Forsi jonqos il-van elu

Transcript

1 Il-Bibbja Editorjal f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 22 Nru 124 Lulju - Awissu 2001 Editorjal...65 Tag rif Il-Parabboli (2)...67 It-taqsim tal-bibbja...72 Il-Prostituta f Luqa...74 Proçess tal-paçi...76 Ìrajjiet il-ìt...78 Luqa 7, Persuna i Nisa...83 Is-Salmi...84 Litur ija tal-kelma...85 Impenn Soçjali...93 Appell mill-kustodju...94 Tag rif Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm Forsi jonqos il-van elu Is-sajf tas-sena l-o ra konna addejjin bil-pellegrina i lejn l-art Imqaddsa. Áoxrin pellegrina matul issajf. Óafna kienu dawk il-maltin u l-áawdxin li riedu jqaddsu s-sena tal-ìublew bil-pellegrina lejn l-art Imqaddsa. Kien sajf sabi. Anke s-sitwazzjoni fl-art Imqaddsa kienet wa da poωittiva u ottimista. Seb a snin ta' ta didiet all-paçi kienu qishom bdew ja tu dell ta' frott sabi. Din is-sena xejn pellegrina i. KwaΩi sena s i a ta' glied, demm u imwiet. Dak kollu li kien inbena b al donnu ΩΩarma f' akka ta' ajn. Snin ta' idma fuq il-psikolo ija tal-popli ta' l-art Imqaddsa sfaw fix-xejn. Dnub. Óasra! Niftakar meta s-sena l-o ra konna pellegrina malgrupp tal-parroçça ta' Ó'Attard. Kien hemm Patri Fran iskan anzjan fis-santwarju ta' Betfa e, P. Giuseppe Cisternino OFM. Kont nafu sewwa. Áaddejna sentejn flistess kunvent ta' San Salvatur f'ìerusalem. Malli temmejna Ω-Ωjara u t-talba ta na fis-santwarju talabni jkellem lillpellegrini u sa ansitra jkantalhom l-innu tat-terra Santa. Áidtlu kollox sew. Lill-pellegrini qalilhom li fl-art Imqaddsa l-paçi ma tasal qatt. Il-Lhud adhom bil-li i ta' l-antik Testment, 'Áajn b' ajn, sinna b'sinna; il-musulmani jinsistu li d-demm jitpatta bid-demm. Áalhekk il-paçi ma tasal qatt. N id il-veru: iddarrast nisma' dak il-kliem, jien li kont tant ottimist li r-rieda tajba ta' bejn il-bnedmin twassal all-paçi. Imma llum, in ares lura lejn kliemu, nara l- rajjiet tal-lvant Nofsani u kwaωi kwaωi n id: kemm kellu ra un! Forsi jonqos il-van elu fl-art Imqaddsa. Il-Van elu talma fra. Il-Van elu ta' l-im abba. Il-Vangelu ta' Kristu! Xorta nibqa' nittama. Nittama fil-komunità nisranija çkejkna ta' l-art ta' Ìesù. Forsi xi darba j alluha tkun mel u dawl al din l-art tant imqallba! Nittama fix-xrariet tal- Van elu li hemm ukoll fir-reli jonijiet monotejisti tal- ÌudajiΩmu u ta' l-iωlam. Forsi mhux anke dawn huma mibnija fuq l-im abba u l-fratellanza universali? Xorta nibqa' nittama. Veru, forsi jonqos il-van elu... imma l-ispirtu ta' Alla adu jrid ja dem fl-im u u fil-qlub tal-bnedmin ta' rieda tajba, kemm insara, kemm Lhud u kemm Musulmani li jixtiequ jibnu futur a jar all-art Imqddsa! Xorta nibqa nittama. Fil-mexxejja Lhud u Áarab li ja ixxu mhux b reazzjoni ta vjolenza quddiem il-vjolenza imma b viωjoni çara ta paçi mibnija fuq il- ustizzja u r- rispett tad-drittijiet ta kull bniedem li j ix fl-art Imqaddsa. Hu ta liema razza jew reli jon hu. Xorta nibqa nittama...forsi jasal b mod aktar qawwi d- dawl veru tal-van elu. Il-Van elu tas-sliem u ta l- im abba li nstema jidwi all-ewwel darba f din l-art. L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

2 Il-Bibbja f idejna Kunvent Fran iskan did fil-qalba ta Ìerusalem San Xmun u Sant Anna Sitt xhur ilu, il-kustodju ta' l-art Imqaddsa, P. Giovanni Battistelli OFM, bierek u inawgura l-kappella li fiha tiltaqa' l-komunità Lhudija Nisranija ta' Ìerusalem. Il-komunità (Qehillah) kienet dan l-a har qie da tiltaqa' f'binja li tissejja Terra Sancta College. L-Assistent Spiritwali tal- Komunità Lhudija Nisranija huwa P. Pierbattista Pizziballa OFM, li sentejn ilu kien ie nominat mill-patrijarka ta' Ìerusalem b ala r-responsabbli ta' din il-komunità. Mal-Kappella hemm kunvent çkejken li nfeta ftit xhur ilu proprju fil-qalba ta' Ìerusalem il- dida. Il-Kunvent ie ddedikat lil San Xmun u Sant'Anna. Il-binja tal- Kunvent u l-kappella kienu saru fis-seklu XIX. Fil-bidu tas-seklu l-ie or il-bini kien jintuωa b ala l-konsolat ta' l- Italja. Fil-perijodu tal-mandat Brittanniku ( il-bini kien jintuωa b ala Hotel. Fl ie evakwat u mikri lill- Jerusalem Post biex jintuωa b ala stamperija. Is-sena l- o ra l-bini ie mo ti lura lill- Kustodja ta' l-art Imqaddsa. Ìie deciω li jinfeta kunvent f'nofs il-lhud u biex iservi b ala çentru all-lhud Insara ta' Ìerusalem. STUDENTI Il-Bibbja f idejna Tag rif Skejjel tal-kustodja ta' l-art Imqaddsa STATISTIKA 2000/2001 Mhux Skola ta Insara Insara Total Akri: Kulle Amman: Kulle Betle em: Kulle bniet Betle em: Kulle subien G emmaws: Kindergarten Ìeriko: Skola preparatorja Ìerusalem: Kulle bniet (Ìerusalem: Boarding School tal-bniet) (20) Ìerusalem: Kulle subien (Ìerusalem: Boarding School Subien) (37) Ìaffa: Kulle Ìaffa: Skola elementari bniet NaΩaret: Kulle Ramleh: Kulle Nicosia (Çipru): Kulle Tir (Libanu): Skola elementari Tripli (Libanu): Skola elementari TOTAL: Óaddiema Skola R G Ó Total Akri: Kulle Amman: Kulle Betle em: Kulle bniet Betle em: Kulle subien G emmaws: Kindergarten Ìeriko: Skola preparatorja Ìerusalem: Kulle bniet Ìerusalem: Kulle subien Ìerusalem: Boarding School tal-bniet Ìerusalem: Boarding School tas-subien Ìaffa: Kulle Ìaffa: Skola elementari bniet NaΩaret: Kulle Ramleh: Kulle Nicosia (Çipru): Kulle Tir (Libanu): Skola elementari Tripli (Libanu): Skola elementari TOTAL: R=Reli juωi G =G alliema Ó=Óaddiema 66 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

3 Il-Bibbja f idejna Kitba ta Guido Schembri ofm Tag rif enerali dwar il-parabboli tal-van elu (3) DOVERI LEJNA NFUSNA Ótie a ta' rieda tajba all-konverωjoni It-tfal kapriççjuωi (Mt 11, 16-19; Lq 7, 31-35) Din il-parabbola qasira j ibuha Mattew u Luqa u tinsab wara t-twissijiet li Ìesù ta lill-appostli li kien adu kemm aωel. Tinsab ukoll wara li marru xi dixxipli ta' Ìwanni l- Battista and Ìesù jistaqsuh min kien eωattament, imba ad Ìesù tkellem fuq ix-xorti li messet lilu u lill- Battista permezz ta' din ilparabbola. Ìesù xebbah il-mod kif il-lhud laq u lilu u lill- Battista permezz ta' xena li n-nies kienu jaraw sikwit fil- Palestina ta' Ωmienu; tfal jil abu u jdoqqu daqq ta' fer bil-flawt u s abhom ma Ωifnux, x in o rajn annew ana ta' niket u s abhom ma bkewx. Il-parabbola hekk qasira turi li l-lhud ma kellhomx rieda tajba li jikkonvertu u jilq u l-messija: lill- Battista li ppriedkalhom ilpenitenza ajruh mi nun u ie mix ut il- abs, lil Ìesù li xandrilhom il-fer tal-van elu ajruh xalatur u kienu lesti biex joqtluh. It-ta lima ewlenija talparabbola tmiss il- tie a ta' rieda tajba biex wie ed jilqa' lil Ìesù u jifhem ilkobor tal-qawwa divina tie u. Din il- tie a ma kienitx al-lhud biss imma al kul add. NuΩaw il- id tad-dinja all- id li jibqa' L-amministratur li ma kienx fidil ma' sidu (Lq 16, 1-9) Din hi l-ewwel fost l- erba' parabboli li jitkellmu dwar kif andna ninqdew bil- id tad-dinja. Ìesù qalilna fit-ta lim li tana meta kien fil-perea u ndirizaha lid-dixxipli, alkemm indirettament ried ja ti t- ta lim ta ha lil kull bniedem. Ìesù j id li kien hemm amministratur ta' wie ed li kien jinnegozja fiω-ωejt u l- qam. Dan ie mixli lis-sid li kien qed iberbarqlu idu. Is-sid sejja lu u qallu li ma riedx aktar is-servizz tie u. Meta sar jaf li se jie u s-sensja beda ja seb x'sejjer ja mel billi ma kienx tajjeb ax xo ol manwali jew biex jitlob karità. Áalhekk sejja lil xi w ud li kellhom id-dejn mas-sid u e elhom jiktbu li kellhom ja tu anqas milli kellhom miktub fuq ilkarti alli b'hekk isib l- ajnuna ta hom meta jie u s-sensja. Óaddem rasu sewwa u s-sid fa ru mhux ax serqu imma ax mexa b' rasu. Il-parabbola ta laq bi kliem Ìesu`. "Áax ulied id-dinja jimxu bil- aqal aktar minn ulied id-dawl ma' min hu tal-qat a ta hom. U jien n idilkom" Áamlu alikom infuskom bieb bis-sa a tal-qlie diωonest, alli meta jonqoskom, jilq ukom fl- erejjex ta' dejjem". Biex nifhmu tajjeb ilparabbola rridu n ibu quddiem ajnejna li la s-sid L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

4 ma ried ifa ar l-im ieba diωonesta ta' l-amministratur, u lanqas ma Ìesù ried j allimna li na mlu l- bieb mill-qlie diωonest. Ìesù ried j id li s-sid fa ar lill-amministratur ax adem b'rasu u li a na andna nuωaw tajjeb il-"mammon", kif hemm fl-ori inal Grieg. Il- "mammon" hu l- id taddinja li bosta drabi mhux diωonest fih innifsu, imma jsir aωin ax jinkiseb aωin. Mela Ìesù ried j allimna li andna nuωaw l- aqal u na dmu all- id li jibqa' kif il- Ωiena ja dmu all- id tad-dinja. Inqisu tajjeb qabel ma nibdew Ir-ra el li jibni torri u is-sultan li jmur all-gwerra (Lq 14, 28-33) Dawn iω-ωew parabboli andhom messa wie ed u Ìesù qalhom fiççirkustanzi ta' dawk ta' qabilhom wara li allem li min irid jimxi warajh je tie lu j alli kollox sa ansitra l- wejje u l- persuni l-aktar eωieω li Il-Bibbja f idejna jkollu. Áalhekk qabel ma jibda l-mixja wara Ìesù, ilbniedem andu jqis tajjeb dak li sejjer ja mel u j ejji ru u at-tbatijiet li titlob minnu l- ajja nisranija. L-ewwel parabbola titkellem fuq ra el li jrid jibni torri (il-kelma Griega "purgos" tista' tfisser ukoll palazz u fortizza) u li jkun jaqbillu li qabel iqis jekk andux flus biωωejjed biex itemm il-bini alli hekk jo ro ta' ra el quddiem in-nies. It-tieni parabbola titkellem fuq sultan li qabel ma jmur all-gwerra andu jqis jekk ikunx kapaçi jirba lil sultan ie or li andu d- doppju ta' suldati. L-ewwel ta lima taω- Ωew parabboli tmiss issens komun: qabel ma tibda xi a a ara jekk tkunx tista' ttemmha. Min jibda u ma jkomplix ma jkunx aqli u jaqa' aç-çajt. It-ta lima spiritwali hi li r-reli jon ta' Kristu mhijiex xi a a façli; titlob t ejjija kontinwa u toffri "challenge" kull jum tal- ajja, "challenge" li jitlob preparazzjoni kontinwa. Ìesù ma riedx jaqta lna qalbna li nimxu warajh, ried biss j idilna biex inkunu lesti assagrifiççji li toffri l-mixja warajh bis-salib fuq spallejna. Na dmu fis-saltna Parabbola tat-talenti u tal-mini (Mt 25, 14-30; Lq 19, 11-27) F'San Mattew, Ìesù jqabbel lilu nnifsu ma' wie ed li siefer u alla idu f'idejn il-qaddejja. Lil wie ed fdalu ames talenti (kull talent kien jiswa' madwar il-500 dollaru tallum), lill-ie or tnejn, u lil ta' l-a ar talent wie ed. Dak li kellu amsa amel amsa o ra ax addimhom, dak li a tnejn amel tnejn o ra, u dak li a wie ed mar ja bih u ma addmux ax kien aωωien. Is-sid meta ie lura kkastiga lil ta' l-a ar u wieωen lil dawk li addmu id sidhom. Mattew jorbot din ilparabbola ma' dik tax-xebbiet u dan ifisser li Ìesù qalha fuq l- olja taω- Ûebbu ftit qabel il-passjoni meta tkellem fuq il-vi ilanza. Is-Saltna mela fiha tliet xorta ta' nies: dawk li Alla tahom afna ax jifil u afna u dawn i addmu dak li tahom Alla; dawk li andhom inqas ax jifil u inqas u dawn ja mlu li jist u, u dawk li andhom ftit u ma j addmux il-ftit li andhom. F'jum il- aqq kul add jie u li jkun jist oqqlu. Il-parabbola fiha diversi ta limiet: Alla ja ti lil kull wie ed skond ma jifla ; kull wie ed andu r- responsabbiltà li j addem dak li tah Alla; add ma andu jibωa j addem id- 68 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

5 Il-Bibbja f idejna don li tah Alla meta ja mel dak li jkun jista' ja mel. Imma min ma j addimx id-doni li tah Alla ma jie u l-ebda las u jkun ikkastigat all- aωω tie u. Il-parabbola tal-mini li j ib San Luqa tixba lil dik tat-talenti li j ib San Mattew, iωda hemm xi differenzi. Il-valur hu divers: mina kienet biçça munita li tiswa' xi erba' liri u alhekk afna inqas mittalenti. F'Luqa, il-premju li ta is-sid lill-qaddejja kienet amministrazzjoni ta' bliet. F'Luqa jissemmew ukoll xi qaddejja li ma ridux li r- ra el nobbli tal-parabbola jsaltan fuqhom: dawn adu l-kastig tal-mewt. Innobbli hu l-figura ta' Ìesù li l-lhud ma riduhx isaltan fuqhom; alhekk, dawk li riedu jwarrbu n-nobbli huma x-xbieha tal-lhud li semmejna li jixbhu lil kull bniedem li jwarrab lil Alla minn ajtu. Skond Luqa, Ìesù qal ilparabbola tal-mini wara li fejjaq lill- ama ta' Ìeriko fi triqtu lejn Ìerusalemm. Kemm hu iblah ir-r ib! Parabbola tal- ani iblah (Lq 12, 16-21) Ìesù qal din il-parabbola all-a ar ta' Diçembru wara l-festa lhudija tad-dedikazzjoni tat- Tempju, kif kien fil-perea. L- okkaωjoni tat-ta lima iet mo tija minn wie ed li kellu xi j id ma' uh fuq ilwirt. Ìesù ma riedx ja milha ta' m allef bejn l-a wa, imma kkundanna r-reb a billi ib storja ta' wie ed li ppjana li jibni m aωen akbar minn dawk li a kellu alli jkun jista' jωomm fihom aωna kbira ta' qam. Imma ralu li minflok bena l-im aωen biex 'il quddiem jaxxala miet dak il-lejl stess. It-ta lima tal-parabbola hija çara: m' andux ikollna ansjetà all- ada u lanqas re ba li na Ωnu u nitilfu l-kwiet ta' mo na. Meta mmutu ma nie du xejn ma na lief il- id spiritwali li nkunu amilna. Il- tie a tal- aqal fis-saltna Il-parabbola tal-qaddej fidil u l-ie or infidil (Lq 12, 41-48) Din il-parabbola nsibuha s i a f'san Luqa ax f'san Mattew tonqosha l- introduzzjoni, fejn San Pietru jistaqsi lil Ìesù dwar il-parabbola ta' qabilha, ax ried jaf jekk dak li kien qal Ìesù kienx j odd ad-dixxipli biss jew al kul add. Iç-çirkustanza ta' din il-parabbola hi meta Ìesù t addet fuq li wie ed andu jishar. Ìesù jfissrilna permezz ta' din it-tixbieha li fis- Saltna hemm qaddejja li jkunu jafu xi jrid is-sid u jkunu fidili fl-amministrazzjoni ta' idu meta dan iwarrab; hemm o rajn li jkunu jafu wkoll xi jrid issid imma jberbaqlu flusu; u hemm o rajn li jonqsu flamministrazzjoni imma filftit. Is-sid jasal all- arrieda u ja ti lil kul add dak li aqqu. Il-parabbola ta laq bilkliem: "Áax jekk tawk afna, ifittxu li jie du afna minn andek; u jekk allewlek afna wejje ta t idejk, iωjed jippretendu minn andek ". Dan ilkliem Ìesù aktarx qalu f'çirkustanza o ra u San Luqa rabtu ma' din ilparabbola ax jaqbel mat-ta lim ta ha. It-ta lim tal-parabbola hu çar afna u jmiss speçjalment lil kull min andu xi responsabbiltà fil-knisja. Jiswa' wkoll alina lkoll ax kull Nisrani je tie lu j addem sewwa l- id li Alla fdalu. L- enfasi tal-parabbola hu fuq l- aqal li n-nisrani andu jkollu biex fih jiret il-glorja tas-sema wara mewtu li l- in ta ha ma jafx meta jasal. Hu ta' importanza wkoll L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

6 l- eluq tal-parabbola: Aktar ma Alla jislifna talenti, aktar jistenna frott minna. Inkunu lesti dejjem Il-parabbola tal-qaddejja li jishru (Lq 12, 35-40) San Luqa hawn j aqqad Ωew parabboli Ω ar flimkien li f'san Mark u San Mattew jinsabu mifrudin u f'kuntest differenti, imma t-ta lima talparabbola hija dejjem fuq il- tie a li s-saltna u dawk li huma fiha je tie u jishru. Mark u Mattew jitkellmu fuq il- tie a tas-sahra fiddiskors li amel Ìesù fuq il- olja taω-ûebbu qabel il-passjoni, x' in Luqa j ib ilparabbola fil-ministeru ta' Ìesù fil-galilija. Id-differenza hi aççidentali u ejja minn ra uni ta' stil u enfasi. Ìesù jxebbah lilu nnifsu ma' sid li mar all-festa tat-tie (mar fi dan missieru) u ji i all- arrieda biex iservi lill-qaddejja f'ikla (ise ibhom mie u fil-hena ta' dejjem) kemm-il darba jsibhom imqajmin jishru. Fil-parabbola kif tinsab f'luqa jissemma' wkoll il- alliel li lest biex jinfed il- ajt tad-dar, u alhekk issid tad-dar je tie lu jishar biex i ares daru u idu. Fil-parabbola, il- Ωiem ifisser idma u sahra, attenzjoni kbira fil-mixi u fix-xo ol. Il-musbie ifisser sahra wkoll ax innies tal-qedem kienu jωommuh mix ul bil-lejl ukoll. Il-festa tat-tie tfisser il-fer tas-sema. Il-parabbola kollha kemm hi ta fas fuq il- tie a tas-sahra tas-saltna b al xirka li d-destin ta ha hu l-hena tal- enna. Mela jekk a na rridu l-hena ta' dejjem, li hu l-ikbar skop ta' ajjitna, andna nishru biex meta jsej ilna l-im allem isibna lesti al mie u. Sahra b' ajja tajba Il-parabbola tal- axar xebbiet (Mt 25, 1-13) Il-Bibbja f idejna Din il-parabbola hija ma rufa afna. Ìesù jxebbah is-saltna ma' axar xebbiet qe din jistennew l- arus allfesta tat-tie. L- arus iddawwar ma wasal u x- xebbiet adhom in-n as. Óamsa minnhom kienu aqlin u asbu aω-ωejt biex l-imsieba ma jintfewx jekk l- arus jiddawwar. Imma l- amsa l-o ra ma asbux u riedu Ω-Ωejt min and l-o rajn li ma set ux ja tuhom. Meta l- arus wasal da lu allfesta dawk li kienu aqlin u l-o rajn baq u barra. Ìesù allem din ilparabbola ftit jiem qabel mewtu meta tkellem dwar is-sahra u t-tieni mi ja meta ji i biex ida alna filglorja tie u. It-tieni mi ja tasal meta jωurna fuq issodda ta' mewtna u mba ad fil- udizzju universali. L- arusa, li ma tissemmiex fil-parabbola, hija l- Knisja, l- arusa ta' Kristu. Ix-xebbiet huma l-figura ta na li xi w ud minna jkollhom iω-ωejt fl-imsieba, ji ifieri jkunu mo nija bilvirtujiet, u o rajn ikunu traskurati. U min jittraskura ma jkollux il-jedd li jid ol filfesta tat-tie li tfisser ilhena tas-sema. Il-parabbola ta fas fuq il- tie a tal-vi ilanza li andha tkun attwali (ma n allu qatt all- ada); personali: kull ru andha tkun dejjem lesta; u kontinwa: bla qatt ma taqta'. DMIRIJIET LEJN IL-PROXXMU Ótie a li na fru Il-parabbola tal-qaddej li ma afirx (Lq 18, 23-35) Din il-parabbola hija l- ewwel fost il-parabboli li jitkellmu dwar id-dmirijiet lejn il-proxxmu. Ìesù allem din il-parabbola fla ar Ωmien tal-predikazzjoni fil-galilija, aktarx f'kafarnahum u qabel ma telaq lejn Ìerusalem. Il-kwadru tal-parabbola j ib quddiemna wie ed qaddej ta' sultan li kellu ja ti somma kbira lil sidu ( talent = 10 miljun paga ta' urnata). Is-sultan ordna li l-qaddej ikun mibju mal-familja tie u sakemm jit allas id-dejn kollu. Imma l-qaddej talab lis-sid ja tih Ωmien aktar biex ikun jista' jrodd id- 70 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

7 Il-Bibbja f idejna dejn, u s-sid kien tant anin li afirlu dejnu. Imma ara li dak il-qaddej kellu jie u ftit flus (100 paga ta' urnata biss) minn and wie ed minn s abu. U dan, minflok li uωa niena mie u, kif is-sultan kien amel mie u, qabdu minn onqu, sawtu u ma riedx i enn alih. Is-sid sar jaf b'dan, ba at all-qaddej li ma riedx ja mel niena ma' sie bu, u tah f'idejn min ja qru sa ma jrodd dejnu kollu. Ìesù ja laq ilparabbola bil-kliem: "Hekk ja mel lilkom Missieri li hu fis-smewwiet jekk ma ta frux lil xulxin minn qalbkom". It-ta lima ta' din it-tixbieha hija çara: tirrifletti dak li n idu fil-"missierna"; "A frilna dnubietna b al ma na fru lil min hu ati alina". Il-ma fra talproxxmu hija tie a essenzjali an-nisrani, tie a li ja fas fuqha t- Testment il-ìdid kollu. Im abba lejn kul add Parabbola tas-samaritan it-tajjeb (Lq 10, 25-37) Din hi wa da mill-isba parabboli tal-van elu. Ìesù qalha waqt li kien sejjer all-passjoni, aktarx qrib Ìeriko. Tat okkaωjoni lil Ìesù li j idha bi twe iba all-mistoqsija ta' wie ed aref tal-li i dwar min hu l-proxxmu ta na. Ìesù ta twe iba indiretta permezz ta' din il-parabbola. Wie ed ra el kien fi vja g u ie misruq u msawwat. Il- niena sabha la minn qassis u lanqas minn levita, imma minn wie ed Samaritan li, b ala Samaritan, kien ma dud b ala eretiku u adu tal- Lhud. Dan mhux biss dewwa lil dak l-imsejken (li aktarx kien Lhudi) imma wkoll adu f'lukanda u allaslu l-ispejjeω li kien se ja mel. Dan is- Samaritan, fi kliem Ìesù, juri li hu l-mera tal-veru Kristjan li andu j enn al kulhadd, hu min hu, ukoll jekk ikun adu. L-im abba mela ta' min jimxi wara Ìesù andha tkun universali (lejn kul add) eneruωa u fer ana ( ier a mill-qalb). Na tu karità L-Áani u LaΩΩru (Lq 16, 19-31) Din ukoll hija wa da mill-isba parabboli ta' Ìesù. Jista' jkun, kif ja sbu xi studjuωi, li din il-parabbola tirrifletti xi rajja li se et storikament, u alhekk hija ta lita ta' storja u elementi paraboliçi fl-istess in. Il-parabbola t id li kien hemm wie ed fqir jismu LaΩΩru li kien jitrejjaq minn dak li jaqa' ta t il-mejda ta' wie ed ani. Kellu ismu pjaga wa da tant li l-klieb kienu jmorru jil aqu l- rie i tie u. Dan miet u mar igawdi fis-sema. Miet is-sinjur ukoll u mar l- infern. Dan talab lil Abraham (missier il-poplu Lhudi) u qallu biex i enn alih, jew allinqas iwissi lil amest a wa li kellu biex j ixu tajjeb alli ma jmorrux ibatu b alu. Imma Abraham wie bu li hu mpossibbli li jkun me lus minn dik it-tbatija, u li jkun alxejn li jwissi lill- utu ladarba andhom it-twissija tal-li i ta' Mosè. L- ani tal-parabbola jirrappreωenta lil min ma jinqediex tajjeb bil- id materjali, ma j ennx al min hu fil-bωonn, jixxala f'din id-dinja u ma ja sibx fl-o ra. Igawdi hawn u jbati fl-o ra. LaΩΩru hu x- xbieha ta' dawk li jbatu bissabar f'din id-dinja u mba ad igawdu fl-o ra. Il-parabbola t allimna kif andna n ixu tajjeb u na dmu all- ajja li ejja. Biex n ixu tajjeb m' andniex bωonn ta' twissijiet ax andna l- Van elu li hu aktar minn biωωejjed. L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

8 Kitba ta Ariel Alvares Valdes It-taqsim tal-bibbja Il-Bibbja f idejna Illum huwa façli afna ssib fil-bibbja kelma jew fraωi fost il-mijiet tal-pa ni tal-kitbiet sagri. Dan min abba s-sistema ta' diviωjoni f'kapitli u vrus li ew imda lin fil-kotba Mqaddsa. Imma mhux dejjem kien hekk façli Meta l-kittieba Sagri sawwru individwalment ilkotba ta hom li mba ad saru parti mill-bibbja ma kenux olqu sistema ta' qsim. Óadd minnhom ma' seta' jimma ina li l-kitbiet ta hom kellhom jinqraw minn miljuni ta' persuni u spjegati vers vers minn mijiet ta' studjuωi tal-bibbja. Huma kitbu mnebb a mill- Ispirtu Qaddis ta' Alla u sawwru t-test bibliku millewwel kelma sa l-a ar kelma. Kienu l-lhud li, meta bdew jin abru kull nhar ta' Sibt fis-sinagogi ta hom, li bdew jaqsmu f'sezzjonijiet jew partijiet il-li i (l-ewwel ames kotba tal-bibbja, il- Pentatewku, il-kotba tal- Profeti u l-kitbiet l-o ra). U dan biex set u jippjanaw li jaqraw b'mod kontinwu dawn il-kotba fil-litur ija sinagogali. Din hija l-ewwel diviωjoni li saret lill-bibbja, diviωjoni li tista' tissejja litur ika, as-servizz tal-kult. Peress li l-lhud kienu jaqraw il-li i matul is-sena kollha, huma qasmuha f'54 sezzjoni li kienu jissejj u perashiyyot. Il-bidu ta' kull sezzjoni kienet ti i mmarkata fit-tarf talmanoskirtt bl-ittra p. Il-kotba tal-profeti ma ewx maqsuma kollha f'perashiyyot, kif kien sar lill- Li i. Minnhom ittie du 54 silta li ew imsej a haftarot. B'dawn is-sitliet kienu ja alqu l-qari tal-iskrittura nhar ta' Sibt fis-sinagoga. Il-Van elu skond San Luqa jirrakkonta (4, 16-19) li kien proprju nhar ta' Sibt li darba minnhom Ìesù re a' lura lejn NaΩaret, ir-ra al tat-trobbija. Kien da al issinagoga, b al kull Lhudi twajjeb. Hemmhekk ie mistieden biex jaqra millkotba tal-profeti. Mill-ktieb qara l-haftarah ta' dak iljum. L-evan elista j arrafna li s-silta kienet me uda mill-ktieb tal- Profeta IΩaija. Il-haftarah, skond il-qsim ta na, kienet silta me uda mill-kapitlu 61 ta' IΩaija. Id-diviΩjonijiet insara L-ewwel insara adu mill-lhud din id-drawwa li jin abru kull im a biex jaqraw il-kotba Mqaddsa. Mal-Li i u l-profeti Ωiedu anke l-kitbiet tal-ìdid Testment. Áalhekk iddeçidew li jaqsmu anke dawn f'sezzjonijiet jew kapitli biex set u jinqraw fiç-çelebrazzjoni ta' l-ewkaristija. Waslu andna xi manuskritti antiki, preçiωament tas-seklu V, fejn jidhru dawn l-ewwel tentattivi ta' diviωjoni tal-kitbiet tal-ìdid Testment. Minn dawn ilmanuskritti nafu, per eωempju, li l-van elu skond San Mattew ie maqsum f'68 kapitli, ta' Mark f'48, ta' Luqa f'83 u ta' Ìwanni f'18. Dan il-qsim tal-bibbja en fl-organizzazzjoni tallitur ija u taç-çelebrazzjoni tal-kelma ta' Alla li set et issir b'mod aktar sistematiku. Dan en ukoll lillistudju ta' l-iskrittura ax iffaçilita x-xo ol ta' riçerka fuq is-sezzjonijiet, is-siltiet u l-fraωijiet. MaΩ-Ωmien Ωdied l-interess all-kelma ta' Alla, ix-xewqa li wie ed jistudjaha a jar. Id-diviΩjonijiet litur içi ma bbastawx aktar. Kien hemm bωonn ta' diviωjoni aktar preçiωa, ibbaωata fuq kriterji xjentifiçi u dan all-kotba kollha u mhux biss dawk li kienu jinqraw fil-litur ija. Il-mertu tad-diviωjoni tal- Bibbja kollha f'kapitli kif nafuha llum nafuha lil Stiefnu Langton, dak li kellu jsir l-arçisqof ta' Canterbury, fl-ingilterra. Fl- 1220, meta kien adu 72 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

9 Il-Bibbja f idejna professur fis-sorbona, l- università ta' Pari i, iddeçieda li jaqsam il- Bibbja f'kapitli, bejn wie ed u ie or ugwali. L-opra tie u iet milqu a tajjeb; il-professuri tas-sorbona addottaw id-diviωjoni ta' Langton u b'hekk id-diviωjoni iet milqu a mill-knisja kollha. Langton kien adem fuq it-test latin, dik imsej a Vulgata li ftit qabel kienet iet emendata minn Ωbalji qodma ta' traskrizzjoni. IddiviΩjoni tie u mba ad addiet ukoll fuq it-test ebrajk u aktar tard anke fuq it-test grieg, imsej a tas-seb in. Meta fl-1228 miet Stiefnu Langton, il-librara ta Pari i kienu a xerrdu l- opra tie u fuq verωjoni dida latina li ssej et il- Bibbja ta' Pari i. Hi din l- ewwel Bibbja maqsuma f'kapitli fl-istorja. Kbir kien il-kunsens ax-xo ol ta' Langton. Anke l-lhud aççettaw iddiviωjonijiet tie u all- Bibbja ta hom. FIl-fatt, fl Ìakobb bejn Jayim ippubblika f'venezja Bibbja ebrajka bid-diviωjonijiet ta' Langton. Kien minn dan iω- Ωmien li l-bibbja ebrajka wirtet din id-diviωjoni. Il-Bibbja Latina wωata minn Langton illum hija m arsa fil-bibljoteka Nazzjonali ta' Pari i, binnumru Aktar diviωjonijiet Aktar ma mexa' l quddiem l-istudju tal-bibbja aktar beda jin ass il-bωonn li l-kapitli tal-kotba Mqaddsa ji u suddiviωi f'partijiet iω ar. Dan biex je fief ix-xo ol ta' l-istudju li beda jsir aktar preçiω. Kien id-dumnikan Taljan Sante Pagnini li fl-1528 ippubblika f'lyons Bibbja maqsuma fi fraωijiet ftit jew wisq kompluti. Twieldu dawn li a na llum n idulhom il-vrus. Imma l-mertu tas-suddiviωjoni attwali nafuha lil Robert Stefan, editur Protestant. Dan aççetta, all-kotba ta' l-antik Testment, id-diviωjoni ma mula minn Pagnini. Adottaha b'xi differenzi Ω ar. Imma d-dumnikan ma kienx qasam fi vrus isseb a kotba deuterokanoniçi ta' l-antik Testment (Tobija, Ìuditta, Áerf, Bin Sirak, Baruk u 2 Makkabin). Kien Stefan li amel ixxo ol fuqhom. Il-qsim tal-ìdid Testment m' o bux u huwa stess re a' qasmu fi vrus. Ibnu j id li dan ixxo ol amlu waqt vja biω-ωiemel minn Lyons al Pari i. Ippubblika l-ewwel il- Ìdid Testment fis-sena 1551 fuq verωjoni latina tal- Bibbja. Kien fl-1572 li iet ippubblikata l-ewwel Bibbja Ebrajka b'dawn il-vrus. Il-Papa Klement VIII ippubblika traduzzjoni dida tal-bibba bil-latin all-uωu uffiççjali tal- Knisja. Ix-xo ol tlesta fid- 9 ta' Novembru 1592 u din kienet l-ewwel Bibbja, maqsuma f'kapitli u fi Vrus li iet milqu a mill-knisja Kattolika. B'hekk ie iffurmat l- aspett tal-bibbja kif narawha llum. Id-diviΩjonijiet però mhux dejjem huma tajbin. Per eωempju: Langton jaqsam diskors ma mul mill- Ωiena biex ja ti bidu at-tieni kapitlu tal-ktieb, meta kien ikun aktar lo iku jaqsam vers qabel, fil-punt li jibda d-diskors. Anke d-diviωjoni fi vrus mhijiex perfetta. KaΩ kurjuω insibuh fil-ktieb tal-ìenesi, fit-tieni kapitlu fejn il-vers 4 huwa ma mul minn Ωew fraωijiet. L-ewwel fraωi hija ta' rakkont li jmur lura as-seklu VI QK u l-ie or...huwa ta' 400 sena wara! Fil-verità, din id-differenza taω-ωmien ma kenitx ma rufa meta kienet qie da ssir id-diviωjoni tal-bibbja. Robert Stefan...qasam il-bibbja fuq iω-ωiemel! Illum nist u n idu li: il-bibbja andha 1328 kapitlu. Il-vrus huma 40, 030. Il-Bibbja andha kelma u 3.566,480 ittra. Il-kelma Ya weh (Alla) tidher 6855 darba. Is-Salm 117 jinsab eωattament f'nofs il-bibbja...u llum ilkompjuter qed i inna dejjem aktar naqsmu allistudju din il-kelma ta' Alla u nanalizzawha fil-fond. Li l-mulej ja tina l-grazzja n ixuha! L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

10 Kitba ta Pia Compagnoni Il-Prostituta tal-van elu ta Luqa Il-Bibbja f idejna Luqa huwa l-kittieb tattjieba ta' Alla. Dante jsejja lu l-kittieb tal-manswetudini ta' Kristu. Illum n idu li huwa l-ikonofrafu tal-wiçç ta' Kristu. Fost il-van eli SInottiçi Luqa huwa dak li juri aktar interess all-figuri femminili. Kif fil-vangelu kiteb fuq id-dixxipli nisa itineranti li mxew wara Ìesù (8, 1-3), hekk fl-atti ta' l-appostli jiddeskrivi l-knisja ta' Ìerusalem ma quda fit-talb fiç- Çenaklu: il- dax flimkien ma' Marija, omm Ìesù, xi nisa u dixxipli o ra (1, 14). Ìesù iltaqa' ma' hafna nisa u ieb ru u ma hom bi lewwa liema b ala. Jitkellem ma hom min ajr problema, jisma hom bl-istes impenn ta' laq at o ra fil- Van elu u j inhom dejjem. Fil- esti tie u juri anke lin-nisa dik il- niena divina li jinawgura 's-sena tal-grazzja tal-mulej' (Lq 4, 18-19). Grazzi lil Luqa andna aktar jiel fuq kif Ìesù ieb ru u ma hom u tkellem ma hom. Huwa Luqa li jirrakkonta l-laq a ta' Ìesù mal-prostitua anonima (7, 36-50), li mhijiex la Marija ta' Betanja, o t Marta u Lazzru, u lanqas Marija ta' Magdala li minnha kien keçça sebat ixjaten. Din iddeskrizzjoni tindika oppressjoni djabolika gravi. Ìesù jilqa' l-istedina li amillu Xmun il-fariωew, jid ol f'daru u joq od bilqie da mal-mejda mie u flimkien malmistednin l-o ra. F'dak iω- Ωmien ma kenux joq odu bilqie da imma kienu jimteddu, b alma ara waqt l- a ar çena, awl il-passjoni. Midinba ta' dik il-belt, malli saret taf li Ìesù kien fid-dar tal-fariωew, adet ma ha flixkun ta' l-alabastru bkiet fuq ri lejn Ìesù filwaqt li xxottathomlu b'xa rha. Bisitlu ri lejh u dilkithomlu biω-ωejt ifuh. Ìesù j alliha ta millu dan kollu imma fl-istess waqt jinduna birreazzjoni negattiva kemm ta' Xmun kif ukoll talmistednin l-o ra. F'dal-mument Ìesù juωa parabbola u jsaqsi lil Xmun min minn Ωew t ir iel li kienu mdejna ma' SInjur u d-dejn in affrilhom kien ser i obb dan is-sinjur l-aktar. Kienet a a ovvja al Xmun: dak li kien imdejjen l-aktar. U Ìesù jurih li kien i udika tajjeb. Meta mba ad dar fuq il-mara, Ìesù i id lil 74 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

11 Il-Bibbja f idejna Xmun: 'Qed taraha din ilmara. Dhalt f'darek u int ma tajtnix ilma al ri lejja; hi xarrbithomli bid-dmu u xxottathomli b'xa arha. Int ma bistnix, imma hi, min mindu da let ma waqfitx tbusli ri lejja. Int ma dliktlix rasi biω-ωejt ifuh, imma hi dilkitli ri lejja.' Kul add segwa b'attenzjoni il-kliem tal-parabbola. Imma mba ad ara dak li add ma kien qed jistenna, la l-mistednin u lanqas il-midimba. Ìesù jikkonfronta l-midinba ma' dak li kien stiednu. Jitkellem ma Xmun u fl-istess in jindirizza ru u lill-mara. Il-prostituta hija quddiemu ma' l- art. L- arfien tad-dnub ta ha qanqlitha biex tersaq lejn il-mulej u tifhem ilbo od ta ha minnu. Mix uta ma' l-art turi min hi hi u min hu hu. Issa l-mulej jindika lillmara - mhux biex juri dak li hija kienet qie da t oss, id-distanza minnu - imma dak li kien importanti alih f'dak il-mument, ji ifieri d- distanza mill-fariωew. Xmun kien ra din id-distanza imma kien ra b'mod li alih kien ust: il-mara kienet il-midinba, dik li da let min ajr stedina, hu kien dak li kien stieden b'mod xieraq lill-mulej. Hu li kien ust, hi li kienet f'kundizzjoni ta' dnub. Adrienne von Speyr, ilmistika Svizzera tas-seklu oxrin, meta mmeditat fuq din is-silta, kitbet: 'Il- Mulej i alli d-distanza, imma jaqleb il-valur. Mument wara l-ie or juri kif il-fariωew huwa ta t u l- mara fuq. Il-FariΩew huwa distratt, min ajr interess, passiv; il-mara ta raf u ta ixxi, twettaq kull xewqa tal-mulej. Timlieh b'tama dida'. F'dan ir-rakkont insibu l- kliem li huwa l-pern biex nifhmu l-atte jament ta' Ìesù quddiem il-prostituti: 'In affrulha l- afna dnubiet ax abbet afna. Min ftit jin afirlu, ftit i obb.' Ìesù ja raf, minkejja kollox, in-nukleju ta' l- im abba vera. Mattew jikteb stqarrija aktar çara ta' Ìesù: 'Tassew tassew n idilkom: il-pubblikani u n-nisa tattriq jid lu qabilkom fis-saltna ta' ALla' (Mt 21, 31). Waqt l-a ar çena, lejliet il-passjoni, filwaqt li Ìesù kien qed ja sel ri lejn id-dixxipli, çertament ftakar fil-prostituta fid-dar tal- FariΩew. L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

12 Mill-Art Il-Bibbja Imqaddsa f idejna Kitba ta Ignazio Mancini ofm Ommissjoni fil-proçess tal-paçi Meta l-lhud u l-áarab jer u jibdew jitqabdu ma' xulxin u jfarrku mill- did is-sitwazzjoni prekarja li jkun hemm bejniethom, b alma ara matul din l- a ar sena, il-mass media jer u jikkonçentraw fuq il-problemi ta' l-art Imqaddsa. Ner u nibdew nisim u fuq id-dritt tal- Lhud li jirritornaw u j ixu fl-art ta' missirijiethom kif ukoll fuq id-dritt tal- Palestinjani li j ixu fuq l- istess art. Ji i diskuss mill- did id-dritt all-aççess all-postijiet qaddisa tattliet reli jonijiet monotejistiçi as-segwaçi kollha ta hom. Ter a' ti i studjata l-problema tal-belt ta' Ìerusalem, li kienet iet iddikjarata mill-iωraeljani b ala l-belt kapitali ma quda u eterna ta' l- Istat ta' IΩrael, a a li l- Palestinjani jikkontestaw, huma li jriduha b ala l-belt kapitali ta' l-istat futur ta hom. Is-Santa Sede tkompli tinsisti fuq li tipproponi statut speçjali al din il-belt iggarantit internazzjonalment. F'dawn iç-çirkustanzi l- mass media jimmoltiplikaw l-intervisti ta hom kemm mal-palestinjani kif ukoll ma' l-iωraeljani. Huwa façli tifhem il-karattru tar-risposti differenti ta' dawk li ji u ntervistati. Biex l-intervisti ikunu kompluti jsiru anke lill-insara, eneralment lillinsara barranin li j ixu fl- Art Imqaddsa. Lili kien imiss spiss li na ti twe iba lir-rappreωentanti tal-mass media. Niftakar b'mod partikulari laq a ma urnalist IΩraeljan waqt ilgwerra tas-sitt Ijiem (1967). Kien is-7 ta' Ìunju. Talabni x'na seb fuq il- rajjiet imdemmija li kienu qe din ise u fl-art Imqaddsa. Kont adni kif d alt minn missjoni umanitarja flimkien ma grupp ta' Patrijiet o ra. Konna dorna dawra ma' Ìerusalem. F' ajnejja kien ad hemm ix-xbiha tal-fili ta' palestinjani li kienu qed ja arbu l-ir ula ta hom lejn Ìeriko. Kienu qed jer u jiffurmaw kampijiet ta' rifu jati b al dawk ta' l-1948 fil-ìordanja, fis-sirja u fil-libanu. Ftit qabel konna adna kemm dfinna Ωew suldati tal-ìordanja maqtula mill-lhud fid- DeΩert ta' Ìuda. Kelli na mel sforz biex inkompli l-konversazzjoni u n id li kont kuntrarju al kull tip ta' gwerra u kont nitlob lill-mulej li jfarrak il-gwerer. 76 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

13 Biex Il-Bibbja Mill-Art nifhmu Imqaddsa f idejna a jar il-kelma ta Alla Il- urnalista insista u staqsieni jekk il-fran iskani kienux qed jinkwetaw li issa kellhom ji u ta t l-awtorità IΩraeljana f'ìerusalem. Áidtlu li l-fran iskani ta' l- Art Imqaddsa, sa mis-sena 1219, kienu raw tibdila ta' awtoritajiet twila: il- Mamelukki ta' l-e ittu ( ), l-ottomanni ( ), il-mandat Brittanniku ( ). Áidtlu li sa mis-sena 1948 il-fran iskani kellhom jittrattaw kemm mal-ìvern tal-ìordanja kif ukoll mal- Ìvern Lhudi. 'TrijonfaliΩmu", qalli, ta t l-ilsien. 'Le, sempliçi storja', we ibt jiena. L-intervista all- urnalista kellha tintemm hawn. Jien komplejtlu u idtlu li fil-futur, ta t awtorità dida, wie ed kellu wkoll ja ti mportanza lirra unijiet politiçi-storiçitejolo içi ta' l-insara, ra unijiet li qatt ma kienu ew trattati bis-serjetà. Óafna tkellmu fuq irrelazzjoni tal-lhud ma' Ìerusalem, ir-rabta tal- Musulmani ma' din il-belt il- Qaddisa. Imma fuq irrabta ta' l-insara kul add kien jippreferi jiskot. It-territorju li fuqu qed ji ieldu l- Lhud u l-áarab kien allsekli s ah anke t-territorju fejn kienu j ixu l-insara. Huwa t-territorju ta' l- Inkarnazzjoni, tal-passjoni, tal-mewt u tal-qawmien minn bejn l-imwiet ta' Ìesù Kristu, misteri li ma jist ux ji u ddivorzjati al kollox mill- ografija ta' l-art Imqaddsa. Il-KristjaneΩmu primittiv fil-fatt dejjem irreωista at-tentazzjoni gnostika u all-ispiritwalisti tas-seklu XVI u taω-ωminijiet kollha. Forsi kien alhekk li meta ie projbit lill-insara li jersqu lejn l-art Imqaddsa, dawn daru all-armi? L- insara llum jemmnu li l- ebda kruçjata hija ustifikabbli - kemm jekk i ib l- isem ta' jihad IΩlamika u kemm jekk andha l-isem ta' SijoniΩmu IΩraeljan. L- insara jitolbu biss, li matul it-ta didiet all-paçi, wie ed iωomm quddiem ajnejh anke r-ra unijiet storiçi-reli juωi u tejolo içi ta hom. Il-piΩ ta' dawn irra unijiet irid jin arr kemm mill-palestinjani, kemm mill- Lhud u kemm mill-pajjiωi nvoluti fil-proçess tal-paçi. Biex dan kollu ma jinstemax stramb lill- urnalista li kien quddiemi, fakkartu flattività diplomatika talqawwiet insara mis-seklu XVI sas-seklu XX: l-attività ta' Franza, tar-repubbliçi Marinari Taljani (Venezia, Genova, Amalfi), l-italja, Spanja, Russja u l- Imperatur Awstro- Ungariku. 'Ûminijiet o ra', qalli. Forsi andu ra un. Illum, fil-politika internazzjonali, li huwa mportanti mhux tant iddifiωa tad-drittijiet ta' ustizzja fil-kamp internazzjonali, lanqas iddifiωa tar-reli jon jew illibertà tal-kuxjenza, imma id-difiωa ta' l-interessi ekonomiçi li ji u mir-riωorsi taω-ωejt! L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

14 Mill- rajjiet ta Il-Bibbja l-art Imqaddsa f idejna Kitba ta Ìwann Abela ofm Ìrajjiet il-ìdid Testment (2) Bejn l-elleniωmu, l-qawwa ta Ruma u r-rewwixti tal-lhud L-intervent ta Ruma Tajjeb hawn niftakru li fuq ix-xefaq hemm di à tperper il-bandiera talqawwa Rumana li matul issnin kienet qed titfa' arsitha lejn il-lvant. Fost id-dati mportanti f'din ilmixja ta' Ruma lejn il-kisba tal-lvant insibu: 133 qk Fit-testment tieg u Attalu III, re ta' Pergamo, j alli s-saltna tieg u lil Ruma biex b'hekk titwieled il-provincja annessa tal-asja. 120 qk Mitridati V, sultan ta' Ponto, billi jiddikjara li huwa abib tal-poplu ruman, jikseb il-fri ja. Malli miet assassinat la aq Mitridati VI, li kien meqjus l- ikbar g adu tar-rumani (wara Annibali), proprju min abba l-fri ja. 67 qk Lucullo, general ruman, jirnexxilu jirba kontra Mitridati hekk li l- interess ta' Ruma jibda jg addi mill-punent g allg ana tal-lvant. 66 qk Pompew jintbag at fil-lvant biex itemm dawn is-sitwazzjonijiet inçerti u fl-stess in jippermetti l-espansjoni tal- Imperu lejn il-lvant fuq ilpassi ta' Alessandru l-kbir. Mitridati ji i meg lub u ja rab lejn il-krimeja fejn jikkommetti suwiçidju sentejn wara. Qajl qajl Pompew ji bor ta t l- Imperu l-kappadoçja, iç- Çiliçja u s-sirja. Imma ner g u lura lejn il- rajja. Pompew, im asseb min abba l- idejat espansjonisti tan- Nabatin, kien bag at lill- eneral Skawru, li wasal fil- Lhudija f'dan iω-ωmien. Ir- Rumani kienu f'damasku rappreωentati mill- eneral Gabinu u Skawru, it-tnejn tal-eωerçtu ta' Pompew. Pompew, wara li qered ilpirati taç-çiliçja fil- Mediterran, reba kontra Mitridati, sultan ta' Pontu, ieg el lil Tigrani sultan tal- Armenja biex içedi, iddeçieda li jinωel f'antjokja tas- Sirja. Hawn iddeçieda li jwarrab mit-tron liω-ωew pretendenti g as-saltna Antijoku Philadelphos XIII u Filippu II billi argumenta li l- uniku pretendent g as-saltna kien is-sultan tal- Armenja li però issa kienet g addiet ta t il- akma rumana. G alhekk is-sirja iet annessa ma' Ruma. Filfatt din kienet mossa preventiva biex tevita li din ilprovinçja taqa' f'idejn l- g arab u l-lhud: Sampsiceranus ta' Emesa, Areta ta' Petra, Cinaras tal- Feniçja, sommi saçerdoti, lhud (ara JUST., Epist. XL.2-4; CIC.II, Verr. 4.61). Skawru ma ddejjaqx lanqas ideffes imnie ru filproblemi re jonali u flistess in jakkwista benefiççji personali. Fil-fatt ming and iω-ωew kontendenti g as-saltna (Irkanu u Aristoblu) da al g add ta' rigali g onja u 400 talent ming and kull wie ed. peress li t-tnejn riedu l-protezzjoni ta' Ruma. Il- eneral ruman iddeçieda li jiffavorixxi lil Aristoblu peress li Irkanu kien allejat tan- Nabatin. Lill-Areta ta' Petra ordnalu li jwaqqaf l- assedju u Aristoblu reba lu f'papyron avolja kellu l- g ajnuna ming and 78 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

15 Biex Mill- rajjiet nifhmu a jar ta l-art il-kelma Imqaddsa ta Alla Irkanu. F'din il-battalja nqatel fost l-o rajn, Phallion, u Antipatru. Ruma issa kienet miexja fuq il-passi ta' Alessandru l-kbir l-ewwel permezz ta' Pompew u mbag ad permezz ta' Çesri u Antonju. L- ibliet tad-decapolis per eωempju jesprimu l-ideja ellenistika ta' kontroll tatterritorju mhux permezz ta' slaten u prinçpijiet imma permezz tal-infiltrazzjoni tal-kultura u ens ruman qalb il-popolazzjoni. Wie ed mill-g anijiet çari ta' Pompew kien dak li jelimina l-qawwiet lokali, f'dan il-kaω dawk semiti. Jirnexxilu jwettaq dan ilpjan kompletament Trajanu fis-sena 106 wk meta inkorpora s-saltna tan- Nabatin fil-provincia tal- Arabja. Prinçipju ie or ta' Pompew kien it-tqassim mill- did tat-territorju mirbu : hekk jitnaqqas itterritorju ta' Ìerusalemm u ji u me lusa çerti zoni li ji u mag quda mal- Provinçja tas-sirja. Hekk in- Nabatin jer g u jintbag tu lejn in-nofsinhar. Fis-sena 64 qk Pompew irçieva l-ambaxxaturi taω- Ωew a wa Irkanu u Aristoblu biex jid ol bejniethom u jie u hu d- deçiωjoni. Fis-sena 63 qk niωel Damasku minn Antjokja u mill- did irçieva l-ambaxxaturi tal-lhudija flimkien mar-rappreωentanti ta' l-e ittu u s-sirja. Aristoblu bag atlu ferg a tad-deheb tiswa 500 talent li mbag ad ittie det Ruma u tqieg det fit-tempju ta' Ìove fil-kapitol ta' l-allat u li raha wkoll Strabone. Imma l-kontendenti kienu tlieta: Antipatru favur Irkanu; Nikodemu favur Aristoblu (li jakkuωa lil Sabinu u Skawru g at-300 u 400 talent li kienu adulu) u l-fariωej, li issa bag tu delegazzjoni tal-poplu biex ter a' ti i restawrata ittejokrazija saçerdotali antika li b'xi mod kienet iet mibdula mill-hasmonin. Pompew ma jaqtax sentenzi imma jiddeçiedi li l-ewwel jorganizza spedizzjoni militari kontra Areta ta' Petra biex jokkupa n-nabatija u hekk jasal sal- Ba ar l-a mar (u l-oçejan Indjan) u fuq kollox biex jikkontrolla t-triq importanti tal-karwani. Fost l-awωiljari tieg u g aωel lil Aristoblu. Dan imma arab millkamp ruman ma enb Dion u sab kenn fil-fortizza ta' Alessandreion li kienet tinsab fuq quççata g olja tul it-triq li mix-xmara Ìordan kienet tie u lejn Nablusa. Pompew mar warajh u minn ri lejn il-fortizza bag atlu emissarji biex jiffirma l-ewwel patt ta' paçi li kien jipprevedi l- evakwazzjoni tal- Alessandreion, l-abbandun tal-fortizzi kollha tad-deωert li kienu ew okkupati fi Ωmien Alessandra u mis- Sadduçej. Imma Aristoblu arab mill- did u rtira f'ìerusalem biex i ejji g attaqbida. Pompew mar warajh. Meta wasal qrib Ìeriko sar jaf bil-mewt ta' Mitridati u l-g ada immarçja lejn Ìerusalemm. Aristoblu, imwerwer, are jiltaqa' mieg u u ffirma t- tieni patt ta' paçi li kien jinkludi l-g otja tal-belt, tieg u innifsu u ta' somma flus. Pompew aççetta u bag at lil Ìeneral Gabinu biex jie u Ìerusalem u l-flus. Imma l-poplu mid-dehra kien ja sibha mod ie or minn kif kien asibha Aristoblu. Il-parti jani ta' Aristoblu, ji ifieri s- Sadduçej, sabbtu l-bieb talbelt f'wiçç Gabinu u ing alqu fil-fortizza tattempju. Hekk Pompew beda l-ewwel assedju ruman kontra l-belt ta' Ìerusalemm meg jun millpartit tal-fariωej ta' Irkanu li jifta lu l-bieb tal-belt u talpalazz minn fejn seta' jikkontrolla t-tempju. Wara L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

16 assedju ta' tliet xhur, fil- Óarifa tas-sena 63 qk ilmagni tal-gwerra mi juba minn Titu irnexxielhom jift u sel a fil- ajt tat-tramuntana tal-wesg a tattempju minn fejn ir-rumani da lu g all-massakru ta' dawk mi bura hemm. L- ewwel wie ed li da al kien Fawstu Kornelju bin Silla. ÌuΩeppi Flavju, li jiddeskrivi fl-irqaqat dak li ara jg id li dakinhar ew maqtula ru. Wara l-istra i Pompew da al u ra dak li ma kienx aççessibbli jekk mhux g as-saçerdoti biss. Kien hemm il-mejda addeheb, il-kandilabru mqaddes u elfejn talent talkorba. (AÌ XIV, 4,4) IΩda hu ma mess xejn minn dawn l-o etti sagri anzi l-g ada tal-massakru talab li jitnaddaf it-tempju u ji u offruti s-sagrifiççji u radd lura d-dinjità ta' Sommu Saçerdot lill-irkanu (Etnarca). Imma dan kien ifisser sagrifiççju g al Ìerusalem u t-territorju tag ha g aliex kellu jit allas ara ta' talent kull sena li fil-fatt kien piω li kellu konsegwenzi g all- rajjiet tal- ens lhudi f'dan iω-ωmien. Ulied Antipatru, permezz ta' Erodi, jg addi minn dawk li ji bru t-taxxa g al gvernaturi u slaten. Aristoblu ittie ed pri unier lejn Ruma flimkien ma' tnejn minn uliedu subien (wie ed minnhom irnexxielu ja rab) u Ωew t ibniet flimkien ma' g add ie or ta' pri unieri. Dawn fil-fatt kellhom jimmarçjaw waqt il-festa tattrijonf ta' Pompew quddiem il-karru ta' l-imperatur flimkien mal-kisbiet talgwerra. Jing ad li dan kien il-bidu tal-preωenza lhudija f'ruma li tara f'antigonu, iben Aristoblu, il-kap u l- bidu tag ha. Imma fil-fatt nafu li l-lhud kienu di à preωenti Ruma qabel dan iω-ωmien (ara CICERO, Pro Flacco, 28/67). Aristoblu miet avvelenat mill-moviment ta' Pompew. Mark Antonju radd il- isem tieg u mejjet lill-lhud. L-azzjoni politika ta' Pompew Ta mill- did is-sommu Saçerdozju lil Irkanu u ssottometta lil Ìerusalem g at-tribut. Óa l-ibliet taç- Çelesirja li l-abitanti tal- Lhudija kienu ssottomettew u qeg dhom ta t gvern ta' uffiççjal ruman u re a' qieg ed lin-nazzjonijiet li kienu kibru afna fil-limiti tat-territorju tag hom. Bena mill- did Gadara... u radd l-ibliet l-o ra ta' Hippos u Scitopolis, Pella u Dimni, Samarija, Horsa, Ashdod, Jamnja, lill-abitanti tag hom... GaΩa, Joppa u Dora u l-artijiet ta' Strato... Dawn kollha Pompew eles Mill- rajjiet ta Il-Bibbja l-art Imqaddsa f idejna u abarhom fil-provinçja tas-sirja ma luqa minnu" (AL XIV,V) Jikkummenta Flavju nnifsu: b ala riωultat talgwerra çivili bejn Irkanu u Aristoblu "gawdejna l- libertà u sirna sudditi tar- Rumani, imça din millartijiet mirbu a. Ir-rumani eωi ew minna ara ta' talent u d-dinjità regali mog tija lis-sommi saçerdoti issa ing atat lil nies privati". Iç-Çelesirja (mill-ewfrat sal-e ittu) iet mog tija lil Scauro b ala gvernatur im ares minn Ωew le juni. F'Ruma, wara t-trijonf ta' Pompew, dan flimkien mas-senat, inteb u li Ruma issa sabet allejati naturali fil-lvant: mhux il-popolazzjoni tal-post (g arab u lhud) imma dawk ellenizzati li kienu aççettaw il-kostituzzjoni ta' Ateni u waqqfu bliet (polis) ellenizzati. Tliet stati Ωg ar Fl-in awi tat-territorju Sirjan Pompew alla g alhekk tliet stati Ωg ar, mag luqa fil-konfini tag hom: l-iturija; il-lhudija u is-saltna tan-nabatin (barra l-"polis" -bliet- griegi tat-trans ordanja -id- Dekapoli, dawk tal-kosta u dawk li kienu jinsabu filpjanura ta' EΩdrelon). 80 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

17 Biex Il-Bibbja Mill- rajjiet nifhmu f idejna a jar ta l-art il-kelma Imqaddsa ta Alla L-Iturija Luqa 3,1 jg id li Filippu tetrarka (kap u sommu saçerdot) tal-iturija u tat- Trakonija. L-Iturija kienet ti bor fiha l-libanu, l-beqa'a tal- Libanu bl-ibliet ta' Eliopolis u Chalcis flimkien mazzona ta' Panea (Banjas), Óulata (fejn darba kien hemm l-g adira ta' el- Óule), il-gawlaniti (li kienet intreb et minn Aristoblu I fis-sena 104 qk, u t- Trakonija. Mis-sena 85 sal- 40 qk dan l-istat çkejken kien iggvernat minn Tolomew (fuq il-muniti ta' Ωmienu jidhru l-kelmiet "tetra/cou kai" u fil-kitbiet tal-qedem huwa msejja "rex" - sultan) bin Mennaio li mbag ad g adda f'idejn Lisanja (Tetrarka ta' Abilinja skond Lq 3.1) li rnexxielu jestendih sal-ba ar bl-ibliet ta' Biblos u Berit. Mal-wasla ta' Pompew, Tolomew aççetta li j allas ara ta' 1000 talent. Pompew illimita l-konfini ta' din is-saltna b alma g amel f'ìerusalem. Il-Lhudija Il-Lhudija kienet territorju çkejken madwar il-belt ta' Ìerusalem li kien kiber afna fi Ωmien il-hasmonej. Pompew aççetta dawn ilkonfini li kienu jinkludu: il- Lhudija antika, il-galilija fittramuntana, il-pereja (il- Ìordanja tal-lum) u l- Idumija fin-nofsinhar. Fuq il-xatt tal-mediterran kien hemm bliet ielsa u awtonomi (imma dejjem ta t ilgvernatur tas-sirja): Tripli, Botris, Sidon, Tir, Ascalon, Ashdod, Jamnja, Joppe, GaΩa, Dora, L-artijiet ta' Straton... B'dan il-mod ilkosta baqg et miftu a g all-ba ar u fl-istess in maqtug a mill-lhudija. Fin-na a ta' ewwa kien hemm ukoll l-ibliet ielsa tas-samarija u dawk tad-dekapoli. L-g ejun l- aktar antiki li jsemmu d- Dekapoli huma ttesti tal- Van elu: Mt 4,25; Mk 5,20; 7,31. L-istoriçi moderni jikkonsidraw dawn l- g axart ibliet b ala konfederazzjoni ta' bliet griegi. G ejun o ra li jitkellmu dwar id-dekapoli huma Plinju x-xi li jaghtina lista ta' dawn l-ibliet; ÌuΩeppi Flavju li fil-óajja jg id li l- abitanti tal-ibliet ipprotestaw ma' VespaΩjanu kontra l-azzjonijiet imwettqa mill-lhud. Kittieba o ra li jsemmu d-dekapoli huma Strabone, Tolomew, Ewsebju u Epifanju. G alkemm instabu wkoll iskrizzjonijiet li jsemmu d- Dekapoli imma fuq il-muniti ta' dawn l-ibliet dan it-titlu ma jidher qatt. L-istoriçi ja sbu li l-bidu ta' din ilkonfederazzjoni se fissena 54/53 qk, is-sena talkisba minn Pompew. Dawn l-ibliet, biex ifakkru din il- rajja bdew juωaw l-"era dida rumana" minflok dik tas-selewçidi. Is-saltna tan-nabatin Is-saltna tan-nabatin, fit-trans ordanja lejn innofsinhar tal-pereja, kienet ta' preokkupazzjoni g arrumani. Kienet iffurmata minn tribù g arbija li misseklu IV qk kien jg ammar fit-territorju ta' Edom. Antigonu, s-suççessur ta' Alessandru, ipprova jinvadi Petra g all-ewwel darba. It-tieni darba pprova ibnu Demetriju li ie meg lub f'mota. Ìejografikament nistg u ng idu li l-espansjoni massima ta' dan ilpoplu se et bejn l-ewwel u t-tieni seklu u waslet biex tinkludi l-pjanura ta' Madaba u Óesban, Mowab, Edom, is-sinaj u n- Negev sax-xatt tal- Mediterran u GaΩa. (ikompli) L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

18 Kitba ta Marcello Ghirlando ofm Luqa 7, Il-Bibbja f idejna Il-parabboli mhumiex biss rakkonti su estivi li Ìesù inqeda bihom biex jitkellem fuq Alla, il-missjoni tie u u s-saltna ta' Alla. Huma strumenti ta' djalogu li huma effikaçi afna filkonfront ta' nies li mhux dejjem kellhom qalb miftu a biex jirçevuhom. Jekk narawhom hekk nindunaw li l-parabboli juru x'kapaçità ta' komunikazzjoni kellu l-mulej Ìesù. EΩempju sabi hija l- parabbola taω-ωew midjunin li Ìesù jirrakkonta fiddar ta' Xmun il-fariωew (Lq 7, 36-50). Il-kuntest huwa çar u alhekk wie ed jista' jifhem a jar l-iskop tarrakkont. Il-FariΩew kien stieden lil Ìesù, imma mba ad baqa' skandalizzat meta da let mara, midinba ma rufa, li kienet inxte et f'ri lejn Ìesù, xarrbithomlu bi dmu ha, ixxottathomlu b'xa arha u dilkithomlu b'ωejt ifu. Xmun beda jiddubita f'qalbu jekk Ìesù kienx veru profeta, kif kienu jemmnu n-nies: jekk kien jaf x'mara kienet dik, kien i alliha tmissu? Il-mara alih kienet midinba u ma ha ma seta' jkollu l- ebda kuntatt. Kien çert li hu kien persuna retta u onesta u ssupona li anke Ìesù hekk kien. L-injuranza ta' l-identità tal-mara biss set et ti ustifika l-a ir ta' Ìesù, imma jekk kien profeta ma kienx jaf? Ìesù li kien ja raf il- sibijiet tal-bniedem fehem ir-ra unamenti ta' Xmun u ried jikkore i l-mentalità tie u. Ried ifehemu kif Alla j ares lejn il-bnedmin. Ma ja tfux u lanqas jikkundannah. Imma jkellmu bil-mod biex i ejji l-qalb ta' Xmun all-messa tie u. Ìesù jirrakkonta storja li ma kellha x'taqsam xejn mas-sitwazzjoni preωenti. L-istorja ta' Ωew t ir iel, ittnejn midjunin lejn wie ed sinjur. Wie ed b' ames mitt dinar u l-ie or b' amsin (paga ta' sentejn u paga ta' xahrejn). Jekk ilbidu tar-rakkont iwassal li wie ed jikkundanna l-a ir ta' l-ewwel midjun, ilma fra tad-dejn taqleb irra unament kollu. U fuq dan Ìesù jsaqsi: Min se j obb aktar lis-sinjur? Hemm twe iba wa da biss, it-twe iba li ja ti Xmun meta jistqarr li j obb aktar minn in afirlu l-aktar. Sewwa idt, ikompli Ìesù. U b'hekk Ìesù jwassal ilmessa tal-parabbola as-sitwazzjoni konkreta li kienet qie da tiωvol i ru ha fid-dar ta' Xmun. Imma l-iskop tal-parabbola ma jieqafx hawn. Irid iwassal lis-semmie ja mel eωami ta' kuxjenza u jikkore i l-mentalità tie u. L-im abba talmidjun ti i issa riflessa fuq il-mara midinba f'ri lejn Ìesù. Im abba afna ikbar mill-ospitalità mo tija minn Xmun lil Ìesù. Wie ed hawn jifhem li d-dejn isir sinjal tad-dnub tal-bniedem, is- SInjur Alla nnifsu (u anke Ìesù); li huwa Alla li joffri l-ewwel il-ma fra lillmidinbin, minkejja l- ravità ta' dnubiethom; li l-bnedmin huma lkoll midjunin/midinbin quddiem Alla u dan irid jimpedixxi kull sens ta' superjorità; li l-metru tal-valutazzjoni tal-bnedmin mhux tant id-dnub, imma l- im abba. Il-parabbola iddawwal lil dawk kollha li jisim uha. Il-konkluΩjoni ta' Ìesù hija mill-isba : lillmara n afrulha l- afna dnubiet ta ha ax kienet abbet afna; lil min jin afirlu ftit, ftit i obb. Il- FariΩew kellu jifhem li, anke jekk kien i ossu midneb 'Ω ir', li kien jimporta quddiem Alla kien il-fatt li ftit kien i obb. 82 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

19 Biex Il-Bibbja nifhmu f idejna a jar il-kelma ta Alla Kultura Biblika Persuna i Nisa fil-bibbja ABIGAJL L-isem Abigajl ifisser 'Missieri jifrah'. Abigajl kienet mara sabi a, intelli enti u deçisiva. Kienet l-ewwel il-mara ta' Nabal minn Karmel u wara saret il-mara tas-sultan David. Meta Ωew ha nsulta lis-sultan - dak iω-ωmien kien adu kap ta' grupp ta' r iel armati - Abigajl ikkalmat il-qilla ta' David billi resqet lejh b'rigal ta' ikel alih u all-ir iel tie u. "Óa taqa' fuqi l- tija, ja Sidi" (1 Sam 25, 24). David impressjona ru u b'dan l-att ta' umiltà, tant li, meta Nabal waqa' u miet x in sema' dak li kienet amlet martu, adha b ala martu. Tatu t-tieni iben tie u, ma ruf b ala Kilejab f'2 Sam 3, 3 u b ala Danjel f' 1 Kron 3, 1. ABISAG L-isem Abisag ifisser 'Missieri jterraq'. Meta s- sultan David xjie, Abisag, mara sabi a minn Sunem, iet ma Ωula biex tie u siebu. Kienet timtedd dejh biex issa u, imma s-sultan ma arafhiex (1 Slat 1, 1.4), ji ifieri ma kellux relazzjonijiet sesswali ma ha. Wara l-mewt ta' David, Salamun qatel lil uh il-kbir Adonija aliex kien talab li jiωωewwe lil Abisag. Salamun interpreta x-xewqa ta' uh b ala xewqa all-istess saltna. Adonija kien ie maqbuω fis-suççessjoni rjali. ANNA Isem li jfisser 'grazzja'. Armla anzjana u devota li kienet profetessa u kienet addiet ajjitha fit-talb u fis-sawm. Ma' Xmun tixhed all-preωentazzjoni ta' Ìesù fit-tempju. Fer et bil-preωenza tal-mulej u xandritu lil dawk kollha li kienu qed jistennew ilfidwa ta' IΩrael. ATTALJA L-isem ifisser 'Ja weh hu msebba '. Minkejja li kienet it-tifla ta' A ab, is- Sultan tas-saltna ta' IΩrael, Attalja saret is-sultana tassaltna ta' Ìuda u mexxiet is-saltna bejn is-snin QK. Kienet wa da mill- afna tfal ta' A ab, probabbli qabel ma ΩΩewwe lil ÌeΩabel. F'xi traduzzjonijiet tal-bibbja hija meqjusa b ala bint Omri. Jekk inhu hekk ti i o t A ab. Attalja kienet influwenzata afna minn ÌeΩabel u kienet devota ta' l-alla Baal. Fis-sena 867 qk A ab amel patt mas-sultan Ìosafat ta' Ìuda u temm amsin sena ta' ostilità bejn iω-ωew saltniet. Ilpatt ie ssi illat miω- Ωwie ta' Attalja ma Ìe oram, il-prinçep ta' Ìuda. Minkejja li Ìosafat ippromwova l-kult lejn Ya weh fin-nofsinhar, Attalja Ωammet ir-rabtiet tal-familja fit-tramuntana u l-kult ta ha lejn Baal. Ûew ha sar sultan fissena 849 u hi saret sultana. Fl-istess Ωmien uha Ìe oram sar Sultan fissaltna ta' IΩrael. L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

20 SALM 34 Tif ir l Alla Il-Bibbja Is-Salmi f idejna Kull in inbierek 'il-mulej, tif iru dejjem fuq fommi. Bil-Mulej tifta ar ru i, jisim u l-fqajrin u jifir u. Xandru l-kobor tal-mulej mie i; a n ollu ismu flimkien. Jien fittixt il-mulej, u we ibni, minn kull biωa' tie i elisni. Óarsu lejh u jiddi bil-fer wiççkom, u ma jkollkomx ax tist u. Dan il-fqajjar sejja u l-mulej sem u, u mid-dwejjaq tie u kollha elsu. L-An lu tal-mulej j asses madwar dawk li jibω u minnu, u je lishom. Ippruvaw u taraw kemm hu tajjeb il-mulej; hieni l-bniedem li jistkenn fih. IbΩ u mill-mulej, qaddisin tie u; xejn ma jonqsu min jibωa' minnu. Is-set ana jiftaqru u jbatu l- u ; min ifittex lill-mulej xejn ma jkun jonqsu. Ejjew, uliedi, isim u lili: jiena l-biωa tal-mulej n allimkom. Min hu l-bniedem li j obb il- ajja, u jixtieq jara omru kollu riωq? Óares ilsienek mill- aωen, u xufftejk minn kliem il-qerq. Tbie ed mill- aωen u a mel it-tajjeb, fittex is-sliem u imxi warajh. Áajnejn il-mulej lejn il- usti, u widnejh miftu a all- ajta ta hom. Il- arsa tal-mulej fuq il- Ωiena, biex jeqred minn fuq l-art tifkirithom. J ajjtu l- usti all- ajnuna, u l-mulej jisma hom; mid-dwejjaq ta hom kollha je lishom. Qrib il-mulej lejn dawk b'qalbhom maqsuma, j in lil dawk b'ru hom mifnija. Kbar huma l- sarat tar-ra el sewwa, iωda minnhom kollha je ilsu l-mulej. I arislu admu kollha, ebda wa da ma titkissirlu. Il- aωin Ωunitu teqirdu; min job od il- ust i allas all- tija. Jifdi l-mulej il- ajja tal-qaddejja tie u; kull min jistkenn fih ma jkollux xi jpatti. Dan is-salm g andu forma ta' barka alfabetika (salm akrostiku). Jesprimi ixxewqat ta' dawk li jafdaw kompletament f'alla, ta' dawk li f'kull mument, anke fittbatija, ifittxu l-kenn tag hom fil-mulej. Min jintelaq fil-mulej isib g ajn ta' fer u sliem, fer u sliem li jg addi anke fil-qalb tal-poplu li jafda f'alla. 84 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

21 Il-Bibbja f idejna Il-Kelma t Alla G alina llum ÓDUD TA SETTEMBRU U OTTUBRU (Sena Ç) Il-litur ija tal-kelma u t-tifsir tag ha Jikteb P. Marcello Ghirlando ofm L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

22 It-tnejn U g oxrin Óadd (Ç) Umiltà u kburija Il-Kelma t Alla g alina llum Il-Kelma t Alla g alina llum Qari I: Iççekken, u quddiem Alla ssir kotra ta' niena (Sir 3, ). Bin Sirak, l- aref tal-bibbja tas-seklu II QK, jitkellem millumiltà. Il-virtù ta' l-umiltà mhijiex biss atte jament uman imma anke don reli juω: 'inti ssib grazzja quddiem Alla'...'Alla j obb it-tif ir tal-fqir u kull min andu qalbu umli' (vrus 18 u 20). U dan kontra l- atte jament tas-suppervja: 'Il- sara tal-kburi m'hemmx fejqan aliha, ax xitla aωina xettlet fih'. Ìesù ja Ωel li jkun fqir u umli (Mt 11, 29). Dan l- atte jament tal-qalb huwa l-atte jament li kontinwament i e e alih anke l- appostlu Pawlu (Rum 12, 16). Bin Sirak, ta' aref li kien, ja laq din is-silta billi j e e lis-semmie ikun aref u jisma' l-parir tie u: ' Il-qalb ta' l- aref tifhem kliem il- orrief, u l- widna wieqfa tit axxaq bil- erf'. Qari II: Intom ersaqtu lejn Sijon, lejn il-belt ta' Alla l- aj (Lhud 12, 18-19, 22-24a). Din is-silta titkellem fuq iω- Ωew rivelazzjonijiet kbar ta' Alla, dik tas-sinaj (EΩ 19), u dik nisranija. L-ewwel wa da andha karattru ta' straordinarjetà u t-tieni wa da hija spiritwali. Din ta' l-a ar isse f'ìerusalem il-ìdida, fost l-ulied ewlenin ta' Alla li isimhom huwa miktub fis-sema. Fost dawn u Alla Ìesù Kristu huwa l-medjatur tal-patt il- Ìdid. Il-Patt il-ìdid huwa don ta' l- a eb ta' Alla. Bil-qawwa ta' Kristu l-bniedem re a' t abbeb b'mod tassew did ma' Alla. Áalhekk dawk li jemmnu huma parti minn em a ferrie a, l-erwie ta' nies twajba ma mulin perfetti bil-qawwa tad-demm ta' Kristu. Van elu: Kull min jitkabbar, jiççekken; u min jiççekken, jitkabbar (Lq 14, 1, 7-14). Ìesù jinqeda bil-parabbola tal-festa tat-tie biex je odha kontra l-kburija, issuppervja, l-awto-suffiçjenza tal-bnedmin; i e e fid-dixxipli tie u s-sempliçità, l-umiltà, ir-rispett all- ustizzja. U dan kollu ' ax min jitkabbar jiççekken, u min jiççekken jitkabbar', b al Ìesù. Il-parabbola hija sej a biex il-bniedem jiftakar li min ajr Alla la huwa ust u lanqas jista' jsalva. Dan kollu huwa don tie u: 'Óabib itla' post aktar 'l fuq!' L-umiltà ta tina l-qalb ta' Alla: 'Meta ta mel mejda, stieden nies foqra, ma tubin, zopop, omja; u hieni int, ax dawn ma andhomx minn fejn iroddulek pjaçir bi pjaçir. Id-dixxiplu tal-mulej huwa dak li ja raf li jiddependi kompletament minn Alla u dak li andu ej kollu minnu. B al Alla, irid ja ti min ajr kundizzjonijiet biex l-im abba tie u tkun safja u s i a, frott qalb umli u elwa. Ba ar mejjet Wa da mill-karatteristiçi fittopografija tal-art Imqaddsa huwa l- ondoq imsejja tal- wied tal-ìordan (l-g arab isej ulu Gor ). Dan il- wied jibda minn ri lejn l- g olja tal-óermon u jibqa nieωel lejn l-g adira tal- Galilija minn fejn tul ixxmara Ìordan jinωel lejn il- Ba ar il-mejjet u minn hemm lejn id-deωert u l-golf ta Aqaba/Eilat. Il-Ba ar il- Mejjet jinωel g al 416-il metru ta t il-livell tal-ba ar. Ba ar bla ajja fih min abba l-livell g oli ta mel li fih. Jinsab fejn huwa ma sub li kienu jinsabu l- ibliet imsemmija fil-ktieb tal- Ìenesi, Sodoma u Gomorra bl-istejjer ta Lot, l-istatwi tal-mel. Fil-Bibbja huwa mag ruf fost l-o rajn b ala l- ba ar tal-lvant. 86 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

23 Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum Ìerusalem - belt is-sliem!! Ur-shalaim, Jerushalaim, Sion, Qudds, Hagia Polis (Belt Qaddisa), Ælia Capitolina... kollha ismijiet marbuta mal-istess belt çkejkna mg assa mis-swar li matul il-medda tas-snin dawwruha minn kull na a biex jiddefenduha millg adu. Swar ta kull g amla u daqs li llum jinsabu wie ed fuq l-ie or jew wie ed dejn l-ie or. Swartifkira mhux biss tal-g adu li abat g aliha imma wkoll tat-tama li xi darba is- sliem imnaqqax f isimha jsaltan tassew l ewwa minn bwiebha. Illum is-swar ma jiswewx aktar g ax l- g adu tas-sliem jaqbeω il- ajt biex ibejjet fil-qlub ta xi w ud li jg ammru fiha jew madwarha. It-tlieta u g oxrin Óadd (Ç) Biex inkunu dixxipli Qari I: Min jista' jifhem xi jrid il-mulej? (Áerf 9, 13-18b). l-ktieb ta' l-áerf huwa l- a ar ktieb li nkiteb fl-antik Testment. Is-silta ma Ωula llum hija parti minn talba imqie da fuq is-sultan Salamun, il-bniedem aref ta' l-antik Testment. Il-bniedem, jitlob Salamun, mhux kapaçi jasal biex jifhem dak li jrid il-mulej.l- erf huwa biss don ta' Alla: 'U min qatt araf x'inhi r-rieda tie ek jekk inti nnifsek ma tajtux il- erf u ma b attx fuqu mill- oli l-ispirtu qaddis tie ek'. Il-bniedem huwa msejja biex flumiltà, jilqa' d-don ta' l- erf divin. Qari II: Ilq u, mhux b ala lsir, imma b ala uk aωiω (Filem 9b-10, 12-17). L-erbg a u g oxrin Óadd(Ç) Festa Kbira Qari I: Il-Mulej nidem middeni li qal li kien se ja mel lill-poplu tie u (EΩ 32, 7-11, 13-14). Dan it-test ifakkarna fil- rajja ta' l- o ol taddeheb, sinjal tad-dnub ta' IΩrael kontra Alla. Imma L-Ittra lil Filemon hija biljett Ω ir miktub minn Pawlu lil abibu biex dan jer a' jilqa' l-ilsir tie u li kien arab, çertu wie ed Onesimu, li kien ie konvertit minn Pawlu nnifsu. Pawlu jikteb din l-ittra personali u fil-ftit vrus jer a' jtenni li quddiem Alla kul add huwa ugwali; fi Kristu Ìesù mhemmx ilsir u ieles. Ilkoll fil-bωonn talfidwa u l-grazzja mo tija b'don lil kul add. Van elu: Min ma jiç adx al idu kollu, ma jistax ikun dixxiplu tie i (Lq 14, 25-33). Ìesù llum juωa kliem iebes (tob od - forma letterarja qawwija semitika) biex i e e lil dawk kollha li xtaqu jkunu dixxipli tie u ar-riflessjoni. Il-koppja tal-parabboli Ω ar jinsistu fuq ir-riflessjoni serja u j e u lid-dixxiplu 'joq od bilqie da' qabel ma ja Ωel it-triq li jimxi wara l- Mulej. Min imba ad ja Ωel li jimxi wara l-mulej huwa msejja jin ata b'mod s i : '..kull wie ed minnkom li ma jiç adx al idu kollu; ma jistax ikun dixxiplu tie i'. Il-faqar flispirtu, ji ifieri il-bωonn assolut ta' Alla u d-dawl ta' l- erf u r-rieda tie u, huma kundizzjoni assoluta biex inkunu dixxipli tie u. minkejja d-dnub Allu juri lilu nnifsu b ala Alla l-fidil u ani fil- niena. Alla 'jindem' mid-deni li qal li kien se ja mel lill-poplu tie u. Ir-rivelazzjoni ta' Alla li ja fer tkompli tikber; l- interçessjoni ta' Mosè hi qawwija. F'Alla l-primat L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

24 Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum huwa fuq l-im abba aktar milli l- ustizzja ri ida. Van elu: Ikun hemm fer fost l-an li ta' Alla al midneb wie ed li jindem (Lq 15, 1-32). Qari II: Ìesù Kristu ie fiddinja biex isalva l-midinbin (1 Tim 1, 12-17). Din is-silta hi mill-ittri hekk imsej a Pastorali, ittri li ji bru fihom t e i u normi all-organizzazzjoni tal-knisja tal-bidu. Pawlu jidher fihom b ala xwejja, ibati l- abs iebes f'ruma fi tmiem il- ajja mqanqla tie u. Fis-silta ta llum, jiftakar fil-passat tie u mhux al kollox tajjeb. Hija biss il-grazzja ta' Kristu li biddlitu u li iet mo tija lilu bil-kotra g ax Ìesù Kristu ie fid-dinja biex isalva l-midinbin. Ìesù ja tina t-tliet parabboli tal- niena ta' Alla. Ilma fra li ja ti Alla lil kull midneb li jindem hija okkaωjoni meraviljuωa ta' fer fost l-an li ta' Alla. Alla huwa b al missier anin li jistenna lil uliedu ji u lura, minkejja l- esperjenza tra ika taddnub ta hom. Xi niena ta' l- a eb! X'rivelazzjoni tal-qalb ta' Alla li tidher fi Kristu Ìesù! Il-Mulej i e i na nitbie du missuppervja, mill-atte jament tal-bniedem li ja seb li huwa ust. Ilkoll midinbin quddiem Alla, ilkoll tlifna l-glorja ta' Alla. Ilkoll filbωonn tat-t anniqa ta' m abba u fer tal-missier anin. Il-Óamsa u g oxrin Óadd(Ç) Alla jew il-flus? Qari I: Il-Mulej ihedded lil min jixtri lill-foqra bil-flus (Áam 8, 4-7). Is-silta tfakkarna fis-soçjetà konsumistika tas-samarija. Áamos j olli le nu biex jikkundanna l-klassijiet li kienu qed igawdu l- ajja minn fuq dahar il-foqra, blispekulazzjonijiet u t-tassazzjoni in usta. Je odha kontra x-xewqa eskluωiva all-gwadann, l-antipatija ta hom all- ranet ta' festi u ta' mistrie allpoplu ax jieqaf il-kummerç. Alla ta hom kienu saru l-flus, flus ma mula bil-frodi u l-ingann. L-ilsiera kienu jinbie u bil-prezz ta' par sandli! Il-Mulej ma jinsiex lill-foqra u lanqas emil l-isfruttatur. Qari II: Itolbu al kul add, ax Alla jrid li kul add isalva (1 Tim 2, 1-8). F'din is-sitla l-appostlu San Pawl jitkellem dwar it-talb fil-komunità. It-talba trid tkun universali, al kul add, u dan aliex Alla jrid li kul add isalva. U dan permezz ta' Ìesù Kristu li ta lilu nnifsu b ala prezz ta' fidwa al kul add. 'Wie ed hu Alla u wie ed hu l- Medjatur bejn Alla u l-bnedmin, Kristu Ìesù, li hu wkoll bniedem...' It-talb isir kullimkien, kull fejn jixxandar il- Van elu u kull fejn hemm l- im abba. Van elu: Ma tist ux taqdu lil Alla u lill-flus f' in wie ed (Lq 16, 1-13). G emmaws Santwarju stil gotiku mibni fuq fdalijiet tal-qedem tifkira tal-laqg a ta Ìesù maddixxipli wara li qam millmewt u huma g arfuh millqsim tal- obω. 88 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

25 Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum Ìaffa Fin-nofsinhar ta Tel Aviv ilbelt ta Ìaffa hija mimlija tifkiriet mhux biss talimg oddi glorjuω tag ha imma wkoll marbuta mal- rajja tax-xandir tal-van elu mill-komunità nisranija talbidu. Din il-belt hija marbuta mal- rajja tad-dehra li Pietru kellu u li permezz tag ha beda huwa wkoll i abbar il-bxara lill-pagani. Ritratti: Knisja Fran iskana. Áandna l-parabbola ta' l- amministratur korott li j awwe il-kontijiet biex forsi jsalva l-pultruna tie u fll-amministrazzjoni. Ìesù jiddeskrievi dan il- est b ala wie ed ta' 'ulied id-dinja', li b' effa u puntwalità ja raf isalva lilu nnifsu minn tmiem umiljanti. Hija din il- effa, dan l-entuωjaωmu li jirrikkmanda lil ulied id-dawl biex jiksbu s-salvazzjoni ta hom. Luqa mba ad jippreωenta lil Ìesù je odha kontra l- ana li ttellef ilfidwa lill-bniedem. Id-dixxiplu tie u andu jkun amministratur fidil li jaf jaqdi lil Alla u jqie ed il-flus fil-post ta hom, min ajr ma ja milhom idolu. Ma tistg ux taqdu lil Alla u lillflus f' in wie ed.' Is-sitta u g oxrin Óadd(Ç) Ìustizzja soçjali Qari I: Il-Mulej ihedded lill- Ωiena bil-jasar (Áam 6, 1a, 4-7). Din is-silta tippreωentalna lill-profeta Áamos jiddenunçja u jikkundanna l- ajja lussuωa ta' xi abitanti tas- Samarija li j ixuha bilqawwa ta' l-in ustizzja u l- isfruttament tal-fqir. Il- ana u l-egoiωmu sfrenat, l-adorazzjoni tas-suççess u l-korruzjoni jibblukkaw kull orizzont ta' fidi u relazzjoni sinçiera u vera ma Alla. Ftit snin wara, fis-sena 722, l- armata ta' Sargon II kellha arraf il-belt tas-samarija. Isse il-kelma tal-profeta: 'Dalwaqt imorru lejn il-jasar, l-ewwel fost l-imjassrin...' Qari II: Óares il-li i sad-dehra ta' Sidna (1 Tim 6, 11-16). F'din is-silta San Pawl jinsisti fuq 'l-istqarrija sabi a' ta' Timotju. L-istqarrija hija l- ewwel ta' Ìesù, li quddiem Pilatu kien stqarr, 'Jiena Sultan. Áalhekk twelidt fiddinja biex nixhed allverità' (Ìw 18, 37). L-istqarrija hija mba ad ta' Timotju li jixhed all-fidi f'ìesù fil-mument talma mudija tie u. Hija fidi li tesprimi t-tama, l- im abba u li tidher fil- ustizzja, fit-tjieba, fis-sabar u fil- lewwa u fit-taqbid tal- ajja t-tajba tal-fidi u fil-perseveranza sad-dehra ta' Sidna Ìesù Kristu. Van elu: Int rçevejt it-tajjeb, u LaΩΩru l- aωin; issa hu jitfarra, u inti tbati (Lq 16, 19-31). Ìesù i allem bil-parabbola ta' l- ani u LaΩΩru. Hija rajja ta' Ωew persuni li hija al kollox differenti. Hija storja umana li ti i maqluba ta' ta t fuq mill- udizzju ta' Ala li ja raf liema huma l-valuri neçessarji all-bniedem fuq din l-art. Il- ana jista' jkun ostaklu fir-relazzjoni ma Alla u ma' l-o rajn. B alma ara lill- ani. Il-valuri veri jinsabu fl-iskrittura. Jekk ilbniedem ma jinfeta x biex jilqa' l-kelma ta' Alla, u 'jekk ma jisim ux 'il Mosè u lillprofeti, anqas jekk iqum xi add mill-imwiet ma j a alhom jemmnu'. Alla jitkellem fl-ordinarju ta' kuljum. L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

26 Is-sebg a u g oxrin Óadd (Ç) Nikbru fil-fidi Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum Qari I: Il- ust i ix allfedeltà li andu (Óab q, 2-3; 2, 2-4). L-awtur, il-profeta Óabakkuk i ix fi Ωmien ta' tensjoni kbira bejn iω-ωew superpotenωi taω-ωmien: l-assirja u l-babilonja. F'dan iω Ωmien ta' tensjoni l-profeta jiddikjara solennement li l- ust kellu j ix bil-fidi tie u. Áandna sintesi ta' l-istorja talfidwa: il-bniedem li jafda biss fil-qawwa tie u jintilef. Il- ust, il-bniedem li jafda kompletament f'alla, ad ikollu l- ajja. Qari II: Tist i xejn min abba fix-xhieda al Sidna (1 Tim 1, 6-8, 13-14). F'din is-silta San Pawl jitkellem fuq is-sej a appostlika, sej a li fiha kellu sehem anke Timotju permezz tat-tqe id ta' l- idejn. Bil-qawwa ta' dan huwa sara xhud ta' Kristu u ministru tal-vangelu fl- otja s i a tie u lil Alla u lill-o rajn. Hija l-fidi li It-tmienja u g oxrin Óadd (Ç) Gratitudni Qari I: Na man re a' lura and il-bniedem ta' Alla u stqarr lill-mulej (2 Slat 5, 14-17). Na man, il- eneral Sirjan li kien niωel fl-art Imqaddsa biex jitlob il-fejqan, ji i mfejjaq bil-qawwa ta' Alla li tidher fil- idma tal-profeta EliΩew. Il- est sempliçi tal- twettaq din is-sej a. Fidi u fedeltà at-teωor sabi li Alla feda lillappostli, fidi u fedeltà mwettqa mill-ispirtu ta' qawwa, ta' m abba u ta' raωan mo ti b ala don. Van elu: Ikollkom il-fidi (Lq 17, 5-10). Il-Mulej Ìesù jinsisti fuq l- importanza tal-fidi wara li l- appostli stess talbuh bil- erqa biex ikattrilhom il-fidi. Ìesù i allem permezz ta' parabbola çkejkna li t- ta lima jiççentraha fuq l- atte jament tal-qaddej. Ilqaddej jikkultiva atte jament ta' disponibilità s i a quddiem is-sinjur tie u. Hekk ukoll id-dixxiplu quddiem l-im allem. Iddixxiplu mela huwa dak li jin ata lill-im allem u jin ata fl-im abba f'relazzjoni min ajr afna kalkoli ta' x'se jie u jew ma je ux. Ilkoll qaddejja li ma niswew al xejn. Is-sej a hija li fl-im abba d-dixxiplu ja ti u ja mel minn qalbu. asil fil-ìordan isir sinjal talfidi fil-qawwa ta' Alla ta' IΩrael. L-umiljazzjoni u l- ubbidjenza li jilqa' Na man huma t-triq tal-fejqan u talfidi. 'Issa naf, iva, li m'hemmx Alla ie or fl-art kollha lief f'iωrael!' U l-fidi tqanqal il-gratitudni mill-qalb li tidher fis-sagrifiççji offruti lill-mulej. Studju Bibliku Fran iskan Iç-Çentru ta Studju li l- Fran sikani g andhom f Ìerusalem, fil-kunvent tal- Fla ellazzjoni, huwa l-qalb u l-mo li j arre g add ta studenti minn madwar iddinja fl-istudju tal-kelma ta Alla. Sa mit-twaqqif tieg u ried ikun ta kontribut u g ajnuna fir-riçerka g allori ini tal-knisja, a a li wettaq u g adu jwettaq b impenn mhux biss flistudju akkademiku imma wkoll permezz ta idma ta riçerka arkejolo ika f din l- Art tal-fidwa. Din is-sena wkoll din il- idma ser issir f Kafarnahum u Umm al- Rasas (Ìordanja). 90 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

27 Il-Kelma t Alla g alina llum Il-Bibbja f idejna P. Cisternino ofm Hekk jafuh il-patrijiet lil P. Giuseppe Cisternino, patri xwejja li twieled fl-1916, u li issa g adda kwaωi 70 sena jg ix fl-art Imqaddsa. Beda n-novizzjat nhar l-14 ta Settembru 1932 u ie ordnat saçerdot nhar is-6 ta Lulju 1941 wara li kien profess solenni nhar it-18 ta Lulju D uli u abrieki sal-lum u fuq spallejh i orr esperjenza twila f din l-art fejn ra b g ajnejh u mess b idejh mhux biss il- ajja tal-fraternità imma wkoll il- rajjiet imqallba li g addiet minnhom din l-art tul dan l-a ar seklu. Kliemu mqit imma mimli g erf miksub minn esperjenza twila u diretta... altru hux in-negozjaturi politiçi ta Ωmienna (ara l-editorjal). Qari II: Jekk insofru bissabar ad insaltnu ma' Kristu (2 Tim 2, 8-13). San Pawl ifakkar kredu çkejken nisrani: 'Ftakar f'ìesù Kristu, li qam minn bejn l-imwiet, li hu minnnisel ta' David, skond il- Bxara t-tajba li abbart jien.' Ifakkar ukoll it-tbatijiet tie u fil- abs ta' Ruma. B al dik ta' Kristu joffriha all-o rajn biex huma wkoll isalvaw. Jikkonforma ru u ma' Kristu. U dan iqanqal fih innu ta' ti ir lil Alla, innu li ji i deskritt b ala 'l-innu tal-martri'. Innisrani huwa msejja jie u sehem fil-passjoni tal-mulej tie u, Ìesù Kristu. Id-disg a u g oxrin Óadd (Ç) Talb perseveranti Qari I: Kull meta Mosè kien jerfa' jdej, IΩrael kien jirba (EΩ 17, 8-13). Mosè jinterçedi all-poplu tie u. Isir mudell talkostanza u l-perseveranza fit-talb. Fil-mixja twila u mwie ra fid-deωert, Mosè jaffronta d-diffikultajiet bilqawwa tat-talb u jitlob li ji i m ejjun biex ikompli jitlob il-qawwa ta' Alla fuq ilpoplu tie u. Id-dehra ta' Mosè hija tremenda: 'jien noq od wieqaf fuq ilquççata tal- olja, bil- atar ta' Alla f'idejja'. Qari II: Il-bniedem ta' Alla jkun perfett, im ejji al kull idma tajba (2 Tim 3, 14-4, 2). Van elu: Óadd minnhom ma nstab rie a' lura biex ja ti glorja 'l Alla lief dan il-barrani! (Lq 17, 11-19). Ìesù jfejjaq axar im iddma. Imma huwa wie ed biss, il-barrani, is- Samaritan, li j oss li andu bωonn jer a' lura jrodd ajr u jifta qalbu ad-don tal-fidi u ta' l- im abba. L-im iddem i oss il-meravilja talgrazzja mo tija lilu. Minn ajja mwarrba mis-soçjetà al fejqan s i li huwa twelid did. Il-gratitudni tifta il-qalb tie u biex jilqa' lill-persuna ta' Ìesù u jkun mhux biss imfejjaq, imma salvat. San Pawl jistqarr il-fidi tie u fid-divinità ta' l- Iskrittura. Áandna t-test klassiku li jintuωa f'kull spjegazzjoni ta' l-ispirazzjoni tal- Kelma ta' Alla: 'L-Iskrittura kollha hi mnebb a minn Alla u tiswa biex wie ed i allem, içanfar, iwiddeb u jrawwem fil-qdusija, biex hekk il-bniedem ta' Alla jkun perfett, im ejji al kull idma tajba'. Hija din il- Kelma li ta ti l- ajja liddixxipli ta' Ìesù. Hija l- Kelma li ssawwar lin-nisrani. Min ajr il-kelma mhemmx dixxipolat. Van elu: Alla ja mel aqq lill-ma Ωulin tie u (Lq 18, 1-8). Ìesù jinsisti fuq it-talb: 'qal parabbola lid-dixxipli tie u, biex jurihom li andhom dejjem jitolbu bla ma jintelqu'. Hija l- armla li ssir sinjal ta' dan ittalb kostanti u perseveranti. Mhux biss: hija ssir L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

28 Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum sinjal ukoll li Alla jisma' dejjem it-talb tad-dixxipli ta' Ìesù, Alla li huwa l- Im allef perfett u etern. Parabbola çkejkna li tkompli tikkompleta t-ta lim ta' Ìesù fuq it-talb, il-bωonn tie u, il-bωonn li l-bniedem andu li ma j eja qatt jitlob, lejl u nhar. It-Tletin Óadd (Ç) Il-Bniedem u Alla Qari I: Il-krib tal-fqir jinfed iss ab (Sir 35, 12-14, 16-18). Bin Sirak ifakkar lis-semmie a tie u li Alla ma jaççettax emil ta' talb u penitenza meta dawn j attu l-in ustizzja u l- isfruttament tal-fqir. Alla mhuwiex parzjali b al xi politiçi jew im allfin quddiem it-tentazzjoni tal-flus. Alla huwa dejjem fuq inna a tal-fqir. 'L- ajat talfqir jinfed is-s ab u ma jiqafx qabel ma j ib li jrid, ma jiddawwarx qabel ma jωuru Alla, qabel ma ja mel aqq mie u l- im allef ust'. Qari II: Hemm merfu a alija l-kuruna tal- ustizzja (2 Tim 4, 6-8, 16-18). San Pawl jitkellem mill- ajja tie u f'dan it-testment awtobijografiku: ajtu hija b al sagrifiççju; wasal fi tmiem il- irja tie u, ares il-fidi u qed jistenna d-don tal-kuruna tal- ustiωωja min and Alla. Dan kollu ej mill-mulej: 'il-mulej waqaf mie i...il-mulej je lisni...' Il-fiduçja ta' Pawlu mhijiex fl-opri u fil- idma tie u, imma biss fil- Mulej. Van elu: Il-publikan niωel iddar i ustifikat (Lq 18, 9-14). It-talb jikxef l-atte jament awtentiku tal-bniedem. Il- FariΩew jitlob 'tajjeb', imma t-talba tie u ier a minn qalb imkabbra, minn qalb li ta seb li kollox ej millisforz tal-bniedem. Sinjal tal-bniedem awto-suffiçjenti li ja seb li qie ed sewwa ma' Alla. Ilpublikan huwa sinçier: ja raf ix-xejn tie u u d- dnub tie u quddiem Alla. Ja raf li kull ustizzja ejja minn Alla u minn Alla biss. Huwa sinjal tal-bniedem tal-fidi: 'niωel id-dar i ustifikat.' Mulej g allimna nitolbu Fuq l-g olja taω-ûebbu hemm g ar çkejken meqjum sa mill-qedem u li fuqu sa ansitra Sant Elena (4 seklu) bniet knisja. Huwa g ar li t-tradizzjoni nisranija indikat b al kenn naturali li fih Ìesù mal-appostli kien jieqaf meta jinωel Ìerusalem g all-festi tal-lhud. Xejn stramb.. anzi... hekk kienu jag mlu l-lhud kollha... ifittxu ftit kenn fejn jistrie u... Hawn ukoll nistg u nimma inaw lil Ìesù jitlob, jitkellem u jg allem lil dawk li kienu mieg u. Tradizzjoni tardiva rabtet dan l-imkien mattifkira tat-talba tal-missierna, illum imwa la mal- itan ta dan il-monsateru talklawsura Karmelitana, fosthom wa da bil-malti. 92 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

29 Il-Bibbja Tag rif f idejna Kustodja ta lart Imqaddsa Impenn soçjali Mill-img addi... L-insara ta' l-art Imqaddsa dejjem g exu f'kundizzjonijiet diffiçli: nuqqas ta' xo ol, gwerer bejn il-lhud u l-áarab, okkupazzjoni u sekwestru ta' l- artijiet ta hom, diskriminazzjoni tar-razza u reli jon eçç. Mill- ajnuniet ekonomiçi ejjin mill-punent kwaωi xejn ma jasal f'idejn l-insara; dak li jintba at mill- Lhud u mill-pajjiωi musulmani dejjem jaslu f'idejn il-lhud u l-musulmani tal-post. Hu proprju alhekk li l- Kustodja ta' l-art Imqaddsa f'dawn l-a ar snin iddeçidiet li timpenja ru ha aktar fl- ajnuna soçjali skolastika favur l-insara tal-post. Il-Fran iskani, matul ittmien sekli ta' storja ta hom, dejjem oωωew il-bolli Papali mo tija mill- Papa Onorju III lill- Fran iskani u lid-dumnikani li kienu j ixu fil-lvant. Dawn il-bolli, tas-7 ta' Ottubru 1225 u tas-17 ta' Marzu 1226, ar u meta kien adu aj San Fran isk. Skond dawn il- Bolli, ir-reli juωi li jmorru ja dmu fil-lvant andhom id-dmir li j arsu t-tifkiriet insara tal-lvant fl-oçejan ta' l-iωlam u ja tu xhieda ta' Kristu bil-kliem u bil- emil. Il-Kustodja ta' l-art Imqaddsa mxiet fuq dawn id-direttivi u dejjem adet sieb twaqqaf opri soçjali favur l-insara tal-post, biex iniωωlu l- eruq ta hom f'din l-art qaddisa, l-art tal- Mulej u Ommu u l-benniena tal-kristjaneωmu. Il-Kustodja asset ilbωonn li twaqqaf l-iskejjel kattoliçi all-kattoliçi, imba ad ukoll all-uωu tal-mhux kattoliçi u al dawk li ma jemmnux sa minn-nofs tas-seklu XVII. Dan wara l-kostatazzjoni li l-ma oranza tal-popli ta' l-art Imqaddsa kienu bla ta lim. Anke l-insara kellhom jit ejjew biex ikollhom xo ol u jevitaw li jbiddlu r- reli jon ta hom biex ma j allsux it-taxxi tqal li l-gvern Tork kien qed jimponilhom. Din il- aωla tal- Kustodja tat-frott tajjeb afna. Ikkontribwiet biex tinωamm ajja r-reli jon nisranja fil-lvant Nofsani u t ejji professjonisti insara tajbin....g all-preωent Il-Kustodja dejjem oωωot l-appostolat ta' l- iskejjel u ta' l-edukazzjoni reli juωa u çivili, xjentifika u letterarja ta' l-insra, kattoliçi u ortodossi u anke ta' dawk li ma kenux insara. Dan kollu llum mhuwiex biωωejjed biex iωomm lillinsara qrib is-santwarji u flistess Palestina. Fil-fatt nafu li malli jkunu jist u, l-insara jemigraw lejn pajjiωi o ra biex ikunu bo od mill-problemi ja arqu ta' l-art Imqaddsa, problemi soçjali, politiçi u reli juωi. Jitilqu all-hajja aktar dinjituωa, alihom u all-futur ta' uliedhom. U dan anke biex uliedhom jibq u fil-fidi ta' missirijiethom. Nitkellmu minn eωodu, per eωempju, ta' aktar minn miljun nisrani mil- Libanu waqt is-snin tal-gwerra çivili. L-insara ta' Ìerusalem, fil-perijodu ta' amsin sena naqsu bi tletin elf. Ìerusalem illum hemm biss axart elef nisrani, afna minnhom jistennew ilmument opportun biex jitilqu. Hu alhekk li l-kustodja ta' l-art Imqaddsa timpenja ru ha biex ta ti edukazzjoni primarja u sekondarja lillinsara. Fejn tista, tipprovdi d- djar u toffri scholarships ta' studju all-istudenti li jixtiequ jkomplu l-istudji universitarji. Dawn l-ischolarships ji u offruti lil dawk l-insara li jixtiequ jkomplu jistudjaw u li jixtiequ fil-futur jimpenjaw ru hom fil- ajja u fil- idma ta' l-insara fil-palestina. L-ischolarships jin ataw all-istudji fi dan universitajiet tal-lvant Nofsani lill-istudenti li jimpenjaw ru hom li jibq u fil-lvant. * Matul dawn l-a ar snin il-kustodja ta' l-art Imqaddsa adet sieb tibni appartamenti all-insara ta' L-Art Imqaddsa. Ta' importanza huma "l-ir ula" insara ta' Beit Óanina u Betanja. F'April li adda l-kustodju ta' l-art Imqaddsa, P. Giovanni Battistelli OFM, bierek l-ewwel ebla ta' sett ie or ta' appartamenti li ser jinbnew qrib is- Santwarju ta' Betfa e. Ilpro ett issejja 'Il-Villa ta' San Fran isk. Dan ikompli l-impenn soçjali tal-kustodja li fejn tista', bl- ajnuna ta' l-offerti li jaslulha mill-knisja madwar id-dinja, tkompli tipprovdi djar xierqa all-koppji nsara li jixtiequ jibq u fl-art Imqaddsa biex ikomplu jwettqu l-komunità nisranija lokali L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

30 Appell mill-kustodju G all-attenzjoni entili ta kom ilkoll li t obbu l-art Imqaddsa. Mill-Art Imqaddsa Nixtieq nirringrazzja lilkom ilkoll all-attenzjoni li biha issegwuwna u t inuna fil- idmiet numeruωi ta na fl-art Imqaddsa, u nurikom fil-qosor ilqa da u l-kundizzjonijiet li fihom qed n ixu u na dmu. Din is-sena s-sitwazzjoni politika, ekonomika u soçjali fl-art Imqaddsa, kif kul add jaf, hi partikularment diffiçli. Il-mezzi ta komunikazzjoni jinfurmawna ta kuljum dwar il-problemi serji tal- PajjiΩ, u ma jidhirlix aldaqstant li hu l-kaω li noq od nispjegalkom x inhu ji ri. Nista, iωda, inωid li add ma baqa mista eb b din l- ispluωjoni tat-"tieni Intifada". It-tensjonijiet bejn iω-ωew popli ilhom jitkaxkru al Ωmien twil u dejjem aktar bdew jidhru fil-bera. Óafna drabi, il-ftehim bejn Israel u l-palestina baqa min ajr applikazzjoni vera fit-territorju. Din il-qasma bejn id-diplomazija tal-kliem u l- ajja vera tan-nies qajjmet sentimenti ta rabja, li mba ad fl-a ar milla ar faqq et fir-rewwixta li fiha ninsabu issa. Minn dan il-konflitt nist u di à naslu al xi konkluωjonijiet. Jiena se nillimita ru i al tnejn minnhom, li jidhruli li huma l-ewlenin: 1. Wara l-ftehim ta Oslo, ma twelditx kultura awtentika ta paçi. Fuq iω-ωew na at Palestinjani u Israeljani baq u issuspetti u n-nuqqas ta fiduçja reçiproka. Kul add kien jitkellem mill-bωonn ta rikonçiljazzjoni, imma qatt ma addew al atte jamenti ta rikonçiljazzjoni veri u konkreti. Meta mill-banda l- wa da tisma l- ajjat fittoroq: "Mewt all- G arab!", u mill-o ra "Mewt al-lhud!", ma tistax tippretendi li ji u iffurmati kuxjenzi rikonçiljati bejn ilpopolazzjonijiet. F dan issens anke a na l-insara, li suppost li nkunu addiema ta paçi aliex a na andna l- eruq ta na fi Kristu, ajn u awtur talpaçi, forsi ma amilniex biωωejjed. Il-messa ta "Paçi u Ìid" ta San Fran isk jibqa attwali aktar minn qatt qabel. 2. Israel ma fehemx ilfrustrazzjoni fil-popolazzjoni Palestinjana, anke mill-punt ekonomiku. It-tkabbir kontinwu tad-djar al-lhud fis-"settlements" tat-territorji Okkupati, iω-ωmien dejjem im ebbed u indefinit biex jitwettqu l-ftehim ta Oslo u ftehim o rajn suççessivi, u b mod partikulari l- otja lura tat-territorji lill- Palestinjani, ir-rata olja ta Ω aωa Palestinjani bla xo ol, id-diffikultà biex wie ed imur minn post all-ie or, eçç., olqu sitwazzjoni ta kwaωi nuqqas ta fiduçja totali. Anke jekk in allu barra l-kalma relattiva ta dawn l- a ar ranet u t-tentattivi d ajfin biex jer u jibdew in-negozjati, se jkun me tie - jekk tassew wie ed irid li jibda ja dem serjament all-paçi li jitwettqu atte jamenti konkreti ta paçi, mibnija fuq il- ustizzja u r-rispett u l- aççettazzjoni reçiproka, aliex a na lkoll ejna ma luqin fuq ix-xbieha ta Alla (cf. Ìen 1,26-27) u lilna lkoll iet mo tija l-istess dinjità. Konkretament, issa l- qa da ekonomika al afna hi gravi. Fit-Territorji tal-çis ordanja, min abba l- eluq tat-toroq, jonqsu l- affarijiet ta tie a primarja: gas, petrol, dqiq, çereali, eçç. Imma s-sitwazzjoni hi gravi anke fil-kumplament tal-pajjiω. L-attività turistika b dak li dda al hi prattikament wieqfa al kollox. Aktar minn elf persuna, li kienu ja dmu fil-lukandi u f attivitajiet turistiçi o rajn, ew mib uta mix-xo ol ax ma hemmx x ja mlu iωjed. Ma dawn inωidu wkoll il-falliment kwaωi totali ta attivitajiet kummerçjali fuq skala Ω ira, b alma hi l-manufattura tas-souvenirs u o etti simili, li ta spiss hi l-uniku mezz ta ajxien al familji s a. Ilma oranza tad-djar li jilq u l-pellegrini huma ma luqin. Min abba li jin alqu t-territorji li fihom tinsab il-ma oranza tal- addiema, ma hemmx 94 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001

31 Biex Mill-Art nifhmu Imqaddsa a jar il-kelma ta Alla aktar min jista ja dem u afna mix-xo olijiet waqfu. Fl-istess in, il- addiema li j ixu fit- Territorji u li ja dmu Israel, min ajr ma jridu jkollhom j ixu bla xo ol u bla paga, aliex add minnhom, jew biss ftit, jist u jaqsmu l-fruntiera. Din il-qa da ma tistax ma tmissx lilna lkoll li n ixu hawnhekk f din l-art, u tikkundizzjona b mod gravi l- idma ta na. Fis-Santwarji Fis-Santwarji tal-galilija, Ìaffa u Ramleh, ma hemmx diffikultajiet ta çirkolazzjoni. L-istess n idu dwar iω-ωona tal- Ba ar il-mejjet u fil-belt ilqadima ta Ìerusalem. Ìeriko adha ma luqa kompletament. Betanja u Betle em andhom biss aççess limitat. Xi gruppi irnexxielhom jid lu min ajr diffikultajiet kbar. L-aççess ji i limitat skond il-periklu li jkun kawωat mill-inçidenti. Sallum, kwaωi fil-kaωijiet kollha, fis-santwarji ta na ma hemmx perikli jew problemi all-pellegrini. L-uniku periklu, u çertament l-ewlieni, hu dak li mix-xahar ta Ottubru li adda l-pellegrini ma adhomx ji u lief xi grupp Ω ir ta kura uωi. Din is-sitwazzjoni wasslet all-punt li, waqt li f kundizzjonijiet normali, il- Postijiet li fihom jinωlu l- eruq tal-fidi ta na jωuruhom eluf ta persuni, issa huma jinsabu vojta u l- idma ta na iet imnaqqsa biss all- arsien ta hom. Mill-banda l- o ra, is-santwarji li set u isostnu lilhom infushom u j addmu attivitajiet parrokkjali madwar is- Santwarju, issa jinsabu bla pellegrini, u andhom bωonn ta ajnuna li dejjem aktar qie da ssir skarsa. Il-pellegrini Kif idna di à, il-folol ta pellegrini issa naqsu b mod drastiku. KwaΩi l- gruppi kollha assru l-pellegrina i ta hom, u jittamaw li jer u ji u fil- Postijiet Qaddisa fi Ωminijiet a jar. Minkejja kollox adhom ji u xi gruppi. L- a ar li ew kienu minn New Zealand, Slovenja, Polonja, Korea, Messiku u Çile. Mill-Ewropa tal-punent lanqas adhom isiru prenotazzjonijiet. Il-preΩenza kbira tal-pellegrini fil-bidu tas-sena Mqaddsa issa nbidlet prattikament f assenza totali. Il-Case Nove. L-4 Case Nove tal- Kustodja adhom ma luqin. F NaΩaret hemm 20 addiem u 3 sorijiet, f Tiberija 4 addiema, f Ìerusalem 35 addiem u 4 sorijiet, u f Betle em 30 addiem u soru. Dawn il- addiema kollha huma jew Ω aωa jew missirijiet ta familja. Ma nist ux in alluhom min ajr l-ebda mezz ta ajxien. A na qed inkomplu n allsuhom 75% talpaga, aliex ma jist ux u ma andhomx jibq u bla xo ol. L-insara ma jirçievu xejn minn add. Minkejja kollox, hu evidenti li din ilqa da ma tistax tkompli titwal iωωejjed. Il-moviment tal-pellegrini jer a jibda biss wara xhur ta kalma u paçi, li onestament ma na sbux li se ji u fi Ωmien qasir. Opri o rajn L-4 skejjel ta na f Ìerusalem u Betle em dejjem andhom bωonn ta ajnuna ordinarja, imma issa 80% tal- enituri ta l- istudenti jinsabu f diffikultajiet kbar biex jikkontribwixxu all-ispejjeω ta l- iskola meta u kif jist u. Prattikament, aktar minn nofs ta dan il-perçentwal ta enituri, ma jist u ja mlu xejn. Il-familji nfushom je tie u ikel u jitolbuna ajnuniet u anke pakketti ta ikel. Il-familji li j ixu fid-djar li jinbnew mill-kustodja ta l- Art Imqaddsa, fil-kundizzjonijiet normali, kienu j allsu kera simboliku jew kera bi prezz baxx afna, imma issa jinsabu f diffikultà u xi w ud mhumiex i allsu xejn. Minkejja dan, bl- ajnuna tal-provvidenza, bir-rieda L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

32 Mill-Art Il-Bibbja Imqaddsa f idejna It-turiΩmu jonqos L-uffiççju ta l-istatistika ta IΩrael abbar li matul Marzu kien hemm tnaqqis b;medja ta 62% fuq l-istess perjodu tas-sena l-o ra. L-aktar li kien jin ass dan it-tnaqqis kien f Tiberija (80%), Ìerusalem (71%); Ba ar il-mejjet (56%), Ejlat (49%), Tel Aviv (40%), Óaifa (48%), u Óerzliya (25%). Fl-istess Ωmien Ωdied l- g add ta Lhud li wωaw illukandi. (JP ) Il-pellegrini ma jaslux Delegazzjoni ekumenika mill-gran Brittanja tenniet li n-nuqqas ta pellegrini fl-art Imqaddsa min abba l-vjolenza qed i alli konsegwenzi katastrofiçi fuq il- addiema ta Betle em, NaΩaret u Ìerusalem. Fir-rapport tag hom tennew li l-belt ta Ìerusalem l-antika kienet mejta. Huma tennew li l-vjolenza kemm jekk ti i minn bastun jew ebla, minn tank jew helicopter ma hi qatt se ssolvi l-kriωi tal-lvant Nofsani. Huma tennew li l-g ajta mit-territorji hija kontra Ω-Ωew keffiet uωati fil-kejl tattwettieq tar-riωoluzzjonijiet tal-ìnus Mag quda: ma l-iraq jimxu mod u mal- Lhud jimxu mod ie or (ENI Bulletin ) Popolazzjoni: 6.4 miljun Meta l-prim Ministru David Ben-Gurion abbar ittwaqqif ta l-istat Lhudi fl il-popolazzjoni kienet 806,000 ru... illum hija 8 darbiet aktar! Din il-popolazzjoni hija mag mula minn 5.2 miljun lhudi u 1.2 miljun g arab. (JP ) tajba ta afna u l-aktar bil- eneroωità ta kom, a na qed inkomplu nsostnu lil dawn il-familji biex ikunu jist u jissuperaw dawn il-mumenti ta prova u jibq u fl-art li fiha twieldu u fejn, min ajr il-preωenza ta hom, il-postijiet Qaddisa jsiru sempliçement postijiet arkejolo içi jew muωewijiet. Dejjem biex na sbu al, jew almenu nevitaw tra edja b al din, barra minn dak li di à amilna, anke fit-30 ta Ìunju ta din is-sena, f Er-Ram, bejn Ramallah u Ìerusalem, se na tu d-dar lil 10 familji. Sfortunatament, pro ett ie or ta dan it-tip li fih aktar minn 90 appartament, u li di à ie inawgurat, jekk is-sitwazzjoni ma tinbidilx, ikollu jistenna Ωminijiet a jar at-twettieq tie u. G andna bωonn ta ajnuniet minn barra biex niωguraw li almenu fid-djar ta na u fil-familji l-aktar foqra jkun hemm sostenn konkret. Nistedinkom ta sbu fil-kamp tarrifu jati ta Betle em! Indur lejkom, utna u bieb ta na, b umiltà u fiduçja, biex t inuna mill- did biex inwieωnu kemm nist u dawk li l-aktar andhom bωonn, fl- arfien li kull darba li na mlu hekk ma l-iω ar fost utna, na mluh ma Ìesù (cf. Mt 25,40). Lil kul add u lil kull wie ed u wa da minnkom tislijiet ta Paçi u Ìid! Ìerusalem, 24 ta Ìunju 2001, Solennità tat-twelid ta S. Ìwann Battista Fr. Giovanni Battistelli OFM Kustodju ta l-art Imqaddsa Fr. Vincenzo Ianniello OFM Segretarju tal-kustodja ta l-art Imqaddsa 96 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2001