κ.ά.) μτφ.: υποχώρηση, συμμάζετα, μακρύ μάλλινο ή βαμβακερό ένδυμα, κάτι σαν μακριά αμάνικη ζακέμα: «ήμπη μες του καβούτσ υτ» αποσύρθηκε, ηττήθηκε)

Transcript

1 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page 100 K καβάδ (το) < μσν. καβάδι(ο)ν το όστρακο (χελώνας, σαλιγκαριού μακρύ μάλλινο ή βαμβακερό ένδυμα, κάτι σαν μακριά αμάνικη ζακέμα: «ήμπη μες του καβούτσ υτ» κ.ά.) μτφ.: υποχώρηση, συμμάζετα, που φορούσαν οι προύχοντες (κατάλαβε τον κίνδυνο και υποχώρησε, αποσύρθηκε, ηττήθηκε) και οι παπάδες καβαλίνα (η) < μσν. καβαλλίνα < καγηρίζου ρ. < καγηρ -ός (βλ. λ.) + ιταλ. cavallina < λατ. caballinus -ίζω (αλογίσιος) < caballus (άλογο) είμαι καγηρός, πάσχω από στραβισμό κλείνω το μάτι, γνέφω η κοπριά των αλόγων, των μουλαριών και των γαϊδουριών καγηρός -η -ο < πιθ. από το βλάχ. καβάτσ (το) < καβάκι < τουρκ. kavak -ηρός και αντικατάσταη του β από γ gav(ŭ) (αλλήθωρος, στραβός) + είδος λεύκας ο αλλήθωρος, αυτός που βλέπει λοξά, που πάσχει από στραβισμό κάβγου ρ. < κάβω < αρχ. καίω, ρίζα και -, καυ - (με ανάπτυξη ευφων. γ) καγηρουμάτ ς (ο) < καγηρός (βλ. καίω: καταστρέφω με τη φωτιά: λ.) + μάτι «θα κάβγου πρίν (πρίνους) ούλ τ αυτός που έχει καγηρά μάτια, που μέρα» μτφ.: προκαλώ φλογερό βλέπει λοξά, ο αλλήθωρος: «ω γαμπρέ μ καγηρουμάτ...» (ειρων.) πάθος: «μ έκαψης, γειτόνισσα...» καβουρμάς (ο) < τουρκ. kavurma καγιάδα (η) < τουρκ. kay-a (βράχος) + -άδα (καβουρδιστός) κρέας καβουρδισμένο: «καβουρμά μεγάλη πέτρα, κοτρόνα, βράχος: το κανης του φαγί» (το έψησες πολύ, το καβούρντισες ) τσηφάλ σ!» (απειλή) «α πάρου μια καγιάδα, α σπάσου του καβούτσ (το) < καβούκι < τουρκ. καγίλα (η) < καΐλα (με ανάπτυξη ευφωνικού γ) < καίω (αόρ. kabuk (καβούκι, όστρακο) κάη-κα)

2 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page καθ σιά καούρα (στομαχιού) ψυχική οδύνη, πόνος, ταλαιπωρία: «τη θ στσή μ τ καγίλα κανείς να μη τ ν απουτάξ» μεγάλη επιθυμία, καημός: «του έχ μηγάλ καγίλα να γίν η γιος υτ γιατρός» καγιλεύγουμι ρ. < πιθ. από το καγίλ -α (βλ. λ.) + εύομαι ικανοποιούμαι, αρκούμαι, ευχαριστιέμαι: «ε καγιλεύγητι μη τίπουτα!» κάγιουμι ρ. (αόρ. κάηκα - κάγ κα) < μσν. καίγομαι < αρχ. καίομαι 1. φλέγομαι, καταστρέφομαι από φωτιά: «πέταξη ασπέθα απ του καντήλ τσι κάγ τση ούλου του σπίτ» 2. έχω υψηλό πυρετό «ούλ τ νύχτα του μουρό καγιόταν στουν πυρητό» 3. τσιγκουνεύομαι, λυπούμαι να δώσω κάτι, μετανιώνω που το έδωσα: «δώκα του χουράφ για ένα κουμμάτ ψουμί τσι του κάγ κα» καζάντια (τα) < τουρκ. kazanci (κέρδη) τα κέρδη, τα πλούτη, η απόκτηση αγαθών: «να μη (μου) λείπιν τσι τα καζάντια τσι γη φουρτούνης τουν» καζαντίζου ρ. < τουρκ. kazanmak (κερδίζω, οικονομώ) πλουτίζω: «πήγη στ ν Αμηρική τσι καζάντ ση!» καζίκ (το) < τουρκ. kazik παλούκι, πάσσαλος μτφ: δύσκολη κατάσταση, πρόβλημα: «έχ στουν κώλου τ έγτουσα καζίκια» καζμάς (ο) τουρκ. kazma (αξίνα) εργαλείο για σκάψιμο, πλατύ από τη μια μεριά και κοφτερό σαν τσεκούρι από την άλλη συνεκδ. το σκάψιμο με καζμά: «ούλ τ μέρα ήμταν στουν καζμά» καθιόλ επίρ. < αρχ. καθόλου καθόλου, διόλου: «φέτους εν ηπήγα καθιόλ στου χουριό» καθουδ γεύγου ρ. < καθοδηγεύω < καθοδηγώ (με επίδραση του συμβουλεύω) συμβουλεύω, νουθετώ: «κάτση, κόρ υμ, τσι καθούδ γηψή του του μουρό» καθουδ γιά (η) < καθοδηγ-ώ + -ιά η οδηγία, νουθεσία, η συμβουλή καθ σιά (η) < καθισιά < καθίζω (αμετ., κάθομαι, διαμένω) 1. κατοικία, τόπος παραθερισμού Παλιότερα, κάτοικοι κωμοπόλεων και χωριών, που είχαν στην εξοχή ένα αμπελάκι, ένα περιβολάκι, λίγες συκιές κτλ., περνούσαν το καλοκαίρι τους σε μικρά σπιτάκια (καθ σιές) που είχαν κοντά σ αυτά. Κ

3 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page 102 Κ καϊμακάμ ς α) Ο χρόνος που χρειάζεται κανείς για να γευματίσει β) Η ποσότητα του φαγητού που καταναλώνει κανείς σε ένα γεύμα: «τρώγ ένα ψουμί στ καθ σιά τ» καϊμακάμ ς (ο) < τουρκ. kaymakam (έπαρχος ) διοικητικός και στρατιωτικός προϊστάμενος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας: φρ.: «τα παράπουνα σ στουν καϊμακάμ» κακάβ (το) (πληθ. τα κακάβια) < μσν. κακκάβιν < αρχ. κακκάβιον < υποκορ. του κακκάβη (χάλκινη χύτρα για μαγείρεμα ) κοιλότητα του εδάφους, κοντά σε θερμοπηγές, από την οποία αναβλύζει καυτό νερό. (Στις θερμοπηγές Λισβορίου Λέσβου στα κακάβια οι γυναίκες έβραζαν αβγά) κακανίζου ρ. < κάκαν-ο (βλ. λ.) + -ίζω γελώ δυνατά σαν ανόητος και βλάκας (κα! κα! κα!): «αβγά σι καθαρίζιν τσι κακανίγ ς ;» (πρβλ. χαχανίζω) κάκανου (το) < ηχοπ. λέξη από τον ήχο του γέλιου κα - κα - κα δυνατό και ακράτητο γέλιο (πρβλ. χάχανο) κάκαρου (το) < μσν. κάκαρον < κάκαρος κάτι το εντελώς αποξηραμένο: «αφήτσης του ψουμί μες του φούρνου τσι γίν τση κάκαρου» κάτι το ασάλευτο, ακίνητο, νεκρό: «μόλις τ άκ ση, απόμ νη κάκαρου» κακαρώνου < καρώνω < αρχ. καρῶ + -ώνω (με αναδίπλωση του κα) πεθαίνω, τεζάρω, «τα τινάζω» (κυρίως από κρύο) κακνί (το) < πιθ. ηχοπ. λέξη από τον ήχο κακν - κακν που κάνουν τα γαλόπουλα το γαλόπουλο: «η μπάρμπας υμ η Ν κόλας έχαση δυο κακνιά...» (δημοτ. Λέσβου) κακουσύν (η) < επιθ. κακ-ός + -οσύνη ιδιότητα του κακού, κακία, μοχθηρία άσχημος καιρός, κακοκαιρία: «πού να πας στη δ λειά μη τέτοια κακουσύν ;» καλάμια (τα) < μτγν. καλάμιον < κάλαμος μτφ.: τα κόκαλα της κνήμης: «Γιώρ ς μη δώτση κλουτσιά πα στου καλάμ» καλαμουβρακάς (ο) < καλάμια + βράκα

4 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page καλουγνουμιάζου απαξιωτική έκφραση για βρακοφόρο, που η σέλα της βράκας του κρέμεται ως τα καλάμια (βλ. λ.) των ποδιών του, κακοντυμένος καλαμουβράτσια (τα) < καλαμοβράκι < καλάμι + βρακί < υποκορ. του βράκα τα ανοίγματα στις βράκες, για να περνούν τα πόδια: «οι παράδης απ τα καλαμουβράτσια τ τρέχιν!» (ειρων.) καλαμπαλίτσια (τα) < τουρκ. kalabalık (πλήθος) πλήθος αντικείμενα, έπιπλα, εργαλεία και άλλα μικροπράγματα καλ βώνου ρ. < μσν. καλλιγώνω και καλλιβώνω < μτγν. καλίγ-ιον (υπόδημα) -ώνω πεταλώνω μτφ.: ξεγελώ, εξαπατώ: «πούλ ση του χουράφ υτ τσι τουν καλ βώσαν» καλέμ (το) < μτγν. καλάμιον, υποκορ. του αρχ. κάλαμος 1. εργαλείο των πελεκάνων για το πελέκημα της πέτρας 2. χοντρό και πλατύ μολύβι κάλλιου επίρ. < μσν. κάλλιο < αρχ. κάλλιον συγκρ. του επιρ. καλῶς καλύτερα: «κάλλιου να βγει του μάτ σ, παρά τ όνουμά σ» (γνωμ.) καλ μουρίζου ρ. < κλιαμουρίζου (βλ. λ.) (με αντιμετάθεση των α και λ) καλ μούρ-ης + -ίζω < κλιαμούρης η λέξη λέγεται ειδικά για καντήλι ή λυχνάρι, που τρεμοσβήνει σπιθίζοντας με χαρακτηριστικό ήχο (σαν να κλιαμουρίζει): «του καντήλ καλ μουρίζ! βάλη κουμμάτ λάδ!» μτφ.: νυστάζω, είμαι σε κατάσταση, που κοντεύει να με πάρει ο ύπνος: «κάτι (κάθεται) πα στ καρέκλα τσι καλ μουρίζ» καλ μούρ ς (ο) < κλιαμούρης < κλαμούρης < κλάμα μτφ.: ο νυσταλέος, που είναι έτοιμος να κοιμηθεί καλ μούρ σμα (το) < καλ μουρίζου (βλ. λ.) χαρακτηριστικός ήχος καντηλιού που τρεμοσβήνει καλντίζου ρ. (αόρ. κάλντ σα) < τουρκ. αόρ. του kalmak (μένω, σταματώ) κουράζομαι, λυγίζω από υπερβολική προσπάθεια, δεν μπορώ να προχωρήσω: «του μ λάρ κάλντ ση στουν ανήφουρου» καλουγνουμιάζου ρ. < καλό + γνώμη + -ιάζω αλλάζω άποψη (γνώμη) και από αρ- Κ

5 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page 104 Κ καματηρός -ή -ό < αρχ. καματηρός εργατικός, προκομμένος: «- πότη, νύφ καματηρή; - του Σαββάτου του βραδί!» (παροιμ. ειρων. για κείνον, που αναβάλλει και κάνει με καθυστέρηση τις δουλειές του) καματίζουμι ρ. < κάμα (βλ. λ.) ζεσταίνομαι υπερβολικά, νιώθω δυσφορία εξαιτίας της ζέστης καμός (ο) < μσν. καημός < κά-ηκα, αόρ. του αρχ. καίομαι < μεγάλη στενοχώρια, ντέρτι: «καμός τσι λαύρα τσι σκώτια μαύρα» (παροιμ.) λαχτάρα, μεγάλη επιθυμία, καημός, πόθος: «το χ καμό να σπουδάσ του πιδί τ!» καμπανάρια (τα) < μσν. καμπανάρι-ον μτφ.: τα τελευταία μικρά τσαμπιά σταφύλι με λεπτό και μακρύ μίσχο, που απομένουν μετά τον τρύγο και κρέμονται στο κλήμα όπως οι μικρές καμπάνες στο καμπαναριό καμουσίδια (τα) < μσν. καμών -ω + σίδι μεσ. καμώνομαι (κάνω πως τάχα, υποκρίνομαι, προσποιούμαι) καμώματα, προσποιήσεις: «- τι κάν, μουρ κόρ υμ, τόσην ώρα; - καμουσίδια!» καμπούλ (το) < τουρκ. kabul (παρακαλπαζάν ς 104 νητική εκφέρω θετική, «βλέπω με καλό μάτι» κάτι που πριν το «έβλεπα με κακό μάτι»: «άμα ν άκ ση πους θα δώσιν προύκα τσι του σπίτ, καλουγνουμιάση» συμφωνώ, συγκατατίθεμαι καλπαζάν ς (ο) < τούρκ. kalpazan (πλαστογράφος, παραχαράκτης) ψεύτης, υποκριτής, απατεώνας κάλπ ς, κάλπ σα -κου < κάλπης < τουρκ. kalp 1. τεμπέλης, οκνός 2. απατεώνας, ψεύτης, υποκριτής καλπουριά: μεγάλος κάλπης καλ τσεύγου ρ. < μσν. καβαλλικεύω ανεβαίνω σε άλογο ή άλλο υποζύγιο: «ξένου γάιδαρου καλτσεύγ ς, μάνι-μάνι κατηβαίν ς» (παροιμ.) καλύβγου ρ. < αρχ. καλύπτω μτφ: κλείνω ή σκεπάζω τα μάτια πεθαίνω: «να τα καλύψ ς τσι να μη τ ανοίξ ς» (κατάρα: να κλείσεις τα μάτια σου και να μην τα ξανανοίξεις, να πεθάνεις) κάλφας (ο)< τουρκ. kalfa-ς (εργοδηγός) αρχιτεχνίτης, μάστορας κάμα (το) < μσν. κάμα (ν) < αρχ. καῦμα η αφόρητη ζέστη, ο καύσωνας

6 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page καντζίκ ς δοχή, συγκατάθεση) ανοχή, υποχώρηση: «πήρη έναν ουκνό τσι απρόκουφτου, μα τα κάν ούλα καμπούλ για τα μουρέλια τ ς!» καμώνουμι ρ. < μσν. καμώνω -ομαι (αόρ. καμώθηκα) 1. κάνω πως..., προσποιούμαι, υποκρίνομαι: «καμώνητι πους τα ξέρ ούλα τσι δε γρικά πού πάν τα τέσσηρα» 2. αλαζονεύομαι, επιδεικνύομαι: «καμώνητι πους είνι φτος τσι όχ άλλους!» κανάτα (η) < μσν. κανάτα επιτραπέζιο δοχείο για νερό ή κρασί: «ήπιαμη μια κανάτα κρασί» κανάτ (το) < μσν. κανάτιν, υποκορ. του κανάτα 1. μικρή στάμνα 2. (τουρκ. kanat) παραθυρόφυλλο: «εν είνι στου σπίτ! έχ τα κανάτια σφαλ στα!» κανιά (τα) < μσν. καννί (ον) υποκορ. του μτγν. κάννη (καλάμι) (ειρων.) μακριά και αδύνατα πόδια: «άπλουση τα κανιά τ τσι ε μπουρεί άθρηπους να πηράσ» κάννα (η) (συνήθως στον πληθυντικό κάννης) < αρχ. κάννη, κάννα (καλάμι, πλέγμα από καλάμια) μτφ. (το πλέγμα) ο ιστός της αράχνης: «κάννης κάναν τα μάτια μ να ση δουν» (είχα τόσο μεγάλο διάστημα τα μάτια μου ανοιχτά, περιμένοντας να σε δω, που κάνανε κάννες, αραχνιάσανε) καννιάζου ρ. < κάνν-α (βλ. λ.) + -ιάζω γεμίζω κάννες, αραχνιάζω (αραχνιάζει ένας τόπος που μένει για μεγάλο διάστημα κλειστός και αχρησιμοποίητος) μτφ.: «κανιάζιν τα μάτια μ» (θολώνουν τα μάτια μου, βλέπω θαμπά σαν μέσα από κάννες) καντάρ (το)< μσν. καντάρι είδος ζυγού για μεγάλα βάρη, ο στατήρας μονάδα βάρους ίση με 44 οκάδες: «μουρή μαννούδα μ! παλαβάδα μη τα καντάρια!» (ειρων. για κάποιον με πολύ τρελά φερσίματα) καντζικιά (η) < καντζίκ-ης (βλ. λ.) + -ιά η ενέργεια του καντζίκη, απατεωνιά, ζαβολιά: «λουγιάζ να νικήσ μόνι μη καντζικιές» καντζίκ ς (ο) < τουρκ. kancik κακόβουλος, ύπουλος, δόλιος, μπαμπέσης, κατεργάρης: «ε παίζου μη του Χαρέλ, γιατί είνι καντζίκ ς!» Κ

7 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page 106 Κ καπαρώνου ρ. < καπάρ-ο + -ώνω προκαταβάλλω, δεσμεύω με προκαταβολή: «ε νοικιάζητι του χουράφ! είνι καπαρουμένου!» καπίστρ (το) < μσν. καπίστρι(ν) < μτγν. καπίστριον δερμάτινο εξάρτημα, στολισμένο με χάντρες και ψήφες (βλ. λ.), που φοριόταν στο κεφάλι του υποζυγίου και στο οποίο προσδενόταν αλυσίδα ή σκοινί για να κατευθύνεται το ζώο στην επιθυμητή κατεύθυνση: «του Λέν τουν σέρν τουν Κουστή μη του καπίστρ» (τον κάνει ό,τι θέλει) καπλαντίζου ρ. < τουρκ. kaplamak (σκεπάζω, ντύνω) ράβω σεντόνι στην εσωτερική πλευρά του παπλώματος ντύνω εξώφυλλα (βιβλίων, τετραδίων) με (μπλε) κόλλα χαρτιού καπλαντουβέλουνα (η) < καπλαντίζω + βελόνα βελόνα μεγάλου μεγέθους για το καπλάντισμα των παπλωμάτων καπουσούγ ς (ο) < καπουσούζης < τουρκ. kapis (αρπαγή) + soy (γενιά) ή από τουρκ. capulsu (άρπαγας, πλιατσικολόγος) κλέφτης, άρπαγας μτφ.: στριμμένος, ανάποδος, γρουσούζης: «κακαπακιαστά 106 καπακιαστά (τα) < καπάκι < τουρκ. kapak εξαιρετικά φαγητά που τα τοποθετούσαν σε χάλικνο σκεύος σκεπασμένο με καπάκι και που τα πήγαιναν οι νύφες στις πεθερές τους περισσότερο ως εκδήλωση εκτίμησης και σεβασμού συνεκδ. (το περιέχον αντί του περιεχομένου) το χάλκινο κοίλο σκεύος με το καπάκι του: «ναι, τα καπατσιαστά θα ση φέρου!» (ειρων. σε κάποιον που δεν του αρέσει το φαγητό που του δίνουν) καπαντίζου ρ. < τουρκ. kapamak (σκεπάζω, φράζω, μαντρίζω) κάνω κάτι δικό μου αυθαίρετα, χωρίς να έχω νόμιμα δικαιώματα, καταπατώ: «είχη μια λουρίδα γη τσι καπάντ ση ούλου του β νό» καπαντίζουμι ρ. (αόρ. καπαντίστ κα) < τουρκ. kapamak (σκεπάζω) ζεσταίνομαι υπερβολικά, ασφυκτιώ από ζέστη ή συνωστισμό, δυσφορώ: «μαζηυτήκαν ένa γύρου μ δέκα νουμάτ τσι καπαντίστ κα» καπάρου (το) < καπάρο < τουρκ. kaparo προκαταβολή, αρραβώνας: «νοίκιασα του σπίτ τσι δώκα καπάρου δυο μ νιάτ κα»

8 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page καρηζ λής πουσούζ κου σόι» καπυράδα (η) < αρχ. καπυρ-ός (ψημένος, καμένος) < αρχ. καίω + πυρ ψημένη φέτα ψωμιού, βουτηγμένη σε λάδι και πασπαλισμένη με ζάχαρη καπυρός (ο) < αρχ. καππυρός ο καλά ψημένος, ο καψαλισμένος: «τσι την άλλη Τσυργιατσή (το Πάσχα) τρών του καπυρό τ αρνί...» (δημοτ.) καραγάτσ (το) < καραγάτσι < τουρκ. karaağaç (kara + agac: μαύρο δέντρο) 1. καραγάτσι, το δέντρο φτελιά 2. τοπωνύμιο του χωριού (Βασιλικά) στην περιοχή του Τήγανου, όπου υπήρχε πανύψηλο καραγάτσι καραζινά επίρ. < τουρκ. garaz (έχθρα, μίσος) + -ινά από έχθρα, από μίσος, για αντεκδίκηση: «του κάν καραζινά, για να τουν σκάσ» καραλαντίζου ρ. < τουρκ. kararlaştırmak (αποφασίζω, κανονίζω, προσδιορίζω) υπολογίζω με ακρίβεια: «καραλάντ ση τ ν ώρα που γυρίζ απ τουν καφηνή τσι τουν απάντηχη χουσμένους να τουν δείρ» καρατάρου ρ. (και καρατέρνου) < ιταλ. caratare υπολογίζω πόσο πάνω - κάτω, μετρώ, λογαριάζω: «καρατάρ ση πόσου λάδ θέλ να γημίσ του βαρέλ» καρατζιγέρ (το) < τουρκ. kara + ciger το μαύρο συκώτι: «του πέμπτου του φαρματσηρό μες τα καρατζιγέρια» (δημοτ.) (το πέμπτο καρφί της σταύρωσης του Χριστού) καργάρου ρ. (και καργέρνου) < βενετ. cargar (γεμίζω, φορτώνω) γεμίζω υπερβολικά, μέχρι εκεί που χωράει επίρ. κάργα: πολύ γεμάτα, φίσκα κάργια (η) < μσν. κάργα < τουρκ. karga πουλί με μαύρο φτέρωμα σαν το κοράκι, η καλιακούδα καρέζ (το) < τουρκ. garez (πείσμα, μίσος) μίσος, έχθρα, εκδίκηση (βεντέτα): «τουν βαστά καρέζ, γιατί τουν είπη κλέφτ» καρηζ λής (ο) < καρέζ (βλ. λ.) + επθμ. -λής εκείνος που κρατάει καρέζ, ο εκδικητικός, ο μνησίκακος Κ

9 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page 108 Κ καριόλα 108 καριόλα (η) < ιταλ. carriola (κρεβάτι ) βρισιά για γυναίκα, πουτάνα καριστίζου ρ. < τουρκ. karıştırmak (μπλέκω) μπλέκω, ανακατεύομαι, επεμβαίνω: «Βρε τα, κόρ υμ, μη τουν άντρα σ! γω ε καριστίζου!» καρσί επίρ. < τουρκ. karsi αντίκρυ, απέναντι «καρσί μου ήρτης τσι έκατσης, απάνου στην πηζούλα...» καρσιλαμάς (ο) < τουρκ. karsilama χορός, στον οποίο οι δυο χορευτές χορεύουν αντικριστά καρσιλαντίζου ρ. < τουρκ. karsilasmak (αντικρίζω) βάζω, θέτω, τοποθετώ κάτι απέναντι σε άλλο μεσ. καρσιλαντίζουμι: τοποθετώ τον εαυτό μου απέναντι σε κάποιον: «πήγη στου χουρό τσι καρσιλαντίστ τση στ γιαβουκλού τ» καρσινός - ή - ό < kars-i + -ινός ο απέναντι, ο αντικρινός κασιάν (το) < τουρκ. kasagi ξύστρο για τον καθαρισμό και την περιποίηση ζώων, κυρίως αλόγων, η αρχ. στλεγγίδα κασιανίζου ρ. < τουρκ. kasagilamak περιποιούμαι με κασιάν (βλ. λ.) το ζώο, ξυστρίζω, χτενίζω κασιάν σμα (το) < τουρκ. kasagilama το καθάρισμα του τριχώματος των υποζυγίων με κασιάν, το ξύστρισμα καστρινός (ο) (ως ουσ., θηλ. η καστρινιά) < Κάστρ-ο + -ινός ο κάτοικος του Κάστρου, ο προερχόμενος από το Κάστρο. Κάστρο αποκαλούσαν στο χωριό την πρωτεύουσα του νησιού, τη Μυτιλήνη μτφ.: ο πρωτευουσιάνος κατ (το) < τουρκ. kat (σειρά) πτυχή, δίπλωση υφάσματος, χαρτιού κτλ.: «κάτια-κάτια γίν τση του σηντόν» καθεμιά από τις δύο ή περισσότερες κλωστές που ενώνονται σε μια: «δυο κάτια έχ η κλουστή» μτφ. φρ.: «γίν τσι δυο κάτια» (δίπλωσε, κύρτωσε, καμπούριασε πολύ) κάτα (η) < μσν. κάτα, θηλ. του κάτος < λατιν. catus η γάτα: «η κάτα έπιαση ένα πουντ κό» κατάβαρ (η) < κατά + βάρος (μόνο για έγγυο): ετοιμόγεννη: «μη τ βγάλ ς όξου τ προυβατίνα! είνι κατάβαρ!» κατακαμ λιού επίρ. < κατακαμηλιού < κατά + καμήλα (όπως η καμήλα)

10 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page καταπόδ υπερβολικά φορτωμένος: «ήρτη φουρτουμένους κατακαμ λιού!» κατακώλ (το) < κατά + κώλος (πάτος) 1. ό,τι απομένει στον πυθμένα δοχείου, που περιέχει υγρά (κρασί, λάδι), η μούργα, η ουλιά (βλ. λ.) 2. το κατακάθι κατά την παρασκευή μυζήθρας 3. μτφ.: λέγεται περιφρονητικά για μικροκαμωμένο και ασήμαντο άτομο (υπόλοιπο ανθρώπου) καταμ τσνιά (η) < κατά + μούτσ νου (βλ. λ.) χτύπημα στο πρόσωπο, χαστούκι: «θα φας μια καταμτσ νιά, να μη γυρέψ ς άλλ!» καταξ νή (η) < Καντακ ζινή < Καντακουζινή Στο χωριό (Βασιλικά) ήταν συνηθισμένο να δίνουν στα παιδιά αρχαία και βυζαντινά ονόματα. Ζούσε τον περασμένο αιώνα γυναίκα με το όνομα Καντακουζινή, που έλεγαν ότι ήταν επικίνδυνα τρελή. Το όνομά της έμεινε να σημαίνει τρελή. καταπιάνου ρ. < κατά + πιάνω μτβ.: αρχίζω ν ανάβω τη φωτιά: «φέρη του δαδί να καταπιάσου τ φουτιά» αμετ.: παίρνω φωτιά, ανάβω: «καταπιάση η π καρής» (πήρε φωτιά η καμινάδα) μτφ.: «ε καταπιάν η ψάθα τ» (δεν αντιλαμβάνεται αμέσως, δεν παίρνει είδησση, δεν είναι έξυπνος) καταπιάνουμι ρ. (αόρ. καταπιαστ κα) < μσν. κατά + πιάνομαι 1. επιχειρώ να φτιάξω κάτι, αρχίζω μια δουλειά: «καταπιάστ κα ν αλλάξου του λάστιχου στ αυτουκίνητου» 2. αμιλλώμαι, συναγωνίζομαι: «η μαϊμού (χαϊδευτικά ο μικρός στην ηλικία)! καταπιάνητι μη τ ς μηγάλ!» κατάπιασμα (το) < κατά + πιάνω υλικό για άναμμα της φωτιάς, προσάναμμα (δαδί, φρύγανα, πευκοβελόνες) καταπνιά (η) < καταπίνω η ελάχιστη ποσότητα υγρού για κατάποση, αντίστοιχη με την μπουκιά φαγητού: «εν ηπρόλαβα να πιω ούτη μια καταπνιά νηρό» καταπνιώνας (ο) < καταπνι-ά + -ώνας ο οισοφάγος: «εν ηπρόλαβη του νηρό να πάει στουν καταπνιώνα μ» καταπόδ επίρ. < μσν. καταπόδι (ν) < αρχ. κατά πόδας αμέσως μετά, ξοπίσω: «μόλις τσίν ση να φύγ, τουν πήρη κατα- Κ

11 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page 110 Κ καταπού 110 πόδ» (τον ακολούθησε αμέσως) καταπού επίρ. τροπ. < συνεκφορά κατά + πού όπως, με τον τρόπο που: «καταπού θα τουν δεις τουν καθρέφτ, θα ση δει» (παροιμ.) (όπως φέρεσαι, θα σου φερθούν) καταπουνιώ ρ. < αρχ. καταπονώ καταβάλλω, κουράζω ρίχνω κάτω έπειτα από πάλη, νικώ: «όσου να γηράσ η Θιος, πέντ αγιοί καταπουνεί» (παροιμ.) καταράχια (τα) < κατά + ράχη μτφ.: η πλάτη, η ράχη: «όποιους καταριέτι, τα καταράχια τ τρω!» (γνωμ.) κατατόπια (τα) < μσν. κατατόπιον < κατά τόπον οι λεπτομέρειες ενός τόπου (μονοπάτια, δύσβατα σημεία κτλ.): «θα πάμη κυνήγ μη του Γιώρ, που ξέρ τα κατατόπια» κατατσηφαλιάζου ρ. < κατατσηφαλιά (βλ. λ.) δίνω κατακεφαλιές καταφρόνιου (το) < καταφρονώ ο καταφρονεμένος, το αντικείμενο χλεύης και καταφρόνιας: «πήγη να κουνουστίσ έφτου του καταφρόνιου» καταχειρίζου ρ. < κατά + αρχ. χειρ (χέρι) + -ίζω χτυπώ (κυρίως στο κεφάλι), δέρνω: «άμα του ξανακάν ς, θα ση καταχειρίσου!» καταχουνιάζου -ουμι ρ. < καταχών-ω + -ιάζω κρύβω βαθιά στο χώμα, εξαφανίζω: «πού πήγης τσι του καταχώνιασης του ψαλίδ ;» καταχρειγιάζουμι ρ. < κατά + χρειάζομαι < χρεία (ανάγκη) έχω ανάγκη από κάτι, μου είναι χρήσιμο ή απαραίτητο, καταδέχομαι: «δε ση καταχρειγιάζουμι για γούρνα στου πηγάδι, για ν ανασιέρνου του νηρό, να πίνουν οι γαϊδάροι» (δίστιχο του Κλήδονα) κατέφλιου (το) < μσν. κατώφλιον κατώφλι: «άμα πηράγ ς του κατέφλιου μ, θα ση κόψου τα πουδάρια σ» κατζούπ (το) < κατζούπι άγν. ετυμ. κατζούπια: οι σκληρές μυτούλες που απομένουν σε ένα κλαδί όταν το καθαρίζουμε αφαιρώντας τα μικρότερα κλαδάκια: «η βέργα είνι γημάτ κατζούπια» κατηβατό (το) < μσν. καταβατόν ουδ. του επιθ. καταβα-τός < κατάβαίνω 1. ισόγειο δωμάτιο, χώρος φαγητού και διαμονής, όπου και η γωνιά (τζάκι)

12 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page κατσιρμάς 2. μεγάλο απόσπασμα εγγράφου ή αναγνώσματος: «έχ μπρουστά τ να διαβάσ ουλόκληρου κατηβατό» κατηλώ ρ. < καταλώ < αρχ. καταλύω εξαφανίζω, καταστρέφω: «η πείνα κάστρα κατηλεί τσι χώρης παραδίνει» (γνωμ.) τρώω αρτύσιμα φαγητά σε ημέρα νηστείας «ούλα τα Σάββατα κατηλεί, του Μέγα Σάββατου ε κατηλεί» κατίνα (η) < άγν. ετυμ. η πλάτη, η ράχη: «...σίδηρου η κατίνα μ, πέτρα του τσηφάλ...» (επωδή στο έθιμο του Άκστου-Παράκστου βλ. λ.) κατ μάς (ο) < τουρκ. katma (πρόσθεση, πρόσμειξη) κατώτερης ποιότητας κρέας, που προσθέτει ο κρεοπώλης στο αγοραζόμενο μτφ.: κακός μαθητής: «πάλι στ ν ίδια τάξ απόμ νει η κατ μας» κατμέρια (τα) < ενικ. κατμέρ < τουρκ. katmer 1. είδος παραδοσιακής τυρόπιτας, αλλιώς και πηζντηρμέδης (βλ. λ.) 2. λευκά κρινάκια (ζουμπούλια) των αγρών κατουρ μένα (τα) < ουσιαστ. μετοχή του αρχ. ρ. κατουρώ με παράλειψη του εννοούμενου ουσ. ρούχα ρούχα που τα έχουν κατουρήσει: «πήρη τα κατουρμένα τ τσι πάγ τση» (έφυγε με σκυμμένο κεφάλι, ταπεινωμένος) «γω κατουρμένης πουδιές ε φ λω!» (δεν τιμώ ανυπόληπτα άτομα) κατσιάκ ς -σα -κου < τουρκ. kacak (δραπέτης, φυγάς) αυτός που το έχει σκάσει, που έχει φύγει αδικαιολόγητα από τη θέση του: «αυτή η προυβατίνα είνικατσιάκ σα» (το έχει σκάσει από το κοπάδι της) κατσιέρνου ρ. (και κατσάρου) < τουρκ. kacirmak (φευγατίζω) διώχνω, φευγατίζω, κυνηγώ: «πάνη να κατσιάρ ς τ ς κατσίτσις στου β νό» κατσίζου ρ. < αρχ. κακίζω κακιώνω, κρατώ κακία, διακόπτω σχέσεις: «είνι κατσ μένους μη τουν αδηρφό τ τσι δε μ λιούντι» βλ. και μανίζου κατσιρμάς (ο) < τουρκ. kacinmak (ξεφεύγω) κάτι που μας ξέφυγε, που έγινε χωρίς να το θέλουμε (π.χ. ένας λόγος, μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη): «εν ήξηρη πους αγκαστρώθ τση! κατσιρμάς είνι του μουρό!» Κ

13 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:44 πμ Page 112 Κ κατσιρντώ 112 κατσιρντώ ρ. (και κατσιρντίζου, αόρ. κατσίρντ σα) < από το τουρκ. kacirdim, αόρ. του kacirmak μου ξεφεύγει κάτι άθελα (ένα αντικείμενο, ένας λόγος, μια ενέργεια): «πήγη να πιάσ του κ μάρ μη του νηρό τσι του κατσίρντ ση» κατσκίν ς - σα - κου < τουρκ. kacti (σκαστός) ο μαθητής που απουσιάζει αδικαιολόγητα από το μάθημα, που έκανε κοπάνα κατσκινιά (η) < τουρκ. kacamak (κοπάνα, φευγιό) η αδικαιολόγητη απουσία από το μάθημα, το σκασιαρχείο: «έχ πέντη απουσίης απού κατσκινιές» κατσ πουδιά (η) < κατσικο + πόδ-ι + -ιά μεγάλη ατυχία, γρουσουζιά, γκαντεμιά κατσ πουδιάρ ς - σα - κου (θηλ. και κατσ πούδα) < κατσίκα + ποδάρι 1. κατσικοπόδαρος (ονομασία των καλικάντζαρων και του διαβόλου): γρουσούζης, με κακό ποδαρικό, γκαντέμης 2. κακομοίρης, ταλαίπωρος, δυστυχής: «πέθανη γη άντρας υτ ς τσι απόμνη η κατσ πουδιάρα σα καλαμιά στουν κάμπου» καύκα (η) (υποκορ. καυκί και καυκέλ ) < μσν. καύκος, καύκη πήλινη κούπα, φλιτζάνα: «καύκα θα του κάνου του τσηφάλ σ», «πάλιν τον καύκον έπιες, πάλιν τον νουν απώλεσες» (μσν.: άδειασες την κούπα, πάλι μέθυσες, πάλι έχασες τον νου σου) καυκαλιά (η) < καύκαλ-ο (βλ. λ.) + -ιά χτύπημα στο κεφάλι, κατακεφαλιά καυκαλιάζου ρ. < καύκαλ-ο (βλ. λ.) + -ιάζω χτυπώ στο καύκαλο, δίνω καυκαλιές, σφαλιάρες: «θα ση καυκαλιάσου!» (φοβέρισμα) καύκαλου (το) < μσν. καύκαλον < αρχ. καύκος (κύπελλο) 1. το όστρακο της χελώνας 2. κρανίο, κεφάλι: «γύρ ζα μες τουν ήλιου τσι ζημάτ ση του καύκαλου μ» καυκάρα (η) < πιθ. μεγεθ. του καύκ-α (βλ. λ.) είδος χώματος, κατάλληλο για λάσπη, που χρησιμοποιούσαν στο χτίσιμο το γρασίδι που φυτρώνει σ αυτό το χώμα τοπωνύμιο σε πολλά χωριά της Λέσβου και άλλων νησιών

14 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page κ βανιώ καυλί (το) < μτγν. καυλίον < υποκορ. του αρχ. καυλός η βάλανος του πέους, το πέος καυλίσκους (ο) < αρχ. καυλ-ός + κατάλ. -ισκος υπέργειος βλαστός αρσενικού κρεμμυδιού καυλουμαχώ ρ. < καυλί + μάχομαι (πολεμώ, ασχολούμαι, ηδονίζομαι) ασχολούμαι με την καύλα μου (το καυλί μου): «έδγιου η κόσμους χάνητι τσι αυτός καυλουμαχεί» καυτσιέμι ρ. < αρχ. καυχώμαι καυχιέμαι, παινεύω τον εαυτό μου: «άση πρώτα να ση καυτσιστούν τσι ύστηρα καυτσιέσι για τουν ηαυτό σ» καφαλτί (το) < τουρκ. kahvalti πρόχειρο πρόγευμα των εργατών στον χώρο δουλειάς, αποτελούμενο συνήθως, σε παλιότερες εποχές, από ψωμί κι ελιές: «τηλειώνητι του καφαλτί! κουντεύγ να μησ μηριάσ!» καφτούρα (η) < κάπτω (καίω) + -ούρα αυτοφυές φυτό, τα άνθη του οποίου χρησίμευαν ως φιτιλάκια στο άναμμα των καντηλιών καφτσιάρ ς -σα -κου < καυτσιέμι (βλ. λ.) αυτός που καυχιέται, που παινεύει τον εαυτό του καχπέ (η) < τουρκ. kahpe παλιογυναίκα, πουτάνα η γυναίκα που ξέρει και κάνει πολλά καχπιλίκια (κόλπα καχπές, πουτανιές) καψάλα (η) < καψαλίζω μισοκαμμένος από πυρκαγιά κορμός δέντρου (καψ-άλα, όπως κουφ-άλα) κάψαλους (ο) < καψαλίζω καψαλισμένος, καμένος τόπος τοπωνύμιο, που αναφέρεται σε δασώδη περιοχή βόρεια του χωριού (Βασιλικά), η οποία πολύ παλιότερα είχε καεί από πυρκαγιά κ βανιέμι ρ. < μσν. κουβαλώ, μεσ. κουβαλιέμαι 1. μεταφέρω την οικοσκευή μου, μετακομίζω 2. πηγαίνω κάπου απρόσκλητος, χωρίς να είμαι επιθυμητός: «κ βανήθ τση μ ούλ τ φαμ λιά τ!» (ήλθε απρόσκλητος με όλη του τη φαμίλια) 3. για κάτι που κάνω με δυσφορία, αναγκαστικά: «ε μπουρώ πλια να κβανιέμι σ γιατροί» κ βανιώ < μσν. κουβαλώ κουβαλώ, φέρνω, μεταφέρω, εφο- Κ

15 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page 114 Κ κ βαν τής 114 διάζω: «κ βανιώ ξύλα για τουν χ μώνα» κ βαν τής (ο) < μσν. κουβαλ-ώ + -ητής ο κουβαλητής, αυτός που φέρνει πολλά αγαθά στο σπίτι του, ο νοικοκύρης: «γη γαμπρός υμ είνι μηγάλους κ βαν τής» κ βάρα (η) < μεγεθ. του μσν. κουβάρ-ιον κουβάρα, υπερβολικά μεγάλη ποσότητα, σωρός: «γοι ηλιές τσ ντώντιν κ βάρα», «μαζεύτση κ βάρα κόσμους» κ βαριάζου ρ. < κουβάρ-ι + -ιάζω τυλίγω νήμα σε κουβάρι σχηματίζω κ βάρα, συσσωρεύω μεσ. κ βαριάζουμι (κουλουριάζομαι, τυλίγομαι, συμμαζεύομαι): «κ βάριάστ τση ση μιαν άκριγια τσι δεν έβγαλη άχνα» κηρηστές (ο) < τουρκ. kereste (ξυλεία) ξυλεία οικοδομών μτφ.: το ξύλο, ο ξυλοδαρμός: «θέλ ς (σου χρειάζεται) ένα κηρηστέ, που να τουν θ μάσι!» κηχαγιάς (ο) < τουρκ. kehaya αυτός που επιβλέπει και ελέγχει την εργασία άλλων, ελεγκτής, επιστάτης: «κηχαγιά θα ση βάλου πάνου απ του τσηφάλ υμ;» κιγ μάς (ο) < τουρκ. kiyma -ς ψιλοκομμένο κρέας σε μηχανή, κιμάς κιγντίζου ρ. < άγν. ετυμ. λυπάμαι να δώσω κάτι, δεν το χαλαλίζω, δε θέλω να το αποχωριστώ: «έν αρνέλ του έχουμη! έ του κιγντίζου να του δώσου για σφάξ μου!» κιντί (το) < τουρκ. ikindi απομεσήμερο, απόγευμα: «του κιντί λαλιούν οι πητ νοί! η τσιρός θ αλλάξ» κιόρ ς (ο) < τουρκ. kor τυφλός, αόματος, στραβός: «κιορ να ση δω!» κιόρλαμας: στραβούλιακας κιούγκ (το) < κιούγκι < τουρκ. kunk πήλινος σωλήνας αποχέτευσης κιούπ (το) < τουρκ. kup κιούπι: μεγάλο πήλινο δοχείο για αποθήκευση λαδιού, πιθάρι κιράγ (το) < τουρκ. kira (ενοίκιο) < η ορισμένη αμοιβή του κιρατζή (βλ. λ.) για τη μεταφορά ενός φορτίου ή για μια διαδρομή, το αγώγι κιραγί (το) < τουρκ. kıragı (πάχνη, παγετός) η πάχνη: «απόψη ήταν ξαστηριά τσι έρ ξη πουλύ κιραγί» κιρατζής (ο) <τουρκ. kiraci (ενοικιαστής)

16 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page κλάνου αυτός που μεταφέρει με το υποζύγιό του φορτία, έναντι ορισμένης αμοιβής, ο αγωγιάτης κιρκινέτα (η) < κιρκινέζι < τουρκ. kerkenes είδος αρπακτικού πουλιού, το κιρκινέζι. Μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα αφθονούσε στους τοίχους και στις στέγες των σπιτιών του χωριού. Σήμερα έχει εξαφανιστεί. κιρντίζου ρ. < τουρκ. kerte (εγκοπή) κόβω φύλλα από τα φυτά του καπνού κιρχανατζής (ο) < κιρχανές < τουρκ. kerhane (πορνείο) μαστροπός, πρόστυχος, αισχρός κισέ (η) < τουρκ. kese (τσαντάκι) σακουλάκι από ύφασμα ή δέρμα για φύλαξη χρημάτων, που το κρεμούσαν με κορδόνι στο λαιμό, το πορτοφόλι: «σα που νι βαρύ του σίδηρου, να βαριά τσι τ πατέρα μ η κισέ...» (ευχή από το «πουδαρ κό» - βλ. λ.) κισκέτς (το) < άγν. ετυμ. παραδοσιακό φαγητό από βρασμένα κρέατα, αλεσμένο σιτάρι και άλλα υλικά, πολτοποιημένα, που μοιράζεται σε γιορτές, γάμους και πανηγύρια κισίμ (το) < τουρκ. kesim (μέρος, τμήμα) (ελαιο)κτήμα, τον καρπό του οποίου αναλαμβάνει να συλλέξει ο ενοικιαστής με τη συμφωνία να αποδώσει ένα μέρος αυτού στον ιδιοκτήτη: «φέτους πήρα πουλλά κισίμια τσι να δω πώς θα μαζώξου τ ς ηλιές» κισιμτζής (ο) < τουρκ. kesim + κατάλ. -τζής αυτός που παίρνει (νοικιάζει) κισίμια (βλ. λ.) κισμέτ (το) < τουρκ. kismet (ριζικό, γραφτό, τύχη, τυχερό) πεπρωμένο, γραφτό, μοίρα: «έπηση απ τ ν ηλιά τσι σκουτώθ τση! έφτου ήταν του κισμέτ υτ» κιτσές (ο) < τουρκ. kece χοντρό ύφασμα από μαλλί ή συμπιεσμένες τρίχες: «τα μαλλιά τ ς γίναν κιτσές απ τ ν αλουσιά» κλάδους (το) < αρχ. ο κλάδος (κλαδί, κλαδεύω = κόβω περιττά κλαδιά) το κλάδεμα και η εποχή του κλαδέματος: «η Κουστής είνι πνιμένους. ούλ τουν γυρέβγιν στου κλάδους!» (πρβλ. του θέρους) κλάνου ρ. < μσν. κλάνω αφήνω αέρια από τον πρωκτό: «τσι Κ

17 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page 116 Κ λα και γέρνουν: «είνι κλινάφτ ς τσι θα ζήσ πουλλά χρόνια!» κλιτσ (το) < κλιτσ < κλίκ-ι < μσν. κουλίκιν κυκλικό αρτοσκεύασμα, κουλούρι: «ζύμουσα, τσι έκανα για τ πηθηρά μ ένα κλιτσ» κ λιφ (το) < τουρκ. kılıf θήκη για μαξιλάρι: «αγόρασα δυο μαξιλάρια μη τα κλίφια τουν» κλώστ ς (ο) < μεσν. κλώστης < αρχ. κλώθω, αόρ. έ-κλωσ-α + κατάλ. -της σιδερένιο αδράχτι κ μανταρίζουμι ρ. < κουμάντο < ιταλ. comandare κάνω κουμάντο στον εαυτό μου, αυτοεξυπηρετούμαι: «γέραση πουλύ, μα μπουρεί τσι κ μανταρίζητι ακόμα» κ μάρ (το) κουμάρι < μσν. κουμάριον πήλινο αγγείο νερού, σταμνί (στη Λέσβο ξακουστά τα κ μάρια του Μανταμάδου και της Αγιάσου) κ μασ (το) < μτγν. κουμάσιον κουμάσι, ορνιθώνας, το κοτέτσι υποκριτής, παλιοχαρακτήρας κ νας (ο) < τουρκ. kina (χένα = φυτική χρωστική ουσία) κόκκινη βαφή γαμήλιο έθιμο: πριν από τη στέψη και αφού πήγαικληφτίνα 116 να κλάσ η γ ναίκα τ, λέγ ουρίστη!» κληφτίνα (η) < κλεφτίνα < κλέφτ-ης + επθμ. -ίνα κλέφτρα: «η κληφτίνα η παλιουκάτα άρπαξη του ψάρ μεσ απ τα μάτια μ!» κληψιέδης (οι) (μόνο στον πληθ.) < τουρκ. kelepce (χειροπέδη) οι χειροπέδες: «τουν πιάσαν να κλέβγ τσι τουν φέραν μη τ ς κληψιέδης δημένουν!» κλιάμα (το) < αρχ. κλαῦμα < κλαίω το κλάμα: «έσκαση του μουρό στου κλιάμα» κλιαμένους (ο) (και κλιάμηνους) < κλαίω κλαμένος, με δάκρυα στα μάτια: «πήρη τα μάτια κλιάμηνα τσι την καρδιά καμένη» (δημοτ.) κλιαμουρίζου ρ. < κλιαμούρ-ης + -ίζω κλαψουρίζω, κλαίω σιγανά, μονότονα, εκνευριστικά παραπονιέμαι συνεχώς, γκρινιάζω κλιαμούρ ς -σα -κου < κλιάμ-α (βλ. λ.) + -ούρης αυτός που κλαψουρίζει (και καταντά αντιπαθητικός) κλινάφτ ς (ο) < κλίνω (γέρνω) + αφτί αυτός που τα αφτιά του είναι μεγά-

18 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page κουβάν ναν τη νύφη στο λουτρό, έβαφαν τα νύχια της με κ να κνηκατίζου ρ. < κνηκάτ-ος (βλ. λ.) + κατάλ. -ίζω κοκκινίζω (από ντροπή, φόβο, ενοχή, οργή, έντονη προσπάθεια): «κνηκάτ ση μόλις τ άκ ση!» κνηκάτους -η -ου < μσν. κνηκάτος < αρχ. κνήκ-ος (είδος φυτού) + κατάλ. -άτος κατακόκκινος κ νιάδ (το) άγν. ετυμ. τύφλα στο μεθύσι: «η Γιώρ ς έπ νη ούλ τ μέρα τσι γίν τση κ νιάδ στου μηθύσ!» κνιάμηνους (ο) < κ νιέμι < κουν-ιέμαι + -άμενος κουνιστός: «πήγη τσι ήρτη σειάμηνους τσι κνιάμηνους» (λυγιστός και κουνιστός, με την ησυχία του, εντελώς αδιάφορος, σαν να μην τρέχει τίποτα) κ νιω ρ. < μσν. κουνώ < αρχ. κινώ κουνώ την κούνια, λικνίζω, κουνώ στην αγκαλιά μου: «γω του κ νιω τσι τσείνου κλαίγ, του διαβόλ του μπασταρδέλ...» (δημοτ. Λέσβου) κο! επιφ. (απορίας και θαυμασμού) < άγν. ετυμ. «κο, μουρ κόρ υμ! πότη τ ς μάζηψης έγτουσης ηλιές!» κόβγου ρ. < κόβω μτφ.: φεύγω τρέχοντας (από φόβο), το βάζω στα πόδια: «μόλις κατάλαβη πους θα τ ς φα, έκουψη» κόλντιμιρ (το) < τουρκ. kol dimiri (σιδεροβραχίονας) σιδερένια μακριά αμπάρα, με την οποία αμπάρωναν τις δίφυλλες πόρτες της αυλής των σπιτιών κόρδα (η) < αντιδ. μσν. κόρδα < λατ. chorda < ελλ. δωρ. χορδά χορδή από αποξηραμένο έντερο ζώου. Την τοποθετούσαν στο δοξάρι για το στ βάξιμο του βαμβακιού. Για να διατηρείται ελαστική, την άλειφαν με κερί. κότσαλου (το) < πιθ. κόψανο < κόπτω χοντρό κομμάτι που μένει από το στάχυ κατά το αλώνισμα κότσ νας (ο) < αρχ. κότινος η αγριελιά, ο αρχαίος κότινος, που με τα κλαδιά του στεφάνωναν τους νικητές αγώνων κουβάν (το) < τουρκ. kovan (κυψέλη) το επάνω μέρος του σκελετού, που περικλείεται από τις πλευρές: «του κουβάν απ τ αρνέλ θα του κάνουμη γημιστό» κομμάτι κορμού δέντρου, Κ

19 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page 118 Κ κουγιουνάρου 118 κουφωμένου από μέσα, χρησιμοποιούμενο ως κυψέλη κουγιουνάρου ρ. (και κουγιουνέρνου) < κογιονάρω < βενετ. cogionar εξαπατώ, κοροϊδεύω, «δουλεύω»: «τ ν κουγιουνάρ τσι αυτή νουμίζ πους τ ν αγαπά» κουγιόνου (το) < κογιον-άρω (βλ. λ.) + -ο το κορόϊδεμα, το δούλεμα: «τουν πήρη στου κουγιόνου» (άρχισε να τον δουλεύει ) κουγ νάτσια (τα) άγν. ετυμ., πιθ. από το τουρκ. kozalak (κυπαρισσόμηλο) βόλοι από πηλό (κοκκινόχωμα), με τους οποίους τα παιδιά έπαιζαν ομώνυμο παιχνίδι. Ο νικητής κέρδιζε χάντρες και «ψήφες»(βλ. λ.) κουγντίζου ρ. < αγν. ετύμ. 1. πειράζω, ενοχλώ, στενοχωρώ: «πουλύ τουν κούγντ ση που τουν είπης σηρσέμ» 2. προκαλώ το γέλιο: «τι ση κούγντ ση τσι έσκασης στα γέλια;» κουγ τού (το) < τουρκ. kuytu (κοίλωμα) απάνεμο ζεστό μέρος: «είμαστη δρουμέν τσι κάτσαμη στου κουγτού» κουγτουλούκ (το) < τουρκ. kuytu + -lik μέρος προστατευόμενο από τον αέρα με τοίχο ή άλλο μέσο, ζεστό και προσήλιο κουκούδ (το) < μσν. κουκούδιν < αρχ. κόκκος + υποκορ. κατάλ. -ούδι σπυρί (κόκκος) με πύον ή αποξηραμένο δέρμα κουκουλόγ (το) < κοκολόγι < κόκ-ος + επθμ. λό(γ)ι ό,τι απόμεινε από το μάζεμα του καρπού, ό,τι σκόρπισε εδώ κι εκεί (π.χ. ελιές, αμύγδαλα) το μάζεμα του σκόρπιου αυτού καρπού. Φτωχές οικογένειες αποζούσαν από το κοκολόι, το καλοκαίρι σταχυών, τον χειμώνα ελιών: «ούλ η φαμ λιά ήβγη στου κουκουλόγ» κουκουλουγώ ρ. κόκκους + λέγω (συλλέγω) μαζεύω σκόρπιους καρπούς (στάχυα, ελιές, αμύγδαλα κτλ.) κουκούμ (το) < μσν. κουκούμιν (χάλκινο δοχείο) χύτρα μτφ. στις φράσεις: «γίν κα κουκούμ» (ζεστάθηκα πολύ), «τα χέρια μ είνι κουκούμ» (είναι πολύ ζεστά) κουκουρόβλους (ο) < πιθ. κόκος + ρόβους (βλ. λ.) (αρχ. ὄροβος)

20 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page κουλουκαθίζου ζιζάνιο που ο καρπός του μοιάζει με τον καρπό του ρόβου κούκουρου (το) < τουρκ. kuru (ξηρός) με αναδίπλωση του ku ό,τι το πολύ ψημένο, το αποξηραμένο: «ξέχασα του ψουμί μες του φούρνου τσι γίν τση κούκουρου» κουλάγ (το) < τουρκ. kolay (η ευκολία) η κατάλληλη μέθοδος, ο σωστός τρόπος ενέργειας, η ευκολία: «ήβρη του κουλάγ!» πληθ. τα κουλάγια: τα απαιτούμενα, τα χρειαζούμενα, τα απαραίτητα: «ήρτη στη δ λειά μη ούλα τα κουλάγια τ» πληθ. τα κουλάγια μτφ.: τα γεννητικά όργανα του ανδρός κουλαντρίζου ρ. <τουρκ. kulandım, αόρ. του kullanmak (μεταχειρίζομαι, χρησιμοποιώ) κουμμαντάρω, μπορώ να χειριστώ κάτι σωστά: «μη τα μυαλά που κουλαντρίγ ς, ε θα πας καλά» κουλιαρίδ (το) < πιθ. από το κώλος + ουρά + -ίδι το κάτω άκρο της σπονδυλικής στήλης, ο κόκκυγας: «πουνεί του κουλιαρίδ υμ» κουλλ βόζ μους (ο) < κόλλυβα + αρχ. ζωμός στο ζουμί που απόμενε από το βράσιμο του σιταριού για την παρασκευή κολλύβων έρριχναν αλεύρι, ζάχαρη, κανέλα, κοπανισμένα αμύγδαλα και μυρωδικά και το μοίραζαν την προηγούμενη του μνημόσυνου. Το μοίρασμά του σήμαινε πρόσκληση στο μνημόσυνο. κουλλ τζίδα (η) < κολλητίδα < κολλώ θάμνος που τα φύλλα του έχουν κολλώδη ουσία μτφ.: άνθρωπος που προσκολλιέται απρόσκλητος, που γίνεται φορτικός και ενοχλητικός κουλόπανα (τα) < κώλος + πανί οι φασκιές, τα σπάργανα κουλουβαρώ ρ. κωλοβαρώ < κώλος + βαρώ με διάφορες προφάσεις και δικαιολογίες καθυστερώ ή αναβάλλω μια ενέργεια: «ε θέλ να πα στη δ λειά τσι του κουλουβαρεί απ τ ν ώρα που σκώθ τση» κουλουγάμ ς (ο) < κώλος + γαμώ αυτός που γαμάει κώλους, ο ενεργητικός ομοφυλόφιλος: «ποια θα τουν πάρ έφτουν τουν κουλουγάμ!» κουλουκαθίζου ρ. < κώλος + καθίζω μη μπορώντας να σηκώσω (ανυψώ- Κ

21 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page 120 Κ κουλουκόβγουμι 120 σω) ένα μεγάλο βάρος, λυγίζω και κάθομαι (στον κώλο μου): «φουρτώσαμη τ γαϊδάρα δυο τσ βάλια ηλιές τσι κουλουκάθ ση στ ν ανηφόρα» κουλουκόβγουμι ρ. (αόρ. κουλουκόπ κα) < κώλος + κόπτομαι προξενώ πόνο στη σπονδυλική μου στήλη από τη μέση και κάτω: «σήκουσα ένα τσ βάλ ηλιές τσι κουλουκόπ κα» κουλουμπαράς (ο) < τουρκ. kulampara ο ενεργητικά ομοφυλόφιλος άνδρας κουλουπλασιάζου ρ. < κώλος + πλασιάζω (πλησιάζω;) καλοπιάνω, κολακεύω κουλουρζίτ ς (ο) < κώλον (η αρχή του κορμού) + ριζίτης άγρια παραφυάδα της ελιάς κουλουσφούτζ (το) < κώλος + σφουγγίζω ό, τι χρησιμοποιείται για σφούγγισμα του κώλου μτφ.: υποτιμητική και περιφρονητική έκφραση για κάποιον «άντη, ρε κουλουσφούτζ!» κουλουτσ λώ -ιέμι ρ. < κώλος + κυλώ σέρνω κάτι / κάποιον με τον κώλο του στο έδαφος, το κυλάω απ εδώ κι απ εκεί: «έχ τ κούκλα τσι τ κουλουτσ λά ώρης! θα βγάλ τα μάτια τ ς» (θα τη χαλάσει) μσ.: κυλιέμαι με τον κώλο μτφ.: βρίσκομαι συνεχώς στα πόδια κάποιου με σκοπό να αποσπάσω την προσοχή και το ενδιαφέρον του: «κουλουτσ λιέτι ούλ τ μέρα μες τα πουδάρια μ, να τουν πάρου στη δ λειά» κουλουφουτιά (η) < κώλος + φωτιά το έντομο πυγολαμπίδα κουλουφράσα (η) κώλος + φράσα (με αντιμετάθεση του σάφρα [σαύρα]) η πράσινη σαύρα κουλ φάς (ο) < αρχ. η ακαλήφη η κοληφάδα, είδος οστρακοφόρου μαλακίου: «τα μάτια τ πηταχτήκαν όξου σα κουλ φάδης» κουμάρ (το) < μσν. κουμάρι -ον χαρτοπαιξία, τζόγος κουμαρτζής (ο) <τουρκ. kumar χαρτοπαίχτης, τζογαδόρος κουμμάτ επίρ. (και κουμματέλ ως επίρ. ποσοτ. και χρον.) < το ουδ. ουσ. κομμάτι λίγο, λιγάκι-πολύ λίγο: «κάτση, μουρέλ υμ, κουμμάτ να ξηκουραστείς» κουμ διά (η) < πιθ. αρχ. κόμη (μαλλιά) τουρκ. kum (άμμος). Η λέξη

22 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page κούντουρους απαντάται και ως κουμ δί (το) (πληθ. τα κουμ διά). Στην πόλη της Μυτιλήνης υπάρχει περιοχή με το όνομα η Κουμιδιά ξερά φύκια που τα ξεβράζει η θάλασσα και τα εναποθέτει το κύμα στην αμμουδιά (είναι οι γνωστές ποσειδωνίες που μοιάζουν με κορδέλες): «αλ γαρουκούκ τσα πούλ σης, κουμ διά θα πάρ ς» (παροιμ. από ομώνυμο λαϊκό παραμύθι, όπου δυο ψεύτες προσπαθούν να εξαπατήσουν ο ένας τον άλλον ανταλλάσσοντας σπόρους λυγαριάς με φύκια, ως πιπέρι και μεταξωτές κορδέλες αντίστοιχα). κουμμάτ (το) < κομμάτι < μτγν. κομμάτιον, υποκορ. του κόμμα μικρό μέρος, τμήμα, κλάσμα μιας ακέραιης μονάδας ή μιας ποσότητας: «δλεύγ σα του στσύλου για ένα κουμμάτ ψουμί» επίρ.: λίγο, λιγάκι: «έβγα στου πυργέλ κουμμάτ», «μη παγαίν ς! κάτση κουμματέλ ακόμα» κουνάτσ (το) < κονάκι < τουρκ. konak (αρχοντόσπιτο, μέγαρο) κρατητήριο, φυλακή: «τουν πήγαν μη τ ς κληψιέδης στου κουνάτσ» κουνουσ λούκ (το) < τουρκ. konusma (ομιλία με την αρχ. σημασία της λ. = συναναστροφή) η παρέα, η (κακή) συναναστροφή: «έγτητοια κουνουσ λούκια ε μ αρέσιν καθιόλ» κουνουστίζου ρ. < τουρκ. konuşmak (ομιλώ με την αρχ. σημασία = έρχομαι σε επαφή) συναναστρέφομαι συνδέομαι ερωτικά ή φιλικά, συνάπτω δεσμό: «πήγη τσι κουνούστ ση έναν αξ πόλ του τσι ψουφά στ πείνα» κουντουρ διά (η) < κουντουρίδ (βλ. λ.) το δέντρο που κάνει τα κουντουρίδια, η χαρουπιά κουντουρίδ (το) < υποκορ. του κούντουρος < κόντουρος < κοντή ουρά το χαρούπι κουντουρντίζου ρ.: < τουρκ. kudurdum, αόρ. του kudurmak (λυσσάζω) βρίσκομαι σε (ερωτική) διέγερση ατακτώ, είμαι σε κατάσταση εκτός ελέγχου, θορυβώ, δεν ακούω κανέναν: «κουντουρντίσαν σήμηρα τα μουρά!» (χαλούν τον κόσμο από τη φασαρία τα παιδιά, κάνουν σαν τρελά) κούντουρους (ο) < μσν. κούντουρος < κοντή + ουρά Κ

23 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page 122 Κ κουντσές 122 γάιδαρος με κοντή ουρά. Η φράση «θα σ ανεβάσιν πα στ ς κούντουρ στ ς γαϊδάρ» (επάνω στους κούντουρους γαϊδάρους) θυμίζει τη διαπόμπευση, κατά την οποία περιέφεραν τον διαπομπευόμενο κουρεμένο ή μουντζουρωμένο πάνω σε γαϊδούρι με γιουχαΐσματα, βρισιές κ.ά. κουντσές (ο) < τουρκ. gonca μπουμπούκι Στα Βασιλικά η λ. απαντάται ως επώνυμο κουπηλάρ (το) < μσν. κοπέλ-ιν + υποκορ. κατάλ. -άρι το αγόρι, ο έφηβος μτφ.: ο αγαπημένος, ο αγαπητικός κουπηλδέλ (το) < κουπηλ(ού)δ + υποκορ. κατάλ. -ελι αγαπημένο κοριτσάκι κουπηλούδ (το) < κοπέλ-α + υποκορ. κατάλ. -ούδι μικρή κοπέλα, κοριτσόπουλο κουραδιάς (ο) < κουράδ-α + -ιάς αυτός που κάνει κουράδες, ο χέστης μτφ.: ο χοντρός και δυσκίνητος άνθρωπος κουρδουτσ λιέμι ρ. < αρχ. κόρδαξ (εύθυμος χορός της αρχαίας κωμωδίας) + κυλιέμαι < αρχ. κυλίομαι κυλιέμαι καταγής χωρίς καμιά προσοχή: «κουρδουτσ λιέτι μες στ ς λάσπης σαν του γρούν» κουρκόμυαλους -η -ου < πιθ. από το χουρκός (νέος) + μυαλό ή < κοκορόμυαλος με αντιμετάθεση του δεύτερου «κο» αυτός που έχει μυαλό νέου, που τα μυαλά του ακόμα «δεν έχουν πήξει» ο ελαφρόμυαλος, ο επιπόλαιος, ο ανόητος: φρ. «κουρκόμυαλα λόγια» κουρκός (ο) < αρχ. κρόκος ο κρόκος του αβγού δίκουρκου αβγό: αβγό με δυο κρόκους κουρκούτ (η) < μσν. κουρκούτιν χοντροκομμένο σιτάρι με το οποίο φτιάχνεται ο τραχανός, το κισκέτς (βλ. λ.) και ομώνυμο φαγητό: φρ.: «έκανης του τσηφάλ υμ κουρκούτ!»(με ζάλισες!) κουρκουτιαίνου ρ. (αμετ.) < κουρκούτ-η ανοηταίνω, ξαναμωραίνομαι: «κουρκουτιάναν τα μυαλά τ τσι ε ξέρ τι λέγ» κουρμάδ (το) < κουρμάδι < χουρμ-άς + επθμ. -άδι μελομακάρονο κουρμπάν (το) < κουρμπάνι < τουρκ. kurban

24 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page κουσιάφ ζώο, συνήθως ταύρος, που θυσιάζεται σε πανήγυρη και μοιράζεται στους πανηγυριστές: «να πάγου κουρμπάν στου πουδάρ σ» (να θυσιαστώ, να πεθάνω εγώ στη θέση σου), που λέγεται ως όρκος, ευχή ή κατάρα κουρμπέτ (το) < κουρμπέτι < τουρκ. gurbet (ξενιτιά, εξορία) σκληρή ζωή, κακοπέραση, βιοπάλη «η Γιάνν ς είνι μαθ μένους στου κουρμπέτ!» κουρμπητλής (ο) κουρμπέτ-ι (βλ. λ.) + επθμ. -λής ο μαθημένος στο κουρμπέτι κουρντίζου ρ. < κόρδα < αρχ. ελλην. χορδή κουρντίζω το μπουζούκι, κουρντίζω το ρολόι μτφ.: βάζω λόγια, ερεθίζω, πρβλ. π θεύγου μέσ. κουρντίζομαι (στολίζομαι, επιδεικνύομαι): «πήγη τσι κουρντίσ τση μπρουστά μπρουστά να τουν βλέπιν» κουρούκ (το) < κουρούκι < τουρκ. kuru (ξηρός), αλλιώς και «ξεράδι» οι αποξηραμένες (μαυρισμένες) ελιές, που αρχίζουν να πέφτουν από τα δέντρα τον μήνα Αύγουστο. Από το «κουρουκόλαδο» έφτιαχναν σαπούνι. κουρουκλός -ή -ό < τουρκ. kuru + κουλός αυτός που έχει αναπηρία στα χέρια: «πήγη στουν πόλημου τσι απόμ νη κουρουκλός» κουρσούν (το) < τουρκ. kursun βολίδα πυροβόλου όπλου, σφαίρα: «κουρσούν να ση βρει!» (κατάρα) μτφ.: ταχύς σαν σφαίρα: «μόλις τ άκ ση, γίν τση κουρσούν» κούρτσαφλου (το) < υβρίδιο: τουρκ. kuru (ξηρός) + τσόφλι κάτι το πολύ ψημένο, το αποξηραμένο από την υπερβολική θερμοκρασία: «ξέχασα του φαγί μες τουν φούρνου τσι γίντση κούρτσαφλου» κουρτσίδ (το) < υποκορ. του αρχ. κρόκη (υφάδι, κλωστή) + επθμ. -ίδι νήμα από μαλλί προβάτου για ύφανση μάλλινων ρούχων. Επειδή ήταν χοντρό, έμπαινε για υφάδι, ενώ για στημόνι έμπαινε βαμβακερό νήμα κουσιάφ (το) < τουρκ. hosaf (κομπόστα) παρασκεύασμα από βρασμένες σταφίδες και διάφορα μυρωδικά (κανέλα, γαρίφαλα, φλούδες πορτοκαλιού), που το έφτιαχναν τη Μ. Παρασκευή για «παρηγοριά» στην Κ

25 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page 124 Κ κουστρουμπέκους 124 Παναγιά μτφ.: μεγάλη κούραση «είμι κουσιάφ στ κούρασ!» κουστρουμπέκους (ο) άγν. ετυμ. πήλινο σκεύος για συντήρηση ελιών, τυριών κ.ά. κούτλιους -α -ου < μσν. κούτελον ζώο που δεν έχει κέρατα και γι αυτό κουτουλά με το κούτελο: «κούτλιου πρόβατου» κουτλιώ ρ. < κουτουλώ < κούτελο χτυπώ με τα κέρατα, χτυπώ με το κούτελο: «τα ζ γούρια κουτλιούντι!» γέρνω εμπρός το κεφάλι: «κουτλιώ απ τ νύστα» κούτρα (η) < λατιν. scutra το (ξυρισμένο) κεφάλι: «άμα δεν το χει η κούτρα να κατηβάζ ψείρης...» κουτρουβάλα (η) < κουτρουβαλώ κατρακύλισμα στην κατηφόρα με το κεφάλι (κούτρα;) προς τα κάτω, τούμπα μτφ.: «πήρη τ κουτρουβάλα» (καταστράφηκε οικονομικά) κούτρουλας (ο) < μσν. κουτρούλης κουμάρι, που έχουν σπάσει το χέρι και το στόμιό του μτφ.: γυμνό από μαλλιά, φαλακρό (ή ξυρισμένο) κεφάλι: «κουρεύτση τσι τουν κάναν κούτρουλα!», «θα βάλου τουν κούτρουλα να κλαίει!» (ερων.: σιγά μην κάτσω και σκάσω) κουτρουπέλ (το) < πιθ. υποκορ. του κου(τ)ρούπι (< κορύπιον < αρχ. κορύπη) + υποκορ. κατάλ. -έλ πήλινο βάζο: «άμα κάναν ούλα τα μαμούδια μέλ, θα χα τσι γω ένα κουτρουπέλ» (παροιμ.) κουτσίν (η) < κότσνας (βλ. λ.) περιοχή με αγριελιές (αλλού και κοσσίνη) τοπωνύμιο του χωριού (Βασιλικά) κουτσκούδα (η) < αγν. ετυμ. μακρύ ραβδί με εξόγκωμα ως λαβή, μαγκούρα κουτσ νάδα (η) < κάκκιν-ος + κατάλ. -άδα μήκων η ροιάς, η παπαρούνα κρημαστάρ (το) < μτγν. κρεμαστάριον < κρεμώ κρεμάστρα μτφ.: τα σταφύλια που κρέμονται ψηλά στην κληματαριά: «όσα δε φτάνει γη αλεπού, τα κάνει κρημαστάρια» (παροιμ.) κρηβατή (η) < μσν. κρεβάτ-ιον ο αργαλειός κρηγιάς (το) (και κρηάς) < αρχ. κρέας το κρέας κυρίως από σφάγια κρηγιουκόβγουμι ρ. (αόρ. κρηγιουκόπ κα) < κρηγιάς (κρέας) + κόπτομαι

26 K ( ):Layout 1 4/3/2011 9:45 πμ Page κ φός πονώ στην πλάτη (θλάση ιστών): «σήκουσα ένα τσβάλ ηλιές τσι κρηγιουκόπ κα» κρηγιουκόπ μα κρηγιουκόβγουμι (βλ. λ.) η θλάση μυών κρηγιουκουμένους (ο) < μτχ. παθ. πρκμ. του κρηγιουκόβγουμι αυτός που έχει πάθει «κρηγιουκόπ μα» κριτσέλ (το) (πληθ. τα κριτσέλια) < μσν. κρικέλλιν υποκορ. του κρίκος: ζεύγος μεταλλικών κρίκων στην πόρτα της αυλής, στους οποίους στερεωνόταν αλυσίδα με κλειδαριά: «εν ήταν στου σπίτ! είχη δημένα τα κριτσέλια!» Οι ζητιάνοι κρέμονταν στα κριτσέλια ζητώντας ελεημοσύνη, εξ ου και η φράση «δεν κρέμουμι στα κριτσέλια τ» (δεν έχω την ανάγκη του, δεν επαιτώ) κρούζουμι ρ. (παθ. αόρ. κρούστ κα, πρβλ. κρούση, κρούσμα) < αρχ. κρούω, κρούομαι χτυπιέμαι από, με βρίσκει...: «του μουρό μέρης τώρα κρούζητι απού τουν πυρητό» κρουτώ ρ. < αρχ. κροτώ < κρότος κάνω κρότο, θόρυβο μτφ.: μαλώνω, επιπλήττω: «έβγα τσι κρότ ση τα τα μουρά! χαλάσαν τουν κόσμου μη τ ς φουνές τουν!» κτίτς (το) < μσν. κουτί < κυτίον < αρχ. κύτος μτφ.: το κεφάλι: «θα φας μια ν aνάψ του κτιτς σ!» κ τσίζου ρ. < αρχ. κόκκος < κοκκίζω ρίχνω κόκκους: «κ τσίση κουμμάτ άλας στου φαγί!», «κούκου να ση κτ σίσου...» φράση που λέγεται σε αφελείς και συνοδεύεται με χαρακτηριστική κίνηση του χεριού ρίχνω (σπέρνω) έναν - έναν τους κόκκους (σπόρους) (κουκιά, ρεβίθια, φασόλια) απρόσωπο κ τσίζ : ρίχνει αραιά κόκκους χιονιού κ τσουδούλ (το) < κουτσο + δουλ-ειά + -ι ασήμαντη δουλειά, μερεμέτι κ φαγπέτ ς (ο) < κουφός θεόκουφος κ φός (ο) < κουφός < αρχ. κωφός αυτός που έχει πρόβλημα ακοής, που δεν ακούει καλά ή και καθόλου: «η Χάρους είνι κ φός» ο κούφιος, ο άδειος, ο κενός περιεχομένου: «τα καρύδια είνι κ φά», «όνουμα καλό τσι κώλους κ φός» (είναι μόνο κατ όνομα πλούσιος) ο σάπιος, που έχει κούφωμα: «του γλυκό που μη δώτσης, εν ηπήγη ούτη στου κ φό μ του δόντ» (ήταν πολύ λίγο) Κ

27 Λ ( ):Layout 1 4/3/2011 9:57 πμ Page 126 Λ λαγάρα (η) < αρχ. επίθ. λαγαρός (λεπτός, στενός) χτυπούσαν τη χορδή του δοξαριού για το «στ βάξιμο» του βαμβακιού δερμάτινο κορδόνι υποδημάτων, λαγούμ (το) < λαγούμι, τουρκ. lagım κυρίως αρβυλών λαγήν (το) < μτγν. λαγήνιον < λαγύνιον, υποκορ. του μτγν. λάγηνος < αρχ. λάγυνος πήλινο δοχείο για μεταφορά νερού, σταμνί μεταλλικό δοχείο χωρητικότητας 6¼ οκάδων, μονάδα μέτρησης βάρους λαδιού: «έβγαλα κατό λαγήνια λάδ!» λαγήνα (η) < μσν. λαγήνα < αρχ. η λάγυνος μεγάλη στάμνα νερού. Την τοποθετούσαν (υπόνομος) υπόγεια στοά, γαλαρία υπόγεια φωλιά ή καταφύγιο άγριων ζώων (αλεπούς, ασβού κ. ά) λαγουμτζής (ο) < τουρκ. lagimci (ανθρακωρύχος) < αυτός που εργάζεται μέσα σε λαγούμι, εργάτης ορυχείων λαγουτσ μάμι ρ. < λαγό-ς + κοιμάμαι κοιμάμαι ελαφρά, όπως ο λαγός. Πιστεύεται ότι ο λαγός, επειδή έχει πολλούς εχθρούς, κοιμάται με ανοι- σε ειδική θέση, τον χτά τα μάτια, έτοιμος κάθε στιγμή «λαγ νουστάτ». λαγκόνια (τα) < λαγόνι < υποκορ. του λαγόνα < αρχ. η λαγών τα πλάγια τοιχώματα της κοιλιάς, το μέρος κάτω από τα πλευρά, οι λαγόνες: «τουν χτύπ ση μες τα λαγκόνια» λαγούδ (το) < λαγούδι, πιθ. από το λαγ-ός + υποκορ. κατάλ. -ούδι μικρό ξύλινο εξάρτημα, με το οποίο να τρέξει, για να σωθεί. λαδακόν (η) < λάδι + αρχ. ἀκόνη μαύρη σκληρή πέτρα, τοποθετημένη σε ξύλινο πλαίσιο, πάνω στην οποία έριχναν λάδι και τρόχιζαν κοφτερά αντικείμενα (μαχαίρια, ψαλίδια) λαδιά (η) < λάδ-ι + -ιά πλούσια σοδειά λαδιού: «φέτους είχαμη καλή λαδιά» λεκές από λάδι

28 Λ ( ):Layout 1 4/3/2011 9:57 πμ Page λαμπίκους σε φόρεμα: «έχ ς να... ααα μια (πολύ μεγάλη) λαδιά πα στ φούστα σ» ύπουλη ενέργεια σε βάρος κάποιου, βρομοδουλειά: «η Νηγιουκλής τ ν έκανη τ λαδιά» λαδ κό (το) (και λαδηρό) < λάδ-ι + -ικό σκεύος πήλινο ή μεταλλικό με ειδικό στόμιο, μέσα στο οποίο έβαζαν λάδι για το φαγητό, αλλιώς και «μπρίκι» μτφ.: η γυναίκα που «χώνει τη μύτη» της παντού, η φλύαρη, η κουτσομπόλα λαδουπουτ κός (ο) < λάδι + ποντικός ποντικός που έχει πέσει μέσα σε λάδι, που γυαλίζει και είναι βρόμικος μτφ.: οι γυναίκες για λόγους υγιεινής και αισθητικής άλειφαν τα μαλλιά τους με δαφνόλαδο. Όταν έβαζαν μεγάλη ποσότητα δαφνόλαδου και τα μαλλιά τους γυάλιζαν υπερβολικά, τις ειρωνεύονταν με τη φράση «γίν τση σαν τουν λαδουπουτ κό» λαδουτύρ (το) < λάδι + τυρί το τυρί, αφού πλυθεί καλά και ξεραθεί στο «τυροσάνιδο», τοποθετείται σε (πήλινα) δοχεία με λάδι. Εκεί παίρνει ξεχωριστή πιπεράτη γεύση και διατηρείται αρκετούς μήνες. Το τυρί που πουλιέται σήμερα στα καταστήματα ως λαδοτύρι (Μυτιλήνης), συντηρημένο με παραφίνη, είναι κατ όνομα μόνο λαδοτύρι, άσχετο με το παραδοσιακό. λακτίζου ρ. (Σε Παράκοιλα, Σκαμνιά και λουκτίζου) < αρχ. λακτίζω (κλοτσώ) μτφ.: καταβροχθίζω, τρώγω με βουλιμία: «του λάκτ ση του φαγί ίσιαμη να παίξ του μάτ σ» λαλές (ο) < τουρκ. lale (τουλίπα) ανεμώνη: «του χουράφ είνι γημάτου λαλέδης» λαλιό (το) < λαλιώ (βλ. λ.) γλωσσοφαγιά, καταλαλιά του κόσμου: «τουν φάγαν μη του λαλιό τουν» (πρόληψη: το λαλιό έχει δύναμη βασκανίας και «τρώει» εκείνον κατά του οποίου στρέφεται) λαλιώ ρ. < αρχ. λαλῶ αναγκάζω με έντονη φωνή το ζώο να υπακούσει: «λάλ ση του γαϊδούρ να πάρ τα πουδάρια τ!» διώχνω, απομακρύνω: «λάλ ση τα πρόβατα μη μπουν μες του στάρ!» κράζω: «λαλήσαν οι πητ νοί» λαμπίκους (ο) < μσν. λαμπίκον οτιδήποτε μπορεί να χαρακτηριστεί Λ

29 Λ ( ):Layout 1 4/3/2011 9:57 πμ Page 128 Λ λανάρια 128 ως πεντακάθαρο και διαυγές, που λάμπει: «του λάδ ήβγη λαμπίκους» ως επίρ. λαμπίκου: «τα κανα τα τζάμια λαμπίκου» λανάρια (τα) < μσν. λανάρι(ον) < επιθ. λανάριος (αυτός που κατεργάζεται το μαλλί) δυο τετράγωνες ξύλινες βάσεις με μεταλλικές βελόνες στη μια επιφάνειά τους, όπως οι συρματόβουρτσες, με τις οποίες κατεργάζονταν το μαλλί του προβάτου και το ετοίμαζαν για γνέσιμο λαναρίζου ρ. < λανάρ-ι + -ίζω ξαίνω μαλλί με τα λανάρια λαπάς (ο) < τουρκ. lapa νερόβραστο πολτοποιημένο ρύζι, φαγητό για αρρώστους: «σήμηρα πουνεί η τσ λιάμ! θα κάνου κουμάτ λαπαδέλ να φάγου» μτφ.: άνθρωπος νωθρός, μαλθακός: «εν είνι φτός για δ λειά! είνι σκέτους λαπάς!» λάπατου (το) < αρχ. λάπαθον το γνωστό χόρτο των αγρών λάπατο, που βάζουμε σε χορτόπιτες και στο μπουρανί (βλ. λ.) λασπουριά (η) < λάσπ-η + επθμ. -ουριά πολλή λάσπη, μέρος δύσβατο εξαιτίας της πολλής λάσπης: «μπάτ κουση η γαϊδάρα μες τ λασπουριά» λάτρα (η) < αρχ. λατρεύω (υπηρετώ) η όλη κοπιαστική προσπάθεια για το συγύρισμα και την καθαριότητα του σπιτιού: «του σπίτ θέλ λάτρα» λαφαζάν κα (τα) < λαφαζάν-ης (βλ. λ.) + -ικα τα λόγια και τα καμώματα του λαφαζάνη λαφαζάν ς (ο) < τουρκ. lafazan (φλύαρος, πολυλογάς) κομπαστής, καυχησιάρης, ψεύτης, απατεώνας: «ποιος τουν π στεύγ έφτουν τουν λαφαζάν» λαφάζου < αρχ. λαφύσσω (καταπίνω άπληστα, ρουφώ) λαχανιάζω: «ανέβ κα μάνι-μάνι τ σκάλα τσι λάφαξα» λαφιάτ ς (ο) < λαφιάτης, πιθ. από το αρχ. λαφύσσω (ρουφώ άπληστα, καταβροχθίζω) + -ιάτης είδος ανιοβόλου φιδιού, που τρυπώνει και σε κεραμοσκεπείς στέγες των σπιτιών και κυνηγά ποντίκια. Πιστεύεται ότι του αρέσει το γάλα, που το ρουφά άπληστα από δοχεία που ξεχνούν ανοιχτά οι βοσκοί. λαψάνα (η) < μτγν. λαψάνη

30 Λ ( ):Layout 1 4/3/2011 9:57 πμ Page ληχάδ κου χόρτο του αγρού με κίτρινα άνθη, συγγενές με τη (μαύρη) βρούβα και το σινάπι. Εξαιρετικά νόστιμοι είναι οι βλαστοί της, τα λαψανογούλια λαψανήθρα (η) < λαψάν-α (βλ. λ.) + επθμ. -ήθρα μικρή λαψάνα: «π δούν οι πίτης τσι τ αρνιά, π δούν τσι οι λαψανήθρης» (παροιμ.): (λέγεται ειρωνικά και υποτιμητικά για κάποιον που θέλει να συγκρίνεται με άτομα ανώτερου πνευματικού, κοινωνικού, οικονομικού κτλ. επιπέδου) λείμμα (το) < λείπω (βλ. λ.) το υπόλοιπο, το κατάλοιπο, το απομεινάρι (βλ. χάμα - λείμμα) λείπου ρ. < αρχ. λείπω 1. απουσιάζω, δεν είμαι παρών: «λείπ η γάτα τσι χιρόντιν (χαίρονται) τα γατιά» (παροιμ.) 2. φεύγω, απομακρύνομαι: «λείψη απ του τσηφάλ υμ!» (φύγε, παράτα με ήσυχο) 3. ελλείπω, δεν υπάρχω: «λείψαν τα μπηρηκέτια (βλ. λ.), που ήξηρης...» λείψανου (το) < λείψανο < αρχ. λείψανον < λείπω (υπόλοιπο, κατάλοιπο) το σώμα του νεκρού άτομο σθενικό, πολύ αδύνατο: «απού τ ν αρρώστια απόμ νη ένα λείψανου» λέληκας (ο) < μεγεθ. του λελέκι < τουρκ. leylek το λελέκι, ο πελαργός μτφ.: πολύ ψηλός άνθρωπος, άνθρωπος με λεπτά ψηλά πόδια λέσ (το) < τουρκ. les (ψοφίμι) ψοφίμι, πτώμα ζώου σε αποσύνθεση με έντονη δυσοσμία γενικά καθετί που αποπνέει δυσοσμία: «οι κάλτσης υτ απ τ ν απλυσιά βρουμούν λεσ» ληγάμηνους (ο) < μτχ. του λέγω ο λεγάμενος, ο περί ου ο λόγος (αυτός για τον οποίο λέγαμε και που δε θέλουμε να τον κατονομάσουμε ή που το όνομά του εννοείται): «πα στ ν ώρα, να τσι η ληγάμηνος» ο αγαπητικός, ο εραστής ληγκέρ (το) < λεγκέρι < τουρκ. lenger χάλκινο ρηχό πιάτο με σκαλίσματα στο εσωτερικό του, που το χρησιμοποιούσαν και για μικρό δίσκο λημόντουζου (το) < τουρκ. limon tuzu (λεμόνι σε σκόνη) κιτρικό οξύ σε κρυσταλλική μορφή, το ξινό. Διαλυμένο σε νερό το έριχναν στα φαγητά για λεμόνι. ληχούδ κου (το) (ως ουσ.) < λεχού- Λ