THE AWARDED YOUNG ADULT NOVEL IN GREECE ( ) NIKOLITSA KOMNINOU

Transcript

1 THE AWARDED YOUNG ADULT NOVEL IN GREECE ( ) NIKOLITSA KOMNINOU A THESIS SUBMITTED IN FULFILLMENT OF THE REQUIREMENTS FOR THE DEGREE OF MASTER OF PHILOSOPHY SUPERVISOR: DR. PANAYOTA NAZOU DEPARTMENT OF MODERN GREEK UNIVERSITY OF SYDNEY AUGUST 2006

2 ΤΟ ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΦΗΒΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ( ) ΝΙΚΟΛΙΤΣΑ ΚΟΜΝΙΝΟΥ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΤΥΧΙΟ MASTER OF PHILOSOPHY ΕΠΙΟΠΤΡΙΑ ΔΡ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΝΑΖΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΟΥ ΣΥΔΝΕΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2006

3 THE AWARDED YOUNG ADULT NOVEL IN GREECE ( ) Abstract The purpose of this study was to examine the adolescent novels that were awarded in Greece from 1985 till 2005 by four major organizations. The primary focus was to outline the main characteristics of the awarded adolescent novel that developed during the last 20 years in Greece and secondly, to examine the main characteristics of those awarded novels so as to understand the importance of this newly formed genre and the important role it can play in the development of the adolescent. In the first part of the study we outlined the development and the main characteristics of the adolescent novel while we focused on the different criteria that are used by the four major organizations that award and promote this literary genre in Greece. The second part of the study analyzes the various stages of the buildingsroman as it s seen through the themes of the novels, while a major component of it deals with the way the Greek identity is portrayed and promoted as well as the model of the adolescent hero. The study suggested that adolescence is the period between childhood and adulthood, during which the adolescent changes both biologically and psychologically and those changes are directly related to his/her future personality. The study also indicates that the adolescent novel describes that period that coincides with the final stages of the maturation of the teenager. Therefore, the adolescent readers identify themselves with the heroes, their emotions, and the various problems with references to the surrounding environment and the every day life. It was also suggested that the adolescent reader can discover a role model in the novel s heroes and heroines which could lead to a self evaluation and an evaluation of the others around him, while at the same time he/she can enjoy the entertainment and aesthetic values of the novel.

4 Ευχαριστίες Η ολοκλήρωση της διατριβής αυτής θα ήταν αδύνατη χωρίς την καθοδήγηση, βοήθεια και συμπαράσταση ορισμένων ανθρώπων τους οποίους και αισθάνομαι την υποχρέωση να ευχαριστήσω θερμά. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την επιτηρήτριά μου Δρ. Παναγιώτα Νάζου όχι μόνο για την καθοδήγηση και τη γόνιμη κριτική της, αλλά και για τη συνεχή ποικιλότροπη και ανεκτίμητη υποστήριξή που μου πρόσφερε απλόχερα σε δύσκολες ώρες και με ενθάρρυνε να συνεχίσω προκειμένου να ολοκληρώσω τη διατριβή μου αυτή. Επίσης, οφείλω να ευχαριστήσω την κυρία Βίκη Αντρασκέλας για την ευγενική της χορηγία, την υποτροφία των 5,000 δολαρίων, και τα μέλη του Νεοελληνικού τμήματος του πανεπιστημίου του Σύδνευ, αναπληρωτή καθηγητή Βρασίδα Καραλή και Δρ. Αντώνη Δρακόπουλο, που αποδέχτηκαν την πρόταση της Δρ. Παναγιώτας Ναζου και μου την χορήγησαν. Χωρίς την υποτροφία της κυρίας Βίκης Αντρασκέλας η μετάβασή μου για να ερευνήσω στην Ελλάδα την συγκεκριμένη περίοδο θα ήταν σχεδόν αδύνατη. Ακόμη θέλω να ευχαριστήσω την πρόεδρο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, κυρία Λότη Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου, την πρόεδρο της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, Αγγελική Βαρελλά καθώς και τις συγγραφείς Κίρα Σίνου και Λένα Μερίκα, τόσο για τις πολύτιμες, για την έρευνά μου, πληροφορίες τους όσο και για το υλικό με το οποίο με εφοδίασαν. Επίσης, ευχαριστώ όλους τους γνωστούς και φίλους, που ο καθένας με το δικό του τρόπο βόηθησε έμμεσα ή άμεσα στην ολοκλήρωση της προσπάθειας μου αυτής. Τέλος οφείλω να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και ιδιαιτέρα τα παιδιά μου, την Εύη και το Βαγγέλη, που με την αγάπη και την κατανόηση τους μου δίνουν δύναμη και κουράγιο σε κάθε μου προσπάθεια, γιατί είναι ό,τι καλύτερο είχα ποτέ στη ζωή μου.

5 Περιεχόμενα ΤΟ ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΦΗΒΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ( )... 1 Πρόλογος... 1 ΜΕΡΟΣ Α...7 Εισαγωγή Το εφηβικό μυθιστόρημα : Καταβολές και εκφάνσεις του Το σύγχρονο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα: προϋποθέσεις εξέλιξη χαρακτηριστικά Το βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα Ιστορικοκοινωνικές προϋποθέσεις Θεσμοί βράβευσης παιδικού/εφηβικού μυθιστορήματος Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά Ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Τα Κρατικά Βραβεία Παιδικής και Εφηβικής Λογοτεχνίας Περιοδικό Διαβάζω: Λογοτεχνικά βραβεία παιδικού και εφηβικού Βιβλίου Η απήχηση του θεσμού των βραβείων παιδικού /εφηβικού μυθιστορήματος ΜΕΡΟΣ B... 2 ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΦΗΒΙΚΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ Εισαγωγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Το σύγχρονο βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα ως πορεία μαθητείας Το μυθιστόρημα μαθητείας Η εξελικτική πορεία του μυθιστορήματος μαθητείας Το (νεο)ελληνικό μυθιστόρημα μαθητείας Μαθητεία και αυτοαναφορικότητα στο εφηβικό μυθιστόρημα Το σύγχρονο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα μαθητείας Οι αλλαγές στην ελληνική οικογένεια, πορεία μαθητείας Ναρκωτικά, ο λάθος δρόμος Εφηβεία είναι θα περάσει Το ταξίδι πορεία μαθητείας Μαθητεία μέσα από την Τέχνη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

6 2. Η συμβολή του έρωτα στην ωρίμανση των εφήβων Ο έρωτας στον Πλάτωνα Χριστιανική θρησκεία και έρωτας Ο Freud και ο έρωτας Η λειτουργία του έρωτα στο βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα Ο έρωτας μαθητεία στην ομορφιά Ο έρωτας ως διαμορφωτής της προσωπικότητας Ο έρωτας ως ανατροπέας Έρωτας πλάνος: Ταξίδι στο τίποτε και στο πουθενά Ο έρωτας τρόπος ανακάλυψης του Εαυτού δια του Άλλου Ο έρωτας μέσον αποδοχής της διαφορετικότητας του Άλλου; ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ελληνικότητα στο σύγχρονο βραβευμένο εφηβικό μυθιστόρημα Ταυτότητα (ατομική, συλλογική, πολιτισμική, εθνική) Η διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας Οι ποιητικοί διαγωνισμοί Εθνική ταυτότητα και ελληνικότητα Η ελληνικότητα στο εφηβικό μυθιστόρημα Η ελληνικότητα στα βραβευμένα εφηβικά μυθιστορήματα Προβολή της πολιτισμικής κληρονομιάς και προτροπή για τη διαφύλαξή της Χαμένες πατρίδες και σύγχρονη πραγματικότητα: εμείς και οι άλλοι Εφηβικό μυθιστόρημα και οι Μεγαλέξανδροι του σήμερα Ελληνικότητα και διαχρονικότητα ηθικών και πολιτισμικών αντιλήψεων αλλά και προκαταλήψεων Οδοιπορικό στους μύθους και τα σύμβολα Η Μεγάλη Ελλάδα: ο Μέλλον Παρατατικός της ελληνικής συνείδησης Σινιάλα με καθρέφτες από τα ακριτικά προπύργια του ελληνισμού Όψεις του σύγχρονου ελληνισμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Μυθιστορηματικοί χαρακτήρες: από τα πρότυπα στα στερεότυπα Επίλογος Τα βραβευμένα εφηβικά έργα από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά:

7 2. Τα βραβευμένα εφηβικά έργα του «Κύκλου Του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου» Τα Κρατικά Βραβεία Παιδικού Βιβλίου Τα βραβεία του Διαβάζω ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

8 ΤΟ ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΦΗΒΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ( ) Πρόλογος Από το 1970 και ειδικότερα μετά τη μεταπολίτευση (1974), η παιδική και εφηβική λογοτεχνία στην Ελλάδα παρουσιάζει μια ανοδική πορεία και εξέλιξη, που οφείλεται σε ποικίλους λόγους 1. Κατά την εικοσαετία η πεζογραφία, σταθερά μπροστά από το θέατρο και την ποίηση 2, αναδεικνύει ιδιαίτερα ένα είδος, που ανθεί αυτή την περίοδο: το εφηβικό μυθιστόρημα. Η αύξηση της ελληνικής συγγραφής μυθιστορημάτων για εφήβους δείχνει την ευαισθητοποίηση των συγγραφέων να εκφράσουν, μέσα από το εφηβικό βιβλίο, τους προβληματισμούς και τα όνειρα των εφήβων και γενικά των νέων ανθρώπων. Σ αυτό συνέβαλε και η καθιέρωση βραβείων εφηβικού μυθιστορήματος από διάφορους φορείς, των οποίων κύριος στόχος είναι η προαγωγή και διάδοση του λογοτεχνικού παιδικού και εφηβικού βιβλίου. Πρωταρχικός στόχος της παρούσης μελέτης μας είναι να σκιαγραφήσουμε την εικόνα του ελληνικού εφηβικού μυθιστορήματος, στην εικοσαετία , και να συνεισφέρουμε όσο είναι δυνατόν από μέρους μας, ώστε να αναδειχθεί η συμβολή του συγκεκριμένου λογοτεχνικού είδους στην πληροφόρηση και ταυτόχρονα στη διάπλαση του χαρακτήρα του έφηβου. Επιπλέον θέλουμε να καταστήσουμε περισσότερο φανερό ότι, το εφηβικό μυθιστόρημα, είναι η γέφυρα ανάμεσα στην αμιγώς παιδική λογοτεχνία και τη λογοτεχνία για ενηλίκους, όπως και ότι αποτελεί ένα μέσον για την ομαλή ψυχοπνευματική εξέλιξη και ένταξη της νεότητας στην κοινωνία, αλλά και ένα εκκολαπτήριο μελλοντικών 1 Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και Εξελίξεις της Παιδικής Λογοτεχνίας, 12 η έκδ., Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 1999, σελ Τα βιβλία με θέατρο ή ποίηση παραμένουν σε απελπιστικά χαμηλά επίπεδα και δεν ξεπερνούν ετησίως τους 5-10 τίτλους. Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, ό.π., σελ

9 Πρόλογος ενηλίκων αναγνωστών. Επιλέγουμε ως συνολικό χρόνο εξέτασης την εικοσαετία επειδή πιστεύουμε πως στη χρονική αυτή περίοδο αναπτύχθηκε και διαμορφώθηκε το σύγχρονο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα. Στόχοι της έρευνας είναι: 1)Η διερεύνηση των παραγόντων που συνετέλεσαν στη δυναμική παρουσία του σύγχρονου ελληνικού εφηβικού μυθιστορήματος, την εικοσαετία στην Ελλάδα : α) η ελληνική κοινωνία της εικοσαετίας και β) οι οργανισμοί βράβευσης του εφηβικού βιβλίου. 2) Η μελέτη των βασικών στοιχείων που συνθέτουν και προσδιορίζουν το σύγχρονο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα, μορφολογικά και εσωτερικά (δηλαδή όλα εκείνα τα στοιχεία που συνιστούν το εσωτερικό ποιόν και τη δύναμή του, όπως η τέρψη του αναγνώστη, καλλιέργεια στάσεων ζωής κλπ.). 3) Η κατάδειξη των κυρίων τάσεων και γνωρισμάτων του βραβευμένου ελληνικού εφηβικού μυθιστορήματος αυτής της εικοσαετίες, και 4) Εάν και κατά πόσο οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες, δηλαδή τα πρόσωπα των ηρώων ή των ηρωίδων που επιλέγονται και προβάλλονται μέσα από το σύγχρονο βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα, ανταποκρίνονται στην σημερινή ταυτότητα των νεαρών αναγνωστών. Στην μελέτη μας αυτή θα ασχοληθούμε μόνο με τα εφηβικά μυθιστορήματα της εικοσαετίας που έχουν πάρει πρώτη βράβευση, ενώ αποκλείονται όλα τα συναφή, δηλαδή όσα έχουν πάρει έπαινους κλπ., καθώς και τα άλλα είδη λογοτεχνίας. Οι λόγοι για τους οποίους επιβάλλεται αυτή η οριοθέτηση είναι οι εξής: Την περίοδο αυτή γενικά, η ελληνική παιδική και εφηβική λογοτεχνία - υποκατηγορία της οποίας αποτελεί και το εφηβικό μυθιστόρημα -, παρουσιάζει μια «εντυπωσιακή και εκρηκτική» 1 ανάπτυξη, τόσο σε ποσότητα όσο και σε ποιότητα. Ειδικά το σύγχρονο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα αντρώνεται πραγματικά και αρτιώνεται, ξεπερνώντας τα καθιερωμένα. Έτσι θα ήταν σχεδόν αδύνατο να καταγράψουμε σε πλάτος και βάθος το σύνολο του εφηβικού μυθιστορήματος αυτής της περιόδου. 1 Άντα Κατσίκη Γκίβαλου, Το θαυμαστό ταξίδι, 6 η έκδ., Πατάκης, Αθήνα,1998, σελ.57. 2

10 Πρόλογος Μέσα στη δεκαετία του 80 αρχίζουν να γράφονται βιβλία που «καλύπτουν» θεματολογικά την προεφηβική και εφηβική ηλικία, μια περιοχή ουσιαστικά «κενή» μέχρι τότε. Οι ηλικίες αυτές συνήθως «καλύπτονταν» λογοτεχνικά από βιβλία γραμμένα για μεγάλους, από δόκιμους συγγραφείς 2. Επίσης στη δεκαετία του 80 ιδρύεται από την Γραμματεία Νέας Γενιάς το «Κέντρο παιδικού και εφηβικού βιβλίου», ενώ το 1989 καθιερώνεται, από τη Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού, το ετήσιο Κρατικό Βραβείο Παιδικής και Εφηβικής λογοτεχνίας 3. Το 1986, για πρώτη φορά, η παιδική και εφηβική λογοτεχνία εισάγεται στα Ελληνικά Πανεπιστήμια, στα παιδαγωγικά τμήματα, και δίνεται η δυνατότητα να μελετηθεί και να ερευνηθεί επιστημονικά το πρωτογενές πλούσιο υλικό της 4. Έκτοτε το ενδιαφέρον εντείνεται και εκπονούνται διδακτορικές διατριβές σε θέματα παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας. Η παρούσα μελέτη θα διαρθρωθεί ως εξής. Στο πρώτο μέρος θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε την εμφάνιση και την εξελικτική πορεία του εφηβικού μυθιστορήματος τόσο στο διεθνή όσο και στον ελλαδικό χώρο. Θα συζητήσουμε τις καταβολές και εκφάνσεις του σύγχρονου ελληνικού εφηβικού μυθιστορήματος, τις προϋποθέσεις εξέλιξης, τα γενικά χαρακτηριστικά του, τις ιστορικοκοινωνικές προϋποθέσεις και τους διάφορους οργανισμούς βράβευσής του οι οποίοι με αυτή τους την πρωτοβουλία, το πρόβαλλαν και εξακολουθούν να το προβάλλουν και να το προωθούν. Επίσης θα αναφερθούμε και στην κοινωνική αποδοχή που έχει ο θεσμός των βραβείων, την περίοδο που εξετάζουμε. Στο δεύτερο μέρος της διατριβής μας στα τέσσερα κεφάλαια του προτιθέμεθα να καλύψουμε τις όψεις του σύγχρονου βραβευμένου ελληνικού εφηβικού μυθιστορήματος, 2 Γιάννης Παπαδάτος, «Η θεματολογία του σύγχρονου μυθιστορήματος για παιδιά και εφήβους», Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, Ζ τόμος, αφιέρωμα Α : «Το Παιδικό Νεανικό Μυθιστόρημα», Βιβλιογονία, Αθήνα, 1992, σελ Ηρακλής Εμ. Καλλέργης, «Για την παιδική φιλαναγνωσία στη χώρα μας», Διαβάζω, 242(Ιούνιος 1990), αφιέρωμα: «Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί», σελ. 58, και Λότη Πέτροβιτς Ανδρουτσοπούλου, Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, Καστανιώτης, Αθήνα, 1990, σελ Άντα Κατσίκη Γκίβαλου, ό.π., σελ

11 Πρόλογος δηλαδή τη νεωτερικότητά του, τη μετάγγιση των ριζοσπαστικών ιδεών και ιδεολογικών ζυμώσεων, τη σύγχυση και το κενό και τα αδιέξοδα των νέων ανθρώπων. Η εφηβεία είναι μια περίοδος προετοιμασίας του ανθρώπου για την είσοδό του στην κοινωνική ζωή των ενηλίκων. Οι συγγραφείς των εφηβικών μυθιστορημάτων μεταχειρίζονται αμερόληπτα και με σεβασμό τα προβλήματα των εφήβων και προσφέρουν στους νεαρούς αναγνώστες ιστορίες όχι μόνο με ήρωες της ίδιας ηλικίας, αλλά και με ανάλογα προβλήματα, όπως το σχολείο, το διαζύγιο των γονιών, τα ναρκωτικά, ο έρωτας, το επαγγελματικό μέλλον, η αμφισβήτηση κλπ. Έτσι, ο έφηβος αναγνώστης, όταν δει όλα αυτά που τον απασχολούν να βιώνονται από τους ήρωες των μυθιστορημάτων, ταυτίζεται μαζί τους και μαθαίνει να κατανοεί το δικό του κόσμο πιο καλά. Ο προοδευτικός πλουτισμός του εσωτερικού κόσμου του έφηβου είναι η διαδικασία, η οποία οδηγεί στην ωρίμανση. Στο πρώτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους θα συζητήσουμε τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η πορεία μαθητείας των εφήβων, μέσα στα σύγχρονα βραβευμένα ελληνικά εφηβικά μυθιστορήματα. Μέσα από τη θεματολογία των εφηβικών μυθιστορημάτων προβάλλονται διάφορες εκδοχές ωρίμανσης, όπως εκείνη που προκύπτει μέσα από μια εξελικτική διαδικασία και εκείνη που είναι απότοκος ενός συγκεκριμένου περιστατικού. Στα υποκεφάλαια που απαρτίζουν το πρώτο αυτό κεφάλαιο της διατριβής προτιθέμεθα να συζητήσουμε πολύπλευρα την πορεία μαθητείας των εφήβων, όπως για παράδειγμα την πορεία μαθητείας μέσα από τις αλλαγές στη δομή της ελληνικής οικογένειας, που πολλές φορές γίνεται η αιτία να καταφεύγουν οι έφηβοι στα ναρκωτικά, την πορεία μαθητείας μέσα από την περιπέτεια που προσφέρει ένα ταξίδι, καθώς και εκείνη μέσα από τα μονοπάτια της τέχνης, που συμβάλλει τόσο θετικά στη διαδικασία ωρίμανσης των εφήβων. Στο δεύτερο κεφάλαιο προτιθέμεθα να συζητήσουμε τη συμβολή του έρωτα στην πορεία ωρίμανσης των εφήβων. Ο έρωτας, σε όλες τις εποχές, είναι άρρηκτα δεμένος με την εφηβεία και τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα, και προκαλεί το ενδιαφέρον όλων των λογοτεχνών. Στα μυθιστορήματα πού θα ζητήσουμε τον ενδιαφέρον μας θα εστιαστεί στις καταλυτικές, για την ωρίμαση του έφηβου, μεταβολές που επιφέρει ο έρωτας. Δηλαδή, πώς ο έρωτας επηρεάζει την διαμόρφωση της προσωπικότητας και μεταβάλλει τον τρόπο σκέψης και θέασης του κόσμου. Ότι μπορεί να φέρει ακόμα και αλλαγή στην 4

12 Πρόλογος προσωπικότητα εκείνου που τον βιώνει και να γίνεται ο δρόμος που πάνω του θα οριοθετηθούν στάσεις ζωής, αφού, όπως είναι ήδη γνωστό, η διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου διαφοροποιείται από τις επιρροές και τις κοινωνικές επιδράσεις του περιβάλλοντος. Επιπλέον, ο έρωτας είναι μια διαδικασία μύησης, μια δοκιμασία μέσα από την οποία ο άνθρωπος μαθαίνει ότι το Εγώ και το Εσύ μετουσιώνονται σε Εμείς. Η δύναμη του έρωτα είναι τέτοια που μπορεί να γεφυρώσει τις όποιες διαφορές υπάρχουν με το Άλλο, το πολιτιστικά διαφορετικό, αρκεί να του το επιτρέψουν οι συνθήκες. Στο τρίτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους προτιθέμεθα να συζητήσουμε τον τρόπο με τον οποίο το βραβευμένο σύγχρονο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα διαπραγματεύεται το θέμα της ελληνικότητας, καθώς τούτο αποτελεί έναν από τους όρους, της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, για τη βράβευση των μυθιστορημάτων. Ελληνικό στη λογοτεχνία είναι ότι έχει σχέση με την ελληνική πραγματικότητα: τον ελληνικό γεωγραφικό χώρο, τον ελληνικό λαό, την ιστορία του - πολιτική και πνευματική - τις ιδιαιτερότητες του και τις ποικίλες εκφάνσεις της δραστηριότητας του, δηλαδή, την ελληνική πραγματικότητα. Μέσω αυτού που εννοούμε ως «ελληνικότητα» στο εφηβικό μυθιστόρημα, δεν προβάλλονται μόνο αξίες πεποιθήσεις, σχέσεις, ιστορία, γλώσσα και παραδώσεις στοιχεία δηλαδή που προσδιορίζουν και αντιπροσωπεύουν μια συγκεκριμένη ομάδα και δει την ελληνική αλλά υποβοηθάται και η κατανόηση μιας οποιασδήποτε κουλτούρας. Έχοντας κατά νου τα παραπάνω, θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε στο βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα στοιχεία της ελληνικότητας καθώς και τη λειτουργικότητα τους μέσα σ αυτό. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους της διατριβής προτιθέμεθα να συζητήσουμε τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες, οι οποίοι, μολονότι αποτελούν τις περισσότερες φορές φανταστικά πρόσωπα, μέσα από την ύπαρξη τους εκφράζουν το σύστημα αξιών που διέπει μια συγκεκριμένη κοινωνία, τη γλώσσα και την πραγματικότητα, τη δεδομένη ιστορική στιγμή. Επιπλέον, οι ήρωες ενεργούν ως πρότυπα, ως ενσαρκωτές των αρετών, των αξιών, των ιδεών, των προσδοκιών, και συμβάλλουν στην κοινωνικοποίηση του νεαρού ατόμου. Έχει λοιπόν ενδιαφέρον να συζητήσουμε τους 5

13 Πρόλογος ήρωες - πρότυπα που προβάλλουν οι συγγραφείς, μέσα από το σύγχρονο βραβευμένο ελληνικό μυθιστόρημα, και να δούμε κατά πόσο αυτοί οι ήρωες απεικονίζουν την ταυτότητα του σημερινού εφήβου. Στο τελευταίο μέρος της μελέτης μας παρατίθενται τα συμπεράσματα τα οποία μπορούν να αντληθούν από την ανάλυσή μας, του σύγχρονου βραβευμένου ελληνικού εφηβικού μυθιστορήματος. Ελπίζουμε πως η μελέτη μας αυτή θα αποτελέσει μια μικρή προσφορά στο χώρο της παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας. Στο παράρτημα παραθέτουμε τις επιτροπές και τα έργα που βραβεύτηκαν από τον κάθε φορέα, για την εικοσαετία Ακολουθούν, η καταλογογράφηση των 48 μυθιστορημάτων που εξετάζουμε και οι βιβλιογραφικές αναφορές. 6

14 ΜΕΡΟΣ Α

15 Το βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα ( ) Εισαγωγή 1.Το εφηβικό μυθιστόρημα : Καταβολές και εκφάνσεις του Το μυθιστόρημα, ως αυτοτελές λογοτεχνικό είδος, είναι μια αφήγηση δοσμένη σε πεζό λόγο. Δεν θα πρέπει όμως να συγχέεται με άλλα λογοτεχνικά είδη, δοσμένα επίσης σε πεζό λόγο. Το ποσοτικό κριτήριο 1 μπορεί να είναι από τα πρωταρχικά στοιχεία του μυθιστορήματος, ως είδος, κυρίως για λόγους ολοκλήρωσης των μυθιστορηματικών χαρακτήρων υπάρχουν όμως και άλλα στοιχεία μορφικά, δομικά, τεχνικά που συνηγορούν ώστε ένα πεζογράφημα μικρότερης έκτασης να είναι μυθιστόρημα. Τούτο ισχύει και στην παιδική και εφηβική λογοτεχνία, όπου τα μυθιστορήματα, κυρίως για λόγους που μπορούν να συσχετισθούν με την ηλικία, είναι μικρότερης έκτασης από εκείνα που γράφονται για τους ενήλικους αναγνώστες. Ο Γιάννης Παπαδάτος 2 αναφέρει ότι σε τυχαία δειγματική καταμέτρηση που έκανε, σε 20 μυθιστορήματα, μόνο 2 ξεπερνούσαν τις λέξεις. Των υπολοίπων η έκταση κυμαίνονταν από έως λέξεις. Ωστόσο, παρ ότι πια σήμερα δεν ισχύει ο παραδοσιακός τρόπος διαχωρισμού και κατάταξης των ειδών στην λογοτεχνία 3, για λόγους μάλλον πρακτικούς τείνουμε να καταφεύγουμε σ αυτόν. 1 Η έκταση του μυθιστορήματος σύμφωνα με τον Άγγλο μυθιστοριογράφο Ε. Μ.Forster, δεν πρέπει να είναι μικρότερη από λέξεις. Ο Απ. Σαχίνης, θέλοντας να φέρει τα πράγματα στα ελληνικά μέτρα, κατεβάζει το όριο στις , γιατί διαφορετικά, λέει, θ αποκλείαμε απ τον κατάλογο τη Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη ή τον Κατάδικο και τη Ζωή και το θάνατο του Καραβέλα του Κ. Θεοτόκη, που αποτελούν χαρακτηριστικά κείμενα της πεζογραφίας μας. Απ. Σαχίνης, το Νεοελληνικό Μυθιστόρημα, 5 η έκδ. Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου & Σιας Α.Ε., 1980, σελ Γιάννης Παπαδάτος, «Η θεματολογία του σύγχρονου μυθιστορήματος για παιδιά και εφήβους», Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, Ζ τόμος, ό.π., σελ Η «παγκοσμιοποιημένη» μορφή λογοτεχνικής επικοινωνίας στο μυθιστόρημα καλλιεργεί καινούριες αισθητικές μορφές και προάγει συγγραφικές τεχνικές που επιφέρουν βαθύτατες μεταβολές σ αυτό το επίπεδο στην ίδια την λογοτεχνία, ενώ επηρεάζει καταλυτικά και τον κριτικό λόγο. Ο Γ. Αριστηνός υποστηρίζει ότι «τα είδη υπάρχουν για να περιγράψουν ένα τύπο γραφής, όπως υπάρχουν οι λέξεις για να ονομάσουν τα πράγματα και τις έννοιες. Σε καμιά όμως περίπτωση δεν μας υποχρεώνουν να τα λογαριάσουμε ως έννοιες,συμπαγείς και περιγεγραμμένες οντότητες, και μάλιστα να αντλήσουμε από αυτά κριτήρια αξιολόγησης». Η λογοτεχνία σήμερα υπερβαίνοντας όλες τις προκαταλήψεις και τις κανονιστικές φόρμες, συγκεντρώνει μέσα της, άλλοτε παρθενικά και άλλοτε ως αμάλγαμα, όλα τα είδη από την πρόζα ως την ποίηση. Ο Δημηρούλης επεκτείνει τον ισχυρισμό του αυτό αξιολογώντας ότι «μαζί με την ανάδυση, σε όλο τον πλανήτη, ενός νέου μοντέλου θεώρησης των ανθρωπίνων πραγμάτων ( αυτό που εμφανώς τα τελευταία διακινείται ως «παγκοσμιοποίηση»),αναδύονται και νέες μορφές πεζού λόγου με κατεστημένο πρότυπο το νέου τύπου «μαζικό μυθιστόρημα». Γ. Αριστηνός, Δοκίμια για το Μυθιστόρημα και τα Λογοτεχνικά είδη, Σμίλη, Αθήνα, 1991, σελ. 69, και Δ. Δημηρούλης, 8

16 Το βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα ( ) Η εφηβική λογοτεχνία, ως γενικός όρος, ήταν μια αναγνώριση για εκείνο το μέρος του αναγνωστικού κοινού, που η ηλικία του κυμαίνεται μεταξύ δώδεκα και είκοσι ετών και του οποίου τις ανάγκες κάλυπτε ως ένα βαθμό η παιδική λογοτεχνία. Ο γενικός όρος «εφηβική μυθιστοριογραφία» κηρύσσει το εφηβικό μυθιστόρημα ως ξεχωριστή κατηγορία που απορρέει από τα βιβλία που γράφονται σαφώς για παιδιά, άλλα και για εκείνα τα παιδιά με διάθεση αμφισβήτησης τους «έφηβους» επομένως, με κάποιο μέτρο, και για τα δύο (παιδιά και εφήβους) 4. Οι κατηγοριοποιήσεις των λογοτεχνικών έργων είναι συνήθως συμβατικές, κάποτε αποδεικνύονται ανεπαρκείς και, σε κάθε περίπτωση, εξυπηρετούν πρακτικούς μόνο στόχους. Είναι όμως ανάγκη να προσδιορίσουμε ειδολογικά το μυθιστόρημα εφηβείας, όχι τόσο για να του αποδώσουμε σταθερά γνωρίσματα, όσο για να το διακρίνομε από τα γειτονικά του είδη, δηλαδή το μυθιστόρημα για παιδιά. Το εφηβικό μυθιστόρημα ή μυθιστόρημα για νεαρούς ενήλικες (Adolescent or young adult novel όπως είναι ο αγγλικός όρος), απευθύνεται όπως ήδη αναφέραμε σε αναγνώστες που η ηλικία τους κυμαίνεται μεταξύ 12 και 20 ετών, και στοχεύει στην εγκαθίδρυση μιας γέφυρας ανάμεσα στην «αμιγώς» παιδική λογοτεχνία και τη λογοτεχνία για ενήλικους. Οι αναγνώστες αυτής της ηλικίας είναι περισσότερο δεκτικοί από τους ενήλικες, και διέρχονται την περίοδο της ραγδαίας και έντονης ανάπτυξης, δηλαδή βρίσκονται στο οριστικό πέρασμα από την ανώριμη περίοδο της εφηβείας στην ωρίμανση της ενηλικίωσης, και την αντιμετωπίζουν με το δικό τους τρόπο. Το μυθιστόρημα, σε μεγαλύτερο βαθμό από τα άλλα είδη του γραπτού λόγου, εμπεριέχει εν δυνάμει κοινωνιολογικές, ειδικότερα «διαπαιδαγωγικές» σημασιοδοτήσεις οι οποίες σαφώς εκκινούν από την φύση του, την ιδιομορφία του και κυρίως από την αντίθεση του ήρωά του με τον κόσμο 5. Ο έφηβος, αναζητώντας την ταυτότητα του, έχει την τάση για «αμφισβήτηση και ανατροπή» 6, κατά συνέπεια απορρίπτει λογοτεχνικά βιβλία με Η πεζογραφία μας: Στον αστερισμό του μυθιστορήματος, στο Αγγελική Σπυροπούλου και Θεοδώρα Τσιμπούκη (επιμ.), έκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002, σελ Maureen Nimon and John Foster, The Adolescent novel: Australian Perspectives, Centre for information Studies, Wagga Wagga N.S.W., 1997, σελ Λούκατς Γ, θεωρία του μυθιστορήματος, μετάφραση Σ. Βελέντζας, Άκμων, Αθήνα, σελ Παρασκευόπουλος Ι., Εξελικτική Ψυχολογία,εφηβική ηλικία, Δ τόμος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1989, σελ

17 Το βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα ( ) συμβουλευτικό ή διδακτικό χαρακτήρα. Το άγνωστο αύριο, η αμφισβήτηση της γονικής παντοδυναμίας, το όραμα της αλλαγής του κόσμου, το ξύπνημα νέων εσωτερικών φωνών σε κορμί και ψυχή, η απροσδιόριστη μελαγχολία και η εξίσου απροσδιόριστη αισιοδοξία είναι καταστάσεις με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος ο έφηβος. Αν όμως όλα αυτά τα δει να βιώνονται από τους ήρωες μυθιστορημάτων, τότε και τον δικό του κόσμο πιο καλά θα κατανοήσει και με την λογοτεχνία γενικότερα θα ταυτιστεί, καθώς μέσα στις σελίδες του βιβλίου του θα υπάρχουν τα δικά του όνειρα, τα δικά του προβλήματα, ο δικός του κόσμος 7. Ο όρος «εφηβική λογοτεχνία», τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, είναι ένας νεόκοπος όρος. Δεν στηρίζεται και δεν υποστηρίζεται από τη μακρόχρονη παράδοση που τροφοδοτεί ό,τι συμπεριλαμβάνεται στην παιδική λογοτεχνία. Θα πρέπει να επισημάνουμε το γεγονός ότι παρά τις διαπιστωμένες διαφορές που χαρακτηρίζουν τις δύο μεταβατικές περιόδους της ζωής του ανθρώπου, κατά την πορεία του προς τη ενηλικίωση, η περίοδος της νεότητας συνδέθηκε με εκείνη της παιδικής ηλικίας και η λογοτεχνία για νέους ακολούθησε τη γενικότερη τύχη της παιδικής λογοτεχνίας: αποκλεισμό από τις ιστορίες της λογοτεχνίας και τα έργα λογοτεχνικής κριτικής, περιχαράκωση σε αυτόνομο αλλά υποτιμημένο χώρο δραστηριότητας, αμφισβήτηση της λογοτεχνικής αξίας των έργων που παράγονται 8. Βέβαια, οι νέοι όροι δεν έχουν λύσει το πρόβλημα, ώστε να δημιουργηθούν οι υποδιαιρέσεις εκείνες που είναι χρήσιμες στην ευρεία ζώνη της παιδικής λογοτεχνίας και που είναι δύσκολο να διακριθούν 9. Πρέπει όμως να αναφέρουμε ότι γίνονται σοβαρές προσπάθειες ώστε η εφηβική λογοτεχνία να υπάρξει ως υπό κατηγορία της παιδικής λογοτεχνίας Μάνος Κοντολέων, «Η Λογοτεχνική ενσάρκωση της ηλικίας της αμφισβήτησης», Περιοδικό Διαδρομές, 43 (Φθινόπωρο 1996), αφιέρωμα: «Η Λογοτεχνία των Νεαρών Ενηλίκων», σελ Βίκυ Πάτσιου, «Η σύγχρονη Λογοτεχνία για νέους», περιοδικό Διαδρομές, 43(Φθινόπωρο 1996) αφιέρωμα: «Η Λογοτεχνία των Νεαρών Ενηλίκων», σελ Maureen Nimon and John Foster, ό.π., σελ Ωστόσο η υποκατηγορία αυτή δεν έχει γίνει ακόμη αποδεκτή από πολλούς κριτικούς της λογοτεχνίας, οι οποίοι αμφισβητούν την αυθεντικότητά της και την ποιότητα των εφηβικών βιβλίων. Donelson L. Kenneth and Alleen Pace Nilsen, Literature for Today s Young Adults, 5 th ed., Longman, New York, 1997, σελ

18 Το βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα ( ) Θεωρούμε απαραίτητο να διευκρινίσουμε ότι στην παρούσα έρευνα θα χρησιμοποιήσουμε τους όρους «εφηβικό» ή και «νεανικό», μυθιστόρημα, όπως και τον όρο παιδί /έφηβος, αφού τα διαχωριστικά όρια είναι δύσκολο να διακριθούν. Η εφηβεία ορίζεται ως η περίοδος της φυσικής και ψυχολογικής ανάπτυξης από το τέλος της παιδικής ηλικίας μέχρι την ωριμότητα. Είναι μια κατεξοχήν κρίσιμη περίοδος που βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ παιδικότητας και ενηλικίωσης. Το παιδί δεν είναι πλέον παιδί αλλά ούτε και ώριμος άνθρωπος. Ο John Spink υποστηρίζει ότι: «Τα πρώτα πέντε χρόνια της ζωής του ανθρώπου είναι περίοδος ταχείας ανάπτυξης. Η μοναδική άλλη περίοδος η οποία παρουσιάζει την ίδια ταχεία ανάπτυξη είναι η εφηβεία. Η ηλικία αυτή εμφανίζει έντονες μεταβολές: φυσιολογικές, ψυχολογικές, κοινωνικές. Είναι η εποχή της εξερεύνησης, της επιβεβαίωσης, της αμφισβήτησης και συχνά της σύγχυσης, των αντιφάσεων και των τραυματικών εμπειριών» 11. Η νοητική ανάπτυξη αλλάζει μετά τα 12 χρόνια και χαρακτηρίζεται συχνά από τους επιστήμονες ως το στάδιο της ανακάλυψης του εαυτού. Είναι η πιο κρίσιμη περίοδος που ετοιμάζει το παιδί να μπει στην ομάδα των ενηλίκων. Η προσωπικότητα και η συμπεριφορά του αλλάζουν σημαντικά, ενώ γίνεται και η αφύπνιση της σεξουαλικότητας. Ο έφηβος σ' αυτή την ηλικία διαμορφώνει τη δική του ιδεολογία. Είναι η περίοδος κατά την οποία διαμορφώνεται η κοινωνική του συνείδηση. Ο ψυχαναλυτής Erik Erickson περιέγραψε οκτώ εξελικτικά στάδια μέσα από τα οποία αναπτύσσεται η προσωπικότητα του ατόμου, και υποστηρίζει ότι η εφηβική περίοδος αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της διαμόρφωσης της προσωπικής ψυχοκοινωνικής μας ταυτότητας. Αν μέχρι την ηλικία αυτή το παιδί έχει αφομοιώσει τις κατάλληλες εξελικτικές δεξιότητες, έχει πλέον διαμορφώσει μια αίσθηση συνέχειας του εαυτού, που αποτελεί τη βάση της προσωπικής του ταυτότητας. «Ωστόσο οι έντονες αλλαγές που επέρχονται στην εφηβεία (12ο-20ο έτος) επιβάλλουν μια αναδιάρθρωση του ψυχισμού του εφήβου, κατά την οποία τα προηγούμενα αναπτυξιακά θέματα επανέρχονται ως 11 John Spink, Τα παιδιά ως αναγνώστες, μετάφραση Κυριάκος Ντελόπουλος, Καστανιώτης, Αθήνα, 1989, σελ

19 Το βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα ( ) «μάχες που καλείται ο έφηβος να ξαναδώσει» στην πορεία του για την απαρτίωση μιας νέας ταυτότητας» 12. Η λογοτεχνία, μέσα κυρίως από το μυθιστόρημα, έρχεται σε βοήθεια αυτών των υπό, εκκόλαψη μεγάλων, και ασχολείται θεματολογικά με τα ενδιαφέροντα και τα προβλήματά τους. Όπως, όμως, είναι δυσχερής ο προσδιορισμός της αρχής, και κυρίως της λήξης της παιδικής και νεανικής ηλικίας, άλλο τόσο είναι προβληματικός και ο καθορισμός του βιβλίου που απευθύνεται σ αυτές τις ηλικίες. Ο Β. Αναγνωστόπουλος 13 και ο Κυρ. Ντελόπουλος 14, μιλώντας για την ηλικία του παιδιού /έφηβου και τα βιβλία του, συμφωνούν στη ρευστότητα των ορίων, αλλά καθορίζουν το παιδικό και νεανικό βιβλίο ο καθένας τους διαφορετικά: ο Β. Αναγνωστόπουλος ισχυρίζεται ότι μόνο για πρακτικούς λόγους ακολουθεί την παραπάνω διαίρεση, ενώ ο Κυρ. Ντελόπουλος εκφράζει την άποψη ότι: «Η ηλικία δεν συμβαδίζει με τις αναγνωστικές ανάγκες και την ικανότητα του παιδιού / νέου, γιατί η πνευματική ωριμότητά του δεν συμπίπτει με την ηλικία του, γεγονός το οποίο δημιουργεί σειρά ζητημάτων από και προς ποικίλες κατευθύνσεις και πεδία. Είναι άγνωστος ο μηχανισμός της αποδοχής και της απόρριψης, εκ μέρους των παιδιών / νέων, των βιβλίων που εγράφησαν ειδικά γι αυτά. Όπως άγνωστος είναι και ο λόγος που τα ωθεί να στρέφονται προς αναγνώσματα τα οποία δεν εγράφησαν για την ηλικία τους, μολονότι το θέμα της ωρίμανσης μοιάζει να προσφέρει επαρκείς εξηγήσεις» 15. Δηλαδή η ηλικία δεν συμβαδίζει με την ωριμότητα 16, η ωριμότητα δεν συμπλέει με τις προτιμήσεις και οι προτιμήσεις δεν ορίζονται. Η παιδική και εφηβική ηλικία έχει το δικό της τρόπο να βλέπει τα πράγματα, να σκέπτεται, να αισθάνεται. Παρόλα αυτά οι σχέσεις 12 Γιάννης Τσαμασίρος, «Πορεία προς την ωριμότητα», αφιέρωμα: «Εφηβεία», Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Β. Αναγνωστόπουλος, «Η αναγνωστική ικανότητα και τα ενδιαφέροντα των παιδιών κατά ηλικία», Διαβάζω, 242(Ιούνιος 1990), αφιέρωμα : «Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί», σελ Κυρ. Ντελόπουλος, «Παιδικά και νεανικά βιβλία», Η λέξη, 118 (Νοέμβρης - Δεκέμβρης 1993), αφιέρωμα: «Παιδική Λογοτεχνία», σελ Κυρ. Ντελόπουλος, «Παιδικά και νεανικά βιβλία», ό.π., σελ Ο Ι.Ν. Παρασκευόπουλος, αφήνοντας πίσω την παιδική ηλικία (προσχολική, σχολική), διακρίνει δύο περιόδους εφηβείας: α) την κυρίως εφηβεία (11 16) και β) την εφηβική νεότητα (16-20). Η ωρίμανση όμως δεν συμβαίνει ούτε ως προς το βαθμό ούτε ως προς την καθορισμένη ηλικιακή εξέλιξη, σ όλους τους ανθρώπους κατά τον ίδιο τρόπο. Ο πολιτισμός και η κοινωνική εξέλιξη καθορίζουν την ωρίμανση, σε κάποιο βαθμό επίσης. Στις μέρες μας ακούμε να τραγουδιέται και ο στοίχος «μια εφηβεία επιεικής που γίνεται σαράντα».γίνεται σαφές ότι οι πληροφορίες της ψυχολογίας, των κειμενικών στοιχείων των έργων και ορισμένων λαϊκών αντιλήψεων, αν και είναι χρήσιμες δεν είναι επαρκείς να απαντήσουν με ακρίβεια στο ερώτημα «ποιος διαβάζει τι;», Ι. Ν. Παρασκευόπουλος, ό.π., σελ

20 Το βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα ( ) ανάγνωσης και παιδιού/εφήβου δεν είναι οριστικές, σταθερές και αμετάκλητες, αλλά συνεχώς μεταβάλλονται. Η πορεία της παιδικής ψυχής προς την ωρίμανσή της και ως την ολοκλήρωση της προσωπικότητας του ατόμου, δικαιολογεί τη ρευστότητα και την ποικιλία των επιλογών, των διαθέσεων και των προτιμήσεων. Υπάρχουν μυθιστορήματα που η θεματολογία τους ενδιαφέρει εξίσου την παιδική και την εφηβική ηλικία, ή τουλάχιστον τα σημεία τομής τους είναι δυσδιάκριτα και από ψυχολογική, αλλά και από λογοτεχνική σκοπιά 17. Το μυθιστόρημα, όπως το ξέρουμε σήμερα, διαμορφώθηκε, στη δυτική κυρίως Ευρώπη, στην περίοδο από το 12 ο ως τον 17 ο αιώνα 18. Το πρώτο εφηβικό/νεανικό μυθιστόρημα γράφτηκε στη Γερμανία το 1554, από τον Jörg Wickram, με τίτλο Ο καθρέπτης των νέων(der jungen knaben spigegel), και αποτελεί μια πρώτη απόπειρα διδακτικού μυθιστορήματος που προορίζονταν ειδικά για τους νέους. Σ αυτό το μυθιστόρημα ο διδακτισμός και η ψυχαγωγία συνδέθηκαν στενά μεταξύ τους για την διοχέτευση κανόνων του τρόπου «του σκέπτεσθαι και πράττειν». Οι περιπέτειες του Τηλέμαχου (Anventures de Telemaque) γράφτηκαν το 1694 από τον Fenelon, για το μαθητή του, δούκα της Βουργουνδίας, και γνώρισαν μεγάλη επιτυχία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Έναν αιώνα αργότερα, το 1796, ο Goethe, με το μυθιστόρημα Τα χρόνια της μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (Wilhelm Wanderjahre, oder die Enstsagenden) θα επικυρώσει την ύπαρξη του bildungsroman, του μυθιστορήματος μαθητείας, ως ιδιαίτερου λογοτεχνικού είδους 19. Το 1719 δημοσιεύεται στην Αγγλία το μυθιστόρημα του Daniel Defoe Η ζωή και οι απροσδόκητες περιπέτειες του Ροβινσώνα Κρούσου, το οποίο αρχικά προορίζονταν για ενήλικες, σύντομα όμως καθιερώθηκε ως κλασικό έργο της παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας, χάρη στις πολυάριθμες διασκευές και εκσυγχρονισμούς που γνώρισε, από 17 Maureen Nimon and John Foster, ό.π., σελ.4-14 και Γιάννης Παπαδάτος, ό.π., σελ Το μυθιστόρημα εμφανίστηκε το 12 ο αιώνα με τον όρο Roman, ενώ ο Κοραής ήταν αυτός που μετέφερε τον όρο αυτό και τον μετέφρασε ως «Μυθιστόρημα» στα ελληνικά. Χάρης Σακελαρίου, Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας Ελληνική και Παγκόσμια, 8 η έκδ., Δανιά, Αθήνα, 1996, σελ Ντενίζ Εσκαρπί, Η Παιδική και Νεανική Λογοτεχνία στην Ευρώπη, μετάφραση Στέση Αθήνη, Καστανιώτης, Αθήνα, 1995, σελ