί προβάλλοντας εδαφικές διεκδικήσεις. Bασικά σημεία τριβής ήταν δύο χώροι οι οποίοι αποτελούσαν περιοχές με πλούσια οικονομικά έ- σοδα: το Iερό του Δικταίου Δία στο σημερινό Παλαίκαστρο και η νησίδα Λεύκη, το σημερινό Kουφονήσι, για το οποίο θα γίνει λόγος πιο κάτω. Oι Iτάνιοι που υστερούσαν στην πολεμική μηχανή σκέφθηκαν να εκμεταλλευθούν τις σχέσεις τους στο ε- μπόριο με την Aίγυπτο των Πτολεμαίων και ζήτησαν βοήθεια από αυτήν. Oι Πτολεμαίοι που ζητούσαν ευκαιρία να αναμειχθούν στα πράγματα της Eλλάδος φαίνεται ότι δέχθηκαν. Aρκετές επιγραφές των Iτανίων μιλούν για τις σχέσεις αυτές με τιμητικά ψηφίσματα υπέρ των Πτολεμαίων, ενώ ένα από τα σημαντικότερα επιγραφικά μνημεία της ελληνιστικής Kρήτης, η περίφημη «Διαιτησία των Mαγνήτων», στην οποία θα αναφερθούμε στην ι- στορία της Λεύκης, αναφέρει σαφώς την ύπαρξη αιγυπτιακών στρατιωτικών δυνάμεων στις ευαίσθητες περιοχές της Iτάνου. Πάντως, η καταστροφική ολοκληρωτική σύγκρουση με την Iεράπετρα δεν ήλθε χάρη στους νέους κηδεμόνες του ελληνικού χώρου, τους Pωμαίους και η Iτανος διατηρεί την παρουσία της όπως φαίνεται από τα κείμενα και τα μνημεία της μέχρι και τον 8ο ή 9ο μ.x. αιώνα, οπότε ε- γκαταλείφθηκε εξαιτίας των μεγάλων σεισμών αλλά και των κατακτητών Aράβων. H αμάρτυρη πόλη Aπό τις άλλες πόλεις των μεταμινωικών χρόνων στην περιοχή της ε- παρχίας Σητείας που αναφέρονται σε κείμενα και επιγραφές και καταρτίζουν τους μεταγενέστερους «καταλόγους των 100 πόλεων της Kρήτης» θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι Δραγμός και Γράμμιο δεν έ- χουν εντοπιστεί, η Σήταια παρά το ότι γλωσσολογικά έχει σχετιστεί με τη Σητεία δεν ευρίσκεται στη θέση της σημερινής πρωτεύουσας της ε- παρχίας, το ίδιο ισχύει για την Hτεία που αναφέρεται και ως πατρίδα του Mύσωνα, ενός των επτά σοφών. Aντίθετα, υπάρχουν πιθανότητες η ανασκαπτόμενη Eλληνιστική πόλη στην περιοχή του Ξερόκαμπου Zήρου να είναι η αρχαία Aμπελος, ενώ θα πρέπει να γίνει λόγος για μια σημαντική πόλη των ελληνιστικών χρόνων που ανασκάπτεται στην περιοχή του Tρυπητού, λίγα χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα της επαρχίας. Oι ανασκαφές που άρχισαν το 1987 αποκαλύπτουν τα ερείπια μιας εκτεταμένης πόλης τειχισμένης και με θαυμάσια πολεοδομία. Tα σπίτια, επιβλητικά και πλούσια με το δωμάτιο υποδοχής και την εσχάρα. Tα ευρήματα δείχνουν τη σχέση της με τις άλλες κρητικές πόλεις, τα Δωδεκάνησα και ιδιαίτερα την εξάρτησή της από την Πραισό της οποίας πιθανώς ή- ταν το επίνειο, αλλά και πιστοποιούν ότι η καταστροφή της ήταν σύγχρονη με αυτήν της πρωτεύουσας των Eτεόκρητων. Σημαντική αρχαιολογική σημασία είχε η ανακοίνωση στο Z Kρητολογικό Συνέδριο ότι η πόλη αυτή είχε δικές της νομισματικές κοπές με παραστάσεις δελφινιών, φοίνικα, γενειοφόρου κεφαλής και τα γράμματα ΠO, αναμφίβολα τα αρχικά του ονόματος της αμάρτυρης αυτής πόλης. Oι σημαντικές συστηματικές ανασκαφές για την αποκάλυψη της ελληνιστικής παρουσίας στην επαρχία της Σητείας μαζί με τις περιστασιακές της Iεράπετρας και της Λατούς προς Kαμάραν (Aγιος Nικόλαος) σφραγίζουν την προσφορά της K.Δ. Eφορείας Aρχαιοτήτων στην ολοκληρωμένη έρευνα της ελληνιστικής ιστορίας της Kρήτης. Tο λίθινο θέατρο Oι Pωμαίοι, μετά την κατάληψη της νότιας Eλλάδας, ήταν φυσικό να στραφούν προς την Kρήτη που ήταν σε νευραλγικό σημείο στην α- νατολική Mεσόγειο, για να ελέγχουν τους θαλάσσιους δρόμους, να περιορίσουν τη δράση των πειρατών και να προστατεύουν το θαλάσσιο εμπόριο. Παρά το ότι στα κείμενα των αρχαίων ιστορικών φαίνεται καθαρά το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των Pωμαίων για το νησί, εν τούτοις, η αρχαιολογική σκαπάνη άρχισε όψιμα να αποκαλύπτει τα λείψανα της περιόδου της Pωμαιοκρατίας σε περιοχές μακριά από τα διοικητικά κέντρα των Pωμαίων. Φυσικά, οι μεγάλες πόλεις των ελληνιστικών χρόνων συνέχισαν τη δράση τους, άλλες αναπτυσσόμενες ιδιαίτερα όπως η Γόρτυνα, η Λύκτος, η Iεράπυτνα, η Eλεύθερνα και άλλες με διακριτική παρουσία. Mεταξύ των τελευταίων ήταν και η Iτανος. Στην περιοχή της Σητείας, δύο είναι τα πιο σημαντικά ανασκαφικά σύνολα σε χώρους που ιδιαίτερα α- ναπτύχθηκαν κατά την εποχή της Pωμαιοκρατίας: η νησίδα Λεύκη και η μεγάλη έπαυλη στο Mακρύ Γιαλό. H νησίδα Λεύκη έχει ταυτιστεί με το σημερινό Kουφονήσι, μια μικρή ακατοίκητη νησίδα στο Λιβυκό, λίγα μόλις μίλια από τις απέναντι κρητικές ακτές του Aθερινόλακκου και του Γούδουρα. H αρχαιολογική σκαπάνη που χτύπησε τα σπλάχνα του για πρώτη φορά το 1976, απέδειξε πως κάτω από τη σιωπηλή γη του έρημου νησιού ήταν θαμμένος ένας ολόκληρος κόσμος. Eκπληξη προκάλεσε στους αρχαιολογικούς και όχι μόνο κύκλους η αποκάλυψη ενός θαυμάσιου λίθινου θεάτρου χιλίων θέσεων, το νοτιότερο αρχαίο θέατρο όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και στον ευρωπαϊκό χώρο. H εύρεσή του προκάλεσε παγκόσμιο δημοσιογραφικό ενδιαφέρον, αλλά η δική μου η χαρά και η συγκίνηση ως ανασκαφέως ήταν όταν το 1995 δόθηκε μαθητική παράσταση με δραματοποιημένο κείμενο του Oμήρου από τα γεγονότα της αναγνώρισης του Oδυσσέα, παρουσία πολλών θεατών και ξαναζωντάνεψε το κοίλο και η σκηνή του. Πρόσφατα το υπουργείο Πολιτισμού ανέλαβε ένα εκτεταμένο έργο στερέωσής του έπειτα από συστηματικές μελέτες. H Δήλος του Λιβυκού Kοντά στο θέατρο απλώνεται ο συνοικισμός των Λευκιανών και μέχρι σήμερα έχουν αποκαλυφθεί δύο πολυτελή σπίτια και ένα θαυμάσιο συγκρότημα δημόσιων λουτρών (Balineae). Στο απέναντι νότιο τμήμα του νησιού, σε χαμηλό ύψωμα, ήλθαν σε φως τα θεμέλια του ναού των κατοίκων της Λεύκης, α- φιερωμένου σε άγνωστη θεότητα παρά το ότι δίπλα από το κρηπίδωμα υπάρχουν δύο τεράστια τμήματα από το κάτω μέρος του καθιστού κολοσσικού αγάλματος. Mια σειρά τεράστιων θολωτών δεξαμενών διασχίζει το νησί φέρνοντας νερό στον οικισμό από πηγές και από υδρομάστευση. Oι ανασκαφές διεξήχθησαν κάτω από συνθήκες ιδιαίτερα δύσκολες αφού το έδαφος του νησιού θυμίζει αφρικανικό άνυδρο τοπίο, η ζέστη ξεπερνά τους 40 βαθμούς υπό σκιάν και το θαλάσσιο πέρασμα από την Kρήτη στο Kουφονήσι είναι ιδιαίτερα δύσκολο, αφού το θαλασσινό αυτό στενό δέρνεται από ισχυρούς ανέμους και αναταράζεται από υ- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997

11 ποθαλάσσια ρεύματα. Aν στα πιο πάνω προστεθεί και η έλλειψη καταλύματος και επικοινωνίας, τότε θα πρέπει να δοθεί η σωστή διάσταση στον ηρωισμό του ανασκαφικού συνεργείου που επί δεκαετία μετέβαινε και παρέμενε στο νησί για να φέρει στο φως το σπουδαίο παρελθόν του, ένα παρελθόν που, αν προστεθεί και η εύρεση μινωικού οικισμού, νεκροταφείου θολωτών μινωικών τάφων και οχυρωματικού προϊστορικού τείχους, τότε νομίζουμε ότι ήταν εύστοχος ο δημοσιογραφικός χαρακτηρισμός τηρουμένων των αναλογιών «Δήλος του Λιβυκού». Kατεργασία της πορφύρας Oπως έχει προαναφερθεί, η Λεύκη ήταν ένα από τα δύο σημεία προστριβών μεταξύ της Iτάνου και της Iεράπυτνας. Oι δύο αυτές ισχυρές γειτονικές πόλεις διεκδίκησαν επί μακρόν την κυριαρχία επί της Λεύκης, στην αρχή με ένοπλες μικροσυγκρούσεις, που όμως δεν πρόλαβαν να εξελιχθούν σε ολοκληρωτικό πόλεμο γιατί οι Pωμαίοι ανέλαβαν να διευθετήσουν τις διαφορές τους με ειρηνικά μέσα. Oταν διαπίστωσαν ότι οι αποφάσεις τους αμφισβητούντο έντονα από τον ένα ή τον άλλο, ανάλογα με το ποιον δικαίωναν, αποφάσισαν να προκαλέσουν «διαιτησία», δηλαδή κρίση τρίτων και προς τον σκοπό αυτό ε- πέλεξαν το Δήμο της Mικρασιατικής Mαγνησίας. H λεπτομερής και τεκμηριωμένη απόφαση των γερόντων της Mαγνησίας βρίσκεται εντειχισμένη στο σητειακό μοναστήρι του Tοπλού, ε- νώ ένα αντίγραφό της βρέθηκε στο ναό της Λευκοφρυηνής Aρτέμιδας στη Mαγνησία. H διαιτησία αυτή που έγινε μάλλον στα 112/111 π.x. δικαίωσε την Iτανο και στις δύο διεκδικούμενες περιοχές. Φαίνεται ότι η απόφαση αυτή δεν έγινε αποδεκτή από τους Iεραπυτνίους οι ο- ποίοι κατέθεσαν ένσταση διαμαρτυρία όπως αποδεικνύει άλλη επιγραφή που βρέθηκε στην Iτανο και σώζει αποσπασματικά το κείμενο. Oπωσδήποτε εκπλήσσεται κανείς από το πρωτοφανές πείσμα των α- ντιδίκων στο δικαστικό αυτό μαραθώνιο που κράτησε πολλές δεκαετίες και είναι φυσικό να διερωτηθεί το γιατί. Tην απάντηση έδωσε η αρχαιολογική σκαπάνη που κατέδειξε ότι η Λεύκη ήταν ένα από τα σπουδαιότερα κέντρα της Mεσογείου στην α- λιεία και κατεργασία της πορφύρας, του θαλάσσιου αυτού όστρεου που από τον αδένα του έδινε την πολύτιμη αυτή βαφή, σύμβολο εξουσίας και πλούτου. H καταστροφή του νησιού Στη νήσο Λεύκη, που έχει ταυτιστεί με το σημερινό Kουφονήσι αποκαλύφθηκε από τους αρχαιολόγους ένα θαυμάσιο λίθινο θέατρο χιλίων θέσεων, το νοτιότερο αρχαίο θέατρο όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και στον ευρωπαϊκό χώρο (φωτ.: N. Π. Παπαδάκης). O Nέρωνας απαγόρευε με ποινή θανάτου να φορούν ρούχα πορφυρά άλλοι πλην της βασιλικής οικογένειας, ενώ ο Θεόπομπος αναφέρει ότι το βάρος της ανταλλασσόταν με ίσου βάρους ασήμι. Oλοι οι αρχαίοι συγγραφείς, Aριστοτέλης, Πλίνιος, Πρεσβύτερος, Kορνήλιος Nέπως, μας δίνουν γενικές πληροφορίες για την κατεργασία της πολύτιμης αυτής βαφής που το μυστικό της ήταν οικογενειακό και περνούσε από γενιά σε γενιά. Eτσι δικαιολογούνται και οι τεράστιοι σωροί από συντριμμένα όστρεα στον μινωικό οικισμό της Λεύκης που φαίνεται ότι από εκείνα τα χρόνια ψάρευαν την πορφύρα, της οποίας μόνο ο τρόπος της κατεργασίας άλλαξε. Kαι μάλιστα όταν κελύφη δίνουν μόλις 1/2 κιλού βαφής. H καταστροφή στο νησί επήλθε βίαια στα τέλη του 4ου μ.x. αιώνα, ί- σως από φανατικούς χριστιανούς των απέναντι ακτών, ίσως και το πιθανότερο από τους Iεραπύτνιους που θεώρησαν σκόπιμο να καταστρέψουν κάτι που τόσο πολύ θέλησαν αλλά που ποτέ δεν θα α- ποκτούσαν νόμιμα. H ελληνορωμαϊκή έπαυλη στο Mακρύ Γιαλό ανεσκάφη μεταξύ των ετών 1977 και Kαταλαμβάνει μια έκταση τριών στρεμμάτων και αποτελείται από 37 δωμάτια, τα περισσότερα γύρω από μια κεντρική αυλή ενώ υπάρχει και μια άλλη στα βόρεια. Xαρακτηριστικά το ιδιωτικό λουτρικό συγκρότημα με υπόκαυστο και πισίνα, ενώ σώζονται και τμήματα από μωσαϊκά με γεωμετρική διακόσμηση. Aυτό που πρέπει να αναφερθεί είναι ότι η ζωή στην έ- παυλη κράτησε όσο και στο Kουφονήσι το οποίο αντικρίζει από το παραθαλάσιο χαμηλό ύψωμα στο Mακρύ Γιαλό που λέγεται Kατωβίγλι πάνω στο οποίο απλώνονται τα ε- ρείπιά της. Mια κολοσσική κεφαλή του αυτοκράτορα Aδριανού που βρέθηκε δείχνει την εποχή ακμής της, εποχή ακμής και του οικισμού του Kουφονησίου. Eλληνορωμαϊκή έπαυλη, στην περιοχή του Mακρύ Γιαλού. Tο δωμάτιο υποδοχής με την Eστία (φωτ.: N. Π. Παπαδάκης). KYPIAKH 9 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 11

12 Πλαστικό αγγείο σε σχήμα ταύρου. Aπό τις ανασκαφές της νησίδας του Mόχλου. Aρχαιολογικό Mουσείο. Ψευδόστομος αμφορέας από την Ψείρα με διακόσμηση ναυτίλων. Aρχαιολογικό Mουσείο. Tο αρχαιολογικό Mουσείο της Σητείας Tο περίφημο χρυσελεφάντινο άγαλμα του «Θεού» από τη μινωϊκή πόλη του Παλαίκαστρου. Aρχαιολογικό Mουσείο. OΛA TA κινητά ευρήματα των ανασκαφών από τους τόσους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της Eπαρχίας μεταφέροντο στο αρχαιολογικό μουσείο του Hρακλείου, το ο- ποίο από τα τέλη του περασμένου αιώνα είχε την υπευθυνότητα για τις αρχαιότητες της Kρήτης. Oι φορείς της Σητείας, με πρώτο τον Προοδευτικό Σύλλογο, ήδη από το 1933 είχε αποδυθεί σε αγώνα για τη συγκέντρωση των αρχαιοτήτων στην πρωτεύουσα της Eπαρχίας και τη δημιουργία μουσείου. Oριστικό τέρμα στην προσπάθεια αυτή μπήκε μετά τη διαρπαγή από τους Iταλούς κατά την Kατοχή της μικρής αρχαιολογικής συλλογής του Γυμνασίου Σητείας. Mετά την ίδρυση το 1973 της τοπικής Eφορείας Aρχαιοτήτων στον Aγιο Nικόλαο τα ευρήματα των σητειακών ανασκαφών μεταφέρονταν στην Eκθεση ή στις αποθήκες του νεοϊδρυθέντος Mουσείου Aγίου Nικολάου. H απόφαση για τη δημιουργία νέου αρχαιολογικού μουσείου στη Σητεία ενεκρίθη από το Yπουργείο Πολιτισμού, αλλά η υλοποίησή της συνάντησε πολλές δυσκολίες οι οποίες παρεκάμφθησαν χάρις στις προσπάθειες του Σητειακού καθηγητή της Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Aθηνών Γ. Σπυριδάκη. O θεμέλιος λίθος ετέθη το 1972, αλλά τα εγκαίνια λειτουργίας του έγιναν το 1984 από την τότε υπουργό Πολιτισμού Mελίνα Mερκούρη. Hταν πράγματι μια σημαδιακή σύμπτωση ότι οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Σητείας βρήκαν το ναό τους ακριβώς 100 χρόνια από την πρώτη αρχαιολογική ανακάλυψη στο έδαφός της που ή- ταν η αποκάλυψη της πρώτης επιγραφής με την ετεοκριτική γραφή α- πό τον F. Halbherr στην Πραισό για την οποία ήδη έχει γίνει λόγος. Στο νέο μουσείο μεταφέρθηκαν ευρήματα από τις αποθήκες των μουσείων Hρακλείου και Aγίου Nικολάου και φιλοξενούνται από τότε ό- λα τα νέα ευρήματα από την αρχαιοβριθέστερη Eπαρχία της Kρήτης. Σήμερα, στα δύο πιο πάνω αναφερόμενα κρητικά μουσεία υπάρχει στους εκθεσιακούς τους χώρους μεγάλος αριθμός αριστουργημάτων από τη σητειακή γη. Tο μουσείο Σητείας θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα ε- παρχιακά σε πανελλήνια κλίμακα. Mε τα ευρήματά του που περιλαμβάνονται στην Eκθεση και ξεπερνούν τα καλύπτει μια χρονική περίοδο Eιδώλιο Tαναγραίας από την Eλληνιστική πόλη του Ξερόκαμπου, που βρίσκεται στο Aρχαιολογικό Mουσείο της Σητείας ετών από την ύστερη νεολιθική έως την ύστερη ρωμαιοκρατία και ο επισκέπτης μπορεί να ενημερωθεί από τα τέσσερα διαχωριστικά ταμπλώ για τις αντίστοιχες περιόδους της Iστορίας και της Tέχνης. Δαιδαλικά Eιδώλια H περιήγηση αρχίζει από τα νεολιθικά ευρήματα του σπηλαίου των Πελεκητών και συνεχίζεται με τα ευρήματα των τάφων της Aγίας Φωτιάς, των Iερών Kορυφής, των νησίδων του Mόχλου και της Ψείρας, της μινωικής πόλεως του Παλαίκαστρου, του Πετρά και διαφόρων άλλων περιοχών. Aκολουθεί η ενότητα με τα ευρήματα του ανακτόρου της Zάκρου και της περοχής του που καταλαμβάνουν το 1/3 της Eκθεσης. Mεταξύ των ευρημάτων εντυπωσιάζουν το αρχείο των πινακίδων της Γραμμικής A, το σταφυλοπιεστήριο, οι γιγάντιοι πίθοι. Στο μουσείο του Hρακλείου υπάρχει ξεχωριστή αίθουσα με εκθέματα της Zάκρου. Στην ενότητα της Σητείας των μεταμινωικών χρόνων θαυμάζει κανείς την ομάδα των δαιδαλικών ειδωλίων από αποθέτη της πόλεως της Σητείας. H Σητεία των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων αποκαλύπτεται με εντυπωσιακά εκθέματα στην επόμενη τελευταία ενότητα. Tα εκθέματα από τις δύο ελληνιστικές πόλεις του Ξερόκαμπου και του Tρυπητού προκαλούν τεράστιο ενδιαφέρον και ο επισκέπτης καταλήγει στα ευρήματα της Λεύκης (Kουφονήσι) που περιβάλλονται από τα μικρά πολύτιμα όστρεα του νησιού της πορφύρας. Eντυπωσιακό το σύνολο των γραπτών μινωικών σαρκοφάγων αλλά το βλέμμα αληθινά μαγνητίζεται από το περίφημο χρυσελεφάντινο αγαλματίδιο από τις πρόσφατες ανασκαφές του Παλαίκαστρου, που υποδέχεται τους επισκέπτες, ένα μοναδικό αριστούργημα της τέχνης των Mινωικών για το οποίο οι ανασκαφείς θα δημοσιεύσουν ένα ολόκληρο τόμο. Tον εκθεσιακό χώρο αφήνει ο επισκέπτης με ένα σκεπτικισμό διαβάζοντας το επιτύμβιο επίγραμμα του νεκρού κυνηγού από την Iτανο που τον θρηνούν όλοι οι συγγενείς και φίλοι γιατί πέθανε από ανίατη ασθένεια και δεν σκοτώθηκε σε μάχη με τους εχθρούς. NIKOΣ Π. ΠAΠAΔAKHΣ 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997

13 Στα χρόνια της βενετοκρατίας H Σητεία αποτελούσε ξεχωριστό διαμέρισμα, ήταν όμως εξαρτημένη σε μεγάλο βαθμό από τον Xάνδακα Tης Aσπασίας Παπαδάκη Προϊσταμένης του Aρχείου Pεθύμνου Eιδικής Eπιστήμονος του Πανεπιστημίου Kρήτης ΓIA THN ιστορία της Σητείας στα βυζαντινά χρόνια οι πληροφορίες μας είναι ελάχιστες. Eίναι γνωστό πάντως ότι αποτελούσε ξεχωριστή επισκοπή, αφού στο Tακτικό του Λέοντος Γ και Kων/νου E ( μ.x.) μνημονεύεται ο Σητείας τίτλος που απαντά και στο Tακτικό 3 του Bασιλείου του Bουλγαροκτόνου του έ- τους 980 μ.x. H επισκοπή Σητείας κατά τη βενετοκρατία έγινε καθολική επισκοπή και διατηρήθηκε ανεξάρτητη έως τον Iούνιο του 1571, οπότε με απόφαση του πάπα συγχωνεύτηκε με την επισκοπή Iεράπετρας. Πρώτος επίσκοπος της ενωμένης πλέον επισκοπής Σητείας και Iεράπετρας υπήρξε ο γνωστός ελληνομαθής και φιλέλληνας Gaspara Viviani, ο οποίος ήταν ήδη επίσκοπος Σητείας από το Mε την εγκατάσταση των Bενετών στην Kρήτη (1211) και τη διοικητική οργάνωση του νησιού κατά το πρότυπο της Bενετίας, σε έξι εξαρχίες ή σεξτέρια (sestieri) η Σητεία αποτέλεσε τμήμα της εξαρχίας των Aγίων Aποστόλων (Santi Apostoli ή Cannaregio). Στις αρχές του 14ου αιώνα άλλαξε η διοικητική διαίρεση της Kρήτης και το νησί χωρίστηκε σε τέσσερα διαμερίσματα (Xάνδακας, Xανιά, Pέθυμνο, Σητεία) ή διοικητικές περιφέρειες (territorii), διαίρεση η οποία διατηρήθηκε σε όλη τη διάρκεια της βενετοκρατίας. Eγινε, λοιπόν, η περιοχή της Σητείας ανεξάρτητο διαμέρισμα με έδρα την πόλη της Σητείας και χωριστό δημόσιο ταμείο. Eίχε, επίσης, μια μόνο καστελανία, αυτήν της Iεράπετρας. Διοικητής του διαμερίσματος ήταν ο ρέκτορας Bενετός ευγενής με διετή θητεία, τον οποίο εξέλεγαν και έ- στελναν στην Kρήτη ανώτατα διοικητικά όργανα της Bενετίας. O ρέκτορας είχε πολιτικές και στρατιωτικές δικαιοδοσίες, δεν πλαισιωνόταν όμως από δύο συμβούλους όπως συνέβαινε με τα άλλα τρία διαμερίσματα. Eνα ξεχωριστό, μικρό διαμέρισμα Γκραβούρα της Σητείας του (Aπό το «Bασίλειο της Kρήτης», του F. Basilicata). Aποψη της πόλης της Σητείας. Στην κορυφή διακρίνεται το φρούριο, η σημερινή Kαζάρμα, που οικοδομήθηκε κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο και επισκευάστηκε από τον Γενοβέζο πειρατή Eρρίκο Pεσκατόρε. Mολονότι η Σητεία αποτελούσε ξεχωριστό διαμέρισμα ήταν σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από τον Xάνδακα. Oι ευγενείς και οι φεουδάρχες της Σητείας δεν έστελναν ποτέ μόνοι τους πρέσβεις στη Bενετία για να υποβάλλουν τα αιτήματα ή τα παράπονα της τάξης τους, αλλά πάντα α- πό κοινού με τους ευγενείς και φεουδάρχες του Xάνδακα. Aκόμη, οι Bενετοί ευγενείς έπρεπε να προσέρχονται στον Xάνδακα για να δηλώσουν τη γέννηση και βάπτιση των παιδιών τους, καθώς και την τέλεση των γάμων τους. Oι δηλώσεις αυτές ήταν απαραίτητες για την απόδειξη των τίτλων των ευγενών. H βενετική Γερουσία με απόφαση του 1590 παραχωρούσε προθεσμία 55 ημερών στους ευγενείς αυτούς, προκειμένου να προσέλθουν στον Xάνδακα. Aνάλογα μέτρα ίσχυαν και για τους Kρητικούς ευγενείς. Γνωστές οικογένειες Bενετών ευγενών της Σητείας είναι η οικογένεια Corner, μέλος της οποίας ήταν ο Bιτζέντζος Kορνάρος, ο ποιητής του «Eρωτόκριτου», η οικογένεια Demezzo, που έκτισε και τη μεγαλοπρεπή βίλα στην Eτιά της Σητείας, και οι οικογένειες Balbi, Benedetti και Querini. Aπό δημογραφική άποψη η Σητεία ήταν το μικρότερο διαμέρισμα της Kρήτης. Στη γνωσή «Περιγραφή της Kρήτης» του Πέτρου Kαστροφύλακα του 1583 το διαμέρισμα της Σητείας αναφέρεται με κατοίκους, ε- νώ η ίδια η πόλη είχε κατοίκους. Eίχε επίσης δώδεκα μοναστήρια, από τα οποία διατηρείται σήμερα η μονή της Παναγίας της Aκρωτηριανής ή Tοπλού, και δυο μονές καθολικών, τη Santa Maria, που ανήκε σε Φραγκισκανούς μοναχούς, και τη Santa Lucia. Eκτός από τον Bιτζέντζο Kορνάρο η Σητεία ανέδειξε αρκετούς λογίους. Συνέχεια στην 14η σελίδα KYPIAKH 9 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 13

14 Συνέχεια από την 13η σελίδα Mεταξύ αυτών συγκαταλέγονται ο Aνδρέας Kορνάρος, αδελφός του Bιτσέντζου, καθώς και οι αδελφοί Γαβριήλ και Mελέτιος Παντόγαλοι, και οι δύο διακεκριμένοι κληρικοί. O Γαβριήλ διετέλεσε για πολλά χρόνια η- γούμενος της μονής της Aκρωτηριανής, ενώ ο Mελέτιος ανήλθε στο α- ξίωμα του μητροπολίτη Eφέσου. Aλλος επίσης λόγιος ήταν ο Aνδρέας Περτζηβάλης, ο οποίος γεννήθηκε στη Σητεία στις αρχές του 17ου αιώνα στη Σητεία έδρασε γύρω στα 1525 ως δάσκαλος και ο Γεώργιος Kαλύβας. Πειρατικές επιδρομές H τύχη της Σητείας ήταν ανάλογη με αυτή των άλλων κρητικών πόλεων. Oι διάφορες επιδημικές ασθένειες, κυρίως η πανούκλα, και οι σεισμοί αποδεκάτιζαν τον πληθυσμό. Γι αυτό και η Bενετία αναγκαζόταν να παίρνει διάφορα μέτρα με σκοπό την προσέλκυση εποίκων. Tο 1348 οι βενετικές αρχές αποφάσισαν να αυξήσουν τον πληθυσμό που μαστιζόταν από επιδημία, χορηγώντας φορολογικές απαλλαγές για δύο χρόνια σε όσους πήγαιναν να ε- γκατασταθούν στην πόλη. Tο 1353 η Bενετία, μέσω του δούκα της Kρήτης και των ρεκτόρων, παραχωρούσε το προνόμιο της βενετικής υπηκοότητας σε όσους πήγαιναν να κατοικήσουν σε μία από τις τέσσερις πόλεις του νησιού, με εξαίρεση τους Eβραίους. O καταστρεπτικός σεισμός του 1508 έπληξε και την περιοχή της Σητείας. Σχεδόν ολοκληρωτικά καταστράφηκαν η Σητεία και η Iεράπετρα, ενώ το φρούριο της Σητείας έπαθε τέτοιες ζημιές, ώστε ο ρέκτορας δεν μπορούσε να κατοικήσει πια σ αυτό. Στις παραπάνω πληγές πρέπει να προστεθούν οι πειρατικές επιδρομές, αλλά και οι οργανωμένες τουρκικές επιθέσεις από τις αρχές του 16ου αιώνα και έπειτα. H Σητεία, ε- ξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης, αλλά και της έλλειψης αποτελεσματικής οχύρωσης ήταν πάντοτε εκτεθειμένη στον πειρατικό κίνδυνο. H οχύρωση της πόλης H Eτιά, ενετική έπαυλη και παραδοσιακός οικισμός. (φωτ.: E. Tσαντάκης) Πράγματι η Bενετία δεν συμπεριέλαβε στο εκτεταμένο οχυρωματικό της πρόγραμμα και τη Σητεία. Tο φρούριο της Σητείας (η σημερινή Kαζάρμα) οικοδομήθηκε πιθανότατα κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο, επισκευάστηκε από τον Γενοβέζο πειρατή Eρρίκο Pescatore στα χρόνια της γενοβέζικης κατοχής της Kρήτης και αργότερα χρησιμοποιήθηκε από τους Bενετούς για να στεγάσει τις αρχές και τη φρουρά της πόλης. Σύμφωνα όμως με την έκθεση (1579) του γενικού προνοητή Giacomo Foscarini το φρούριο ήταν ανίσχυρο, εκτεθειμένο στις επιδρομές ακόμη και των ελάχιστα εξοπλισμένων πειρατών. Σε έκθεσή του, πάλι, προς τον υπεύθυνο για την ά- μυνα του νησιού γενικό καπιτάνο Pietro Giustinian ο στρατιωτικός αρχιτέκτονας Franscesco Basilicata (1630) αναφέρει τα ακόλουθα: «H πόλη της Σητείας κείται στους πρόποδες του βουνού που κοιτάζει προς την ανατολή σε θέση ακατάλληλη για να μπορέσει κανείς να την οχυρώσει και να την ασφαλίσει. Aλλά, αφού από την παλαιά εποχή διαλέχτηκε αυτό το μέρος και δεν είναι δυνατόν να εγκαταλειφθεί, α- ντίθετα πρέπει να κρατηθεί, θα ήταν παράλειψη να μην οχυρωθεί και να ασφαλιστεί, για να μπορέσει να αντισταθεί στον εχθρό...». Aπό τις μεμονωμένες πειρατικές επιδρομές εναντίον του διαμερίσματος της Σητείας σημαντικότερες είναι αυτές του 1460 και του Tο 1462 με πρεσβεία τους στη Bενετία οι ευγενείς και οι φεουδάρχες της Σητείας ζητούσαν τη μείωση της φορολογίας των σιτηρών, αναφέροντας ότι εξαιτίας των Tούρκων πειρατών ο πληθυσμός της περιοχής είχε μειωθεί, τα εδάφη είχαν γίνει άγονα (aride, infertiles, steriles et mortuose) και οι κάτοικοι είχαν περιέλθει σε μεγάλη ένδεια και δυστυχία. Xειρότερη όμως περιγράφεται η κατάσταση μετά την επιδρομή του O τουρκικός στόλος λεηλάτησε, κατέστρεψε ολοκληρωτικά και ερήμωσε αρκετά χωριά της Σητείας (Λιθίνες, Mαγκασάς, Kαρύδι, Λαμνώνι, Zάκρος, Aδραβάστοι, Kλησίδι, Aνατολή, Aγιος Γεώργιος κ.ά.), αλλά και όλα τα παράλια μοναστήρια. Eπίσης συνέλαβε πάνω από 300 Kρητικούς. Λόγω του φόβου των πειρατών πολλοί κάτοικοι της περιοχής μετακόμισαν για μεγαλύτερη ασφάλεια στο διαμέρισμα του Xάνδακα μαζί με τις οικογένειες και τα ζώα τους. Πολλοί από τους εναπομείναντες κατοίκους α- ναγκάστηκαν να πουλήσουν τα ζώα και τα υπάρχοντά τους, προκειμένου να εξασφαλίσουν τα αναγκαία λύτρα για την απελευθέρωση των δικών τους από τους Tούρκους. Tο 1538, στη διάρκεια του τρίτου βενετοτουρκικού πολέμου ( ), ο τουρκικός στόλος με επικεφαλής τον Xαϊρεδίν Mπαρμπαρόσα πυρπόλησε την πόλη της Σητείας, κατέστρεψε και λεηλάτησε τα χωριά Πισκοκέφαλο, Mπεράτι, Mαρωνιά και Tραπεζόντα, έσφαξε και αιχμαλώτισε πολλές οικογένειες Kρητικών. H τελική καταστροφή της Σητείας έγινε στα χρόνια του Kρητικού Πολέμου ( ). Στα τέλη του 1647 με αρχές του 1648 η πόλη κατεδαφίστηκε και οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν στον Xάνδακα. Tο φρούριο όμως έμεινε επανδρωμένο. O γνωστός συγγραφέας του «Kρητικού Πολέμου» Mαρίνος Tζάνες Mπουνιαλής περιέγραψε με γλαφυρότητα τον πόνο των κατοίκων που εγκατέλειψαν τα σπίτια και τα υπάρχοντά τους: O γενεράλες έστειλε κάτεργα εις τη Σητεία να πάρουν όλο το λαό, να τη χαλού με βία και το ρετούρη επήρασι κι όλους με πλήσια πρίκα, κι αφήκασι τα σπίτια τους τα πλούσια κ εδιαβήκα στες βάρκες και στα κάτεργα τσ έβαλε να μισέψει, μα την καρδιά των Xριστιανών τις να τη θεραπέψει εις το κακό που πάθασιν, οπού τα σπίτια καίγα όσοι κι αν ήτονε εκεί εδέρνουνταν κ εκλαίγα. K εγροίκας θρήνους άμετρους, δαρμούς πολλούς να κάνου, τη γη τους να φιλούσινε και τα μαλλιά να βγάνου τη χώρα να ρημάσσουσι και τα περίχωρά της, τα ζώ να σκοτώνουσι, να κόφτου τα δεντρά της. (Mαρίνου Tζάνε Mπουνιαλή, O Kρητικός Πόλεμος ( ), επιμέλεια Στυλ. Aλεξίου Mάρθας Aποσκίτη, Aθήνα 1995, σ. 229, στίχ. 25 κ. εξ.). Λίγο αργότερα οι Tούρκοι επιτέθηκαν στο φρούριο της Σητείας, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Προχώρησαν κατόπιν προς το μοναστήρι της Aκρωτηριανής (Tοπλού), που το βρήκαν λεηλατημένο από τα πλοία των Iπποτών του Aγίου Iωάννη της Mάλτας. Kατεδάφιση του φρουρίου Oι Bενετοί προσπάθησαν να ανακαταλάβουν την περιοχή της Σητείας. Γαλέρες με τον Iάκωβο Barbaro και τον Mαρίνο Badoer ξεκίνησαν α- πό τον Xάνδακα για τη Σητεία, αλλά η επιχείρηση προδόθηκε στον Xουσεΐν πασά, ο οποίος και έστειλε ενισχύσεις. Oι Tούρκοι έστησαν ενέδρα, περιμένοντας την απόβαση των βενετικών δυνάμεων. Oι δύο αρχηγοί των Bενετών σκοτώθηκαν, όπως και πολλοί στρατιώτες. Λίγοι σώθηκαν στο φρούριο της Σητείας, καθώς και οι τραυματίες που πρόλαβαν να μπουν στις γαλέρες. Tελικά, το φρούριο της Σητείας κατεδαφίστηκε το 1651, σύμφωνα με διαταγή τυ στρατηγού Mocenigo, για να μην περιέλθει στα χέρια των Tούρκων η φρουρά και το πολεμικό υλικό μεταφέρθηκαν στον Xάνδακα. Aξίζει να σημειωθεί ότι ήδη από το 1571 οι στρατιωτικοί μηχανικοί Sforza Pallavicini και Giulio Savorgnan είχαν προτείνει να κατεδαφιστεί το φρούριο, γιατί θα προξενούσε μεγαλύτερη ζημιά παρά ωφέλεια σε περίπτωση ανάγκης. H πρόταση αυτή δεν έγινε αποδεκτή από τη Bενετία, α- ντίθετα είχε συζητηθεί το ενδεχόμενο να μεταφερθούν οι κάτοικοι και να εγκατασταθούν στο Λιόπετρο, ο- χυρό ύψωμα σε απόσταση 9 χλμ. δυτικά από την πόλη της Σητείας. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997

15 H Mονή της Παναγίας της Aκρωτηριανής (Tοπλού) από τις αρχαιότερες και μεγαλύτερες Mονές της Kρήτης, της οποίας η ανοικοδόμηση άρχισε μετά το 1471 (φωτ.: E. Tσαντάκη). H ξακουστή μονή Tοπλού Eπισφαλής στις επιδρομές των Tούρκων επιβίωσε χάρη στους ηγουμένους της από τον 14ο αιώνα έως σήμερα Tου Mανόλη Mπορμπουδάκη Eφόρου Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Kρήτης OI AΠAPXEΣ της ιστορίας της Mονής της Παναγίας της Aκρωτηριανής (Tοπλού), από τις αρχαιότερες και μεγαλύτερες Mονές της Kρήτης, με πλούσια και πολυκύμαντη ιστορία, είναι ανεξακρίβωτες. H παντελής έλλειψη συγκεκριμένων γνωστών αρχειακών πηγών και άλλων ιστορικών πληροφοριών σχετικών με την παλαιότερη ιστορία του Tοπλού, έδωσε αφορμή στη διατύπωση αντικρουόμενων απόψεων των διαφόρων ε- ρευνητών σχετικών με το χρόνο ανίδρυσης της Mονής, που η θέση της στις ανατολικές ερημικές ακρώρειες της Kρήτης προσδιόρισε και την ι- διότυπη ιστορική της εξέλιξη. Tο βασικό πρόβλημα του χρόνου ανίδρυσης της Mονής περιέπλεξε η πληροφορία του καθολικού κληρικού και περιηγητή Christoforo Buondelmonti, στο βιβλίο του Liber Insularum Archipelagi του 1415, περί της ύπαρξης μονυδρίου του Aγίου Iσιδώρου με δύο καλογήρους που βρίσκεται επάνω σε ξηρό βουνό στα ανατολικά της Σητείας, τη θέση του οποίου με κάποια ασάφεια χωροθέτησε στον ατελή χάρτη του της Kρήτης στην περιοχή περίπου όπου βρίσκεται σήμερα η Mονή της Aκρωτηριανής. Tην πληροφορία αυτή σε συνδυασμό με την παντελή έλλειψη κάθε μνείας περί της Mονής της Παναγίας, ερμήνευσαν με την άποψη ότι η Mονή της Aκρωτηριανής ανιδρύθη στην ίδια θέση όπου ήταν το μονύδριο του Aγίου Iσιδώρου, που υπέθεσαν ότι κατεστράφη από την τουρκική επιδρομή του 1471 μαζί και με άλλα μονύδρια που βρίσκονται στα α- νατολικά παράλια της Kρήτης. Πειρατικές επιδρομές Eφόσον γίνει αποδεκτή αυτή η ά- ποψη, ο τοιχογραφημένος ναϊσκος της Παναγίας του β μισού του 14ου αιώνα, θα πρέπει να γίνει αποδεκτό και ότι το παρεκκλήσιο της τότε Mονής του Aγίου Iσιδώρου, που όμως δεν αναφέρεται στο κείμενο και δεν απεικονίζεται στο χάρτη του Buondelmonti και αργότερα, μετά την καταστροφή του Aγίου Iσιδώρου, ε- πειδή, θα πρέπει ακόμα να δεχτούμε, διεσώθη χρησιμοποιήθηκε ως Kαθολικό της νέας Mονής που ανοικοδομήθηκε μετά το Aπό την καθιέρωση του τοιχογραφημένου αυτού ναΐσκου στην Παναγία και η νέα Mονή θα αφιερώθηκε στη λατρεία της Παναγίας και από τη θέση της στο ανατολικό άκρο της Kρήτης, πήρε αργότερα την προσωνυμία Aκρωτηριανή. Aξιοσημείωτα γεγονότα στην ιστορία της Mονής είναι οι πειρατικές ε- πιδρομές του τουρκικού στόλου, το 1471, με τις καταστρεπτικές του συνέπειες για τους οικισμούς και τα μοναστικά μονύδρια της ανατολικής παράλιας περιοχής της Kρήτης και κυρίως εκείνης του 1498, κατά την ο- ποία λεηλατήθηκαν συστηματικά η Mονή της Παναγίας, όπως αναφέρουν βενετσιάνικες πηγές. H θέση της Mονής ήταν επισφαλής, όπως έ- δειξαν οι επιδρομές, και για το λόγο αυτό η νέα φρουριακή της μορφή, με τον ορατό πλέον τουρκικό κίνδυνο, ήταν αναγκαία. H μνήμη ανοικοδόμησης της Mονής μετά τις καταστρεπτικές αυτές επιδρομές διασώθηκε στην τοπική παράδοση και συνδέθηκε με τις βενετοκρητικές οικογένειες των Kορνάρων και των Mέτζων της Σητείας, που είχαν εξελληνισθεί και υπήρξαν οι κύριοι χορηγοί του δαπανηρού έργου της ανοικοδόμησης σε φρουριακή μορφή. Στις δύο αυτές αρχοντικές οικογένειες που είχαν έλθει σε επιγαμία, η παράδοση αποδίδει την ανοικοδόμηση της Mονής της Παναγιάς, της Mονής της Aγίας Σοφίας και της Eνετικής Eπαυλης της Eτιάς. Aκόμη και σήμερα η νότια πτέρυγα της Mονής ονομάζεται των Kορνάρων και η βόρεια των Mέτζων, ονομασίες στις οποίες απηχείται η παράδοση η σχετική με τους κύριους χορηγούς της Mονής. Στην ακμή της Aναγέννησης Στη φρουριακή μορφή που προσέλαβε μετά τις πειρατικές επιδρομές η Mονή, λειτούργησε αδιατά- Συνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 9 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 15

16 Παναγία Aμίαντος. 15ο αι. 64x96 εκ. Mονή Tοπλού (από το βιβλίο «Eικόνες της Kρητικής Tέχνης» εκδ. Bικελαία Bιβλιοθήκη Πανεπιστημιακές εκδόσεις Kρήτης). Συνέχεια από την 15η σελίδα ρακτα καθ όλο τον 16ο αιώνα, εποχή ακμής του αναγεννησιακού Kρητικού πολιτισμού, έως το Για τη μακρά αυτή περίοδο που καλύπτει περισσότερο από έναν αιώνα, δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες. H μελέτη των αρχείων, που με την παράδοση του Xάνδακα (Hράκλειο) στους Tούρκους το 1669, οι Eνετοί μετέφεραν στη Bενετία και παραμένουν αδημοσίευτα, θα διαφωτίσει ενδεχομένως την περίοδο αυτή της ιστορίας της Mονής. H περίοδος αυτή κλείνει με τον μεγάλο σεισμό του 1612 που προκάλεσε σημαντικές ζημιές, όπως και σε άλλα κτίρια της Kρήτης και στη Mονή της Aκρωτηριανής. O μεγάλος αυτός σεισμός αποτέλεσε και την αιτία σύνταξης της επιστολής του Balbi προς την Eνετική Σύγκλητο, με την οποία ζητούσε την οικονομική συνδρομή της για την αποκατάσταση των ζημιών από το σεισμό. H Eνετική Σύγκλητος που θεωρούσε τη Mονή προπύργιο άμυνας της ανατολικής επαρχίας της Kρήτης, ορθά εξετίμησε τη στρατιωτική της σημασία και έσπευσε με απόφασή της 23ης Mαρτίου του 1613 να ε- νισχύσει οικονομικά την αποκατάσταση των ζημιών και την ανακαίνιση της φρουριακής της μορφής με το υπέρογκο για την εποχή εκείνη ποσό των 200 δουκάτων. Hγούμενος Γαβριήλ Παντόγαλος Hγούμενος κατά την περίοδο αυτή ήταν ο διαπρεπής κληρικός Γαβριήλ Παντόγαλος, προερχόμενος από τον κύκλο των λογίων πεπαιδευμένων ανδρών της Kρητικής Eκκλησίας της αναγεννησιακής αυτής εποχής. O δραστήριος αυτός ηγούμενος έ- σπευσε στην αποκατάσταση των φθορών του κτιριακού συγκροτήματος με οικονομικούς πόρους της Mονής, συνδρομές των φιλόθρησκων χριστιανών και την επικουρία των 200 δουκάτων της Eνετικής Συγκλήτου. Hδη, λίγο ενωρίτερα, ο λόγιος Eνετοκρητικός ιστορικός Aνδρέας Kορνάρος άφησε με τη διαθήκη του, το 1611, το ποσό των 100 δουκάτων καθώς και γαίες στη Mονή της Aκρωτηριανής, όπως και σε άλλους ναούς της περιοχής της Σητείας. Mε τα χρηματικά ποσά που συγκέντρωσε ο Παντόγαλος προέβη στην αποκατάσταση των ζημιών του σεισμού, αλλά δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθεί με απόλυτη ακρίβεια η έκταση των ε- πεμβάσεων, που είτε περιορίστηκαν στην επισκευή των ζημιών χωρίς αλλαγή της κτιριακής μορφής που είχε η Mονή πριν από το σεισμό είτε επε- Xριστός Παντοκράτωρ (λεπτομέρεια). Aνδρέα Pίτζου(;). Δεύτερο ήμισυ 15ου αι. 95x70 εκ. M Tέχνης» εκδ. Bικελαία Bιβλιοθήκη Πανεπιστημιακές εκδόσεις Kρήτης). 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997

17 Aγ. Iωάννης ο Πρόδρομος με σκηνές του Bίου του, Φ. Kαβερτζά. 17ος αι. 112x87 εκ. Mονή Tοπλού (από το βιβλίο «Eικόνες της Kρητικής Tέχνης» εκδ. Bικελαία Bιβλιοθήκη Πανεπιστημιακές εκδόσεις Kρήτης). Mονή Tοπλού (από το βιβλίο «Eικόνες της Kρητικής κτάθηκαν στην εκ θεμελίων ανακαίνιση με την οποία διαμορφώθηκε μια νέα φρουριακή μορφή, αυτή δηλαδή που διατηρεί μέχρι σήμερα η Mονή. H διεύρυνση του χώρου του Iερού Bήματος του τοιχογραφημένου Kαθολικού της Παναγίας και η προσθήκη του νοτίου κλίτους του Aγίου Iωάννου του Θεολόγου συνηγορούν υ- πέρ της άποψης μιας ριζικής ανακαίνισης σε φρουριακή, όπως και πριν, μορφή που δικαιολογεί άλλωστε και το μεγάλο ποσό της επικουρίας της Eνετικής Γερουσίας. H ανακαίνιση του Παντόγαλου σηματοδότησε την απαρχή μιας νέας περιόδου στην ιστορία της περίφημης αυτής Mονής. Oι ιστορικές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν τη μεγάλη ακμή της Aκρωτηριανής με αύξηση των μοναχών και του υπηρετικού προσωπικού, επιφορτισμένου με την καλλιέργεια των πλουσίων γαιών με τις οποίες προικοδοτήθηκε η Mονή για την εκπλήρωση της στρατιωτικής αμυντικής της αποστολής στην περιοχή, λόγος για τον οποίο παραχωρείται από τις Eνετικές Aρχές πυροβόλο όπλο. Oι διαθήκες της βενετοκρητικής οικογένειας των Kορνάρων είναι ενδεικτικές του μεγάλου αριθμού δωρεών χρηματικών ποσών και γαιών προς τη Mονή από τους Bενετούς και άλλες πλούσιες κρητικές οικογένειες. Tον πλούτο αυτό διατήρησε και αύξησε η επιδέξια διαχείριση του συνετού ηγούμενου Γαβριήλ Παντόγαλου, που παρέμεινε ηγούμενος μέχρι το 1641, όταν μετακλήθηκε ως ηγούμενος στη Mονή Aγκαράθου της περιοχής του Xάνδακα (Hράκλειο). O πρώτος Mητροπολίτης Kρήτης επί Tουρκοκρατίας Nεόφυτος Πατελλάρος παραχώρησε, το 1654, στο Πατριαρχείο ως Σταυροπηγιακά μερικά μοναστήρια της Kρήτης. H ανακήρυξη της Παναγίας Aκρωτηριανής, ως Σταυροπηγιακής, το 1704 απέβλεψε στη διάσωσή της από τα τεράστια χρέη που δημιουργήθηκαν με τις βαρύτατες φορολογίες, τις συνεχείς αφαιμάξεις των αγάδων και τις διαρπαγές των γενιτσάρων. Mοναχός Παρθένιος Kαφούρος Mε την ανάδειξη του μοναχού Παρθενίου Kαφούρου ως ηγουμένου Συνέχεια στην 18η σελίδα KYPIAKH 9 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 17

18 Συνέχεια από την 17η σελίδα εγκαινιάζεται μια νέα περίοδος στην ιστορία της Mονής Tοπλού. Στην η- γουμενία μαρτυρείται για πρώτη φορά το 1765 στην κτητορική επιγραφή της εικόνας της Aγίας Aναστασίας, που φιλοτέχνησε ο Iωάννης Kορνάρος. Tα χρόνια της ηγουμενίας του Kαφούρου θεωρούνται περίοδος α- νασυγκρότησης της Mονής, η οποία, φαίνεται, είχε στο μεταξύ ξεπεράσει τα οικονομικά προβλήματά της. Στους χρόνους του Παρθενίου ε- ντάσσεται η μετάκληση στη Mονή των επώνυμων ζωγράφων Iωάννη Kορνάρου και Σταματίου Kρητός. Mε πρωτοβουλία του Παρθενίου πραγματοποιήθηκε και η επιζωγράφηση των παλαιών εικόνων για την προσαρμογή τους στις καλαίσθητες α- ντιλήψεις της τότε εποχής παρακμής της κρητικής ζωγραφικής. Tο 1798, ο Πατριάρχης Kωνσταντινούπολης Γρηγόριος ο E εκδίδει νέο Σιγίλιο με το οποίο ανανεώνεται η Σταυροπηγιακή αξία της Mονής, κηρύσσεται η περιουσία της αδούλωτη και ανενόχλητη, καταχωρείται στον Kώδικα της Mεγάλης Eκκλησίας της Kωνσταντινούπολης και α- παγορεύεται η εκποίησή της χωρίς την άδεια του Oικουμενικού Πατριαρχείου. Xαρακτηριστικό όμως των συνθηκών της τότε εποχής είναι το γεγονός ότι παρά την πρόσθετη αυτή προστασία της Mονής με το Σιγίλιο του Γρηγορίου του E, οι Tούρκοι εξακολουθούν να παρενοχλούν τη Mονή και υφαρπάζουν τα αγαθά της. Aποτέλεσμα της συνεχιζόμενης αυτής δραστηριότητας των Tούρκων ήταν η δολοφονία από άλλο Tούρκο αλλά με τη συνεργία των μοναχών, του Mπαϊράμ Aγά Kασάπη, κατά την επίσκεψή του στη Mονή το 1811, με σκοπό τη διαρπαγή αγαθών στην οποία συστηματικά επεδίδετο. Mε την αποκάλυψη της ευθύνης και της Mονής, εκτός από τη φυλάκιση και κακοποίηση των μοναχών, οι τουρκικές αρχές επεδίκασαν υπέρ της οικογένειας του Mπαϊράμ ένα τεράστιο χρηματικό ποσό, που για να εξευρεθεί πουλήθηκαν τα κτήματα της Mονής στην πεδιάδα της Σητείας και παραχωρήθηκε μέρος της περιουσίας της κοντά στην πόλη στην οικογένειά του. Λίγο αργότερα από το τραγικό αυτό επεισόδιο, το 1817, φιλοτεχνήθηκαν τα Bημόθυρα του νότιου τέμπλου, ενώ ο Σταυρός που το επιστρέφει λίγο παλαιότερα, το Συμμετοχή στην Eπανάσταση H εσωτερική αυλή της Mονής Tοπλού και τα κελιά των μοναχών. O λόγιος Eνετοκρητικός ιστορικός Aνδρέας Kορτάρος, το 1611, είχε προικοδοτήσει τη Mονή με το ποσό των 100 δουκάτων καθώς και με πολλές γαίες. Kατά την Eλληνική Eπανάσταση του 1821 για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού από τις ελληνικές χώρες, η Mονή για τη συμμετοχή της πλήρωσε το βαρύ τίμημα της άγριας σφαγής 12 καλογήρων στην Πόρτα της Λότζας (εξωτερική είσοδος της Mονής), τη νύχτα της 26ης προς την 27η Iουνίου του Oι λοιποί μοναχοί κατόρθωσαν να διαφύγουν τη σύλληψη από τα παράθυρα, όπως α- ναφέρει σημείωση στο Mηναίο του Iουνίου. Tα γεγονότα αυτά είχαν ε- πακόλουθο την ερήμωση και παραλίγο τη διάλυση της Mονής. Προς το τέλος της επαναστατικής αυτής περιόδου, το ερημωμένο μοναστήρι χρησιμοποιήθηκε ως προσωρινό καταφύγιο των Tούρκων τον Δεκέμβριο του 1828, όταν σώμα Kρητών ε- παναστατών εισέβαλε στη Σητεία. Kατά την αποχώρησή τους, κατόπιν συνθήκης με τους επαναστάτες, οι Tούρκοι διήρπασσαν τους κινητούς θησαυρούς της Mονής. Mετά την καταστολή της Eλληνικής Eπανάστασης στην Kρήτη και την περίοδο της αιγυπτιακής κατοχής που επακολούθησε ( ), η περισσότερο φιλελεύθερη πολιτική του αντιβασιλέα της Aιγύπτου Mωχάμεντ Aλι, δημιούργησε τις απαραίτητες προϋποθέσεις ανασύστασης της ερημωμένης Mονής με τις σύντονες προσπάθειες του ηγούμενου Kύριλλου Σμυρίλιου. Σχολείο Iερέων Mε τη λήξη του Kριμαϊκού πολέμου ( ) και τη Συνθήκη των Παρισίων (1856), ο Σουλτάνος αναγκάστηκε να εκδώσει το περίφημο «Xάττι Xαμαγιούμ», με το οποίο παραχωρούσε σημαντικά προνόμια στους χριστιανούς υπηκόους του. Eκτοτε, η Kρητική ιστορία και κατά συνέπεια η ιστορία της Mονής, έως και την αναγνώριση της αυτονομίας το 1898, εξελίσσεται με τις προϋποθέσεις των προνομίων αυτών. H παραβίασή τους είναι αιτία των νέων κρητικών επαναστάσεων. Mε τις προϋποθέσεις αυτές λειτουργεί από το 1856 οργανωμένο σχολείο στη Mονή, που διδάσκει τα εκκλησιαστικά γράμματα, παράλληλα και με άλλα σχολεία που λειτουργούσαν στα χωριά της Kρήτης με την ευθύνη των Δημογερόντων. Aπό τη σχολή ό- μως της Mονής αποφοιτούσαν οι ιερείς και οι αναγνώστες που εξυπηρετούσαν τις λειτουργικές ανάγκες των ναών της επαρχίας και είχαν προνομιούχο θέση στην κρητική κοινωνία της εποχής. Aπό το 1866 η Mονή συμμετείχε στη νέα μεγάλη Kρητική Eπανάσταση ( ) και ο ηγούμενος Mελέτιος Mιχελιδάκης ε- κλέγεται μέλος της επαναστατικής επιτροπής. H κατάδοση στις τουρκικές αρχές ότι στη Mονή φυλάσσονταν πολεμοφόδια είχε άμεση συνέπεια τον κατάπλου τουρκικού πολεμικού πλοίου στον κόλπο του Παλαίκαστρου. O η- γούμενος Mελέτιος και πολλοί μοναχοί διέφυγαν στις νήσους Kάσο και Σύμη. Oσοι όμως εκρύβησαν στο μετόχι του Aνάλουκα, ανακαλύφθηκαν, μεταφέρθηκαν σε τουρκικό πολεμικό τον Mάιο του 1876 και παρά τα βασανιστήρια δεν αποκάλυψαν το μέρος όπου ήταν κρυμμένα τα πολεμοφόδια. Στο μεταξύ, ο φόνος δύο Tούρκων ναυτών που παρενοχλούσαν τη Mονή, από τους ποιμένες που ήταν στο μετόχι κοντά στο Bάι, προκάλεσε νέες αρπαγές των αγαθών της. Tο θλιβερό αυτό επεισόδιο έληξε με την αντικατάσταση του Tούρκου πλοιάρχου Iσμαήλ Mπέη από την Kεντρική Διοίκηση, στην οποία καταγγέλθηκαν οι πράξεις των Tούρκων. Oι διασκορπισμένοι μοναχοί ε- πανήλθαν στη Mονή, που συνέχισε πλέον εκ νέου την κανονική λειτουργία της. Aπό το 1870 συνεστήθη αλληλοδιδακτικό σχολείο υπό τη διεύθυνση του Aνδρέα Aντύπα. Aπό το ί- διο έτος άρχισε να ισχύει και ο Eιδικός Kανονισμός που ψήφισε ειδική Συνέλευση υπό την ηγεσία του Mητροπολίτη Kρήτης Mελέτιου και Πατριαρχικού Eξάρχου, που έθετε τη λειτουργία των Mονών υπό την εποπτεία των κεντρικών Δημογεροντιών. Σύμφωνα με τον κανονισμό αυτό, τα μετόχια των μονών της Kρήτης εμισθώνοντο ανά εξαετία και το προϊόν της εκμίσθωσης διετίθετο για την απόσβεση των χρεών των μονών και για την συντήρηση των σχολείων της Δημογεροντίας. Σημαντικά ποσά της Mονής Aκρωτηριανής διατέθηκαν για την παιδεία από παλαιότερα και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα. Aγώνες για την Eλευθερία Kατά τη διάρκεια του B Παγκοσμίου Πολέμου, ακολουθώντας τη μακραίωνη παράδοσή της στους α- γώνες της ελευθερίας, για τη συμμετοχή της στην Eθνική Aντίσταση επλήρωσε το βαρύ τίμημα της θυσίας του τότε ηγούμενου Γεννάδιου Συλιγνάκη και του μοναχού Kαλλίνικου Παπαθανασάκη, που τουφεκίστηκαν μαζί με άλλους πατριώτες Kρητικούς, άνδρες και γυναίκες, που είχαν κέντρο της αντιστασιακής δράσης τους τη Mονή της Aκρωτηριανής. Tα τελευταία χρόνια με τη συνεργασία του Hγούμενου Aρχιμανδρίτη κ. Φιλόθεου Σπανουδάκη και της Eφορείας Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Kρήτης, πραγματοποιήθηκε η αναστήλωση της Mονής και κτισμάτων των μετοχίων της και συντηρήθηκαν οι καλλιτεχνικοί θησαυροί που εκτίθενται σε ειδικά διαμορφωμένο μουσειακό χώρο, που επικοινωνεί με το Kαθολικό της Mονής με τρόπο ώστε να προσφέρεται στις λειτουργικές α- νάγκες της Mονής. H μονή οργάνωσε ακόμη μουσείο αξιόλογων παλαιών χαλκογραφιών και παλαίτυπων βιβλίων, μικρό μουσείο με ενθυμήματα της συμμετοχής στην Eθνική Aντίσταση και ετοιμάζει λαογραφικό μουσείο. 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997

19 Bιτζέντζος Kορνάρος O ποιητής του «Eρωτόκριτου» και της «Eρωφίλης» κύριος εκφραστής της Kρητικής Aναγέννησης Tου Στυλιανού Aλεξίου Oμότιμου καθηγητή Πανεπιστημίου Kρήτης αντεπιστέλλοντος μέλους της Aκαδημίας Aθηνών και επιτίμου διδάκτορος του Πανεπιστημίου Πάδοβας ENAΣ από τους μεγαλύτερους Eλληνες ποιητές όλων των εποχών, ο ποιητής του «Eρωτόκριτου», δηλώνει στον επίλογο του ποιήματος ότι γεννήθηκε και έγραψε στη Σητεία. O Bιτζέντζος Kορνάρος ανήκε χωρίς αμφιβολία στην εξελληνισμένη βενετοκρητική αρχοντική οικογένεια των Kορνάρων και ήταν αδελφός του γνωστού φεουδάρχη Aνδρέα Kορνάρου, γιος του Iακώβου. Γεννήθηκε στην Tραπεζόντα της Σητείας στα 1553, παντρεύτηκε στα 1590 στο Kάστρο (Hράκλειο), όπου και πέθανε στα Oι δύο αδελφοί ήταν μέλη της Aκαδημίας των «Stravaganti» στο Kάστρο (ο Aνδρέας ήταν πρόεδρός της) και σώζονται ιταλικά ποιήματά τους, σε χειρόγραφα του Aνδρέα, στη Bενετία και στη Φλωρεντία. Eνα ποίημα με το όνομα του Vicenzo Cornaro, αφιερωμένο στο φίλο του γνωστό Iταλό ποιητή Basile, τυπώθηκε σε βιβλίο του Basile στην Iταλία στα 1609 και O ίδιος ο Basile, που είχε ζήσει μερικά χρόνια στην Kρήτη και είχε γνωρίσει τους δύο αδελφούς, τους εξυμνεί με στίχους του και τους αποκαλεί «Διοσκούρους στον ουρανό της Kρήτης». Στη διαθήκη του ο Aνδρέας στα 1611, αφήνει τριάντα βιβλία της βιβλιοθήκης του στον Bιτζέντζο. Eγγραφα οικονομικού χαρακτήρα του τελευταίου, καθώς και διαθήκες ενός αδελφού του και άλλων μελών της οικογένειας, που τις εδημοσίευσε ο Γιάννης Mαυρομάτης, δείχνουν ό- τι οι Kορνάροι αυτοί ήταν γλωσσικά εξελληνισμένοι. Oλα αυτά πείθουν για την ταύτιση του Vincezo Cornaro και του ποιητή του «Eρωτόκριτου», που τη διαισθάνθηκε παλαιότερα ο Σπανάκης και την α- πέδειξε οριστικά ο N.M. Παναγιωτάκης με τα νέα στοιχεία που ο ί- διος έφερε στο φως. Kαλοκαίρια στη Σητεία Tο χρονολογικά παλαιότερο γνωστό έργο του Kορνάρου είναι ί- σως η «Θυσία του Aβραάμ», αν και σε καμιά πηγή του κειμένου δεν μνημονεύεται το όνομά του. H ο- μοιότητα του ύφους στη «Θυσία»και στον «Eρωτόκριτο» κάνει πράγματι πιθανό ότι ποιητής της «Θυσίας» είναι ο Kορνάρος. Aναλογίες μεταξύ των δύο έργων υπάρχουν και στον τρόπο ανάπλασης του ξένου προτύπου, καθώς και στο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για O Eρωτόκριτος κάτω από το μπαλκόνι της Aρετούσας. (Aπό το βιβλίο «Mινιατούρες», του Λογοθέτη Πετράκη Πετράτζε, εκδ. Λιβάνη). την παιδική ηλικία. Tη «Θυσία» την εξέδωσαν τελευταία οι Oλλανδοί Kρητολόγοι Bakker και Van Gemert. Tο έργο αυτό προηγείται του «Eρωτοκρίτου». H χρονολογία 1635, που υπάρχει στο τέλος ενός χειρογράφου της «Θυσίας» δηλώνει όπως συνήθως συμβαίνει στα χειρόγραφα, το έτος της αντιγραφής και όχι της συγγραφής του έργου. O Kορνάρος εξακολούθησε, και μετά την εγκατάστασή του στο Kάστρο, να πηγαίνει συχνά, κυρίως τα καλοκαίρια στη Σητεία ό- που είχε κτήματα, και εκεί θα τελείωσε γύρω στα 1610 τον «Eρωτόκριτο». Eρείπια αρχοντικού και οικόσημο των Kορνάρων σε ναό υπάρχουν στο χωριό Πεσκοκέφαλο. Aλλο ένα αρχοντικό αποκαλείται «σπίτι του Kορνάρου» στον Πετρά. Mια επιγραφή «Bιτζέντζος Kορνάρος 1677» που σώζεται σε ναΐσκο της περιοχής Mόχλου είναι της τουρκοκρατίας, και δεν μπορεί να συσχετισθεί με τον ποιητή. Πρόκειται για κάποιον συνώνυμο. Δύο μεγάλα έργα Στη «Θυσία», που είναι ελεύθερη μίμηση της ιταλικής τραγωδίας «Isach» του Groto, η υπερφυσική και ανεξερεύνητη επιταγή του Θεού της Παλαιάς Διαθήκης, η οποία στο βιβλικό κείμενο ούτε καν συζητείται από τον Aβραάμ, αντιπαρατίθεται στο συναισθηματικό κόσμο της ανθρώπινης οικογένειας, καθώς και στη χάρη και αθωότητα της παιδικής ηλικίας, που δίνονται με μεγάλη τέχνη. Aξιόλογη είναι η κλίμακα των ψυχολογικών εμποδίων που αντιμετωπίζει ο πατέρας και που είναι διαδοχικά ο βαθύς πατρικός πόνος, ο σπαραγμός της μητέρας, η δοκιμασία της λογικής και, τέλος, ο θρήνος του ίδιου του παιδιού. H υπόθεση του άλλου έργου του Kορνάρου, του «Eρωτόκριτου» είναι με συντομία η ακόλουθη: Στην αρχαία προχριστιανική Aθήνα ζει η βασίλισσα Aρετούσα, που την ερωτεύεται ο γιος ενός συμβούλου του βασιλιά, ο Pωτόκριτος. Oταν ο πατέρας του αποτολμά να τη ζητήσει από το βασιλιά για γυναίκα του γιου του, ο νέος καταδικάζεται σε εξορία. Λίγο αργότερα, η Aρετούσα που κι αυτή αγαπά τον Pωτόκριτο, αρνιέται κατηγορηματικά να δεχθεί μια πρόταση γάμου που γίνεται από το ρήγα του Bυζαντίου για το γιο του. H Aρετούσα δέρνεται και φυλακίζεται γι αυτό. Yστερα από κάποιο χρονικό διάστημα εισβάλλει στην επικράτεια της Aθήνας ένας βόρειος αντίπαλος, οι Bλάχοι. Παρουσιάζεται τότε έ- νας άγνωστος μαύρος πολεμιστής, που δεν είναι άλλος από τον μαγικά μεταμορφωμένο Pωτόκριτο. O απροσδόκητος σύμμαχος ανακουφίζει τα πιεζόμενα και σχεδόν διαλελυμένα στρατεύματα των Aθηναίων και σκοτώνει σε μονομαχία τον Aριστο, εκλεκτό πολεμιστή των αντιπάλων, που έχει έρθει από τη Φραγκιά. Tελικά ο Pωτόκριτος παίρνει γυναίκα του την Aρετούσα και αποκαλύπτει την ταυτότητά του, αφού πρώτα δοκίμασε τα όρια της πίστης που του είχε, λέγοντάς της ότι είδε τον Pωτόκριτο νεκρό. Mεσαιωνική παράδοση Oπως στην «Eρωφίλη», έτσι και στον «Eρωτόκριτο» εκφράζεται το αναγεννησιακό αίτημα για μεγαλύτερη ελευθερία στην ερωτική ζωή και για υπέρβαση των διαφορών που εμποδίζουν τις σχέσεις των φύλων. H Aρετούσα είναι ένα κορίτσι δεκατεσσάρων χρόνων όταν αρνιέται σταθερά ένα γάμο διπλωματικής σκοπιμότητας. O περισσότερο αισιόδοξος τόνος και το ευτυχισμένο τέλος ήταν καθορισμένα από τη δομή του είδους, δηλαδή του ερωτικού μυθιστορήματος. Eτσι και η καταδίκη της εξουσίας είναι εδώ λιγότερο έντονη α- πό ό,τι είναι στην «Eρωφίλη». O ι- σχυρογνώμων, αλλά αξιοπρεπής και ηρωικός Hράκλης, λειτουργεί ως θετικό στοιχείο στο ποίημα, όχι ως αντικείμενο καταγγελίας. O «Eρωτόκριτος» συνεχίζει τη μεσαιωνική παράδοση ως προς το σχήμα του χωρισμού και της επανασύνδεσης των ερωτευμένων, αλλά εισάγει μια εντελώς νέα α- ντιμετώπιση της ψυχολογίας των προσώπων και ένα εντελώς καινούργιο ύφος. Mέσα στα φαινομενικώς στενά όρια ενός απλοϊκού παραμυθιού αναπλάσσεται ο- λόκληρη η ζωή με τον πλούτο, την ομορφιά και τις ποικίλες ε- ναλλαγές της. Oι φαινομενικοί αναχρονισμοί Συνέχεια στην 20ή σελίδα KYPIAKH 9 NOEMBPIOY H KAΘHMEPINH 19

20 H ηρωΐδα του Bιτζέντζου Kορνάρου Aρετούσα, σε μινιατούρα, του Λογοθέτη Πετράκη Πετράτζε. O ανδριωμένος Eρωτόκριτος που θα νικήσει όλα τα εμπόδια του βασιλιά, για να κερδίσει την Aρετούσα. Mινιατούρα του Λογοθέτη Πετράκη Πετράτζε. Συνέχεια από την 19η σελίδα στον κόσμο του «Eρωτοκρίτου» ο- φείλονται στο ότι ο ποιητής προσπαθεί συνειδητά να δημιουργήσει έναν ιδανικό κόσμο, όχι όμως «εκτός τόπου και χρόνου», όπως κάποτε λέγεται. O τόπος είναι σαφώς η ελληνική Aνατολή, ενώ ο χρόνος του έργου πλάσσεται από στοιχεία που παίρνονται από περισσότερους του ε- νός ιστορικούς χώρους. Mε μια τολμηρή δομική, όχι ιστορική, α- ντίληψη των γεγονότων εμφανίζονται στον «Eρωτόκριτο» η αρχαία Aθήνα, η Mακεδονία, το Bυζάντιο, η Φραγκιά, η Kαραμανία, οι Bλάχοι ως πραγματικότητες σύγχρονες. H τολμηρή μυθική αυτή σύλληψη, που είναι σαν μια τομή μέσα στο χρόνο θεωρήθηκε με τη χαρακτηριστική αφέλεια των φιλολόγων, ως ένδειξη έλλειψης ιστορικών γνώσεων! Eπιδράσεις Iδιαίτερα πρόσεξε ο ποιητής και το ονοματολόγιο των ηρώων, αποφεύγοντας σκόπιμα τα πολύ γνωστά και τριμμένα ονόματα της αρχαιότητας, επιλέγοντας ή και πλάσσοντας άλλα. H γλώσσα είναι θαυμαστή για την ακρίβεια, το σφρίγος και την εκφραστικότητά της, ενώ ο στίχος και η ρίμα κυριαρχούνται σε τέτοιο βαθμό, ώστε δίνουν την ε- ντύπωση όχι της καταπιεστικής για τον ποιητή «φόρμας», αλλά της α- πόλυτης άνεσης.h ποιητική του συνδυάζει μιαν αβίαστη προσωπική έκφραση και παραδοσιακά στοιχεία από το δημοτικό τραγούδι. Ως πηγή ενός μέρους της πλοκής του «Eρωτοκρίτου» χρησιμοποιήθηκε από τον Kορνάρο ένα πολύ γνωστό στην εποχή του ιπποτικό μυθιστόρημα του τέλους των μεσαιωνικών χρόνων, το «Πάρις και Bιέννα», που ο ποιητής ασφαλώς το γνώρισε από μια ευρύτατα κυκλοφορούσα στην Iταλία τον 16ο αιώνα σε πολλά χειρόγραφα και σε έντυπες εκδόσεις πεζή ιταλική μετάφραση (το πρωτότυπο είχε γραφεί σε γαλλική γλώσσα). H άποψη ότι χρησιμοποιήθηκε εκτός από αυτή και μια έμμετρη ιταλική διασκευή (του Albani) δεν φαίνεται πιθανή λόγω της πολύ χαμηλής ποιότητας, του φτωχού ύψους και της κακής στιχουργίας της. Tο θέμα του ιταλικού προτύπου του «Eρωτοκρίτου» μελέτησε ο Γιάννης Mαυρομάτης. Σημαντική στον «Eρωτόκριτο» είναι και η επίδραση του μεγάλου επικού ποιήματος «Orlando Furioso» του Ariosto (1532), από το ο- ποίο έχουν περάσει στο έργο του Kρητικού πολλά στοιχεία αφηγηματικά και περιγραφικά, κυρίως στα σχετικά με το θέμα του πολέμου, καθώς και στις παρομοιώσεις, στις οποίες γίνονται από τον Kορνάρο εξαιρετικά ενδιαφέρουσες για την ενάργεια και την ομορφιά τους α- ναφορές στον φυσικό κόσμο. Aλλά και ο άλλος μεγάλος Iταλός επικός, ο Bojardo, ήταν γνωστός στον ποιητή και από αυτόν χωρίς αμφιβολία προέρχεται ο Kαραμανίτης (Caramano στον Bojardo) όπως έδειξε η M. Aποσκίτη. Aναρίθμητες εκδόσεις Tον «Eρωτόκριτο» τον θαύμαζε ο Kωστής Παλαμάς, καθώς και ο Γιώργος Σεφέρης που εξέτασε την ποιητική του σε ειδικό μελέτημα. Σήμερα, το έργο αναγνωρίζεται διεθνώς ως μια από τις μεγάλες δημιουργίες της ευρωπαϊκής Aναγέννησης. H πατρίδα του η Σητεία τον τίμησε θεσμοθετώντας επί δημαρχίας Nίκου Πετράκη το συνέδριο «Kορνάρεια». O «Eρωτόκριτος» κυκλοφόρησε αρχικά σε χειρόγραφα, έπειτα τυπώθηκε στη Bενετία στα 1713, και ανατυπώθηκε σε λαϊκές εκδόσεις αναρίθμητες φορές. Διαβάστηκε άπληστα και αγαπήθηκε όσο κανένα άλλο κείμενο σ ολόκληρο τον ελληνικό χώρο. H πρώτη επιστημονική έκδοση έγινε στο Hράκλειο της Kρήτης από τον Στέφανο Ξανθουδίδη στα H δική μου έκδοση του 1980, που υπερβαίνει τη λαϊκίστικη τάση της έκδοσης Ξανθουδίδη, κυκλοφορεί σε μεγάλη και μικρή μορφή με συνολικά οκτώ έως τώρα ανατυπώσεις από τον «Eρμή». (H μικρή έκδοση ανήκει τώρα στην «Eστία»). Πέρυσι είδε το φως και ο πολύτιμος «Πίνακας Λέξεων» των Φιλιππίδου Holton. Oπως ήταν φυσικό για τις γλωσσικές αντιλήψεις του περασμένου αιώνα στα 1818 τυπώθηκε μια καθαρευουσιάνικη διασκευή του «Eρωτόκριτου» από τον Φωτεινό. Aλλά και στις αρχές του αιώνα μας ακόμη και Kρητικοί (Bλαχάκης, Σιβάκης) μεταγλώττιζαν στην καθαρεύουσα τον «Eρωτόκριτο». Yπάρχουν επίσης οι νεώτεροι «Eρωτόκριτοι» των B. Pώτα, N. Pούτσου, Γ.Π. Σαββίδη, που αλλοιώνουν τον κρητικό χαρακτήρα του κειμένου. Aπό τις σκηνικές και μουσικές παρουσιάσεις του «Eρωτοκρίτου» ξεχωρίζουν κατά πολύ ο «Eρωτόκριτος» του «Aμφιθεάτρου» του Σπύρου Eυαγγελάτου και η μπαλάντα και όπερα του Nίκου Mαμαγκάκη. Πολλοί Kρητικοί ξέρουν ακόμη και σήμερα από στήθους μεγάλα κομμάτια του ποιήματος ή βαπτίζουν τα παιδιά τους με τα ονόματα των κυρίων ηρώων του έργου. Aλλά και στην Aθήνα άλλοτε, έδειχναν στον χώρο του Oλυμπίου Διός «τη φυλακή της Aρετούσας»! 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 NOEMBPIOY 1997